Таулар

Тянь.Шань (қыт. тянь . аспан, шань . тау), Тәңіртау . Азияның орталық бөлігіндегі аса ірі тау жүйесі

Орналасуы

Жеңіс шыңы

Тянь.Шаньның орталық бөлігі Қырғызстанға, солтүстік және батыс жоталары Қазақстанға, оңүстік.батыс шеті Өзбекстан мен Тәжікстанға, шығыс бөлігі Қытайға қарайды. Батыстан шығысқа қарай 2500 км.ге созылып жатыр, ені 400 км. Тянь.Шань солтүстігінде Борохоро жотасы арқылы Жетісу Алатауымен, оңтүстігінде Алай жотасы арқылы Памир тау жүйесімен түйіседі. Солтүстік шекарасы ретінде батыста Қле аңғары, Мойынқұм, шығыста Жоңғар жазығы алынады. Оңтүстік шекарасы шығыста Тарим қазаншұңқырына сәйкес келеді. Ең биік жері . Жеңіс шыңы (7439 м.). Тянь.Шань ендік жоталар мен оларды бір.бірінен бөліп жатқан тауаралық ірі қазаншұңқырлардан тұрады.

Орографиялық құрылысы

Орографиялық құрылысы жөнінен Солтүстік, Орталық, Батыс, Шығыс және Оңтүстік бөліктерге бөлінеді. Солтүстік Тянь.Шань Кетпен, Күнгей Алатау, Іле Алатауы, Қырғыз Алатауы мен Шу.Іле тауларынан тұрады. Солтүстік Тянь.Шань жоталары 4,5 мың метрден биік: Теріскей Алатауы (5218 м), Қле Алатауы (4973 м), Қырғыз Алатауы (4875 м). Кейбір жоталар тауаралық қазаншұңқырларда доға тәріздес иіліп орналасқан. Батыс Тянь.Шаньға Ферғана, Талас Алатауы мен одан таралатын өгем, Піскем, Шатқал жоталары және Қаратау жатады. Батыс Тянь.Шань жоталары бірте.бірте солтүстік.батысқа қарай 4,5 мың метрден 2,5 . 2 мың метрге дейін аласарады. Ферғана аңғары Батыс және Оңтүстік Тянь.Шаньды бір.бірінен бөледі. Орталық (Ішкі) Тянь.Шаньға солтүстікте Ыстықкөл қазаншұңқырынан оңтүстік.батыста Ферғана қазаншұңқырына, оңтүстік.шығыста Көкшаал.Тоо жотасына дейінгі аралық кіреді. Бұл бүкіл тау жүйесінің ең биік бөлігі. Әсіресе, оның шығыс бөлігі барынша биік (Жеңіс шыңы . 7439 м, Хан Тәңірі . 6995 м). Ортaлық Тянь.Шаньға сырт деп аталатын беті белесті, 3000 . 4000 метр биіктікте жатқан, жан.жағы биік жоталармен қоршалған тау қыраттары тән. Оңтүстік Тянь.Шань Алай, Түркістан, Зерафшан және Гиссар жоталарынан тұрады. Бұл жоталардың остік бөлігі тұтас және ондаған км.ге созылады. Шығыс Тянь.Шань ендік бойымен созылған аңғарлар, қазаншұңқырлармен бөлінген екі қатар тау жоталары белдеуінен тұрады. Борохоро, Еренқабырға, Богдо.Ола, Қарлытау жоталары құрайтын солтүстік белдеу ұзын . шығыста 95 ш.б.қа дейін жетеді. Оңтүстік белдеу қысқарақ (90 ш.б.қа дейін), басты жоталары: Халықтау, Сарман.Ула, Құрлықтау. Жоталардың басы 4000 . 5000 м биікке көтеріледі. Шығыс Тянь.Шань етегінде құрлықтағы терең қазаншұңқырлардың бірі . Тұрфан ойысы орналасқан. Тянь.Шань Орал.Моңғол геосинклиналдық белдеуінің орнында пайда болған. Солтүстік Тянь.Шань каледон, Орталық және Оңтүстік Тянь.Шань герцин таужаралымда қатпарланған.

Палеозой қатпарлықтарында түзілген таулар жоғары пермьде пенепленге ұшыраған. Қазіргі жер бедері неоген мен төрттік кезеңдегі жаңа тектоникалық қозғалыстардың нәтижесінде қалыптасқан. Тянь.Шань тау жоталары палеозой мен кембрийге дейінгі

Тянь-Шаньның орталық бөлігі Қырғызстанға, солтүстік және батыс жоталары Қазақстанға, оңүстік-батыс шеті Өзбекстан мен Тәжікстанға, шығыс бөлігі Қытайға қарайды. Батыстан шығысқа қарай 2500 км-ге созылып жатыр, ені 400 км. Тянь-Шань солтүстігінде Борохоро жотасы арқылы Жетісу Алатауымен, оңтүстігінде Алай жотасы арқылы Памир тау жүйесімен түйіседі. Солтүстік шекарасы ретінде батыста Қле аңғары, Мойынқұм, шығыста Жоңғар жазығы алынады. Оңтүстік шекарасы шығыста Тарим қазаншұңқырына сәйкес келеді. Ең биік жері – Жеңіс шыңы (7439 м.). Тянь-Шань ендік жоталар мен оларды бір-бірінен бөліп жатқан тауаралық ірі қазаншұңқырлардан тұрады.

Орографиялық құрылысы

Орографиялық құрылысы жөнінен Солтүстік, Орталық, Батыс, Шығыс және Оңтүстік бөліктерге бөлінеді. Солтүстік Тянь-Шань Кетпен, Күнгей Алатау, Іле Алатауы, Қырғыз Алатауы мен Шу-Іле тауларынан тұрады. Солтүстік Тянь-Шань жоталары 4,5 мың метрден биік: Теріскей Алатауы (5218 м), Қле Алатауы (4973 м), Қырғыз Алатауы (4875 м). Кейбір жоталар тауаралық қазаншұңқырларда доға тәріздес иіліп орналасқан. Батыс Тянь-Шаньға Ферғана, Талас Алатауы мен одан таралатын өгем, Піскем, Шатқал жоталары және Қаратау жатады. Батыс Тянь-Шань жоталары бірте-бірте солтүстік-батысқа қарай 4,5 мың метрден 2,5 – 2 мың метрге дейін аласарады. Ферғана аңғары Батыс және Оңтүстік Тянь-Шаньды бір-бірінен бөледі. Орталық (Ішкі) Тянь-Шаньға солтүстікте Ыстықкөл қазаншұңқырынан оңтүстік-батыста Ферғана қазаншұңқырына, оңтүстік-шығыста Көкшаал-Тоо жотасына дейінгі аралық кіреді. Бұл бүкіл тау жүйесінің ең биік бөлігі. Әсіресе, оның шығыс бөлігі барынша биік (Жеңіс шыңы – 7439 м, Хан Тәңірі – 6995 м). Ортaлық Тянь-Шаньға сырт деп аталатын беті белесті, 3000 – 4000 метр биіктікте жатқан, жан-жағы биік жоталармен қоршалған тау қыраттары тән. Оңтүстік Тянь-Шань Алай, Түркістан, Зерафшан және Гиссар жоталарынан тұрады. Бұл жоталардың остік бөлігі тұтас және ондаған км-ге созылады. Шығыс Тянь-Шань ендік бойымен созылған аңғарлар, қазаншұңқырлармен бөлінген екі қатар тау жоталары белдеуінен тұрады. Борохоро, Еренқабырға, Богдо-Ола, Қарлытау жоталары құрайтын солтүстік белдеу ұзын – шығыста 95 ш.б-қа дейін жетеді. Оңтүстік белдеу қысқарақ (90 ш.б-қа дейін), басты жоталары: Халықтау, Сарман-Ула, Құрлықтау. Жоталардың басы 4000 – 5000 м биікке көтеріледі. Шығыс Тянь-Шань етегінде құрлықтағы терең қазаншұңқырлардың бірі – Тұрфан ойысы орналасқан. Тянь-Шань Орал-Моңғол геосинклиналдық белдеуінің орнында пайда болған. Солтүстік Тянь-Шань каледон, Орталық және Оңтүстік Тянь-Шань герцин таужаралымда қатпарланған.

Палеозой қатпарлықтарында түзілген таулар жоғары пермьде пенепленге ұшыраған. Қазіргі жер бедері неоген мен төрттік кезеңдегі жаңа тектоникалық қозғалыстардың нәтижесінде қалыптасқан. Тянь-Шань тау жоталары палеозой мен кембрийге дейінгі