Байқоңыр космодромы және оның Қазақстан биосферасына әсері
Байқоныр космодромы қазақ жеріндегі ең үлкен және өте күрделі инженерлік құрылыс. Мұндай инженерлік кешенді адамзат баласы бұрым.сонды жасаған емес. Бұл ғажап құрылыста неше түрлі космос корабльдерін, космос станцияларын, зымырандарды, зымыран.тасымалдаушыларды сынау, космос кеңістігін зерттеу үшін кең көлемде ғылыми.зерттеу жұмыстары жүргізіледі. Байқоңыр космодромындай құрылыс жер шарының ешқандай бөлігінде кездеспейді.
Сол себептен Байқоңыр космодромы жер жүзі халықтарының назарын аударып, аландатып отырады. Ол тек космос корабльдері мен зымырандарды космос кеңістігіне үшырау мақсатына жасалған емес. Сонымен қатар, өскери қару .жарақтардьщ жаңа түрлерін сынау мақсатын да көздейді. Сондықтан да Байқоңыр космодромы әскери ғылыми.техникалық орталық болып есептелінеді.
Космодромда неше түрлі өнеркәсіп және шаруашылық орын.дары бар. Олар да космос кеңістігін зерттеуге атсалысады. Мұнда космосқа ұшырылатын космос корабльдерінің, зымырандардың. зымыран.тасымалдаушылардың бөлшектері жиналып, космосқа ұшырылып отырады. Космосқа ұшқан космос корабльдерінің ұшатын бағыты белгіленіп, ұшу жылдамдығы анықталады. Онда зымырандардың бағытын және жылдамдығын анықтайтын электронды есептсу орталығы бар.
Космодром 1957 жылы салынған. Оның орталығы . Байқоңыр қаласы. Онда осы кезде 60 мың халық тұрады. Космодромда 9 зымыран ұшыру кешені, 15 зымыран ұшырататын қондырғылар бар. Ресейдің барлық космосқа ұшқан корабльдері мен зымырдандыры осы Байқоныр космодромынан ұшырылған. Зымырандарды отынмен қамтамасыз ететін 3 станция, космонавттардың денсаулығын бақылайтын мсдициналық орталық, 1.класқа жататын екі аэродром, сұйық отгек, сұйық азот өндіретін завод, электр жылу жүйесі, газ құбырлы (газ турбиналы) электр станциясы, 470 шақырым темір жол, 1280 шакырым автомобилвдер жүретін магистрал, электр, жылу, сумен қамтамасыз ететін жүйелері бар. Космодромның құрылысы алғашқы кезде тым құпия болған. Көп салынған жүйелер мен құрылыстар объектілерді жасырын түрде жүргізілген. Осы аймаққа космодром саламыз деп Ресей үкіметі ешкімнен сұраған жоқ. Қазақстан Республикасының басшыларын көздеріне де ілмеген. Мұның негізі де бар еді. Қазақ жерін олар билеп.төстеп, өздерінің меншігіне ежелден айналдырып алған болатын. Қазақ жері ашық айтылмаса да, орыс елінің бір отары (колониясы) ретіндс саналатын. Қазақ елінің жерге деген билігі жоқ болатын,
Байқоныр космодромы Қазақстанның оңтүстік.батысында, яғни Қызылорда облысының территориясында орналасқан. Бұл аймақтың ауа райы өте құбылмалы келеді. Қысы суық, жаз айлары ыстық, жауын.шашын аз түседі. Небәрі 90.150 мм. Сол себептен ауа райы ылғалсыз болып келеді де, құрғақшылық жиі.жиі болып тұрады. Жер бедері жазық, тау.тастар болмайды. Тек қана км белестері мен көшпелі құмдар көп кездеседі. Өсімдік әлемі онша көп емес. Орман.тоғай бұл аймақта өспейді. Өсімдіктердін систематикалық түрлері де өте аз. Көпшілік өсімдіктер ботаника тілімен айтқанда — эфемерлер. Көктем айларында құлпырып өсіп, жер.көкті жасыл түске бөліп, қызыл.жасылды бәйшешектер атып, ұрық береді дс, жаз айлары туысымен олар тіршілігін жойып қурап қалады. Дегенмен, мал жайылатын жайылымдар бұл аймақта көп. Шөбі шүйгін, жұтымды келеді. Малдар тез арада қонданып кетеді. Ол жайылымдар космодром салынуына байланысты түгелімен жойып кеткен. Малға азық болатын шөптердің барлығы құрып, уланып біткен.
Байқоңыр космодромының көлемі 6717 шары шақырым. Ол солтустіккс қарай 75 шақырым, ал батыстан шығысқа қарай 90 шақырым қашықтыққа созылып жатыр. Байқоңыр космодромын салуға байланысы 20000 гектар жер шаруашылық айналымынан шығьш қалған. Ол жерлер не егін егуге, не бау.бақша өсіруге, не мал жаюға жарамай,
Сол себептен Байқоңыр космодромы жер жүзі халықтарының назарын аударып, аландатып отырады. Ол тек космос корабльдері мен зымырандарды космос кеңістігіне үшырау мақсатына жасалған емес. Сонымен қатар, өскери қару .жарақтардьщ жаңа түрлерін сынау мақсатын да көздейді. Сондықтан да Байқоңыр космодромы әскери ғылыми.техникалық орталық болып есептелінеді.
Космодромда неше түрлі өнеркәсіп және шаруашылық орын.дары бар. Олар да космос кеңістігін зерттеуге атсалысады. Мұнда космосқа ұшырылатын космос корабльдерінің, зымырандардың. зымыран.тасымалдаушылардың бөлшектері жиналып, космосқа ұшырылып отырады. Космосқа ұшқан космос корабльдерінің ұшатын бағыты белгіленіп, ұшу жылдамдығы анықталады. Онда зымырандардың бағытын және жылдамдығын анықтайтын электронды есептсу орталығы бар.
Космодром 1957 жылы салынған. Оның орталығы . Байқоңыр қаласы. Онда осы кезде 60 мың халық тұрады. Космодромда 9 зымыран ұшыру кешені, 15 зымыран ұшырататын қондырғылар бар. Ресейдің барлық космосқа ұшқан корабльдері мен зымырдандыры осы Байқоныр космодромынан ұшырылған. Зымырандарды отынмен қамтамасыз ететін 3 станция, космонавттардың денсаулығын бақылайтын мсдициналық орталық, 1.класқа жататын екі аэродром, сұйық отгек, сұйық азот өндіретін завод, электр жылу жүйесі, газ құбырлы (газ турбиналы) электр станциясы, 470 шақырым темір жол, 1280 шакырым автомобилвдер жүретін магистрал, электр, жылу, сумен қамтамасыз ететін жүйелері бар. Космодромның құрылысы алғашқы кезде тым құпия болған. Көп салынған жүйелер мен құрылыстар объектілерді жасырын түрде жүргізілген. Осы аймаққа космодром саламыз деп Ресей үкіметі ешкімнен сұраған жоқ. Қазақстан Республикасының басшыларын көздеріне де ілмеген. Мұның негізі де бар еді. Қазақ жерін олар билеп.төстеп, өздерінің меншігіне ежелден айналдырып алған болатын. Қазақ жері ашық айтылмаса да, орыс елінің бір отары (колониясы) ретіндс саналатын. Қазақ елінің жерге деген билігі жоқ болатын,
Байқоныр космодромы Қазақстанның оңтүстік.батысында, яғни Қызылорда облысының территориясында орналасқан. Бұл аймақтың ауа райы өте құбылмалы келеді. Қысы суық, жаз айлары ыстық, жауын.шашын аз түседі. Небәрі 90.150 мм. Сол себептен ауа райы ылғалсыз болып келеді де, құрғақшылық жиі.жиі болып тұрады. Жер бедері жазық, тау.тастар болмайды. Тек қана км белестері мен көшпелі құмдар көп кездеседі. Өсімдік әлемі онша көп емес. Орман.тоғай бұл аймақта өспейді. Өсімдіктердін систематикалық түрлері де өте аз. Көпшілік өсімдіктер ботаника тілімен айтқанда — эфемерлер. Көктем айларында құлпырып өсіп, жер.көкті жасыл түске бөліп, қызыл.жасылды бәйшешектер атып, ұрық береді дс, жаз айлары туысымен олар тіршілігін жойып қурап қалады. Дегенмен, мал жайылатын жайылымдар бұл аймақта көп. Шөбі шүйгін, жұтымды келеді. Малдар тез арада қонданып кетеді. Ол жайылымдар космодром салынуына байланысты түгелімен жойып кеткен. Малға азық болатын шөптердің барлығы құрып, уланып біткен.
Байқоңыр космодромының көлемі 6717 шары шақырым. Ол солтустіккс қарай 75 шақырым, ал батыстан шығысқа қарай 90 шақырым қашықтыққа созылып жатыр. Байқоңыр космодромын салуға байланысы 20000 гектар жер шаруашылық айналымынан шығьш қалған. Ол жерлер не егін егуге, не бау.бақша өсіруге, не мал жаюға жарамай,
Байқоныр космодромы қазақ жеріндегі ең үлкен және өте күрделі инженерлік құрылыс. Мұндай инженерлік кешенді адамзат баласы бұрым-сонды жасаған емес. Бұл ғажап құрылыста неше түрлі космос корабльдерін, космос станцияларын, зымырандарды, зымыран-тасымалдаушыларды сынау, космос кеңістігін зерттеу үшін кең көлемде ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізіледі. Байқоңыр космодромындай құрылыс жер шарының ешқандай бөлігінде кездеспейді.
Сол себептен Байқоңыр космодромы жер жүзі халықтарының назарын аударып, аландатып отырады. Ол тек космос корабльдері мен зымырандарды космос кеңістігіне үшырау мақсатына жасалған емес. Сонымен қатар, өскери қару -жарақтардьщ жаңа түрлерін сынау мақсатын да көздейді. Сондықтан да Байқоңыр космодромы әскери ғылыми-техникалық орталық болып есептелінеді.
Космодромда неше түрлі өнеркәсіп және шаруашылық орын-дары бар. Олар да космос кеңістігін зерттеуге атсалысады. Мұнда космосқа ұшырылатын космос корабльдерінің, зымырандардың. зымыран-тасымалдаушылардың бөлшектері жиналып, космосқа ұшырылып отырады. Космосқа ұшқан космос корабльдерінің ұшатын бағыты белгіленіп, ұшу жылдамдығы анықталады. Онда зымырандардың бағытын және жылдамдығын анықтайтын электронды есептсу орталығы бар.
Космодром 1957 жылы салынған. Оның орталығы – Байқоңыр қаласы. Онда осы кезде 60 мың халық тұрады. Космодромда 9 зымыран ұшыру кешені, 15 зымыран ұшырататын қондырғылар бар. Ресейдің барлық космосқа ұшқан корабльдері мен зымырдандыры осы Байқоныр космодромынан ұшырылған. Зымырандарды отынмен қамтамасыз ететін 3 станция, космонавттардың денсаулығын бақылайтын мсдициналық орталық, 1-класқа жататын екі аэродром, сұйық отгек, сұйық азот өндіретін завод, электр жылу жүйесі, газ құбырлы (газ турбиналы) электр станциясы, 470 шақырым темір жол, 1280 шакырым автомобилвдер жүретін магистрал, электр, жылу, сумен қамтамасыз ететін жүйелері бар. Космодромның құрылысы алғашқы кезде тым құпия болған. Көп салынған жүйелер мен құрылыстар объектілерді жасырын түрде жүргізілген. Осы аймаққа космодром саламыз деп Ресей үкіметі ешкімнен сұраған жоқ. Қазақстан Республикасының басшыларын көздеріне де ілмеген. Мұның негізі де бар еді. Қазақ жерін олар билеп-төстеп, өздерінің меншігіне ежелден айналдырып алған болатын. Қазақ жері ашық айтылмаса да, орыс елінің бір отары (колониясы) ретіндс саналатын. Қазақ елінің жерге деген билігі жоқ болатын,
Байқоныр космодромы Қазақстанның оңтүстік-батысында, яғни Қызылорда облысының территориясында орналасқан. Бұл аймақтың ауа райы өте құбылмалы келеді. Қысы суық, жаз айлары ыстық, жауын-шашын аз түседі. Небәрі 90-150 мм. Сол себептен ауа райы ылғалсыз болып келеді де, құрғақшылық жиі-жиі болып тұрады. Жер бедері жазық, тау-тастар болмайды. Тек қана км белестері мен көшпелі құмдар көп кездеседі. Өсімдік әлемі онша көп емес. Орман-тоғай бұл аймақта өспейді. Өсімдіктердін систематикалық түрлері де өте аз. Көпшілік өсімдіктер ботаника тілімен айтқанда — эфемерлер. Көктем айларында құлпырып өсіп, жер-көкті жасыл түске бөліп, қызыл-жасылды бәйшешектер атып, ұрық береді дс, жаз айлары туысымен олар тіршілігін жойып қурап қалады. Дегенмен, мал жайылатын жайылымдар бұл аймақта көп. Шөбі шүйгін, жұтымды келеді. Малдар тез арада қонданып кетеді. Ол жайылымдар космодром салынуына байланысты түгелімен жойып кеткен. Малға азық болатын шөптердің барлығы құрып, уланып біткен.
Байқоңыр космодромының көлемі 6717 шары шақырым. Ол солтустіккс қарай 75 шақырым, ал батыстан шығысқа қарай 90 шақырым қашықтыққа созылып жатыр. Байқоңыр космодромын салуға байланысы 20000 гектар жер шаруашылық айналымынан шығьш қалған. Ол жерлер не егін егуге, не бау-бақша өсіруге, не мал жаюға жарамай,
Сол себептен Байқоңыр космодромы жер жүзі халықтарының назарын аударып, аландатып отырады. Ол тек космос корабльдері мен зымырандарды космос кеңістігіне үшырау мақсатына жасалған емес. Сонымен қатар, өскери қару -жарақтардьщ жаңа түрлерін сынау мақсатын да көздейді. Сондықтан да Байқоңыр космодромы әскери ғылыми-техникалық орталық болып есептелінеді.
Космодромда неше түрлі өнеркәсіп және шаруашылық орын-дары бар. Олар да космос кеңістігін зерттеуге атсалысады. Мұнда космосқа ұшырылатын космос корабльдерінің, зымырандардың. зымыран-тасымалдаушылардың бөлшектері жиналып, космосқа ұшырылып отырады. Космосқа ұшқан космос корабльдерінің ұшатын бағыты белгіленіп, ұшу жылдамдығы анықталады. Онда зымырандардың бағытын және жылдамдығын анықтайтын электронды есептсу орталығы бар.
Космодром 1957 жылы салынған. Оның орталығы – Байқоңыр қаласы. Онда осы кезде 60 мың халық тұрады. Космодромда 9 зымыран ұшыру кешені, 15 зымыран ұшырататын қондырғылар бар. Ресейдің барлық космосқа ұшқан корабльдері мен зымырдандыры осы Байқоныр космодромынан ұшырылған. Зымырандарды отынмен қамтамасыз ететін 3 станция, космонавттардың денсаулығын бақылайтын мсдициналық орталық, 1-класқа жататын екі аэродром, сұйық отгек, сұйық азот өндіретін завод, электр жылу жүйесі, газ құбырлы (газ турбиналы) электр станциясы, 470 шақырым темір жол, 1280 шакырым автомобилвдер жүретін магистрал, электр, жылу, сумен қамтамасыз ететін жүйелері бар. Космодромның құрылысы алғашқы кезде тым құпия болған. Көп салынған жүйелер мен құрылыстар объектілерді жасырын түрде жүргізілген. Осы аймаққа космодром саламыз деп Ресей үкіметі ешкімнен сұраған жоқ. Қазақстан Республикасының басшыларын көздеріне де ілмеген. Мұның негізі де бар еді. Қазақ жерін олар билеп-төстеп, өздерінің меншігіне ежелден айналдырып алған болатын. Қазақ жері ашық айтылмаса да, орыс елінің бір отары (колониясы) ретіндс саналатын. Қазақ елінің жерге деген билігі жоқ болатын,
Байқоныр космодромы Қазақстанның оңтүстік-батысында, яғни Қызылорда облысының территориясында орналасқан. Бұл аймақтың ауа райы өте құбылмалы келеді. Қысы суық, жаз айлары ыстық, жауын-шашын аз түседі. Небәрі 90-150 мм. Сол себептен ауа райы ылғалсыз болып келеді де, құрғақшылық жиі-жиі болып тұрады. Жер бедері жазық, тау-тастар болмайды. Тек қана км белестері мен көшпелі құмдар көп кездеседі. Өсімдік әлемі онша көп емес. Орман-тоғай бұл аймақта өспейді. Өсімдіктердін систематикалық түрлері де өте аз. Көпшілік өсімдіктер ботаника тілімен айтқанда — эфемерлер. Көктем айларында құлпырып өсіп, жер-көкті жасыл түске бөліп, қызыл-жасылды бәйшешектер атып, ұрық береді дс, жаз айлары туысымен олар тіршілігін жойып қурап қалады. Дегенмен, мал жайылатын жайылымдар бұл аймақта көп. Шөбі шүйгін, жұтымды келеді. Малдар тез арада қонданып кетеді. Ол жайылымдар космодром салынуына байланысты түгелімен жойып кеткен. Малға азық болатын шөптердің барлығы құрып, уланып біткен.
Байқоңыр космодромының көлемі 6717 шары шақырым. Ол солтустіккс қарай 75 шақырым, ал батыстан шығысқа қарай 90 шақырым қашықтыққа созылып жатыр. Байқоңыр космодромын салуға байланысы 20000 гектар жер шаруашылық айналымынан шығьш қалған. Ол жерлер не егін егуге, не бау-бақша өсіруге, не мал жаюға жарамай,
Байқоңыр космодромы және оның Қазақстан биосферасына әсері
Байқоныр космодромы қазақ жеріндегі ең үлкен және өте күрделі
инженерлік құрылыс. Мұндай инженерлік кешенді адамзат баласы бұрым-сонды
жасаған емес. Бұл ғажап құрылыста неше түрлі космос корабльдерін, космос
станцияларын, зымырандарды, зымыран-тасымалдаушыларды сынау, космос
кеңістігін зерттеу үшін кең көлемде ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізіледі.
Байқоңыр космодромындай құрылыс жер шарының ешқандай бөлігінде кездеспейді.
Сол себептен Байқоңыр космодромы жер жүзі халықтарының назарын
аударып, аландатып отырады. Ол тек космос корабльдері мен зымырандарды
космос кеңістігіне үшырау мақсатына жасалған емес. Сонымен қатар, өскери
қару -жарақтардьщ жаңа түрлерін сынау мақсатын да көздейді. Сондықтан да
Байқоңыр космодромы әскери ғылыми-техникалық орталық болып есептелінеді.
Космодромда неше түрлі өнеркәсіп және шаруашылық орын-дары бар. Олар да
космос кеңістігін зерттеуге атсалысады. Мұнда космосқа ұшырылатын космос
корабльдерінің, зымырандардың. зымыран-тасымалдаушылардың бөлшектері
жиналып, космосқа ұшырылып отырады. Космосқа ұшқан космос корабльдерінің
ұшатын бағыты белгіленіп, ұшу жылдамдығы анықталады. Онда зымырандардың
бағытын және жылдамдығын анықтайтын электронды есептсу орталығы бар.
Космодром 1957 жылы салынған. Оның орталығы – Байқоңыр қаласы. Онда осы
кезде 60 мың халық тұрады. Космодромда 9 зымыран ұшыру кешені, 15 зымыран
ұшырататын қондырғылар бар. Ресейдің барлық космосқа ұшқан корабльдері мен
зымырдандыры осы Байқоныр космодромынан ұшырылған. Зымырандарды отынмен
қамтамасыз ететін 3 станция, космонавттардың денсаулығын бақылайтын
мсдициналық орталық, 1-класқа жататын екі аэродром, сұйық отгек, сұйық азот
өндіретін завод, электр жылу жүйесі, газ құбырлы (газ турбиналы) электр
станциясы, 470 шақырым темір жол, 1280 шакырым автомобилвдер жүретін
магистрал, электр, жылу, сумен қамтамасыз ететін жүйелері бар. Космодромның
құрылысы алғашқы кезде тым құпия болған. Көп салынған жүйелер мен
құрылыстар объектілерді жасырын түрде жүргізілген. Осы аймаққа космодром
саламыз деп Ресей үкіметі ешкімнен сұраған жоқ. Қазақстан Республикасының
басшыларын көздеріне де ілмеген. Мұның негізі де бар еді. Қазақ жерін олар
билеп-төстеп, өздерінің меншігіне ежелден айналдырып алған болатын. Қазақ
жері ашық айтылмаса да, орыс елінің бір отары (колониясы) ретіндс
саналатын. Қазақ елінің жерге деген билігі жоқ болатын,
Байқоныр космодромы Қазақстанның оңтүстік-батысында, яғни Қызылорда
облысының территориясында орналасқан. Бұл аймақтың ауа райы өте құбылмалы
келеді. Қысы суық, жаз айлары ыстық, жауын-шашын аз түседі. Небәрі 90-150
мм. Сол себептен ауа райы ылғалсыз болып келеді де, құрғақшылық жиі-жиі
болып тұрады. Жер бедері жазық, тау-тастар болмайды. Тек қана км белестері
мен көшпелі құмдар көп кездеседі. Өсімдік әлемі онша көп емес. Орман-тоғай
бұл аймақта өспейді. Өсімдіктердін систематикалық түрлері де өте аз.
Көпшілік өсімдіктер ботаника тілімен айтқанда — эфемерлер. Көктем айларында
құлпырып өсіп, жер-көкті жасыл түске бөліп, қызыл-жасылды бәйшешектер атып,
ұрық береді дс, жаз айлары туысымен олар тіршілігін жойып қурап қалады.
Дегенмен, мал жайылатын жайылымдар бұл аймақта көп. Шөбі шүйгін, жұтымды
келеді. Малдар тез арада қонданып кетеді. Ол жайылымдар космодром салынуына
байланысты түгелімен жойып кеткен. Малға азық болатын шөптердің барлығы
құрып, уланып біткен.
Байқоңыр космодромының көлемі 6717 шары шақырым. Ол солтустіккс қарай
75 шақырым, ал батыстан шығысқа қарай 90 шақырым қашықтыққа созылып жатыр.
Байқоңыр космодромын салуға байланысы 20000 гектар жер шаруашылық
айналымынан шығьш қалған. Ол жерлер не егін егуге, не бау-бақша өсіруге, не
мал жаюға жарамай, рәсуі болып қалған. Мұнда бұрынгы кездс малдар қысы-жазы
өз аяғымен жайылып жата беретін еді, ұшы-қиыры жоқ сол малдардан, бір бас
малды осы күндерде кездестіре алмайсыз. Зымыраңдардың қатты дыбысы
малдардың, адамдардың зәресін алады. Сондықтан да малдар бұл жақта қайдан
өссін. Шу – экологиялық факторлардың ішіндегі ең бастысы. Адам ағзасына,
малдарға айрықша әсер етеді.
Бұл аймақта ерсілі-қарсылы соққан жел көп болады. Кейбір күндері,
күшті дауыл тұрып, жердің үстіңгі қабатындағы топырақтарды ұшырып әкетіп,
қара боран туғызады. Осындай қара боранды күндер бір жылдың ішінде 20-25
күн болады. Ал космодром орнағаннан кейін бұл аймақтың ауа райы мүлдем
бұзылып кетті. Ауа райының мөлшерден тыс өзгеруін кейбіреулер Арал
тсңізінің тартылуынан деп есептейді. Өйткені, космодром Арал теңізіне жақын
жерге орналасқан. Қашықтығы 70 шақырымдай жер.
Байқоныр космодромының айналаны қоршаған ортаға ерекше әсер ететіні
кейінгі кезде ғана байқала бастады. Кейінгі уақытта космодром орналасқан
жердің ауа райын, табиғи биологиялық ресурстарын жан-жақты зерттегенде,
космодром айналаны қоршаған ортаға айрықша әсер ететіні байқалады. Ол
туралы қолымызда бірнеше ғылыми деректер бар.
Оған бір мысал:
Қарағанды облысының экологиясын зерттейтін ғалым-экологтардың
жүргізген жұмыстарының қорытындыларына қарағанда, космос корабльдері,
космос зымырандары космос кеңістігіне ұшып кеткеннен кейін, жаз айларында 5-
8 күн бойы күшті жел тұрып, қара боран соғатыны байқалады. Мұндай құбылысты
Жезді ауданының жергілікті тұрғындары да растайды. Ал қыста зымырандар
космосқа ұшып кеткеннен кейін 2-3 күн бойы қарлы боран соғатыны белгілі
болды. Бұл аймақта жылына 40-50 күн бойы күшті жел тұратыны анықталды.
Мұндай құбылыстар, бұл аймақта бұрынғы кезде, космодром орнамай тұрған
уақытта болмағанын жергілікті тұрғындар жіпке тізгендей етіп айтып береді.
Қандай болмасын, ұшырылған космос корабльдері мен оларды космос
кеңістігіне шығарушы зымырандар айналаны қоршаған табиғи ортаға елеулі
өзгерістср енгізетіні кейінгі кезде айқындала тусті. Ол өзгерістсрді
арнаулы түрде жүргізілген зерттеулер анықтап берді. Ол өзгерістер
төмендегідей:
1. Ұшырылған космос корабльдері және басқадай космостық аппараттар табиғи
жолмен ғасырлар бойы қалыптасқан ауа режімін төтенше түрде бұып жіберетіні
белгілі болды;
2. Космос корабльдерін тасымалдайтын зымырандардың пай-даланатын отындары
улы (радиоактивті) қосылыстардан тұратын болғандықтан, айналаны қоршаған
ортаның мөлшерден тыс улануына әкеп соғады;
3. Космос кеңістігіне ұшырылған зымырандар өсімдік әлеміне, жануарлар
дүниесіне айрықша әсер ететінін арнаулы түрде жүрзігілген ғылыми-зерттеу
жұмыстары толығымен дәлелдейді. Биосферадағы тірі ағзалардьщ тіршілік
ететін табиғи ортасы кенет бұзылып кеткендіктен, олардың биологиялық
жүйелері мүлдем бұзылып кетіп, бірнеше өзгерістер, олардың ішінде өте
қауіпті мутациялық (секірмелі) өзгеріс туатыны байқалды;
4. Жер бетінде зымырандардың жұмыстан шыққан бөлшектері құлап түсіп, оны
ластайды (ол бөлшектерде де радиоактивті қосылыстар бар). Ол жер не егін
егуге, не болмаса мал жаюға жарамай қалады.
Байқоңыр космодромынан ұшырылған космос корабльдерінің қалдықтарының
жерге түсетін аймақтары алдын ала белгіленген. Ол Жезді және Ұлытау
аудандары территорияларының 10 пайызын қамтиды. Өйткені зымырандар осы
көрсетілген аудандардың территорияларының үстін басып ұшады.
Зымырандарға жағылатын отын улы (радиоактивті) және усыз қосылыстардан
тұрады.
а) Усыз отынның негізгі компоненті — сұйық күйіндегі (радиоактивті)
оттек пен Т-1 маркалы кәресін, сонымсн бірге сұйық оттек және сұйық
күйіндегі (радиоактивті) сутек болады.
ө) Өте улы зымыран отынның құрамында – улы тотықтан-дырғыш типіне
жататын (радиоактивті) “самин” және (радиоактивті) “меланж” болады. Сонымсн
қатар, симметриялы емес радиоактивті — диметил гидразин (гептил) бар. Осы
аталған компоненттер 1-кластағы өте улы қосылыстардың қатарына жатады. Бұл
улы заттар адамзат баласының тіршілігін, әсімдік әлемін, жануарлар дүниесін
айрықша улаңдырады, Олар биосферадағы барлық тіршілік иелерін жойып жіберуі
де мүмкін.
1957 жылғы 1 қазан айынан 1999 жылғы 21 қаңтарға дейін, яғни 42 жыл
ішінде, Байқоңыр космодромынан 1129 зымыран 1115 басқадай космос кеңістігін
зерттейтін аппараттар ұшырылған. Осы көрсетілгендердің бәрі Қазақстан
Республикасының экономикасына айрықша үлес қосады деп кейбір орыс
зерттеушілері даурығады, Мұның бәрі, шын мәнісінде, бос сөз екенін өмірдің
өзі көрсетіп келеді.
Ұлы конструктор (зымыран жасау жөніндегі әлемге әйгілі С.П.
Королевтің) басшылығымен алғаш рет космос кеңістігіне ұшып шыққан ұшқыш-
космонавт Ю.А. Гагарин 1961 жылы көкек айының 12 күні “Восток” атты космос
кораблімен жер шарын 87 минут ішінде айналып шықты. Оның биіктікке
көтерілген мөлшері 270 шақырым еді. Бұл геостанционарлық орбита болатын.
Планетааралық зымырандарды ұшыру тек қана Байқоңыр космодромында сынақтан
өткізіледі. Оның алдында 1957 жыл тамыздың 21 күні космос кеңістігіне алғаш
рет жер серігі ұшырылған болатын. Ол ұзақ уақыт геостанционарлық орбитада
ұшып жүрді де, кейіннен ұшу үрдісін тоқтатқан соң, әуеде жанып кетті.
Космос корабльдерінің, зымырандардың ұшу бағыты күні бүгінге дейін
өзгертілген жоқ. Тек қана Байқоңыр космодромы қазақ жерінде болғандықтан
Қазақстан Республикасына бағынатын болғаны рас. Ал шын мәнісінде, Ресей
Федерациясы өздерінің білгенін істейді. Бізден сұрамайды.
1994 жылы Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасында
Байкоңыр космодромын пайдалануға байланысты және Ресей Фсдерациясына оны
жалға беру үшін үкіметаралық шарт жасалынып, оған үкімет басшылары қол
қойған. Жал мерзімі 20 жыл деп белгілснген. Ресей жағы Байқоңыр
космодромының және сол аймаққа жақын жерлердің экологиясына зиянды әрекет
етпейміз деп міндет алған. Ол міндет іс жүзінде орындалып жатыр ма, жоқ
болмаса орындалмай жатыр ма, о жағы бізге беймәлім. Зымырандардың
отындарының қалдықтары түскен жер арнаулы тәсілдерімсн тазартылу керск
деген келісім шартта баптар бар. Тазарту жұмыстары белгілі дәрежеде
жүргізілген емес. Бос сөздер көп. Зымырандардан түскен қалдықтардың бәрі
тірі ағзаларға өте зиянды. Өйткені олар радиоактивті заттардан тұрады.
Қазақстан жағы шамасы келгенінше, экологияны бұзбайтын тәсілдерді Ресей
жағының пайдалануын қадағалап отырады. Зымыран ұшатынынан 5 күн бұрын, қай
мезгілде зымыран ұшатынын Ресей Федерациясы Қазақстан Республикасының
басшыларына алдын ала хабарлап отырады. Даулы проблемаларды дер кезінде
шешіп отыратын тұрақты комиссия бар. Ол комиссия “Байқоңыр” деп аталады.
Қандай да болмасын, ұшырылған зымыран-тасымалдаушылар апатқа ұшырауы
– табиғи құбылыс. Неге десеңіз, техниканың аты техника ғой, ешкім де апат
болмайды деп кепілділік бере алмайды. Космос корабльдерін жасағанда, оларды
космодромда ұшуға дайындағанда, бірнеше қателер кетуі мүмкін. Зымырандар
жер бетінен 40-50 шақырым биіктікке көтерілгенде, бірнеше себептерге
байланысы кенеттен апатқа ұшырап отыратын жайлары болады. Зымырандар апатқа
ұшыраған кезде, олардың бактеріндегі улы (радиоактивті) отындардың жарым-
жартысы әуеде жанып кетеді де, ал қалған аз мөлшері жерге түседі. Олар
табиғи ортаны ластауы мүмкін. Ал отын төгілген жерге көресін шашып, оны
өртеп жібереді. Немесе отынның улылығын жоятын бірнеше химиялық препараттар
қолданылады.
Сынақтан өткізілген зымырандардың бәрі әуедегі озон қабатын бұзып
жібереді. Өйткені зымырандардың отьшның қалдықтары озон қабатына айрқыша
әсер ететіні кейінгі кезде байқала бастады. Зымырандар пайдаланған
отындарынын өте улы қосылыс — көміртектің радиоактивті элементтердің қос
тотығы көп мөлшерде бөлініп шығады. Ол биосферада тіршілік ететін барлық
тірі ағзаларға өте улы әсер етеді. Ауадағы және жердің үстіңгі бетіндегі
радиациялық тепе-тендікті бұзып жібереді. Егер ауада көміртектің қос тотығы
молаятын болса, онда күн сәулесі жерге түспей, мәңгілік қараңғылық басады.
Көне заманда мұндай көріністер болғаннын ғалым-биологтар жақсы біледі Күн
сәулесі жерге түспегендіктен жердің үстіңгі қабаты жылынып, тау
шыңдарындағы мәңгі қар мен мұздар еріп кетіп, теңіз және мұхит суларының
деңгейін көтереді. Құрғақ жерлерді су басып, “топан суы” қаптауы сөзсіз деп
ғалымдар дәлелдейді.
Ақырзаман боларда топан суы қаптайды екен деген қағидалардың бар
екенін қазақ елі жақсы біледі. Ауа райының жылыныи келе жатқанын, халық
сезеді. Өйткені бұрынғы кездерде болатын аяздар осы уақытта аз болады. Бір
ғана РН – “Протон” зымыранын космос кеңістігіне ұшырғанда, ауаға 200 тонна
радиоактивті көміртектің қос тотығы, ал РН “Союз” зымыранын ұшырғанда,
атмосфералық ауаға 133 тонна көміртектің қос тотығы келіп қосылып отырады.
Қазақ жерінің атмосфералық ауасына қосылған радиоактивті көміртектің қос
тотығының мөлшері, кейінгі кездегі жүргізілген ғылыми деректердің
қорытындыларына қарағанда, 221478 миллион тоннаға жеткен. Бұл цифр аз ба,
жоқ болмаса көп пе, өздеріңіз есептеп байқаңыздар, Мұндай зымырандардың
ашық түрде, жасырын жағдайында Байқоңыр космодромынан ұшырылып жатқан санын
бір құдайдың өзі ғана біледі. 1955 жылы Байқоңырдан ұшырылған зымырандардың
саны 19-ға жеткен. Олардың ішінде өте улы радиоактивті отынмен ұшатын 8-РН
“Союз”, 8-РН “Протон”, 2-РН “Циклон”, 1-РН “Зенит” зымырандары бар еді.
Олардан бөлініп шыққан көміртектің қос тотыгының молшері 2965 тоннаға
жеткен. Алайда, оны ешкім де өлшеген жоқ. Тек теориялық жолмен есептеп
шығарылғаны белгілі, бәлкім бұл мөлшерден көміртектің қос тотығы көп болуы
да, немесе аз боулы да мүмкін.
Қазақстанның атмосфералық ауасына болініп шыққан көміртектің қос
тотығының көлемі 0,001 пайызға жеткен. Бұл көрсеткіш өте көп сан, өйткені
ауадағы көміртектің қос тотығының мөлшері 0,003 пайыз. Атмосфералық ауаға
бөлініп шығатын өтс улы қосылыстардың бірі — радиоактивті көміртек тотығы
(СО), оны иіс тигізетін газ ретінде қазақ елі жақсы біледі. Тек қана бір РН
“Протон” зымыранын космос кеңістігіне ұшырған кезде, атмосфералық ауаға 17
тонна көміртек тотығы қосылады. Ал автомобильдерден 1 тонна бензин жаққанда
0,42 тонна гана көміртек тотығы бөлінеді. Бір жылда 40-50 автомобильдер
небөрі 4-5 тонна көміртек тотығын беледі. Бұл сан РН Протон зымыранының
бөліп шығаратын көміртек тотығынын, мөлшерінен әлде қайда аз екенін
көрсетеді, Сонымен зымырандарға пайдаланылатын отын көміртек тотығының
Гюлініп шығуының қайнар көзі деп есептеуге болады.
Сондай-ақ, өнеркәсіп орындары отқа таскөмір жағатыны белгілі, одан да
айтарлықтай мөлшерде көміртек тотығы бөлініп шығып, ол атмосфералық ауаға
қосыльш жатады. Сөйтш ауа режіміне айтарлықтай өзгерістер енгізеді.
Ал стратосфера қабатына өзгеріс жасайтын тек қана космос кеңістігіне
ұшырылған зымырандар. Олар стратосферадағы су молекулаларына әсер етеді.
Сондықтан да озон қабаты тез бұзылып кетеді де, жер бетіндегі тіршіліктің
жойылуына себепші болады.
Радиоактивті азот тотығы да озон қабатын бұзушы фактордың бірі болып
ссептелінеді. Ол өте үлкен қысыммсн жоғары температураның әсерінен үнемі
стратосферада пайда болып отырады. РН “Протон” зымыраны космос кеңістігіне
көтерілгенде, зымыран артынан шыққан оттың әсерінен радиоақтивті азот
тотығы көп түзілетінін арнаулы зерттеулер анықтап берді. 20-30 шақырьш
биіктегі озон қабаты зымырандардың әрекетінен көп мөлшерде бұзылатыны
анықталды. Зымырандарды ұшырауға гептил отынын пайдаланғанда, озон қабаты
адам айтқысыз болып бұзылатынын арнаулы түрде жүргізілген зерттеулер
анықтап шықты.
Озон қабатын тез арада бұзып жіберетін улы қосылыстардың бірі – хлор.
Оның бір молекуласы, озонның жүз мың молекуласын жойып жібереді. Хлор
зымыран отындарының басты компоненттерінің бірі. Әсіресе, “Спейс-Шатл”
зымыранына пайдаланатын отынның ішінде ол көп болады. Бұл зымыран Америка
Құрама Штаттарында жасалынады. Сол елде космос кеңістігіне ұшырылып
отырады. Өте қуатты зымырандардың қатарына жатады. Бұл зымыранды космос
кеңістігіне ұшырганда, ол 180 тонна хлор және хлорды сутекті атмосфералық
ауаға бөліп шығарады. Олар атмосферада неше түрлі реакцияға түсіп, аса
қауіпті қосылыс – метаболиттер түзеді. Бұл метаболиттер стратосфераға
айрықша әсер етеді де, тропосфсраға онша зиянды әрекет жасамайды. Хлор және
хлорды сутектің зиянды әрекеггеріне кейінгі уақытта кең көлемде зерттеу
жұмыстарын жүргізуді қажет етеді.
Айта кететін бір жәйт, 1999 жылы жүргізілген арнаулы ғылыми-зерттеу
жұмыстарының қорытындылары мынаны көрсетті: Байқоңыр космодромынан
ұшырылған космостық аппараттар қазақ жерінің ауа райына, климатына оншама
өзгеріс енгізе қоймағаны белгіленеді. Өйткені, бұрынғы 50 жылғы ауа құрамы
ешбір өзгеріссіз сол күйінде сақталып тұрғанын көрсетті. Мұның өзі дәтке
қуат қағидасы ғой. Зымырандар ауа-райына ерекше әсер ететінін РН “Протон”
зымыранының бірінші бөлігі жұмыстан шыққаннан кейін жерге түскен кезде,
ондағы жанбай қалған радиоактивті отын мен тотықтакдырғыштардың мөлшері 2-
3,5 тоннаға дейін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Байқоныр космодромы қазақ жеріндегі ең үлкен және өте күрделі
инженерлік құрылыс. Мұндай инженерлік кешенді адамзат баласы бұрым-сонды
жасаған емес. Бұл ғажап құрылыста неше түрлі космос корабльдерін, космос
станцияларын, зымырандарды, зымыран-тасымалдаушыларды сынау, космос
кеңістігін зерттеу үшін кең көлемде ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізіледі.
Байқоңыр космодромындай құрылыс жер шарының ешқандай бөлігінде кездеспейді.
Сол себептен Байқоңыр космодромы жер жүзі халықтарының назарын
аударып, аландатып отырады. Ол тек космос корабльдері мен зымырандарды
космос кеңістігіне үшырау мақсатына жасалған емес. Сонымен қатар, өскери
қару -жарақтардьщ жаңа түрлерін сынау мақсатын да көздейді. Сондықтан да
Байқоңыр космодромы әскери ғылыми-техникалық орталық болып есептелінеді.
Космодромда неше түрлі өнеркәсіп және шаруашылық орын-дары бар. Олар да
космос кеңістігін зерттеуге атсалысады. Мұнда космосқа ұшырылатын космос
корабльдерінің, зымырандардың. зымыран-тасымалдаушылардың бөлшектері
жиналып, космосқа ұшырылып отырады. Космосқа ұшқан космос корабльдерінің
ұшатын бағыты белгіленіп, ұшу жылдамдығы анықталады. Онда зымырандардың
бағытын және жылдамдығын анықтайтын электронды есептсу орталығы бар.
Космодром 1957 жылы салынған. Оның орталығы – Байқоңыр қаласы. Онда осы
кезде 60 мың халық тұрады. Космодромда 9 зымыран ұшыру кешені, 15 зымыран
ұшырататын қондырғылар бар. Ресейдің барлық космосқа ұшқан корабльдері мен
зымырдандыры осы Байқоныр космодромынан ұшырылған. Зымырандарды отынмен
қамтамасыз ететін 3 станция, космонавттардың денсаулығын бақылайтын
мсдициналық орталық, 1-класқа жататын екі аэродром, сұйық отгек, сұйық азот
өндіретін завод, электр жылу жүйесі, газ құбырлы (газ турбиналы) электр
станциясы, 470 шақырым темір жол, 1280 шакырым автомобилвдер жүретін
магистрал, электр, жылу, сумен қамтамасыз ететін жүйелері бар. Космодромның
құрылысы алғашқы кезде тым құпия болған. Көп салынған жүйелер мен
құрылыстар объектілерді жасырын түрде жүргізілген. Осы аймаққа космодром
саламыз деп Ресей үкіметі ешкімнен сұраған жоқ. Қазақстан Республикасының
басшыларын көздеріне де ілмеген. Мұның негізі де бар еді. Қазақ жерін олар
билеп-төстеп, өздерінің меншігіне ежелден айналдырып алған болатын. Қазақ
жері ашық айтылмаса да, орыс елінің бір отары (колониясы) ретіндс
саналатын. Қазақ елінің жерге деген билігі жоқ болатын,
Байқоныр космодромы Қазақстанның оңтүстік-батысында, яғни Қызылорда
облысының территориясында орналасқан. Бұл аймақтың ауа райы өте құбылмалы
келеді. Қысы суық, жаз айлары ыстық, жауын-шашын аз түседі. Небәрі 90-150
мм. Сол себептен ауа райы ылғалсыз болып келеді де, құрғақшылық жиі-жиі
болып тұрады. Жер бедері жазық, тау-тастар болмайды. Тек қана км белестері
мен көшпелі құмдар көп кездеседі. Өсімдік әлемі онша көп емес. Орман-тоғай
бұл аймақта өспейді. Өсімдіктердін систематикалық түрлері де өте аз.
Көпшілік өсімдіктер ботаника тілімен айтқанда — эфемерлер. Көктем айларында
құлпырып өсіп, жер-көкті жасыл түске бөліп, қызыл-жасылды бәйшешектер атып,
ұрық береді дс, жаз айлары туысымен олар тіршілігін жойып қурап қалады.
Дегенмен, мал жайылатын жайылымдар бұл аймақта көп. Шөбі шүйгін, жұтымды
келеді. Малдар тез арада қонданып кетеді. Ол жайылымдар космодром салынуына
байланысты түгелімен жойып кеткен. Малға азық болатын шөптердің барлығы
құрып, уланып біткен.
Байқоңыр космодромының көлемі 6717 шары шақырым. Ол солтустіккс қарай
75 шақырым, ал батыстан шығысқа қарай 90 шақырым қашықтыққа созылып жатыр.
Байқоңыр космодромын салуға байланысы 20000 гектар жер шаруашылық
айналымынан шығьш қалған. Ол жерлер не егін егуге, не бау-бақша өсіруге, не
мал жаюға жарамай, рәсуі болып қалған. Мұнда бұрынгы кездс малдар қысы-жазы
өз аяғымен жайылып жата беретін еді, ұшы-қиыры жоқ сол малдардан, бір бас
малды осы күндерде кездестіре алмайсыз. Зымыраңдардың қатты дыбысы
малдардың, адамдардың зәресін алады. Сондықтан да малдар бұл жақта қайдан
өссін. Шу – экологиялық факторлардың ішіндегі ең бастысы. Адам ағзасына,
малдарға айрықша әсер етеді.
Бұл аймақта ерсілі-қарсылы соққан жел көп болады. Кейбір күндері,
күшті дауыл тұрып, жердің үстіңгі қабатындағы топырақтарды ұшырып әкетіп,
қара боран туғызады. Осындай қара боранды күндер бір жылдың ішінде 20-25
күн болады. Ал космодром орнағаннан кейін бұл аймақтың ауа райы мүлдем
бұзылып кетті. Ауа райының мөлшерден тыс өзгеруін кейбіреулер Арал
тсңізінің тартылуынан деп есептейді. Өйткені, космодром Арал теңізіне жақын
жерге орналасқан. Қашықтығы 70 шақырымдай жер.
Байқоныр космодромының айналаны қоршаған ортаға ерекше әсер ететіні
кейінгі кезде ғана байқала бастады. Кейінгі уақытта космодром орналасқан
жердің ауа райын, табиғи биологиялық ресурстарын жан-жақты зерттегенде,
космодром айналаны қоршаған ортаға айрықша әсер ететіні байқалады. Ол
туралы қолымызда бірнеше ғылыми деректер бар.
Оған бір мысал:
Қарағанды облысының экологиясын зерттейтін ғалым-экологтардың
жүргізген жұмыстарының қорытындыларына қарағанда, космос корабльдері,
космос зымырандары космос кеңістігіне ұшып кеткеннен кейін, жаз айларында 5-
8 күн бойы күшті жел тұрып, қара боран соғатыны байқалады. Мұндай құбылысты
Жезді ауданының жергілікті тұрғындары да растайды. Ал қыста зымырандар
космосқа ұшып кеткеннен кейін 2-3 күн бойы қарлы боран соғатыны белгілі
болды. Бұл аймақта жылына 40-50 күн бойы күшті жел тұратыны анықталды.
Мұндай құбылыстар, бұл аймақта бұрынғы кезде, космодром орнамай тұрған
уақытта болмағанын жергілікті тұрғындар жіпке тізгендей етіп айтып береді.
Қандай болмасын, ұшырылған космос корабльдері мен оларды космос
кеңістігіне шығарушы зымырандар айналаны қоршаған табиғи ортаға елеулі
өзгерістср енгізетіні кейінгі кезде айқындала тусті. Ол өзгерістсрді
арнаулы түрде жүргізілген зерттеулер анықтап берді. Ол өзгерістер
төмендегідей:
1. Ұшырылған космос корабльдері және басқадай космостық аппараттар табиғи
жолмен ғасырлар бойы қалыптасқан ауа режімін төтенше түрде бұып жіберетіні
белгілі болды;
2. Космос корабльдерін тасымалдайтын зымырандардың пай-даланатын отындары
улы (радиоактивті) қосылыстардан тұратын болғандықтан, айналаны қоршаған
ортаның мөлшерден тыс улануына әкеп соғады;
3. Космос кеңістігіне ұшырылған зымырандар өсімдік әлеміне, жануарлар
дүниесіне айрықша әсер ететінін арнаулы түрде жүрзігілген ғылыми-зерттеу
жұмыстары толығымен дәлелдейді. Биосферадағы тірі ағзалардьщ тіршілік
ететін табиғи ортасы кенет бұзылып кеткендіктен, олардың биологиялық
жүйелері мүлдем бұзылып кетіп, бірнеше өзгерістер, олардың ішінде өте
қауіпті мутациялық (секірмелі) өзгеріс туатыны байқалды;
4. Жер бетінде зымырандардың жұмыстан шыққан бөлшектері құлап түсіп, оны
ластайды (ол бөлшектерде де радиоактивті қосылыстар бар). Ол жер не егін
егуге, не болмаса мал жаюға жарамай қалады.
Байқоңыр космодромынан ұшырылған космос корабльдерінің қалдықтарының
жерге түсетін аймақтары алдын ала белгіленген. Ол Жезді және Ұлытау
аудандары территорияларының 10 пайызын қамтиды. Өйткені зымырандар осы
көрсетілген аудандардың территорияларының үстін басып ұшады.
Зымырандарға жағылатын отын улы (радиоактивті) және усыз қосылыстардан
тұрады.
а) Усыз отынның негізгі компоненті — сұйық күйіндегі (радиоактивті)
оттек пен Т-1 маркалы кәресін, сонымсн бірге сұйық оттек және сұйық
күйіндегі (радиоактивті) сутек болады.
ө) Өте улы зымыран отынның құрамында – улы тотықтан-дырғыш типіне
жататын (радиоактивті) “самин” және (радиоактивті) “меланж” болады. Сонымсн
қатар, симметриялы емес радиоактивті — диметил гидразин (гептил) бар. Осы
аталған компоненттер 1-кластағы өте улы қосылыстардың қатарына жатады. Бұл
улы заттар адамзат баласының тіршілігін, әсімдік әлемін, жануарлар дүниесін
айрықша улаңдырады, Олар биосферадағы барлық тіршілік иелерін жойып жіберуі
де мүмкін.
1957 жылғы 1 қазан айынан 1999 жылғы 21 қаңтарға дейін, яғни 42 жыл
ішінде, Байқоңыр космодромынан 1129 зымыран 1115 басқадай космос кеңістігін
зерттейтін аппараттар ұшырылған. Осы көрсетілгендердің бәрі Қазақстан
Республикасының экономикасына айрықша үлес қосады деп кейбір орыс
зерттеушілері даурығады, Мұның бәрі, шын мәнісінде, бос сөз екенін өмірдің
өзі көрсетіп келеді.
Ұлы конструктор (зымыран жасау жөніндегі әлемге әйгілі С.П.
Королевтің) басшылығымен алғаш рет космос кеңістігіне ұшып шыққан ұшқыш-
космонавт Ю.А. Гагарин 1961 жылы көкек айының 12 күні “Восток” атты космос
кораблімен жер шарын 87 минут ішінде айналып шықты. Оның биіктікке
көтерілген мөлшері 270 шақырым еді. Бұл геостанционарлық орбита болатын.
Планетааралық зымырандарды ұшыру тек қана Байқоңыр космодромында сынақтан
өткізіледі. Оның алдында 1957 жыл тамыздың 21 күні космос кеңістігіне алғаш
рет жер серігі ұшырылған болатын. Ол ұзақ уақыт геостанционарлық орбитада
ұшып жүрді де, кейіннен ұшу үрдісін тоқтатқан соң, әуеде жанып кетті.
Космос корабльдерінің, зымырандардың ұшу бағыты күні бүгінге дейін
өзгертілген жоқ. Тек қана Байқоңыр космодромы қазақ жерінде болғандықтан
Қазақстан Республикасына бағынатын болғаны рас. Ал шын мәнісінде, Ресей
Федерациясы өздерінің білгенін істейді. Бізден сұрамайды.
1994 жылы Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасында
Байкоңыр космодромын пайдалануға байланысты және Ресей Фсдерациясына оны
жалға беру үшін үкіметаралық шарт жасалынып, оған үкімет басшылары қол
қойған. Жал мерзімі 20 жыл деп белгілснген. Ресей жағы Байқоңыр
космодромының және сол аймаққа жақын жерлердің экологиясына зиянды әрекет
етпейміз деп міндет алған. Ол міндет іс жүзінде орындалып жатыр ма, жоқ
болмаса орындалмай жатыр ма, о жағы бізге беймәлім. Зымырандардың
отындарының қалдықтары түскен жер арнаулы тәсілдерімсн тазартылу керск
деген келісім шартта баптар бар. Тазарту жұмыстары белгілі дәрежеде
жүргізілген емес. Бос сөздер көп. Зымырандардан түскен қалдықтардың бәрі
тірі ағзаларға өте зиянды. Өйткені олар радиоактивті заттардан тұрады.
Қазақстан жағы шамасы келгенінше, экологияны бұзбайтын тәсілдерді Ресей
жағының пайдалануын қадағалап отырады. Зымыран ұшатынынан 5 күн бұрын, қай
мезгілде зымыран ұшатынын Ресей Федерациясы Қазақстан Республикасының
басшыларына алдын ала хабарлап отырады. Даулы проблемаларды дер кезінде
шешіп отыратын тұрақты комиссия бар. Ол комиссия “Байқоңыр” деп аталады.
Қандай да болмасын, ұшырылған зымыран-тасымалдаушылар апатқа ұшырауы
– табиғи құбылыс. Неге десеңіз, техниканың аты техника ғой, ешкім де апат
болмайды деп кепілділік бере алмайды. Космос корабльдерін жасағанда, оларды
космодромда ұшуға дайындағанда, бірнеше қателер кетуі мүмкін. Зымырандар
жер бетінен 40-50 шақырым биіктікке көтерілгенде, бірнеше себептерге
байланысы кенеттен апатқа ұшырап отыратын жайлары болады. Зымырандар апатқа
ұшыраған кезде, олардың бактеріндегі улы (радиоактивті) отындардың жарым-
жартысы әуеде жанып кетеді де, ал қалған аз мөлшері жерге түседі. Олар
табиғи ортаны ластауы мүмкін. Ал отын төгілген жерге көресін шашып, оны
өртеп жібереді. Немесе отынның улылығын жоятын бірнеше химиялық препараттар
қолданылады.
Сынақтан өткізілген зымырандардың бәрі әуедегі озон қабатын бұзып
жібереді. Өйткені зымырандардың отьшның қалдықтары озон қабатына айрқыша
әсер ететіні кейінгі кезде байқала бастады. Зымырандар пайдаланған
отындарынын өте улы қосылыс — көміртектің радиоактивті элементтердің қос
тотығы көп мөлшерде бөлініп шығады. Ол биосферада тіршілік ететін барлық
тірі ағзаларға өте улы әсер етеді. Ауадағы және жердің үстіңгі бетіндегі
радиациялық тепе-тендікті бұзып жібереді. Егер ауада көміртектің қос тотығы
молаятын болса, онда күн сәулесі жерге түспей, мәңгілік қараңғылық басады.
Көне заманда мұндай көріністер болғаннын ғалым-биологтар жақсы біледі Күн
сәулесі жерге түспегендіктен жердің үстіңгі қабаты жылынып, тау
шыңдарындағы мәңгі қар мен мұздар еріп кетіп, теңіз және мұхит суларының
деңгейін көтереді. Құрғақ жерлерді су басып, “топан суы” қаптауы сөзсіз деп
ғалымдар дәлелдейді.
Ақырзаман боларда топан суы қаптайды екен деген қағидалардың бар
екенін қазақ елі жақсы біледі. Ауа райының жылыныи келе жатқанын, халық
сезеді. Өйткені бұрынғы кездерде болатын аяздар осы уақытта аз болады. Бір
ғана РН – “Протон” зымыранын космос кеңістігіне ұшырғанда, ауаға 200 тонна
радиоактивті көміртектің қос тотығы, ал РН “Союз” зымыранын ұшырғанда,
атмосфералық ауаға 133 тонна көміртектің қос тотығы келіп қосылып отырады.
Қазақ жерінің атмосфералық ауасына қосылған радиоактивті көміртектің қос
тотығының мөлшері, кейінгі кездегі жүргізілген ғылыми деректердің
қорытындыларына қарағанда, 221478 миллион тоннаға жеткен. Бұл цифр аз ба,
жоқ болмаса көп пе, өздеріңіз есептеп байқаңыздар, Мұндай зымырандардың
ашық түрде, жасырын жағдайында Байқоңыр космодромынан ұшырылып жатқан санын
бір құдайдың өзі ғана біледі. 1955 жылы Байқоңырдан ұшырылған зымырандардың
саны 19-ға жеткен. Олардың ішінде өте улы радиоактивті отынмен ұшатын 8-РН
“Союз”, 8-РН “Протон”, 2-РН “Циклон”, 1-РН “Зенит” зымырандары бар еді.
Олардан бөлініп шыққан көміртектің қос тотыгының молшері 2965 тоннаға
жеткен. Алайда, оны ешкім де өлшеген жоқ. Тек теориялық жолмен есептеп
шығарылғаны белгілі, бәлкім бұл мөлшерден көміртектің қос тотығы көп болуы
да, немесе аз боулы да мүмкін.
Қазақстанның атмосфералық ауасына болініп шыққан көміртектің қос
тотығының көлемі 0,001 пайызға жеткен. Бұл көрсеткіш өте көп сан, өйткені
ауадағы көміртектің қос тотығының мөлшері 0,003 пайыз. Атмосфералық ауаға
бөлініп шығатын өтс улы қосылыстардың бірі — радиоактивті көміртек тотығы
(СО), оны иіс тигізетін газ ретінде қазақ елі жақсы біледі. Тек қана бір РН
“Протон” зымыранын космос кеңістігіне ұшырған кезде, атмосфералық ауаға 17
тонна көміртек тотығы қосылады. Ал автомобильдерден 1 тонна бензин жаққанда
0,42 тонна гана көміртек тотығы бөлінеді. Бір жылда 40-50 автомобильдер
небөрі 4-5 тонна көміртек тотығын беледі. Бұл сан РН Протон зымыранының
бөліп шығаратын көміртек тотығынын, мөлшерінен әлде қайда аз екенін
көрсетеді, Сонымен зымырандарға пайдаланылатын отын көміртек тотығының
Гюлініп шығуының қайнар көзі деп есептеуге болады.
Сондай-ақ, өнеркәсіп орындары отқа таскөмір жағатыны белгілі, одан да
айтарлықтай мөлшерде көміртек тотығы бөлініп шығып, ол атмосфералық ауаға
қосыльш жатады. Сөйтш ауа режіміне айтарлықтай өзгерістер енгізеді.
Ал стратосфера қабатына өзгеріс жасайтын тек қана космос кеңістігіне
ұшырылған зымырандар. Олар стратосферадағы су молекулаларына әсер етеді.
Сондықтан да озон қабаты тез бұзылып кетеді де, жер бетіндегі тіршіліктің
жойылуына себепші болады.
Радиоактивті азот тотығы да озон қабатын бұзушы фактордың бірі болып
ссептелінеді. Ол өте үлкен қысыммсн жоғары температураның әсерінен үнемі
стратосферада пайда болып отырады. РН “Протон” зымыраны космос кеңістігіне
көтерілгенде, зымыран артынан шыққан оттың әсерінен радиоақтивті азот
тотығы көп түзілетінін арнаулы зерттеулер анықтап берді. 20-30 шақырьш
биіктегі озон қабаты зымырандардың әрекетінен көп мөлшерде бұзылатыны
анықталды. Зымырандарды ұшырауға гептил отынын пайдаланғанда, озон қабаты
адам айтқысыз болып бұзылатынын арнаулы түрде жүргізілген зерттеулер
анықтап шықты.
Озон қабатын тез арада бұзып жіберетін улы қосылыстардың бірі – хлор.
Оның бір молекуласы, озонның жүз мың молекуласын жойып жібереді. Хлор
зымыран отындарының басты компоненттерінің бірі. Әсіресе, “Спейс-Шатл”
зымыранына пайдаланатын отынның ішінде ол көп болады. Бұл зымыран Америка
Құрама Штаттарында жасалынады. Сол елде космос кеңістігіне ұшырылып
отырады. Өте қуатты зымырандардың қатарына жатады. Бұл зымыранды космос
кеңістігіне ұшырганда, ол 180 тонна хлор және хлорды сутекті атмосфералық
ауаға бөліп шығарады. Олар атмосферада неше түрлі реакцияға түсіп, аса
қауіпті қосылыс – метаболиттер түзеді. Бұл метаболиттер стратосфераға
айрықша әсер етеді де, тропосфсраға онша зиянды әрекет жасамайды. Хлор және
хлорды сутектің зиянды әрекеггеріне кейінгі уақытта кең көлемде зерттеу
жұмыстарын жүргізуді қажет етеді.
Айта кететін бір жәйт, 1999 жылы жүргізілген арнаулы ғылыми-зерттеу
жұмыстарының қорытындылары мынаны көрсетті: Байқоңыр космодромынан
ұшырылған космостық аппараттар қазақ жерінің ауа райына, климатына оншама
өзгеріс енгізе қоймағаны белгіленеді. Өйткені, бұрынғы 50 жылғы ауа құрамы
ешбір өзгеріссіз сол күйінде сақталып тұрғанын көрсетті. Мұның өзі дәтке
қуат қағидасы ғой. Зымырандар ауа-райына ерекше әсер ететінін РН “Протон”
зымыранының бірінші бөлігі жұмыстан шыққаннан кейін жерге түскен кезде,
ондағы жанбай қалған радиоактивті отын мен тотықтакдырғыштардың мөлшері 2-
3,5 тоннаға дейін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz