Ежелгі Шығыстағы саяси және құқықтық ойлар

Жоспар

Тақырып
1 Ежелгі Шығыстағы саяси және құқықтық ойлар
2
2 Ежелгі Грециядағы саяси және құқықтык ілім.
2
3 Ежелгі Рим өркениетінің саяси.құқықтық ілімі
2
4 Орта ғасырлық Батыс Европадағы саяси.құқықтық ілім (VI.XVғ.ғ.)
1
5 Араб Шығысы мен мұсылман елдеріндегі саяси. құқықтық ойлар
1
Барлығы 8

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 19 бет
Таңдаулыға:

Тақырып Сағат
1 Ежелгі Шығыстағы саяси және құқықтық ойлар 2

2 Ежелгі Грециядағы саяси және құқықтык ілім. 2

3 Ежелгі Рим өркениетінің саяси-құқы қтық ілімі 2

4 Орта  ғасырлық Батыс Европадағы саяси-құқықтық 1
ілім (VI-XVғ.ғ.)

5 Араб Шығысы мен мұсылман елдеріндегі саяси- құқықтық  ойлар1

Барлығы 8

1-тақырып. Ежелгі Шығыстағы саяси ж әне құқықтық ойлар

Саяси-құкықтық ілімдер алғашқы кезде адамдардың  мифтік көзқарастары
негізінде пайда болды. Адамдардың қоғам мен табиғаттағы орны туралы
мәселе  ежелгі Шығыс жөне Батыс халықтарында, египеттіктерде, үндістерде,
вавилондықтарда,  гректерде, қытайларда, римдіктерде және т.б. халықтардың
мифтік аңыздарында көрініс табады.
Мифология — ежелгі адамдардың өзін қоршаған әлемге, дүниеге қатынасы.
Бұл кездегі өндіріс қатынастары мен өндіргіш күштердің жетілмегенін, бүкіл
әлемді, оның заңдылықтарын түсіну өте қиынға соқты.
Мифтік көзқарастарда  болашақ ілімдердің элементтері де кездесетін,
оларды алғашқы адамдар өздерінің тіршілігі мен қызметіне қажетті
түрдепайдаланған. Мифтік аңыздарда адамдарды алғашқыда құдайшылардың
билегендігі, кейіннен құдайлар адамдарды ел билеу әдістсріне үйретіп, ел
билеуді олардың өз қолдарына бергендігі туралы айтылады.
Хаммурапи бірінші Вавилон әулетінің алтыншы патшасы (б.з.д. 1792—1750
жж.) Бұл уақыт Вавилонныц бүкіл Қос озен аралығында экономикалық, саяси
жане мәдени орталығына айналу және оның гүлдену мен дәуірлеу кезеңі.
Вавилонның саяси және әлеуметтік құрылымы туралы бағыты және жан-жақты
мәліметтер қалдырған. Хаммурапи зандары жазылған биік базалы бағана
1901—1902 жылдары француздың археологиялық экспедициясының Сузы қаласын
қазуы кезінде табылды. Бағананың жоғары жағында тақта отырған күн тәуіпі
Шаман қүдай және оның алдында ілтипатты түрған әйел
патша Хаммурапи салынган.
Әділдіктің қорғаушысы ретінде баяндалған бұл заң еркін адамдар мен
құлдардың құқықтық жағдайын заң жүзінде бекітеді. Олардың әлеуметтік
жағдайы мен тұрмысын өзгертуге жатпайтын норма ретінде бағалайды, билеуші
топтың мүдесін және жеке меншікті кызғыштай қоргайды.
Ежелгі парсылардың дүниетаным туралы көзқарасгары зороастризмде көріпіс
тапты және дамытылды.
Зороастризм бойынша мемлекет аспан қүдайы Ормуздаиын жердегі билігі
болып саналады. Мемлекет билеушісі — монарх — жердегі Ормузданың омірі
орындаушы қызметкері, ол халықтық жауыздық пен жамандықтан қорғауға,
мемлекетке қауіп төндіретін әрекетке қарсы күресуге, қайырымдылық нәрін
себуге міндетті.
Қоғамның әлеуметтік құрылымы, зороастризм бойынша, әркімнің қандай
кәсіппен шұғылдануы еркін таңдауы бойынша жүзеге асырылады. Бұл әлеуметтік
топтың әрқайсысының басында жетекшілік ролді атқаратын неғұрлым белсенді
және беделді адамдар тұрады. Заратустра Ормузда қызметшілерін өзара
сүйіспеншілік пен сыйластыққа, бір-бірін кешіре білуге және
бітімге  шақырады.
Ежелгі Үндістандағы саяси және құқықтық ілім мифтік және діни
көзқарастар түрінде қалыптасты.
Брахманизм идеяларының алғашқы көріністері б.э.д. екі мыңдаған
жылдықтағы "Веда" ескерткіштерінде кездеседі. "Веда" — "білім,
кіріспе"(Санскрит тілінде) деген ұғымды білдіреді. Бұл ведаларда
адамдардың төрт варнаға (кастаға) бөлінетіндігі және олардың брахмандар —
Пуруши құдайдың аузынан, кшатрийлер — құдайдың қолынан, вайшийлер —
құдайдың санынан, шудралар — құдайдын табанынан жаратылды деп
айтылады. Ману заңдарының 96-бабында "Тірі нәрселсрдің ішіндегі ең
қасиеттісі — жандылар, ал жандылардың ішінде адам, ал адамдардың ішінде
брахмандар" деп айтылады.
    Ману заңдарында адамдардың варналарға бөлінуі және олардың
қоғамдағы орны мен әлеуметтік теңсіздігі қорғалады. Мұнда дабрахмандардың
жоғары дәрежедегі жағдайы мен үстемдігі, артықшылығы туралы айтылады.
"Ману зандары" бойынша патшаның өкілдігі шектеулі, ол брахмандардың ақыл-
кеңестерін тыңдаумен қатар кейбір талаптарға да сәйкес болуы керек.
"Ману заңдарының" 7-тарауы бүтіндей жазаға арналган. Онда жазаның
қуаттылығы мен күштілігі және коғамға пайдасы туралы көпайтылады.
"Жаза бүкіл адамды билейді. Жаза адамдарды қорғайды, ол өзгелер ұйықгап
жатқанда сергектік танытады, данышпандар жазаны,данданы қорғаушы" деп
жариялаған. Егер патша қылмысына қарай жаза тағайындауды үздіксіз жүзеге
асырып отырмаса, оңда күштілер әлсіздерді қармақтағы балықтай қуған болар
еді. Жаза дұрыс қолданылмаса бүкіл варналар бұзылып, бөгеттер жойылып,
бүкпі халық наразы болар еді" делінеді.
Әртүрлі варна мүшелерінің құқықтары мен міндеттерінің тең болмауы
олардың заң алдындағы қылмыс пен жазадағы әділетсіздігінснкөрінеді.
Брахмандар заң алдында ерекше жеңілдіктерге ие болған.
"Әлемдегі бар нәрсенің бәрі брахмандардың меншігі болып табылуымен бірге"
(100-бап), оларға ешқашан тон жазасы қолданылмайтын еді. Олар үшін ең ауыр
жаза — шашын алу болып саналды. Қылмыс үшін айып төлеуде варналардын
қоғамдағы теңсіздігінің. сипаты анық көрінеді. Мысалы, брахмақнды тілдеген
кшатрийге 100 пан айып салынады. вайший екі жарым есе артық
төлейді, ал шудра дене жарақатымен жазаланады (267-бап). Ал
"брахман кшатрийді тілдесе 50 пан, найшийді тілдесе, оған 12пан айып
салынады" (268-батт).
Ежелгі Қытай философиясы мен қоғамдық-саяси ойындағы ықпалды ағымдардың
бірі даосизм ілімінің негізін салушы болып б.э.д. VIғасырда өмір сүрген
Қытай оқымыстысы Лао-цзы болып саналады.
Даосизм ілімінде асқан, табиғат және қоғам заңдылықтары анықталады. Бұл
заңшылық жоғары қайырымдылық пен табиғи әділдікті жақтайды. Дао ілімі
бойынша барлық адам тең. Өз дәуіріндегі мәдени жетімсіздіктер мен
адамдардың әлеуметтік-саяси теңсіздігін, халықтың қайыршылық жағдайын және
т.б. Лао-цзы даодан ауытқу деп есептейді. Сол кездегі халыктың
ауыр жағдайына наразылық білдірген Лао-цзы даоның әділдікті қайта
орнататынына сенеді.
Даосизм ілімінде адамдардың қанағатшылығы мен белсенді әрекеттермен
тартыну принципі көбірек орын алған. Лао-цзы сонымеи бірге соғыстың барлык
түрі мсн армияны қатты сынға алады. Оның айтуынша, әскер жүріп өткен
жерде арам шөптер мсн тікенектер ғана өседі, үлксн соғыстардан кейін
ашаршылық жылдары басталады. Прогрестік дамуды жақтырмаған Лао-цзы өткен
дәуірдің қайта оралуды және білім мен ғылымнан бас тартуды ұсынады. Оның
айтуынша ақылды билеуші өзінің қол астындағыларға "дао" жол ымен (табиғи
жолмен) жүруге жағдай жасайды. Ондай билеуші халықтың жеке ісіне
араласпайды. Оның басты міндсті — елдегі тәртіп пен заңдылықты сақтау ғана.
Қытайдағы саяси және философиялық ілім тарихында конфуцизм ілімі
маңызды роль атқарады. Оның негізін қалаған б.э.д. 551—479 жылдары өмір
сүрген ұлы Қытай ойшылы Конфуций болды.
Дәстүрлі көзқарастарға суйенген Конфуций меншікті патриархшы —
патерналистік концепциясын дамытты. Оның айтуы бойынша, мемлекет — үлкен
жанұя.
Әлеуметтік теңсіздікті қалыпты жағдай ретінде
қарастырған Конфуций аристократиялы қ билік концепциясын, яғни ақ-сүйектер
тобының билігін жақтады. Биліктің зорлықсыз тиесілі
жақтаған Конфуций билеушілерді өз бағыныштыларына кайырымды болуға шакырды.
Билеуші қайырымды болса, төменгі адам да қайырымды болады.
Биліктің осы ережесін жақтаған Конфуцийден "Шөп жел сокқан жаққа кисаяды
деген нақыл сөз қалған. Ішкі және сыртқы соғыстарға карсы болған Конфуций
Кьггай жсрінен алыс түратын басқа халықтарды білімділікпен және ақылмен
жаулап алуды ұсынды.
Конфуцийдің этикалық-құқықтық және мінез-құлық нормалары мен принциптері
адам өмірі мен тұрмысының барлық жағын қамтыған. Бұған дәстүр
ережелері (ли), ата-аналар мен үлкендерге құрмет (сяо). адамдық касиет
(жэнь). адамдар қамқорлығы (шу), билеушіге адалдык (чжун), парыз (и) және
т.б. жатады.
Конфуций ілімін одан әрі жалғастырған Сянь-цзы "өлсм өзінің табиғи
заңдылықтарымен өмір сүреді, сондықтан да оның тіршілік қажетіне жарату
үшін оны зерттеу, құпия сырларын білу қажет дсп ой түйеді. Яши адамдардың
табиғаттан өз үлесін алуы немесе бай және кедей болып өмір сүруі олардың
өздеріне байланысты. Сянь-цзының пікірінше адам тумысынан қызғаншақ,
дүниеқұмар, алакөз болып келсді. Сондықтан да адамдардың мінезіне жақсы
тәрбие беріп қана табиғи қалыптан өзгертуге болады. Ол үшін адамдардың өзі
де өзін-өзі тәрбиелеуге және бір-бірінің қателігін бетке байып айтуы тиіс.
Бұл туралы ол былай дейді: "Менің қателігімді дұрыс көрсеткен адам — менің
ұстазым, менің игі  ісімді дұрыс байқаған кісі — менің досым, ал маған
жағынъш, жарам ақтанушылар — менің жауым".
Конфуцизм ілімі, сонымен бірге, ел билеушілері мен өкімдерге де қол
астындағыларға тап баласындай қарауға кеңес береді. Конфуций
бойынша "ақылды билеуші ауыр жазамен адамдардың жанын қинамайды, оларды
табаңдылықпен, сң алдымен өзі үлгі-өнеге көрсетіп жақсылыққа
тәрбиелейді".  Конфуцизм ілімі мемлекеттік дін рөлін атқара бастады.
Ежелгі Қытайдағы легизм идеялары б.з.д. IV ғасырларда жарық көрген .
Легизм ілімінің және заңшылдар мектебінің негізін қалаған ол Шаноблысының
билеушісі: болды. Шан Ян заңдар мен қатал жазаға сүйенген басқару жүйесін
қолдады. Сол кездегі үлкен ықпалға ие болған конфуцизмді сынаған Шан Ян заң
нормалары ғана елде тәртіп орната алады деп есептеді. Ел басқарудың негізгі
әдісі ретінде қатал заңдарды жақтаған ол мемлекет пен адамдар арасындағы
қатынастарды оңай реттеуге болатындығын айтты. Бұл "кімді КІМ жеңетіндігі"
туралы принципке негізделген таптар күресінің қатынастарын көрсетті. Оның
айтуынша, "халик, өз өкіметінен күштірек болса, мемлекет әлсіз, ал өкімет
өз халқынан күштірек болса, армия күшті, өрі қуатты болады".
Шан Янның басқару туралы концепциясы адамдарға дұшпандық
көзқараста болу оларды жазалау және күштеу шаралары арқьлы
қалағантәртіпке көндіруге болады деген тұжырымға сәйкес келеді Легистер
ше Шан Яннан басқа да Цзьн Чань, ІІьн Бү-хай, Ханфэи және т.б. одан әрі
дамытты.

2-тақырып. Ежелгі Грециядағы саяси және құқықтык ілім.

    Б.з.д. мың жылдыктың басында Ежелгі Грецияда жеке
және тәуелсіз полистер формасы түрінде бірнеше қала-мемлекеттер пайда болды
Ежелгі грек полистерде саяси-құкықтық көзқарастьң пайда болуы мен
дамуында үш кезең айқын байқалады. Epic кезсң- (б.з.д. IX—VI ғғ)
ежелгі грек мемлекеттің пайда болуына сәйкес келеді. Бұл кезеңде саяси-
құқықтық көзқараста рационациялау (Гомер, Гесиод, атақты "жеті
данышпан") байқалады –және "мемлекет пен құқық проблемаларына философиялық
тұрғыдан қарау (Пифагор, Гераклит) қалыптасады Екінші кезең —
(б.з.д. V және IV ғасырдың бірінші жартысы) ежелгі грек философиясы мен
саяси-құкықтық ойларының гүлденген кезеңі (Демокрит, софистер, Сократ,
Платон, Аристотель және т.б.) Үшінші кезең — (б.з.д. IV ғасырдың екінші
жартысы мсн II ғасырлары)    эллинизм    кезеңі .
Ежелгі  грек    мемлекетінің құлдырауы, грек полистерінің
алғашқыда Македония, кейіннен Рим б илігіне
көшуі (Эпикур, стоиктер. Полибий жә нс т.б.)
Б.З.Д. IX—VIII ғасырларда ежелгі мифтік көзқарастар архаистік поэзияда,
одан кейін Гомер мсн Гесиодтың поэмаларында өзінің алғашқы сипатын
жоғалтып, этикалық және саяси-құқықтық өзгеріске ұшырайды.
Гомердің "Илиада" және "Одиссея" поэмаларындағы оқиғалар (б.з.д. VI
I ғ.) гректердін әскери және қоғамдық өмірінен көптеген құнды мәліметтер
береді.
"Одиссея" поэмасында халық жиналысының ролі мен маңызы анық суреттелген.
Бұл өкілдік органның қызметі туралы грек жауынгерлерініңТроя түб індегі
жиналысынан, "Илиада" поэмасындағы мысалдан, "Одиссеяда" Итака аралының
тұрғындары жиналысының баяндалуынан білуге болады. Троя түбіндегі жиналыста
қатардан жауынгер Тереиттік жауынгерлердің мүддесін қорғап, базилевтерге
қарсы айтқан айыптау сөздерін лауазымды басшылардың ерекше шығара атауы
халық жиналысының ролі айкындай түседі Ал халық жиналысы маңызының
төмендеуі"Одиссеяда" айқын көрсетілген Итака ара-лында Одиссей болмаған
жиырма жылда халык жиналысы бірдс-бір рет шақырылмаған Ал Одиссеидің ұлы
Телемак жиналыс шақырған, тұрғындардың көпшілігі бұл жиналысқа мән
бермеген.
Поэмада Гомер қолданган "дике" (әділдік) және "темис" (әдет, әдет-
ғұрыптық құқық) ұғымдары Гомер дәуіріндегі саяси-құқықтық жағдайды түсінуге
жәрдемін тигізеді. Гомердің әдеп (дикс) қалыптасқан дәстүр мен әдет-
ғұрыптың құқықтық (темис) негізі мен принципі түрінде көрінеді, ал әдет-
ғұрыптық құкык (темис) өмірлік әдептің, оның адамдар арасындағы қарым-
қатынастарда сақталуының нақты көрінісін білдіреді.
Б.з.д. VII ғасырдан ежелгі Грецианың саяси және қоғамдык өмірлік
қатынастар Гесиодының "Еңбек жөне күндер" мсн "Теотония" поэмаларында
баяндалады. Беотияда туып өскен Гесиодтың бұл поэмаларында құдайлар
кең дүниенің пайда болуындағы гректердің көзқарастары және адамгершілік-
құқықтык принциптер сипатталады.
"Теогония" поэмасы бойынша Зеван Фемидамен (мәңгі табиғи тәртіп
пен әділдікті жаратушы) неке одағынан екі қыз-құдай Дике (әділдік) және
Эвномия (ізгі заңдылық) өмірге келеді Дике табиғи әділдікті күзетеді және
әділетсіздікті жазалайды. Эвномия болса, қоғамдық құрылымдағы заңдылық
бастауының құдайлық сипатын және полистік құрылымдағы заңдылықтың терең
ішкі байланысын білдіреді.
Гомер мен Гесиод поэмаларына тән адамдар әрекеті мен олардың өзара қарым-
қатынастарындағы адамгершілік-құкықтык, тәртіптер туралы көзқарастар Ежслгі
Грециядағы "Жен данышпан" деп аталғандардың шығармашылығында одан әрі
жалғасын табады. Оларға әдетте Фалес, Питгак, Периандр, Биант,
Солон, Клеобул және Хилон енгіш Олар полистік өмірде әділетті зандардың
үстем болуын батыл жақтады. Олардың кейбіреулері билік және заң шығару
қызметтерінде өздерінің саяси-құқықтык идеяларын жүзеге асыруға
әрекеттенді. Биант, Солон. Хилон сияқты грек ойшылдарының пікірінше,
ізгілікті полистік қоғамдағы заңның, сақталуы және салтанат құруы оның
айрықша бөлімі больп табылады. Азаматардың тираннан қорқатындай заңы
қалыптасқан мемлекетті Биант ең үлген мемлекет деп есептеді. "Өзіңді-өзің
таны" қағидасыныңавторы спартандык, Хилонның "Заңға табын" дсген шақыруы
Дельфадағы Апаллон храмына ойылып жазылды. Ең
үлкені полис деп Хилоназаматтары шешендерден ірі заңдарды көбірек тындайтын
полисті санады.
"Жеті ғүламаның" қатарына қосылған Солон (б.з.д. 638—559 жж) тарихта
атанды реформатор, мемлекеттік кайраткер және ЗАҢ шығарушы ретінде де
білген. Б.з.д. 621 жылы орхон Драконт жазған заң нормалары демос пен
евиатридтер арасындағы қайшылықтарды жоя алмады, өйткені ол демостын
экономикалық жағдайын қандай да болмасын дәрежеде өзгертпеді. Драконт
заңдары сонымен бірге шектен тысқаталдығымен де әйгілі болды. Сондықтан да
Афин халқы полисті басқаруды және жаңа заңдар шығаруды елге ақындылығымен
белгілі болған Солонга тапсырды.
Архонт болып сайланган ол б.з.д. 594 жылы жаңа зандар шығарды. Оның
реформаларын экономикалык және саяси деп бөлуге болады. Заң шығарушы
ретінде Солон селолық және қалалык демосгық және оған қосылған
ешатридтердін, мүддесін қорғады. Оның ең басты реформасы "сисахфия"-("ауыр
жүкті сілкіп тастау"), яғни кедейлердің кепілдікке алушы жер учаске-сіндегі
қарыз тастарды жою еді. Бұл қарыз тастар бойынша қарызын өтей алмаған
адамдар өзінің жеке бостандығын кепілдікке салған, яғни қарызын өтей
алмағандар құлға айналдырылған.
Б.з.д. V1-V ғасырларда Пифагор, Арх ит, Фклолай, Гераклит және тағы
басқалар қоғамдық және саяси-құқықтық тәртіптерді философиялық негізде
қайта құру қажеттігі туралы идеялар ұсынды. Олар демократияны сынай отырып,
ақыл және адамгершілік элитасының "озықтары" билігі — аристократиялық
идеяалды жақтады.
Самос аралында туып өскен Пифагор Поликрат тиранның билігінен кейін
туған жерін тастап, Египстте, Вавилонда, Үндістанда болып, ең соңында "Ұлы
Элладаның" Критон қаласында өмір кешеді. Ол осы қалада, кейіннен
басқа да полистерде өзінің мектебін ашады. Оның ілімі негізінде пайда
болған пифагор-шылдық гетрийлер рухы жөнінен ариетократиялық құпия
философиялық-саяси одақтар Грецияның көп бөлігі мен Оңтүстік Италияда үлкен
ықпалға ие болады.
Б.З.Д- V ғасырда саяси-құқықтық ойлардың дамуына қоғам, мемлекет,
саясат және құқық туралы проблемаларға философиялық және әлеуметтік
талдаулардың терендеуі едәуір ықпал етті. Гректің ұлы
ойшылы Демокрит б.з.д. IV ғасырдың бірінші жартысының алғашқы жылдарында
адамның, адам қауымдастығының және қоғамның пайда болуы мен тұрақтауын
әлемдік дамудың табиғи процесіндегі бір бөлшек ретінде қарастыруға
талпынды.
Мемлекеттік басқаруда халық билігі — демократияны жақтаған
Демокрит сонымен бірге аристократияның пайдалы жақтары бар екендігін
айтады. Оның пайымдауынша, "Ақымақтардың ел басқарғанынан бағынғаны артық.
Табиғатты да үздіктер мен саналылардың басқаратыны мәлім,
сондықтан да жоғары ақыл мен адамгершілік касиеттері бар адамдардың билігі
дұрыс болып табылады". Демокриттің айтуы бойынша, заңдар адамдардың
қоғамдағы қалыпты өмірін қамтамасыз етуге және соңдай нәтижеге жетуге
қажетті жағдай жасауы тиіс.
Саяси-құқықтық тақырыпты көпшілік назарына талқылауға ұсыну
б.з.д. V ғасырда антикалык демократияның нығаю және гүлдену жағдайындағы
иофистердің атымен тығыз байланысты — "Софист" атауы "софос" ("данышпан")
деген сөзден шыққан. Софистср өз заманында данышпандықтың және мемлекет
пен құқық мәселелері жөніндегі ақылы жұмыс істейтін мұғалімдер болды.
Ежелгі дәуірдің өзіндe-aқ софистердің екі ұрпағы: аға ұрпақ (Протагор,
Горий, Продик, Гиппий, Антифопт және т.б.) және кіші ұрпақ (Фрасимах,
Калликл, Ликоон, Алкидам Элсйский және т.б.) ерекшеленеді. Аға ұрпақ
софистерінің көпшілігі демократиялық көзқараста болса, кіші ұрпақ,
софистерінің едәуір бөлігі аристократия мен тиранияны жақтады.
Б.з.д. 481- 411 жылдары өмір сүрген Протагор өзінің асқан
білімділігімен, үздік сөз сайыскерлігімен және тамаша шешендігімен әйгілі
болды. "Бардың бар екендігін, ал жоқтығын жоқ екендігін
білдіретін барлық, заттың өлшемі — адам" деп айтқан Протагордың бұл
негізігі қағидасын көптегсн софистер де жақтады. Осы жағдаяттан Протагор
демократиялық құрылыстың әділетілігі мен қажеттілігі туралы ой түйеді. Адам
мен адам кауымдастығының пайда болу туралы мифтік идеяны оның қолдамауы
бұған дәлел бола алады.
Халкидон қаласынан шыққан Фрасимах софистердің кіші ұрпағының
ең тандаулы және әйгілі ойшылдарының бірі болып саналды. Фрасимахтың
айтуынша, саясат — құдайдың іс-әрекеті емес. ол адам күштері мен мүддесінің
әрқилы болуынан. Билік принципі мен саясатты жүзеге асырудың нағыз өлшемі
ретінде Фрасимах күшінін пайдалылығы туралы кағиданы жақтады. Оның айтуынша
күш бар жерде ғана әділдік болады, өйткені әділдікті күштілер ғана орната
алады. Өзінің бұл ойын Фрасимах әр мемлекет заңдарды өз мүддесіне
қарай жасайды деп түсіндірді. Заңдарды осылай бекіткен олар бұл заңдарды
әділетті деп жариялайды. Билікке ие болу үлкен артықшылық береді. Фрасимах
осылайша мемлекеттік кызметте күштеу мен зорлықтын ролін және саясат псн
заңның авторитарлык сипатын атап көрсетті.
Платон — антикалық заманның ғана емес, бүкіл философия, саяси және
құқыктық ілімдср тарихындағы ұлы ойшылдардың бірі. Ол ірі ақсүйек отбасында
дүниеге келді. Жас кезінде ол (б.з.д. 407—399 жж.) Сократтың шәкірті және
тындаушысы болды. Сократтың қазасынан кейін,Платон басқа шәкірттермен бірге
Афинадан кетеді. Алдымен Мегораға келген жас ойшыл кейін талай ел мен
жерге, Египетке, Парсы елдеріне, Ассирияға, Финикияға, Италия мен Сицилияға
барады. Б.з.д. 387 жылы грек
батыры Академның атымен аталған Ака демиядан өзінің философиялық мектебін
ашады. Бұл мектептін өмірі ұзақ болып, өзінің өмір сүрген мың жылдай
тарихында философтар мен математиктердің ғылыми ордасы ретінде жұмыс
істеді.
Өзінің еңбектері мен шығармаларында ұлы ойшыл абсолюттік социализмді
жақтады. Оның айтуынша, әрбір идея жеке заттың немесе барша заттың
абсолюттік мәнін білдіретін ерекше идеялар әлемі құрайды, яғни идеялар
мәңгілік, олар жоғалып кетпейді, жаңадан пайда болмайды.
Платон идеалды мемлекет туралы еңбсгінде әділдікті әркімнің өз ісімен
айналысуынан және басқаның ісіне араласпауынан көреді. Адамдардың
әлеуметтік топқа бөлінуі мен олардың арасындағы мүлік теңсіздігін қалыпты
жағдай ретінде қарастырады және олардың бір топтанекінші топқа өту
мүмкіншілігін жоққа шығармайды.
Платон идеалды мемлекет құру туралы жобасында аристократиялық
мемлекеттік құрылымды жақтайды және өз жобасын қиындықпен болса да жүзеге
асатынына сенсді. Идеалды мемлекеттің өзі де, Платонның ойынша, мәңгі өмір
сүре алмайды.
Платон адамдардың жан дүниесіне мемлекеттік құрылымның бес түрінің
сәйкес келетіндігі туралы (аристократия, тимократия, олигархия,
демократия және тирания) айтады. Олардың әрқайсысы биліктерін өз
мүдделеріне қарай іске асырады. Тимократияда әскери адамдар билікте болады,
олар жиі соғысады, соғыс мемлекеттің басты байлығы болып есептелінеді.
Олигархияда байлар билікке ие болғандықтан, өздеріне дұшпандық ниеттегі
кедейлермен үнемі қақтығыста болады. Бұл мемлекетте кедейлердің наразылығы
нәтижесінде кез-келген уақытта мемлекеттік төңкеріс болуы мүмкін. Тирания —
мемлекеттік құрылымның заңсыздық пен зорлық-зомбылық үстемдік еткенен.
нашар түрі.
"Заң" деген шығармасында Платон мемлекеттік қүрылымнын. екінші жобасын
ұсынады. Екінші мемлекеттің бірінші мемлекеттен басты айырмашылығы оның
5040 азаматы жеребе бойынша жер учаскслерін алады. Бұл жер оларға жеке
меншік түріңде емес, пайдалану құқығы түрінде ғана беріледі де, мемлекеттін
жалпы меншігі болып саналады. Мүлік санына қарай барлық азаматтар төрт
топқа бөлінеді. Қайыршылық пен байлыктың заң шеңберіңдегі шегі анықталады.
Антикалық саяси-құқықтық ойдың одан әрі дамуы және тереңдеуі Платонын
шәкірті және сыншысы Аристотельдің (б.з.д. 384—322жж.) есімімен тікелей
байланысты.
Аристотель тұңғыш рет саясат ғылымы туралы талдау жасауға талпыныс
жасады. Аритотельде саясат ғылым ретінде этикамен тығызбайланы сты. Оның
көзқарасы, бойынша саясатты ғылыми тұрғыдан түсіну адамгершілік пен
этиканың дамыған ұғымы болып табылады. Этикасаясаттың бастауы, оньң
кіріспесі ретінде көрінеді. Аристотель әділдіктің екі түрін — теңестіретін
және үлестіретін түрлерін анықтайды. Теңестіретін әділдіктің өлшемі ретінде
"арифметикалық теңдік" қарастырылады.
Мемлекет формасын Аристотель мемлекеттегі жоғары билікті білдіретін
саяси жүйе ретінде сипаттайды. Бұл жерде мемлекет формасы билеушілердің
санымен (біреу, аз ғана топ, көпшілік) анықталады. Бүдан басқа мемлекеттін
дұрыс және бұрыс формалары туралы да айтылады. Дұрыс формадағы билеушілер
көпшіліктін мүддесін қорғаса, бұрыс формадағы билеушілер тек қана өздерінің
жеке басының мүдделсрін көздейді.Аристотель пікірінше, дұрыс формадағы
мемлекеттерге монархиялық, аристократиялық және подития, ал екінші
формаға тирания, олигархия және демократия жатады. Мемлекеттің ең
дұрыс формасы ретінде Аристотель по литияны айтады. Политияда жалпының
мүддесі үшін көпшілік билік құрады.
Жоғары билік заңын емес, демостың қолында деп
есептеген Аристотель демократияны с ынға алады. Ол мүліктік дсмократияны
ғана мақұлдайды және демократияның екі түрін — заңға негізделген және
жоғарғы үкіметке билік жүргізетін демократияны анықтайды.
Аристотельдін  айтуынша, саясаттың мәні оның алдына қойған мақса-
тына қарай анықталады. Дұрыс саясаттың негізі — адамдардын тәрбиешісі болып
табылады. Адамдар дұрыс тәрбиенің нәтижесіндс ғана жақсы қасиеттерді
бойларына сіңіріп, саяси мақсаттарын игілікке қарай бұрады, осының
арқасында ғана әділдік орнайды.
Философиялық көзқарасы жағынан Эпикур (б.з.д. 341—270 жж.) Демокриттің
атомистік иілімдерін жалғастырушы болды. Самос аралынан шыққан ол
мүғалімнің отбасында дүниеге келді. Кейіннен Афиныға қоныс
аударған Эпикур шәкірттерді шағын топқа бөліп (оның ішінде
құлдарда болды) өзінін жеке бағына жинап алып, оқьпты. Демокриттың атомдық
теориясын негізге алған ол шешім дүниесінің мәні мен заңдылығын түсіндірді.
Стоидизмдегі сияқты Эпикур философиясының басты міндеті максатқа
ұмтылған адамның мінез-құлқы туралы ілімге талдау жасау болды.Эпикур ілімі
бойынша, табиғат құдайлардың араласуынан, өз
заңдары бойынша дамиды. Сондықтан да ол табиғатты оның зандарын ашу арқылы
танып білуге болалы деді. Бірақ адамдардың табиғатты, оның ішкі
заңдылыктары мен құ-былыстарын танып білуі басты міндет емсс дей
отырып,Эпикур табиғат туралы білім адамдарды жалған сенім мен қараңғылықтан
құтқаруға және өмір үшін арпалыстағы қорқынышты женуге, олардың бақытты
өмір сүруіне мүмкіндік туғызады деп санады.
Эпикур бойынша, мемлекеттік биліктің басты мақсаты адамдардың ө зара
қауіпсіздігін сақтау, олардың бір-бірінен қорқу сезімін жою және олардың
бір-біріне зиян келтіруіне жол бермеу. Нағыз қауіпсіздік адамдар
қауымдастығьнан бөлініп жеке дара өмір кешкенде ғана мүмкін.
Эпикурдын түсіндіруіншс, заңдар ақылдыларды тобырдан қорғау қызметін
аткарады. "Заңдар,— деп жазды ол,— ақылдылардың зұлымдык жасауы үшін емес,
шараға қаталдық жасалмауы үшін шығарылған. Эпикур заңдарды барлық адамның
құқығын қорғайтын құрал ретінде емес, жекелеген топтардын ғана мүддесін
қорғайтын құрал деп білді.
Индивидуализмді бар жан-тәнімен қорғаған ол демократияны жақтамады. Ол
"данышпан адамды" "тобырға" карсы қойды Адамдар атомдардан тұратын
болғандықтан, өзінін жеке-дара белсенділігінің көмегімен жақсы сөзге толы
мақсатқа жете алады. Егер стоиктер өмір сүріп отырған қоғамды ақтай отырып,
барлық адамдарды тағдырдың жазғанын орындауға шақырса, Эпикур бұдан қарама-
қарсы түрлі әдіспен жекеадамға бостандық әпере отырып, оларды қоғамдық
қатардан бойларын аулақ ұстауға және өзін-ӨЗІ жетілдіруге шақырды.
СТОИЦИЗМНІҢ негізін салушы Китоннан шыққан Зенон (б.з.д. 336—264 ж.ж)
болды. Ол өзін тыңдағысы келетіндердің бәрін — Афиныдан адам көп жиналған
жерде — агорода — үй артындағы қабырғасы жоқ, жан-жағы ашық қалқа астына
шақырып, өзін осылай тыңдауға (философиялық ағымның аты да осыдан келіп
шыққан) дағдылаңдырды.
Стоишим белгілі дарежеде сирек және шығыс көзқарастарының бірыңғай
жинақталған қосындысы еді. Ол ең көп тараған философиялықмектеп болып қана
қойған жок, сонымен қатар ең ұзақ өмір сүрген эллиндік философиялық мектеп
те болды.
Стоиктер дүниенің бәрін, оның ішінде ойды, сөзді, отты және тағы
басқаларды дене деп атады. Дүниеде пайда болған және жүзеге асқан нәрсенің
бәрі заңды да қажетті құбылыс. Әлемдік бұл заңдылықты стоиктер тағдыры деп
атады. Олардың көзқарасы бойынша, бүкіл әлем тағдыр арқылы басқарылады және
тағдыр құдайылық сипаты мен ұғымы бар "табиғи заң" ретінде карастырылады.
Зенонның айтуынша "табиғи заңдар құдайылық болып келеді және дұрыс нәрсені
орындататын және дұрыс емес нәрсеге тиым салатын күшке ие".
Стоиктердің оиынша, әрбір адам табиғатқа сәйкес өмір сүругс және табиғат
алдындағы өз борышын орындауға тиіс. Яғни әркім өзінің өмірден тағдыр
белгілеген орнына, тұрмыс-тіршілігіне риза болуға тиіс. Бостандық ұғымын да
стоиктер "тaғдыр" арқыльт түсіндіруге тырысады, өмірден алдын-ала шешіліп
қойылған тағдыр белгісі болғандықтан, бостандықтың болуы да  мүмкін емес.
Стоиктердің табиғи — құқықтық көзқарастарының мәні бойынша, құлдықты
ақтауға болмайды. Бірақ олар (құлдар) да тағдырдың жазғанына көнуге
тиіс, олар да тағдырдың бергенін орындай отырып,
рақымшылдық пен ізеттілікке жете алады деп есептеді.
Адамдардың табиғи және тарихи қауымдасуын Полибии олардың жануарлар
сияқты қорғансыздығы мен әлсіздігінен, осыдан келіп тобырға басшылық
жасауды қажегтілігін түсінунен деп ұғындырады. Алғашкы кезде өзінің күшімен
және батылдылығымен тобыр көсемі болғандар бірден билікті өз колдарына
алып, бұл билікті табиғи заңдылық ретінде пайдаланды. Мемлекеттің
демократиялык басқару формасының алғашқы кезеңінде бостандық пен еркіндік
жоғары бағаланады. Бірақ басқалар есебінен өмір сүруге дағдыланған тобыр
өздерінің көсемін сайлап, демократиялық билікті құлатады және мемлекет
билігінен бойын аулақ салады. Демократия охлократияға айналады. Бұл жағдай
ізгілікті мемлекеттің ең назар түрі ретінде көрінеді және басқару
формаларының ең соңғы сатысы болып есептеледі. Мемлекеттік билік
формаларының ауысуын сипаттай келе, Полибий басқарудың ең тиімді формасы
ретінде патшалық биліктің, аристократияның және демократияның ең жақсы
тұстарының араласқан формасын ұсынады. Оның баскарудың аралас формасы
туралы ойлары мемлекет, құқық және билікті  бөлу теориясындаодан әрі
дамтылды.

Негізгі әдебиет:
1. Алексеев С.С. Философия права. –М.; 1997.
2.      История полттических и правовых учений. Домарксистский период\
Под ред. О. Э. Лейста. – М.; юрид. Лит. 1991.
3.      История политических и правовых учений. Древний мир. – М.; 1985.
4.      История политических и правовых учений.\ Под ред. В.С.
Нерсесянца. – М.; НОРМА-ИНФРА – М, 2000.
5.       Керимов Д.А. Филослфские основания политико-правовых
ииследований. –М.; 1986.
6. Кохановский В.П. Философия и методология наки: Учебник для высших
учебных заведений. – Ростов н\Д.; Феникс. 1999.

Косымша әдебиет:
1.      Аристотель. Сочинения. Том 4. – М.; 1984.
2.      Кечекьян С.Ф.  Учение Аристотеля о государстве и праве. – М.;
1947.
3.      Платон. Собр. Соч. В 4-х томах. Т. 1. – М.; Мысль,1990.
4.       Нерсесянц В.С. Политические учения Древней Греции. – М.;1979.

3-тақырып. Ежелгі Рим өркениетінің саяси-құқық тық ілімі

Ежелгі Римдегі саяси-құқықтық институттар мен көзқарастар халықтың
әртүрлі топтары — патришйлер мен плебейлер, побилиттер (патрицийлср мен
байыған плебейлер) мен кедейлер, оптиматтар (қоғамның ақсүйектер тобы) мен
полярлар (төменгі халықты қолдаушылар). еріктілер мен кұлдар арасындағы
өткір күрес жағдайындағы ұзақ тарихы бойында үнемі дамып отырды.
Ежелгі Рим тарихында өздерінің құқықтық және әлеуметтік жағдайын
натрицилермен теңестіру жолындағы плейбейлср күресі маңызды роль
атқарды. Плебейлердің бұл күресі Римнің алтыншы патшасы
Сервий Туллийдің реформа жасауына әкеліп соқты. Аталған реформа бойынша
плейбейлер "Рим халқының" құрамына қосылды және мүліктік белгісі бойынша
бес разрядқа бөліңді.
Реформа байлардың мемлекет басқарудағы артышылығын бекітіп
берді. Плебейлер халық жиналыстарына қатысуға және қоғамдык меншіктен үлес
алуға құқығына ие болды. Бірақ олардың құқықтық жағдайы патрицийлермен
толық теңесе алмады. Сондықтан патицийлерге қарсы күресін ұзақ уақыт бойы
жүргізуге тура келді.
Ежелгі рим авторларына Сократтын, Платонын, Аристотельдің, Полибиидің,
стоиктердің және т.б. көптеген грек ойшылдарының көзқарастары едәуір
дәрежеде ықпал етті Демокрит пен Эпикурдың адамның алғашқы табиғи жағдайдан
саяси өмір мен мемлекеттің, заңдар мен ойлардың пайда болуына дейін
прогрессивті дамуы туралы жалпы философиялық көзқарастары Гит Лукрецийдің
"Заттың табиғаты туралы" поэмасында көрініс тапты және одан әрі дамытылды.
Оның бұл шығармасында адамның, табиғаттың, әлемнің және қоғамның пайда
болуы туралы мәселелер материалистік түрғыда жеңіл, түбірлі түрде өлеңмен
баяндалады.
Дүниеде бәрінің негізі материя деп мойындай отырып. Лукреций "бәрі
материядан осы шығады және бәрі сонымен өмір сүреді" деп атап көрсетеді
Дінді ғылыми прогрестің кедергісі деп бөлген ол діни ұғымдарды да
батыл сынға алады. Рим қоғамының  кемшіліктерін де айыптап отырып, саяси
күрес пен билікті өзінің жеке басының мүддесі үшін пайдаланушылар туралы
теріс пікірде болды. Ол табиғаттағы және коғамдағы себептік заңынан басқа
да әлемдік күштің бар екендігін мойындағанымен, оны құдай ілімімен
байланыстырмайды. Өсиетке құдай жерден адамдар өміріне
араласпайды. Лукреций адамдар өз тағдырын өздері жасауы тиіс, олардың
бакқытты өмірі өлеріне ғана байланысты деп тұжырымдайды.
Рим авторлары өздерінің теориялық шешімдердс грек ойшылдарының табиғи-
құқықтық идеяларын, олардын саясат пен саяси әділеттілік,
мемлекет формалары, басқарудың "ара лас" формасы сияқты жәнс т.б. шешімдерді
пайдаланды. Рим авторлары өздерінен бұрынғылардың ілімдерін пайдаланып қана
қойған жоқ, сонымен бірге оларды Римнің әлеуметтік саяси жағдайының
ерекшеліктеріне ынғайлы одан әрі дамытты және құтты идеялармен байытты.
Ерте христиандық дін одан кейінгі II—ІІІ ғасырларда христиандықтың
әлемдік дінге айналуы кезінде де  бұл дін Ежелгі Римде саяси және құқықтық
ойларға өз ықпалын тигізе алды. Бұл кездегі ресми христиан доктринасы мен
христиандықтың саяси идеологиясының көрнекті қайраткері Аврелий Августин
шешімінде схоластика қағидалары да көрініс тапты.
Ежелгі Римнің атақты шешен заңгері, мемлекеттік қайраткері және
ойшылы Марк Туллий Цицерон б.з.д. 106 жылы туып, б.з.д. 43 жылы қайтыс
болды. Ол кейінгі ұрпаққа, адамзат мәдениетіне орасан зор мұра қалдырған
ұлы философ және саясаткер болды. Оның кең қамтылған шығармашылығында
мемлекет пен құқық мәселелеріне көп орын берген. Бұл мәселелер оның осы
тақырыпқа арнайы жазған мемлекет туралы"Құдайлардың
табиғаты туралы", "Міндеттілік тура лы", "Жамандық пен жақсылықтың
шегі туралы" және "Заңдар туралы" еңбектерінде кең қамтылған.
Цицеронның мемлекет және құқық саласында теориялық көзқарастары
ежелгі грек ойларының, ең алдымен Платонның, Аристотельдің, Полибийдің және
стоиктердің едөуір ықпалында болды. Сонымен бірге Цицерон Рим патриоты
және қайраткері ретіндс бұл "жат жерлік" ықпалдарды мемлекеттік-құқықтық іс-
тәжірибе мен саяси құқықтық ойларды Рим мемлекеті мен құқы-ғының өзіндік
сипаты бар тарихымен, сол кезеңдегі әлеумет пен саясаттағы нақты жағдаймен,
өзекті міңдеттермен байланыстыруға тырысты. Нақтылап айтқанда Цицеронның
саяси-құқықтық ілімінде өз деген идеяларды шығармашылықпен
пайдалану бар. Ол мемлекет пен құқық теориясы туралы жаңа кағидаларды одан
әрі дамытты. Цицерон мемлекетке халық еңбегінің жемісі рстінде анықтама
берді.
Мемлекеттін пайда болу себебі Цицерон адамдардың
әлсіздігі мен қорқынышын емес, олардың туғаннан бірге жүру қажеттігіне
ұмтылуынан деп есептейді. Бұлмәселе бойынша, Аристотельдің
политикасын құптаған Цицерон сол кездегі мемлекеттің пайда болуының
келісімдік сипаты туралы кең дамыған түсінігін жоққа шығарды. Ол мемлекет
пен жеке меншіктің алғашқы кезеңіне байланысын анықтап, стоик Паетияның
мемлекеттің пайда болуының негізгі себебі — жеке меншікті қорғау туралы
ережесін маұлдайды.
Ежелгі грек ойларының дәстүрлері негізінде Цицерон мемлекеттік
құрылымының әртүрлі формаларына талдау жасауға, бір формаларменекнші
форманын пайда болуына, сонымен бірге олардың ең дұрыс формаларын іздеуге
және т.б. мәселелерге үлкен көңіл бөлді. Билеушылер санына
қарай Цицерон мемлекеттің қарапайым үш формасын патша билігін (монархия),
опти-маттарды (аристократия) және халық билігін(демократия) атап көрсетеді.
Бұл формалардың әрқайсысының өз артықшылықтары мен
кемшіліктері бар Цицеронның пайымдауынша, егер соларды таңдау туған
жағдайда талдау ең алдымен патша билігіне түсер еді де, демократия ең соңғы
орында болар еді.
Мемлекет пен құқық мәселелеріне арнап орасан зор мұра
қалдырған Цицерон құлдықты қалыпты жағдай жәнс әділетті іс деп есептейді.
Оның айтуынша құлдықтың әділетті болуы, оның мұндай адамдарға пайдалы
болуынан, өйткені саналы түрде жүргізілген құлдық олардың (құлдардың)
пайдасы үшін жасалады.
Цицерон шығармасында жағымды мемлекет қайраткерлері мен оның ерікті
азаматтарына  көп көңіл бөлінген. Мемлекет басқару тек билік пен
қайырымдылықты ғана емес, ғылым мен өнерді де қажет етеді деп есептеген.
Цицерон оны жалпы мүдде үшін пайдалану адамдарды қауіпсіз және дәулетті
етеді деп санады. Оның айтуынша, ақылды мемлекеттік қайраткер мемлектетік
басқару ісінде болатын қолайсыз сәттер мен сәтсіздіктердің алдын – ала
көруді білу керек.
Мемлекет  билеушісіне мұндай қасиет мемлекеттін тұрақтылығы мен
тұтастығына, жалпыға бірдей құқық тәртібін сақтауға жәрдемін тигізеді.
Мемлекет басшысы, сонымен бірге мемлекет туралы ұғым мен
құқық негіздерін жақсы білуі шарт. Мұндай білімі жоқ мемлекет қайраткері
билеген елде әділдік болмайды. "Әділдік салтанат құрғанда ғана әркімнің
сыбағасы еліне тиесілі болмақ".
Нағыз азаматтардың міндеттеріне, Цицерон ақиқатты тануды,
әділеттілікті,  білімділікті және сабырлылықгы жатқызады.
Азаматтар басқаға зиянын тигізбеуге, басқаның меншігіне қол сұқпауға,
әділетсіздікке жол бермеуге, әділетсіздіктен жапа шеккендерге
көмекберуге және жалпы игілікпен еңбек етуге тиіс. Азаматтардың жалпы саяси
белсенділігін әрдайым батыл жақтаған Цицерон "азаматтардың бостандығын
қорғауда ешкімге де артықшылық. беруге болмайды" деп атап көрсетті. Ол
республиканы қорғауды әрбір азаматтың касиетті борышы деп санады. Ал Римнің
нағыз азаматтары ой-өрісті кеңейту, жан-дүниені байыту үшін өздері жан-
жақты жетілддіру идеясын әділдік серік етуі керек. Цицеронның ойынша адамды
жанжақты жетілуге итермелейтін төрт ізгі нәрсе бар, олар: ақыл,
әділетті болу, ерлік және сабырлылық "Адам неғұрлым ақ- әділ болған сайын,
соғұрлым басқадан арамдық күтпейді". Арамдық пен әділетсіздіктін аз ғана
жұғыны бар адамдардың өзі де өзгелерді сондай көреді.
Әділдік, Цицеронның айтуы бойынша, басқаға зиян келтірмеу және басқаның
меншігін бұзбау. "Әділеттілікке қойылатын бірінші талап,— деп көрсетті,— ол
ешкімнің де басқаға зиян келтірмеуі, екіншіден, барлық адамның ортақ
менішкті жалпылай, ал жеке меншігін өз меншігіндей пайдалана алуы".
Табиғат құқықтары, Цицерон бойынша, жазба з андардың қайсысынан болса да
ерте, тіпті мемлекетпен де ерте, пайда болған. Құқык адамдардың шешімдері
мен қаулыларымен де, табиғаттан шыққан әділдікпен қорғаушысы да,
жақтаушысы болуы тиіс. Заңның көмегі
мен күиітуралы Цицерон "COL — сөиле йтін заң, ал заң — әлсіз сот" деген
анықтама береді, яғни әділ заң "әділдігі әркімге өзіне тиістісін беруден
тұрады".
Цицерон шешендігімен, философиялык, және саяси-құқықтық шығармашылығымен
ғана емес. Римнің саяси өміріне белсене  араласқан көрнекті саяси қайраткер
ретінде де тарихта белгілі. Ол Римдегі республикалык, құрылыстың дағдарысы
мсн б.э.д. 40 жылдардағы азамат соғыстары, Гай Юлий Цезарьдің диктатурасы
кезінде консул да болды. Сенатты да басқарды. Осы жылдардағы елден
аласапыран кезенде мемлекеттің  тұтастығы мен  бірлігін сақтауға көп күш
салды, қарсыластар тарапынан қуғын да көрді.
Ежелгі Грециадан бастау алған стоицизм римдік саяси-құқықтық ойда одан
әрі жалғасын тапты. Рим стоиктерінің теориялық көзқарастары ежелгі
грек  стоиктерінің философиялық, этикалық және саяси-құқықтық
концепцияларының едәуір ықпалында болғанымен, олардың өзіндік ерекшеліктері
айқындалды және одан әрі дамытылды. Рим стоицизмнің басты өкілдері Луций
Анней Сенека 3 -65жж, Эпиктет 50—140жжжәне Марк Аврелий Антонин болды.
Стоиктердің ілімі бойынша, әлем – біртұтас дене. Ол құдайлық пен
адамдықтың арасындағы қарым-қатынас және оны әлемдік құдай ретінде
қарастырады. Олардың айтуынша, әлемде болып жатқан өзгерістер қатал
қажеттілік заңына бағынған, сондықтан ол белгілі бір мақсатты жолмен, яғни
оны керек етуіне қарай дамиды. Қажеттілік заңын стоиктер қоғамдық өмірде де
қолданылады деп есептейді.  Осы заңға сүйенген  олар бостандық ұғымын да
қажеттілік ұғымы арқылы түсіндіруге тырысады.
Басқа стоиктерге қарағанда Сенека барлық адамдардың рухани бостандық
идеясын олардың қоғамдағы орнынан тәуелсіз түрде қарастырады.
Ежелгі грек стоиктері сияқты Сенека да барлық себептерді құдайлық рух
пен тағдырдан іздейді. Тағдыр заңы, оның айтуыбойынша, өз дегеніне
бағындырады. Адамдардың іс - әрекеті ғаламның қажеттілік заңына байланысты,
олар бір-бірінен болмай қоймайтын заңды қажеттілікке, яғни тағдырға өз
еркімен немесе  мәжбүрлі түрде бағынуларымен ерекшеленеді. Адамдар ғаламдық
қатынастарды өзгерте алмайды, оған қарсылық көрсетуге ғана ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.