Морфологиялық сипаттары
Сан есімнің негізгі функциясы анықтау болғандықтан, ол үнемі анықтайтын сөздерінен бұрын қолданылады, бірақ ешқандай да морфологиялық өзгеріске түспейді. Демек, сан есімдер өздерінің әрі табиғи, әрі негізгі функциясы болып есептелінетін сандық, сан-мөлшер мағыналарында қолданылғанда, тек атау формасында ғана айтылады да, ешбір өзгеріске түспейді.
Сан есімдер морфологиялық құрамына қарай, негізгі сан есімдер және туынды сан есімдер болып екіге бөлінеді.
Негізгі сан есімдер
Негізгі сан есімдер қатарына тек қана есептік сандар жатады. Мысалы: бір, екі, үш т. б.
Туынды сан есімдер
Туынды сан есімдер негізгі есептік сан атауларына -ыншы, -ау, -ер, -тай қосымшалары қосылу арқылы жасалады. Мысалы: бір - бірінші, он - оныншы; екі - екеу, алты - алтау; бір - бірер, қырық - қырықтай, елу - елудей т.б.
Сан есімдер іштей дара сан және күрделі сан болып бөлінеді.
Дара сандар
Дара сандардың атаулары аса көп емес, олардың бар болғаны - жиырма шақты ғана сөз: бір, екі, үш, төрт, бес, алты, жеті, сегіз, тоғыз, он, жиырма, отыз, қырық, елу, алпыс, жетпіс, сексен, тоқсан, жүз, мың т. б.
Күрделі сандар
Күрделі сан есімдер жоғарыда аталатын дара сан атауларының әр алуан жолмен тіркестіріле қолданылуы және қосарлана айтылуы арқылы жасалынады. Демек, күрделі сан есімдер іштей, біріншіден, негізгі атауларының (он сегіз, мың тоғыз жүз алпыс бес т. б.), екіншіден , негізгі сан атауларының қосарланып айтылуы арқылы жасалған күрделі сандар (бір-екі, үш-төрт, бес-алты т. б.) болып екі салаға бөлінеді.
Cинтаксистік қызметі
Сан есімдер морфологиялық құрамына қарай, негізгі сан есімдер және туынды сан есімдер болып екіге бөлінеді.
Негізгі сан есімдер
Негізгі сан есімдер қатарына тек қана есептік сандар жатады. Мысалы: бір, екі, үш т. б.
Туынды сан есімдер
Туынды сан есімдер негізгі есептік сан атауларына -ыншы, -ау, -ер, -тай қосымшалары қосылу арқылы жасалады. Мысалы: бір - бірінші, он - оныншы; екі - екеу, алты - алтау; бір - бірер, қырық - қырықтай, елу - елудей т.б.
Сан есімдер іштей дара сан және күрделі сан болып бөлінеді.
Дара сандар
Дара сандардың атаулары аса көп емес, олардың бар болғаны - жиырма шақты ғана сөз: бір, екі, үш, төрт, бес, алты, жеті, сегіз, тоғыз, он, жиырма, отыз, қырық, елу, алпыс, жетпіс, сексен, тоқсан, жүз, мың т. б.
Күрделі сандар
Күрделі сан есімдер жоғарыда аталатын дара сан атауларының әр алуан жолмен тіркестіріле қолданылуы және қосарлана айтылуы арқылы жасалынады. Демек, күрделі сан есімдер іштей, біріншіден, негізгі атауларының (он сегіз, мың тоғыз жүз алпыс бес т. б.), екіншіден , негізгі сан атауларының қосарланып айтылуы арқылы жасалған күрделі сандар (бір-екі, үш-төрт, бес-алты т. б.) болып екі салаға бөлінеді.
Cинтаксистік қызметі
Морфологиялық сипаттары
Сан есімнің негізгі функциясы анықтау болғандықтан, ол үнемі анықтайтын
сөздерінен бұрын қолданылады, бірақ ешқандай да морфологиялық өзгеріске
түспейді. Демек, сан есімдер өздерінің әрі табиғи, әрі негізгі функциясы
болып есептелінетін сандық, сан-мөлшер мағыналарында қолданылғанда, тек
атау формасында ғана айтылады да, ешбір өзгеріске түспейді.
Сан есімдер морфологиялық құрамына қарай, негізгі сан есімдер және туынды
сан есімдер болып екіге бөлінеді.
Негізгі сан есімдер
Негізгі сан есімдер қатарына тек қана есептік сандар жатады. Мысалы: бір,
екі, үш т. б.
Туынды сан есімдер
Туынды сан есімдер негізгі есептік сан атауларына -ыншы, -ау, -ер, -тай
қосымшалары қосылу арқылы жасалады. Мысалы: бір - бірінші, он - оныншы; екі
- екеу, алты - алтау; бір - бірер, қырық - қырықтай, елу - елудей т.б.
Сан есімдер іштей дара сан және күрделі сан болып бөлінеді.
Дара сандар
Дара сандардың атаулары аса көп емес, олардың бар болғаны - жиырма шақты
ғана сөз: бір, екі, үш, төрт, бес, алты, жеті, сегіз, тоғыз, он, жиырма,
отыз, қырық, елу, алпыс, жетпіс, сексен, тоқсан, жүз, мың т. б.
Күрделі сандар
Күрделі сан есімдер жоғарыда аталатын дара сан атауларының әр алуан жолмен
тіркестіріле қолданылуы және қосарлана айтылуы арқылы жасалынады. Демек,
күрделі сан есімдер іштей, біріншіден, негізгі атауларының (он сегіз, мың
тоғыз жүз алпыс бес т. б.), екіншіден , негізгі сан атауларының қосарланып
айтылуы арқылы жасалған күрделі сандар (бір-екі, үш-төрт, бес-алты т. б.)
болып екі салаға бөлінеді.
Cинтаксистік қызметі
Сан есімдердің сөйлем ішінде атқаратын негізгі қызметі - анықтауыш болу.
Өйткені сан есімдер сан мөлшерін, сан ретін, сан шамасын білдіру сияқты
өздеріне тән негізгі қызметті атқарғанда, үнемі анықтауыш болады да,
анықтайтын сөзінің алдында (бұрын) қолданылады. Сан есімдердің өзге
сөздермен байланысудағы бұл тәртібіне тек жинақтық сандары ғана бағынбайды.
Сан есімнің семантика-морфологиялық топтары
Сан есімдер есептік сан, реттік сан, болжалдық сан, жинақтық сан, топтық
сан, бөлшектік сан болып алты топқа бөлінеді.
Есептік сан есімдер
Есептік сан есімдер жалпы заттың, зат есімнен туған сындық белгінің немесе
іс-әрекет, амалдың ұзын-ұрға саны, сандық мөлшерін білдіру үшін
қолданылады. Олар семантикалық мағынасы мен морфологиялық ерекшелігі
жағынан да және синтаксистік қызметі жағынан да сын есімдерге бір табан
жақын сөздер сияқтанып келеді.
Есептік сандардың қатарына сан есімдердің өзге топтарының жасалуына негіз
болатын табиғи сандар жатады (бір, екі, үш т. б.).
Есептік сандар тікелей тиісті мөлшерді білдіру үшін қолданылғанда, ешқандай
морфологиялық өзгерістерге түспейді. Мысалы: жеті жүз сиыр, мың төрт жүз
қой-ешкі. Олар сөз түрлендіретін аффикстерді субстантивтенген жағдайда ғана
қабылдайды. Есептік сан есімдер белгілі бір заттық ұғымды бойына сіңіре
отырып, әрі сан, әрі зат ұғымын бірдей қабаттастыра білдіргенде ғана және
белгілі бір санның сандық атауы есебінде жұмсалғанда ғана субстабтивтенеді.
Мысалы: Қаңтардың бірінен бесіне дейін; екіні үшке қосса, - бес болады.
Реттік сан есімдер
Реттік сан есімдер есептік сандарға -ыншы (-інші) аффиксін қосу арқылы
жасалады да, белгілі бір заттар мен құбылыстардың сандық ретін білдіру үшін
қолданылады. Мысалы: Тамара атты жетінші класта оқып жүрген жалғыз қызым
бар (С. Мұқанов)
Реттік санд есімдер де морфологиялық құрамы жағынан дара және күрделі болып
келеді де, күрделі сан есімдерде -ыншы (-інші) қосымшасы тіркестегі ең
соңғы санға жалғанады. Мысалы: Солардың ішіндегі ең жақсылары он алтыншы,
он жетінші нөмірлер екен (М. Әуезов).
Жинақтық сан есімдер
Жинақтық сан есімдер бірден жетіге дейінгі есептік сан есімдерге -ау (-еу)
аффиксінің қосылуы арқылы жасалады. Бұндай сөздердің негізгі мағынасы
абстракт сан мөлшерін білдіргендіктен, олар үнемі субстантивтеніп жеке
қолданылады. Мысалы: Беретін мүлкің нешеу? Түйе біреу, ат екеу, қасқыр
бесеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Сан есімнің негізгі функциясы анықтау болғандықтан, ол үнемі анықтайтын
сөздерінен бұрын қолданылады, бірақ ешқандай да морфологиялық өзгеріске
түспейді. Демек, сан есімдер өздерінің әрі табиғи, әрі негізгі функциясы
болып есептелінетін сандық, сан-мөлшер мағыналарында қолданылғанда, тек
атау формасында ғана айтылады да, ешбір өзгеріске түспейді.
Сан есімдер морфологиялық құрамына қарай, негізгі сан есімдер және туынды
сан есімдер болып екіге бөлінеді.
Негізгі сан есімдер
Негізгі сан есімдер қатарына тек қана есептік сандар жатады. Мысалы: бір,
екі, үш т. б.
Туынды сан есімдер
Туынды сан есімдер негізгі есептік сан атауларына -ыншы, -ау, -ер, -тай
қосымшалары қосылу арқылы жасалады. Мысалы: бір - бірінші, он - оныншы; екі
- екеу, алты - алтау; бір - бірер, қырық - қырықтай, елу - елудей т.б.
Сан есімдер іштей дара сан және күрделі сан болып бөлінеді.
Дара сандар
Дара сандардың атаулары аса көп емес, олардың бар болғаны - жиырма шақты
ғана сөз: бір, екі, үш, төрт, бес, алты, жеті, сегіз, тоғыз, он, жиырма,
отыз, қырық, елу, алпыс, жетпіс, сексен, тоқсан, жүз, мың т. б.
Күрделі сандар
Күрделі сан есімдер жоғарыда аталатын дара сан атауларының әр алуан жолмен
тіркестіріле қолданылуы және қосарлана айтылуы арқылы жасалынады. Демек,
күрделі сан есімдер іштей, біріншіден, негізгі атауларының (он сегіз, мың
тоғыз жүз алпыс бес т. б.), екіншіден , негізгі сан атауларының қосарланып
айтылуы арқылы жасалған күрделі сандар (бір-екі, үш-төрт, бес-алты т. б.)
болып екі салаға бөлінеді.
Cинтаксистік қызметі
Сан есімдердің сөйлем ішінде атқаратын негізгі қызметі - анықтауыш болу.
Өйткені сан есімдер сан мөлшерін, сан ретін, сан шамасын білдіру сияқты
өздеріне тән негізгі қызметті атқарғанда, үнемі анықтауыш болады да,
анықтайтын сөзінің алдында (бұрын) қолданылады. Сан есімдердің өзге
сөздермен байланысудағы бұл тәртібіне тек жинақтық сандары ғана бағынбайды.
Сан есімнің семантика-морфологиялық топтары
Сан есімдер есептік сан, реттік сан, болжалдық сан, жинақтық сан, топтық
сан, бөлшектік сан болып алты топқа бөлінеді.
Есептік сан есімдер
Есептік сан есімдер жалпы заттың, зат есімнен туған сындық белгінің немесе
іс-әрекет, амалдың ұзын-ұрға саны, сандық мөлшерін білдіру үшін
қолданылады. Олар семантикалық мағынасы мен морфологиялық ерекшелігі
жағынан да және синтаксистік қызметі жағынан да сын есімдерге бір табан
жақын сөздер сияқтанып келеді.
Есептік сандардың қатарына сан есімдердің өзге топтарының жасалуына негіз
болатын табиғи сандар жатады (бір, екі, үш т. б.).
Есептік сандар тікелей тиісті мөлшерді білдіру үшін қолданылғанда, ешқандай
морфологиялық өзгерістерге түспейді. Мысалы: жеті жүз сиыр, мың төрт жүз
қой-ешкі. Олар сөз түрлендіретін аффикстерді субстантивтенген жағдайда ғана
қабылдайды. Есептік сан есімдер белгілі бір заттық ұғымды бойына сіңіре
отырып, әрі сан, әрі зат ұғымын бірдей қабаттастыра білдіргенде ғана және
белгілі бір санның сандық атауы есебінде жұмсалғанда ғана субстабтивтенеді.
Мысалы: Қаңтардың бірінен бесіне дейін; екіні үшке қосса, - бес болады.
Реттік сан есімдер
Реттік сан есімдер есептік сандарға -ыншы (-інші) аффиксін қосу арқылы
жасалады да, белгілі бір заттар мен құбылыстардың сандық ретін білдіру үшін
қолданылады. Мысалы: Тамара атты жетінші класта оқып жүрген жалғыз қызым
бар (С. Мұқанов)
Реттік санд есімдер де морфологиялық құрамы жағынан дара және күрделі болып
келеді де, күрделі сан есімдерде -ыншы (-інші) қосымшасы тіркестегі ең
соңғы санға жалғанады. Мысалы: Солардың ішіндегі ең жақсылары он алтыншы,
он жетінші нөмірлер екен (М. Әуезов).
Жинақтық сан есімдер
Жинақтық сан есімдер бірден жетіге дейінгі есептік сан есімдерге -ау (-еу)
аффиксінің қосылуы арқылы жасалады. Бұндай сөздердің негізгі мағынасы
абстракт сан мөлшерін білдіргендіктен, олар үнемі субстантивтеніп жеке
қолданылады. Мысалы: Беретін мүлкің нешеу? Түйе біреу, ат екеу, қасқыр
бесеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz