Мектептің оқу – тәрбие процесінде салт – дәстүрдің пайдаланудағы тәрбиелік мүмкіндіктері
Кіріспе.
І . тарау: Мектептің оқу . тәрбие процессінде салт . дәстүрді пайдаланудың ғылыми . педагогикалық негіздері.
1.1. Мектепте оқу . тәрбие процесінде салт . дәстүрді пайдаланудың педагогикалық зерттелуі.
1.2. Мектепте оқу . тәрбие процесінде салт . дәстүрді пайдаланудың маңызы.
1.3. Салт . дәстүрдің тарихи дамуымен қалыптасуы.
Тұжырым
ІІ . тарау: Мектептің оқу . тәрбие процесінде салт . дәстүрдің пайдаланудағы тәрбиелік мүмкіндіктері.
2.1. Салт . дәстүрдің тәрбиелік мәні.
2.2. Мектепте оқу . тәрбие процесінде салт . дәстүрді пайдаланудың әдістемелік негізі.
2.3. Тәжірибелік эксперименттік жұмыстың нәтижесі.
Тұжырым.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Қосымша.
Пайдаланылған әдебиеттер.
І . тарау: Мектептің оқу . тәрбие процессінде салт . дәстүрді пайдаланудың ғылыми . педагогикалық негіздері.
1.1. Мектепте оқу . тәрбие процесінде салт . дәстүрді пайдаланудың педагогикалық зерттелуі.
1.2. Мектепте оқу . тәрбие процесінде салт . дәстүрді пайдаланудың маңызы.
1.3. Салт . дәстүрдің тарихи дамуымен қалыптасуы.
Тұжырым
ІІ . тарау: Мектептің оқу . тәрбие процесінде салт . дәстүрдің пайдаланудағы тәрбиелік мүмкіндіктері.
2.1. Салт . дәстүрдің тәрбиелік мәні.
2.2. Мектепте оқу . тәрбие процесінде салт . дәстүрді пайдаланудың әдістемелік негізі.
2.3. Тәжірибелік эксперименттік жұмыстың нәтижесі.
Тұжырым.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Қосымша.
Пайдаланылған әдебиеттер.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ.
Педагогика кафедрасының магистратурасы
Мектепте оқу – тәрбие процессінде салт – дәстүрді
пайдаланудың педагогикалық негізі
Магистратура түлегі
АмантайқызыГүлжанардың
диссертациясы.
Ғылыми
жетекшісі;
педагогика ғылымдарының
доценті, профессор
Төлеубекова Р.К.
Қорғауға жіберілді:_______
Педагогика кафедрасының
Меңгерушісі п.ғ.д.профессор
Жанпейсова К.К.
____ ____________ 2005
Адматы - 2005
Мазмұны.
Кіріспе.
І – тарау: Мектептің оқу – тәрбие процессінде салт – дәстүрді
пайдаланудың ғылыми – педагогикалық негіздері.
1. Мектепте оқу – тәрбие процесінде салт – дәстүрді пайдаланудың
педагогикалық зерттелуі.
2. Мектепте оқу – тәрбие процесінде салт – дәстүрді пайдаланудың
маңызы.
3. Салт – дәстүрдің тарихи дамуымен қалыптасуы.
Тұжырым
ІІ – тарау: Мектептің оқу – тәрбие процесінде салт – дәстүрдің
пайдаланудағы тәрбиелік мүмкіндіктері.
2.1. Салт – дәстүрдің тәрбиелік мәні.
2.2. Мектепте оқу – тәрбие процесінде салт – дәстүрді пайдаланудың
әдістемелік негізі.
2.3. Тәжірибелік эксперименттік жұмыстың нәтижесі.
Тұжырым.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Қосымша.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі:
Еліміз Егемендік алып, Тәуелсіз мемлекет болып танылғаннан кейінгі
уақыттан бері қоғамдық талаптарға сай білім беру саласы жаңаша бағытқа
бетбұрыс жасады. Еліміздің ертеңі болар, ел тізгінін ұстар жас ұрпақты
этнопедагогика үрдісіне тәрбиелеу басты мақсатқа айналып отыр.
Осы орайда жас ұрпақты білім берумен қатар ұлттық нышандарды ұстана
отырып салт – дәстүр арқылы тәрбиелеу, сол салт – дәстүрді мектептегі оқу –
тәрбие процесіне енгізу өте маңызды мәселе болып табылып отыр.
Ұрпақтарымызды парасатты да білікті, мәдениетті де білімді етіп тәрбиелеп,
олардың дүниетанымын жалпы адамзаттық деңгейде дамытамыз десек оқу – тәрбие
үрдісін ұлттық салт – дәстүрмен байланыстыруымыз қажет.
Салт – дәстүрдің тәрбиелік мәні мен оның жас ұрпақ бойына игі
қасиеттер қалыптастырудағы ерекшеліктерін көптеген ғалымдар ғылыми тұрғыда
зерттеп келе жатыр.
Атап айтар болсақ: қазақ халқының біртуар азаматы, ағартушы – педагог
Ы.Алтынсариннан бастап, Халел Досмухамбетов, Мағжан Жұмабаев, С.Торайғыров,
т.б. Одан бергі қазақ этнопедагогика ғылымының беделді, көрнекті ғалымдары
Т.Т. Тәжібаев,Қ.Жорықбаев, С.Қалиев, С.Ұзақбаев, Ш.Құлманова, Н.Сәрсенбаев,
Р.Төлеубкова, М.Оразалов, М.Смайлдова, М.Оразалиева, Б.Мұқанова т.б.
еңбектері салт – дәстүрді мектептің оқу тәрбие процесінде пайдаланудағы
ерекшеліктерімен, рөлі жайлы айшықты дәлел бола лалды.
Мектептегі оқу – тәрбие процесінде салт – дәстүрді пайдаланудың
маңызын ұстана отырып оны ғылыми негіздеу басты мәселе.
Осыған орай қоғам талаптарымен ұштасып жатқан Қазақстан Республикасы
үкіметінің Білім туралы заңында – білім беру жүйесінің басты мақсаты –
ұлттық және адамзаттық мәдени құндылықтар негізінде жеке тұлғаның
қалыптасуына қажетті жағдай жасау деп атап көрсетілген (1.24).
Ал Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев жастардаң тәрбиесі жайында үндеу жасап
болашақтан арлы, иманды білімдар, әділ, көпшіл, жақсылықты жақтаушы, халық
қамын ойлайтын, көрегендікке үйренген азаматты көргісі келеді.
Осы тұрғыда біз Мектептегі оқу – тәрбие үрдісінде салт – дәстірді
пайдаланудың педагогикалық негіздері деген тақырыпты алып отырмыз.
Зерттеудің мақсаты – мемлекеттегі оқу – тәрбие процесінде салт –
дәстүрді пайдалануды теориялық тұрғыда негіздеу.
Зерттеудің объектісі – мектептегі оқу – тәрбиелік үрдісіндегі салт –
дәстүр.
Зерттеудің пәні – мектептегі оқу – тәрбие процесінде салт – дәстүрді
қолдану.
Зерттеудің ғылыми болжамы – Егер мектептегі оқу – тәрбие процесінде
салт – дәстүрді әдістемелік және пән сабақтарда немесе сыныптардан тыс
тәрбие сағаттарында ұлттық тәрбиенің ерекшеліктері ескерілсе, оқушылардың
ұлттық салт – дәстүрге деген қызығушылығы, көз – қарасы кеңейе түскен болар
еді.
Зерттеудің міндеттері:
1) Қазіргі ғылыми еңбектердегі оқу – тәрбие процесінің, салт –
дәстүрдің анқтамаларын айқындау.
2) Мектепте оқу – тәрбие процесінде Салт –тдәстүрді
пайдаланудың тиімділігін арттыру мақсатында ғылыми
негізделген нұсқаулар жасау.
3) Салт – дәстүрдің тәрбиелік мәнін ашып көрсету.
Зерттеудің әдіснамалық – теориялық негіздері – жеке тұлғаны
тәрбиелеумен дамытудың философиялық – психологиялық; іс - әрекет теориясы;
тәрбие процесінің мәні; құрылымы мен заңдылықтары туралы теориялық –
педагогикалық қағидалар; оның жеке тұлғаны қалыптастырудағы рөлі, салт –
дәстүрді мектептегі оқу – тәрбие процесінде пайдалану туралы еңбектер
саналады.
Зерттеудің негіздері – Зерттеудің проблемасы бойынша Қазақстан
Республикасы үкіметінің ресми материалдары (заңдары, қаулылары,
тұжырымдамалары). Этнопедагогика, этнопсихология, философия ғылымдарының
жетістіктері.
Жалпы білім беретін мектептердің, педагогикалық жоғарғы оқу
орындарының озық іс – тәжірибелері; этнофилософтардың, әдебиеттанушылардың,
этнопсихологтардың, этнопедагогтардың, этнографтардың еңбектері.
Зерттеудің әдістері – Зерттеудің проблемасы бойынша этнографиялық,
этномәдениеттанушылық, этнопедагогикалық, этнопсихологиялық әдебиеттерді
талдау, озық іс – тәжірибелерді жинақтау, қорыту, сауалнама жүргізу,
әңгімелеу.
Зерттеудің кезеңдері – І – кезең (2003 – 2004 жылдар). Зерттеу
проблемасы бойынша әдебиеттерге теориялық талдау жасалды. Ғылыми аппараты
айқындалды. Материалдар жиналды.
ІІ – кезең (2004 – 2005 жылдар) деректі материалдар жинау
жалғастырылды, салт – дәстүрге байланысты құнды ой – пікірлер сараланып,
сұрыпталды, зерттеу проблемасының жағдайын жетілдіру мақсатында
эксперименттік жұмыстар жүргізілді талданды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығымен теориялық мәні
1) Мектептегі оқу – тәрбие процесінде салт – дәстүрді пайдалануды
теориялық тұрғыда негіздеу.
2) Мектептегі оқу – тәрбие процесінде пайдаланудағы салт – дәстүрдің
тәрбиелік мүмкіндіктерінің мәнін ашу.
3) Оқу – тәрбие процесінің ғылыми негізін ашу.
Зерттеудің бағасы Тәжірибелік эксперимент Алматы қаласы Медеу ауданы
№12 көпсалалы гимназиясының жоғары сынып оқушылармен (15 – 17 жас
аралығында) жүргізіледі.
Зерттеудің дәлелділігі мен негізділігі
Зерттеудің мақсаты мен мәдениеттерінің ғылыми аппаратқа сай болуымен,
тәрбие эксперимент жұмысымен қамтамасыз етілді.
Қорғауға мыналар ұсынылады:
1) Қазақтың ағартушы педагогтарымен ғылым педагогтарының
этнопедагогикалық еңбектеріндегі мектептегі оқу – тәрбие
процесінде салт – дәстүрді пайдаланудың тәрбиелік мәнінің
теориялық негізін қаоастыру.
2) Мектептегі оқу – тәрбие процесінде салт – дәстүрді пайдаладың
әдістемесімен педагогикалық ұсыныстар.
І – тарау. Мектептің оқу – тәрбие процесінде салт – дәстүрді
пайдаланудың ғылыми – педагогикалық негіздері.
1.1. Мектепте оқу – тәрбие процесінде салт – дәстүрді пайдаланудың
педагогикалық зерттелуі.
Бүгінгі күні қазақ халқының ұлттық мәдениетін қайта өркендету
жағдайында жас ұрпақты ұлттық дәстүрмен тәрбиелеудің заңды объективті
қажеттілігі туды (21).
Қазақта балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, ұлтыңның тәрбиесімен
тәрбиеле деген дана сөз бар. Сондықтан жеткіншек ұрпақтың өз халқының
рухани қазынасымен оның ұлттық тәрбиесімен әдет – ғұрып, салт – дәстүрімен
тереңірек танысу қажеттігі бірінші орынға қойылып отыр. Өйткені өз
халқының, әрі бүкіл адамзаттың өткенін біле адамның жеке тұлғалық болмысын
қалыптастырып, оны рухани – мәдени кемелдендіретін маңызды көрсеткіш болып
табылады. Баланың бойына рухани азық бала алатын бірден – бір фактор
халықтың салт – дәстүрі. Ал салт – дәстүрдің тәрбиелік мәнін, оның
мектептегі оқу – тәрбие процесінде пайдаланудағы маңызын ашып көрсету
қазіргі заман талабынан туындап отырған мәселе.
Кейінгі кезде этнопедагогика ғылымында жеке адамның дамуындағы
гуманизациялық және мағыналық құрылымның қалыптасуына байланысты ұлттық
сана сезім, ұлттық дүниетаным т.б. талаптар қою көзделіп отыр.
Еліміздің болашағы болар, тәуелсіз мемлекеттің ұлттық болмысын сақтай
алатын ұрпақты тәрбиелеу бүгінгі күннің негізгі мақсаты. Ал ол үшін болашақ
ұрпақтың тұлғалық болмысын қалыптастырып, оның рухани – мәдениетін дамыту
өте маңызды екенін Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев
Республикадағы білім және ғылым қызметкерлерінің ІІ съезіндегі сөйлеген
сөзінде дәлелдеп берді. Онда Білім беру ісін реформалаудың стратегиялық
міндеттерінің бірі – шығармашылық тұрғыдан ойлай білетін жеке тұлғаны
мәдениетті, рухани биік деңгейде тәрбиелеу болып отырғанына баса назар
аударып, жалпы білім беретін орта мектепте білім берумен қатар адалдық,
адамдық, ізгілік, отан сүйе білу сияқты асқақ сезімдерге тәрбиелеу
қажеттілігі өзекті мәселе деді (24).
Бұл мәселеге халық тағылымы салт – дәстүрдің қосар үлесі өте көп.
Елбасының Қазақстан - 2030 қазақстан халқына Жолдауының Қазақстан
мұраты деп аталатын бөлімінде бабаларымыздың игі дәстүрін отанымыздың
территориясының бүтіндігін сақтау, мемлекетімізге қауіп төндіретін кез –
келген сыртқы және ішкі күштерге қарсы тұрудың өзі жастарды ұлттық рұхта
тәрбиелеу мүмкіндігін жүктейді.
Қоғамдық өзгерістер ұлттық психологияны, әдет – ғұрып салт – дәстүрді
оқу – тәрбие үрдісінде пайдаланудың объективті қажеттілігін туғызып отыр.
Сонымен қатар елбасы Н.Ә.Назарбаев жоғарыдағы атап өткен Қазақстан -
2030 Жолдауында Ұрпақ тәрбиесінде дана болады, оның саулығына бітіміне
және дүниеге көзқарасына қамқорлық жасайды. Ол бабаларының игі дәстүрлерін
сақтай отырып, қазіргі заманда нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге
даяр болады. Ол күллі әлемге әрі сыйлы, өз елінің патриоды болады (24) деп
атап көрсеткен.
Бұл міндеттер Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім
беру жүйесінің азаматтықпен, елжандылық, мемлекеттік рәміздерді
сүйіспеншілікпен құрметтеуге, халықтың салт – дәстүрін қастерлеуге, әлемді
және отандақ мәдениеттің жетістіктеріне баулу, қазақ халқымен республиканың
басқа ұлттарының әдет – ғұрыптарымен салт – дәстүрін зерделеуге деп
айрықша атап көрсетеді. (17)
Осы орайда болашақ ел иесі, бүгінгі жеткіншек ұрпақты салт – дәстүр
арқылы тәрбиелеп, олардың тұлғалық қалыптарын ұлттық ерекшеліктерімен
қамтамасыз ету ерекше мәселеге ойланып отыр.
Жалпы салт – дәстүрдің тәрбиелік мәні мен маңызын ұрпақ тәрбиесіне
қолдануды сонау тарихымызбен әдебиетіміз, мәдениетімізге өзіндік өшпес із
қалдырған ғұламаларда айтып кеткен. Мәселен Бұхар Жырау Жақсы болсын тегі,
атаның ұлы болғанша, адамның ұлы бол деген нақыл сөздер айтады. Сонымен
қатар атақты жырау Тәлім ал, тәлімді алсаң тәлімгерің ұлтының салт –
дәстүрімен, ұлтының қарапайымдылығымен, мейірімділігімен тәлім берсін –
деп атап көсетеді.
Халықтың салт – сана, әдет – ғұрпы қай заманда болмасын ерекше тәрбие
құралы болып келді.
Жастарды отанға, елге, жерге, әдет – ғұрыпқа сүйіспеншілігін
арттырудың ерекше маңыздылығын ұлы, ойшыл ақын Абай Құнанбаевтың өзі қазақ
жастарын ерік – күші мықты, өз халқының салт – дәстүрін игерген, ғылымды
игерген, ғылымды үйреніп, білім алуға, адамгершілік, мейірімділік сияқты
қасиеттерді игеруге арнап көптеген еңбектер жазды. Мәселен, Абай Жиырма
бірінші қара сөзінде мақтанның екі түрлісі болады, біреуі адамның өзін
дұрыс ұстағысы келгендігінен, екіншісі мақтаншақ ойдан туады дейді .
Үлкендік, - деп жазды Абай, - адам ішінен өзін - өзі бағалы есеп қылмақ,
яғни надан атанбастығын, әдепсіз, арсыз, байлаусыз, пайдасыз, сураншақ,
өсекші, өтірікші, алдамшы, кеселді – осындай жарамсыз қылықтардан сақтанып,
сол мінездерді бойына қорлық біліп, өзін ондайлардан зор есептемек.
Абайдың міндеті – осы жоғарыда аталған ортақ байлықты тиімді
пайдалану, өзара тиімді бөлісу және бірлікте салт – сананы ұстана отырып
өмір сүру, - деп Абай салт – дәстүрді үйреніп, оны өмір сүру барысында
қолданыста, ұстап, жақсы жақтарын өзгелермен бөлісу жас ұрпақтың борышы
екенін атап көрсетеді.
Халықтық салт – дәстүрдің ішінде бүкіл халықтың мінез – құлқы,
тәкаппарлығы, қарапайымдылығы, мәдениеті, тілі мен діні, наным сенімі өмір
сүру жолы, психологиясы топтасып жатқандықтан қазіргі қоғамның күрделі
өзгерісі кезеңінде жас ұрпақты әлемдік деңгейде оқытып, біліммен қамтамасыз
ете отырып, тәрбиесін ұлттық етуде ерекше тәрбие құралы болып саналмақ.
Ұлттық тәрбие тек ұлттың салт – дәстүрі арқылы ғана берілмек.
Бұл орайда еліміздің көптеген педагог ғалымдары құнды еңбектер жазып,
оны іс – жүзіне асыруды мақсат етіп келеді.
Қазақ халқының салт – дәстүрі арқылы ұлтжанды, жан – жақты толысқан
яғни рухани – мәдени толысқан ұрпақ тәрбиелеу жайлы жиырмасыншы жылдары ең
алғаш сөз қозғаған М. Жұмабаев болды.Мағжан сол кездің өзінде – ақ әр
тәрбиешінің қолданатын жолы – ұлт тәрбиесі. Әрбір ұлттың баласы өз ұлтының
арасынада, өз ұлты үшін қызмет қылатын болғвндықтан тәрбиеші баланы сол ұлт
тәрбиешісімен тәрбие қылуға міндетті - деп көрегендік тұжырым жасаған.
(1.51).
Еңбегінің Ғұрып сөзі атты бөлімінде той бастар, жар – жар, беташар, сыңсу,
неке қияр, жоқтау, жарапазан бата сияқты дәстүрлердің тәлімдік мазмұнына
тоқталып, олардың тәлімдік мүмкіндіктерін ашады. А. Байтұрсынов қазақ
халқының күнделікті тұрмыс тіршілігінде кездесетін салт – дәстүрдің
педагогикалық мәніне жан – жақты тоқталады. Мысалы: қыз ұзатар кезінде
айтылатын жар – жар жұбату өлеңінің мән мағынасын ашып көрсетеді. Жар – жар
өлеңі қыз үйден аттанып бара жатқанда қыздар мен жігіттердің кезектесіп
айтатын жұбату әні. Жалпы жұбатушы жігіттер болып табылады дейді. Ғалым
сонымен бірге неке қияр сөз деп неке қияр кезде екі арада жүретін екі
куәнің, күйеумен қыздың ырзалығын сұраған уақытта айтатын сөздерін айтамыз.
Бұл әнмен айтылмайды. Бірақ өлеңше ұйқасқан дәйім бір қалыпта айтылады.
Оның тәрбиелік мәніне ерекше тоқтала келіп, өткенді білмей алға жылжу
өрескелдік. Ата – бабадан жалғасып келе жатқан асыл қазына, рухани байлық
негізгі осы салт – дәстүрлер деген қорытынды айтады.(7.23).
Ал қазақтың көрнекті ағартушысы педагог ғалым Ы. Алтынсарин өзінің
Орынбор ведомствасындағы қыз ұзату және той жасау дәстүрлерінің очеркі
деген еңбегінде қазақтың өзара қарым – қатынасы осы әдет – ғұрып, салт –
дәстүр арқылы реттеліп, жастары содан тәлім алып келе жатқанын айтады.
Қазақта өзге елге ұқсамайтын ерекше бір қарым – қатынас құда –
жекжаттардың силастығы. Сол себептен құда болуды ерекше көңіл бөліп таңдап
баққан.Тіпті бала тумай жатып жақсы силасқан, абыройлы адаммен тегіне қарап
әйелдер екіқабат болғаннан көңіл қосып құдаласқан дей келе құда болу
дәстүрінің мәнімен мағынасын талдап көрсетеді. (8.87). Ы. Алтынсариннің
қазақ халқының салт – дәстүрлерін зерттеудегі мақсаты – дәстүрдің озығымен
тозығын ғылыми түрде талдап, өзіндік көзқарасын білдіре отырып, мәнін ашып,
озық дәстүрді тәрбиенің негізгі құралы ету болып табылады. Ал Халел
Досмұхамбетұлы этнопедагогикалық ойларын дәлелді баяндаған ғұламалардың
бірі. Ол ұлттық психологияняның құрылымдарының бірі болып саналатын салт –
дәстүрді өз еңбегінде мұқияттылықпен талдап, тәрбие мәселесінде қазақ
халқының жинаған мол тәрбиелік үлгісін айта келіп сананы салт туғызады
деп тұжырымдады (9.17).
Қазақ халқының салт – дәстүрлерінің тәрбиелік мәнінің зор екенін
көптеген еңбектеріне арқау етіп, көп ғылыми зерттеулер жазған педагог
ғалымдарының бірі Т. Тәжібаев болды.
Ғалым қазақ баласын атқа отырғызудың өзіне үлкен мән бергенін, бес
жасқа келген баланың атқа мінер тойын қалай сән – салтанатпен
өткізетініне, оның тәрбиелік мәніне көңіл бөлген. Қазақ балаларының ат
құлағында ойнауы, жылқы малын танып баптап мінуі, ер қанаты ат деп жүйрік
тұлпарды ел қорғаушы батырлармен тең санауы көшпелі өмірдің қажеттілігінен
туған, сан ғасырға созылған жаугершілік заман талабынан туындаған халықтың
тәрбиелік жағдаяты мол салт – дәстүр деп атап көрсетеді. (10.20).
Ал С. Қалиев, М. Оразаев, М. Смайлова сынды ғалымдар қазақ халқының
салт – дәстүрі деген кітап жазып, қазақ этнопедагогикасының салт –
дәстүрлерге байланысты саласын айқындайды.
Сонымен қатар Ә.Табылдиев Қазақ халқының педагогикасы және тәрбие
атты еңбегінде қазақ халқының салт – дәстүрлерінің тәрбиелік мәнін ашып
көрсете білген ғалым болды.
Қазақ халқының салт – дәстүрлерін пайдалана отырып ұрпақ тәрбиелеу
мәселесіне тарихшы – ғалым
Қойшығара Салғараұлы да өз пікірін қосқан адам. Ол ертеңі бар ел боламыз
десек деген еңбегінде Балаларымызды ұлттық тәрбиемен тәрбиелейміз десек,
олардың әрқайсысының ұлттық дүние танымы мен қалыптастыруымыз қажет. Ал
ұлттық дүние таным дұрыс таным, түсінік арқылы өріс жайып, ұлттық салт –
дәстүр арқылы өз болмысын танытады дейді. (11.9).
Осыдан шығатын қысқаша қортынды – ұлттық сана сезімді ояту үшін
халықтың салт – дәстүрлерді, халықтық мәдениетті ұрпаққа дұрыс түсіндіре
алу, жеткізу үйрету керек. Жеткіншектердің дүниетанымын халықтың ерекше
қасиеттері арқылы кеңейтіп тәрбиелеу, оны әрі қарай дәстүрге айналдыру бала
бойында ізгілікті қалыптастырады деп тұжырым жасайды. (12.10).
Ал Ш. Б. Құлманова Баланың жеке тұлғалық қасиеттерін қалыптастыруда
салт – дәстүрмен, әдет – міндетін атқарады деп атап көрсетеді.
Ғұлама жазушы М. Әуезовтың Асыл елдің алып ұлы атты шығармасына ой
жүгіртсек тәрбие ұрпақты дүниеге келтіруден басталады, сол тәрбиенің
дәстүрлік, ұлттық, салт – саналық бастауларымен бағдарламаларын жан жақты
пайдаланып, даналықпен дамыта білу керек деген тұжырымға келеміз. (13.24).
Салт – дәстүр арқылы жеке тұлғаны мәдени – рухани қалыптастыру
мәселесінің аясында Е. Балтабай Қазақ этнопедагогикасының тәрбиелік
мүмкіндіктер деген еңбек жазып, онда үлгі арқылы қазақ халқының салт –
дәстүрлерін зерттей отырып, мазмұндық қырын, тәрбиелік мәнін анықтап, оның
жеке тұлғаның бойына қандай қасиеттер қалыптастыра алатын мүмкіндігін ашып
көрсетеді.
Ал педагог ғалымдар С. Ұзақбаева мен Б. Мұқанова өздерінің Қазақ
этнопедагогикасы: тәлімдік тағылымдар деген еңбектерінде қазақтың салтының
бір ерекше жағы тұрмыстық қарым – қатынас дей келіп, ата мен келін, ене
мен келін, қызбен ана, әкемен бала, жеңгемен қайынсіңілі, жеңге мен қайын,
жезде мен балдыз, нағашы мен жиенннің қарым – қатынастық ерекшеліктерінің
тәрбиелік мәнін талдап көрсетеді. Ұлттық психологияның негізін салушы
ғалымдардың бірі К. Оразбеков өз еңбегінде жеке тұлғаның мәдени – рухани
қалыптасуынындағы салт – дәстүрдің маңызын былай деп пайымдайды: Қазақ
салт – дәстүрге өте бай халық. Олардың жас ұрпақты жан – жақты азамат,
шынайы ұлттық тұлға етіп өсіруде тәлім–тәрбиелік, білім–танымдық әсері
зор. (212)
Ғалымдарымыз ұлттық салт – дәстүрдің адамның дүние тану көзқарасын
қалыптастыратын, рухани – мәдени кемелдендіретін үлкен тәрбие мектебі
екенін насихаттап, ғылыми тұрғыдан жүйелеуге ден қоюда. Соңғы жылдардағы
зерттеулерде қазақ халқының салт – дәстүрлерін белгілі бір жүйеге келтіріп,
үлкен үш топқа бөліп қалыптастыруда.
1) Бала тәрбиесіне байланысты салт – дәстүрлер.
2) Тұрмыстық салт – дәстүрлер
3) Әлеуметтік салт – дәстүрлер.
Осының ішінде бала тәрбиесіне байланысты салт – дәстүрлер бойынша Қ.
Жарықбаев пен С. Қалиев сынды ғалымдардың Қазақ тәлім – тәрбиесі
факультативтік курс бағдарламасын жасады.
Сонымен қатар осы іспеттес бір қатар ғалымдар атап айтсақ Р.
Төлеубекова, О. Сатқанов, Б. Әлмұханбетов т.б. тәжірибе жұмыстар бойынша
әдістемелік нұсқаулар жасады.
Халықтың сан ғасырлар бойы өзі жасаған бастауларға сүйенген тәрбие
ғана өз күшіне ие бола алады. Бұл тәрбиенің артықшылығы: әрі адамның ең
алдымен өз халқының перзенті екендігін екіншіден өз халқының болашағы сол
жекелеген адамдарға байланысты екендігін сезінуде. Сондықтан да әр ұрпақ өз
уақытын, өз талаптарын негізге ала отырып, ата – баба тәрбиесін яғни салт –
дәстүрді игеріп отырғаны жөн.
Салт – дәстүрді мектептегі оқу – тәрбие процесінде пайдаланудың
негізгі мақсаты: жеткіншек ұрпақты адамгершілікке, инабатылыққа, халқын
құрметтеуге т.б. көптеген жеке тұлғаның бойынан көрінетін рухани – мәдени
қасиеттерге тәрбиелеу.
Осы орайда бір оқу – тәрбие процесі деген ұғымға анықтама бере
кеткенді жөн көрдік.
Оқыту – қазіргі заманның талаптарын ескере отырып, оқушылар тұлғасын,
білім іскерлік және дағдыларды меңгере отырып, мақсатты қалыптастырумен
дамыту процесі. Оқыту қоғамдық құбылыс түріндегі мақсаты бағдарланған
жүйелі ұйымдастырылған қоғамдық қатынастар тәрбиесі, қоғамдық сананың даму
нәтижесі, еңбек өндірісінің мәдениеті, қоршаған ортаны қорғаумен оны
белсенді қайта өзгерту, білімдерді аға ұрпақтың өскелең ұрпаққа үйретіп оны
олардың меңгеруі. Оқыту ұрпақ сабақтастығын, қоғамның толық құндылықты
қызмет атқаруын және тұлғаны соған сәйкес дамуына мүмкіндік жасайды. Оның
қоғамдағы объективті міндеттерінің мәні осындай
. Оқыту процесіндегі негізгі мазмұнды игеру тетігі өзара әрекетестіктің
арнайы формасындағы мақсаты ұйымдастырылған балалармен ересектердің
бірлескен іс – әрекеті, олардың мазмұнды танымдық әңгімелері.
Түрлі деңгейлерді іске асыра отырып, оқыту процесі циклдік сипатқа ие
болады. Оқыту процесінің циклдері дамудың негізгі көрсеткіштер, басты
негізгі екі мақсатқа негізделіп топталған, педагогикалық еңбектердің ең
жақындық дидактикалық мақсаттары:
1) Білім беру – бұл мақсат оқушылардың танымдық іс – әрекеті тәсілін
меңгеріп, олар арқылы ғылым негіздерін игерулерін, белгілі
білімдердің, дағдылармен іскерлікті үйренулерін, өздерінің рухани,
денелік және еңбек қабілеттерін жетілдірулерін, еңбек және кәсіби
дағдыларды игеруін көздейді.
2) Тәрбиелеу – әрбір оқушының ғылыми көзқарасын, адамгершілігін, белсенді
шығармашылығын және әлеуметті кемелденген жоғары адамгершіліктегі
үйлесімді дамыған тұлғасын дамытуды мақсат етеді.
Ал оқыту процесі – дегенге келетін болсақ, жалпы процесс дегеніміз –
белгілі бір іс – әрекеттің іске асып, қозғалысқа, дамуға түсу кезеңі. Яғни
оқу процесі ол оқушылармен мұғалімдердің мектепте өткізетін өзара танымдық,
әлеуметтік, ресми іс – әрекеттерінің жиынтығы. Осы орайда оқыту процесінің
заңдылықтары бар:
1) Оқушының білімге ынтасына оқытушы әсерінің сәйкестігі. Бұл заңдылық
баланың қоршаған дүниені тануға деген ықыласын жүзеге асыруға жағдай
жасайды, мұғалімнің балаға өмірге қажет болатын, оларды қызықтыратын
білімді берудегі белсенді ықыласын қажет етеді.
2) Оқушылардың жеке және ұжымдық іс – әрекетіне оқытушының әсерінің
сәйкес болу заңдылығы. Бұл заңдылық мұғалімнің оқыту процесінде
баланың айналысатын іс – әрекеттерінің әрбір түрінің оның қандай
қасиетін талап етіп, сонымен бірге оны дамытып отыратынын түсінуіне
мүмкіндік жасайды.
3) Оқушының танымдық ақыл ой және де басқа мүмкіндіктеріне оқытушы
әсерінің сәйкестігі. Бұл заңдылық мұғалімдерден оқушылардың ерекшелігі
контингенттерін, олардың жеке және әлеуметтік психологиялық
ерекшеліктерін, танымдық мүмкіндіктерін, сабақтың және сабақтан тыс
уақыттағы қызығушылықтары мен мінез құлықтарын ескеруді және оқу
тәрбие әсерінің балалардың жеке және топтық ерекшеліктеріне
сәйкестендірілуді қадағалауды талап етеді.
Міне, атап көрсеткеніміздей оқыту процесінің анықтамасы. Ендігі
қарастыратынымыз тәрбие процесінің анықтамасы.
Тәрбие процесі – адамның қоғамдық мәнінің әлеуметтік маңызды
сапаларын қалыптастыруға, оның қоғамға, адамдарға, өзді – өзінің деген
қатынастарының жасауға және және олардың шеңберін кеңейтуге бағытталады.
Адамның қоғамдық мәнінің, өмірдің түрлі жақтарына қатынастарының жүйесі
неғұрлым аумақты кең болған сайын оның рухани – мәдени дүниесі соғұрлым
жазиралы бай болады. Тәрбиенің мәні – адамның қоғамдық мазмұнын
әлеуметтендіретін, оның ұжымымен қоғаммен практикалық қатынастарының
жүйесін құру. Өзінің табиғаты жағынан тәрбие педагогикалық міндеттердің
төмендегідей бірқатар мәселелерін шешуді қамтиды.
1) Педагогикалық жағдайлардың, тәрбиелік әсерлердің нәтижесін талдау,
жоспарлау жұмысын реттеу.
2) Тәрбие процесінің жобасын құру, жүзеге асыру.
3) Тәрбиелік ықпалдарды реттеу және оларға түзетулер енгізу.
4) Қорытынды есепке алу және бақылау.
Жоғарыда атап көрсеткеніміздей оқу – тәрбие процесі екі түрлі үлкен
жүйе болып отыр. Сол үлкен жүйелі процестің білім беруде, ұрпақ
тәрбиелеудегі маңызын қолдана отырып, оған салт – дәстүрді кіріктіріп яғни
оқу – тәрбие процесінде салт – дәстүрді пайдаланып білім беру ісін әрі
қарай жалғастыру.
Жаңа қоғамның өзекті мәселесіне айналық, қажеттілік тудырып отырған
жас жеткіншектерді ұлттық рухта тәрбиелеп, ұлттық жүйеде біліммен
кемелдендіруде біз атап көрсетіп отырған мәселе өте тиімділік әкеледі.
1.2. Мектептің оқу – тәрбие процесінде салт – дәстүрді пайдаланудың маңызы.
Халықтың төл құндылығы болып есептелетін салт – дәстүрді ұрпақ
тәрбиесіне қолдану үшін оны мектепте оқу – тәрбие процесінде пайдалану өте
маңызды.
Жалпы оқу – тәрбие процесі ұлттық негізде болу туралы сонау
жиырмасыншы ғасырдан бастап қазақ зиялылары тілге тиек етіп келеді.
Мәселен: Мағжан Жұмабаев, А.Байтұрсынов, Ш.Уалихановтар салт – дәстүрді
оқу тәрбие процесінде пайдалана отырып білім беру тәрбие жолында халықты
үлкен биіктерге көтеретіндігін атап көрсетті. Ал казіргі үлкен өзгерістерге
ұшыраған жаңа қоғам жағдайында адамзаттың жаландану процесіне бой беріп
ұлттық болмыс пен рухани азғындау қауіпінде тұрғанында жас жеткіншектерді
ұлттық рухта, өз тілін, дінін, салт – дәстүрін толық үйретіп, рухани бай,
берік сенімді ұлтжанды етіп тәрбиелеу өзекті мәселе.
Мектепте оқу – тәрбие процесінде салт – дәстүрді пайдаланудың
маңызы:
Ол халақтың тәрбие саласындағы тәжірибесімен амал жолдарымен,
педагогикалық мүмкіндіктерімен етене таныстырады. Сонымен бірге жеке
тұлғаның мәдени – рухани қалыптасуында мынадай функцияларды атқатары.
1) Тәрбиелік. Жеке тұлғаның дамуына, рухани – мәдени кемелденуіне
көмектеседі. Отанға, жерге, халық мәдениетімен тарихына, салт – дәстүріне
деген сүйіспеншілік сезімін, аялы көзқарасын қалыптастырады. Салт –
дәстүрдің әлеуметтік рухани күшін танып білуге көмектеседі.
2) Танымдық. Халықтың салт – дәстүріндегі бала тәрбиесіндегі маңызы,
салт – дәстүрдің құндылығы, адам өміріне қажеттілігі жөніндегі түсінігі
кеңейеді.
3) Дамытушылық. Жеке тұлғаны ұлттық дүниетанымдық, этномәдени
құндылықтарды қабылдап, бағалай білу қабілеттерін дамытады. Салт – дәстүрге
деген қызығушылығын арттырады, оны күнделікті өмірде пайдалануға
талпындырады.
4) Шығармашылық – ізденушілік. Халық мұрасын салт – дәстүрлерін
өздігінен дербес іздестіріп, талдап, зерттеуге түрткі болады. Меңгерген
материалдарын оқушылар өздерінің сыныптан тыс тәрбие жұмыстарында,
сыныптағы пән мазмұнына қарай (реферат, баяндама) шеберлікпен қолдануға
септігін тигізеді. (57).
Мектепте оқу – тәрбие процесінде салт – дәстүрді пайдаланудың тағы
бір маңыздылығы жеке тұлға бойында азаматтық қасиеттер жауапкершілік,
инабаттылық, белсенділік, іскерлік сияқты қасиеттерді қалыптастырады.
1.3. Салт – дәстүрдің тарихи дамуымен қалыптасуы
Тарихи тағылымды білу, бүгінгі күннің және келешектің мүддесін
түсіну, өкше басар ұрпаққа әлеуметтік, рухани мұра қалдырып отыру адамзат
әулетінің ұлы парызы.
Сондықтан қазіргі қазақ халқының рухани жағынан қайта түлеу, өркендеу
кезеңінде ұлттық дәстүрді қастерлеу, ұлтына, еліне, мәдениетіне шынайы
сүйіспеншілікпен қарайтын тұлғаны рухани – мәдени қалыптастыра тәрбиелеу
тәрбие жүйесінің барлық саласының өзегіне айналуы шарт.
Ал жеке тұлғаның рухани – мәдени қалыптасуына бірден – бір зор ықпал
ететін ол халықтың өмір тәжірибесінің жиынтығы, іріктелген ұлттық сипаттың
заңдылығы есептес салт – дәстүр болып табылмақ. Халықтың салт – дәстүрі
рухани – мәдениеттің көзі.
Осы орайда салт – дәстүрдің әуелі дамуымен қалыптасуына тоқтала
кетейік.
Салт – дәстүрдің шығу тарихы қазақ халқының пайда болуымен қатар
келеді. Себебі халақтың әлеуметтік өмірінің өзі осы салт – дәстүрді
тудырушы болып табылады.
Жалпы осы тұрғыдағы еңбектердің көбінде ғалымдар қазақтың салт –
дәстүрінің қалыпты көрініс тапқан уақытын 15 – ғасыр деп тұжырымдайды. Ал
тарихи деректер санау біздің ғасырымыздың 4 – 5 ғасыр яғни сақ дәуірінен
бастау алады дейді. (244)
Ал салт – дәстүр сөзіне анықтама беретін болсақ: Қазақ Совет
энциклопедиясына дәстүр ұғымына мынадай анықтама береді: Дәстүр – ұрпақтан
– ұрпаққа көшетін, тарихи қалыптасқан әлеуметтік нормалармен принциптер.
Дәстүр – қоғамдық ұйымдармен халықтың мінез құлқы, іс – әрекетінің негізі
(128)
Ал философиялық сөздікте (Дәстүр – ( латынша – frabitio – тапсыру,
талғастыру) тарих барысында қалыптасып, ұрпақтан – ұрпаққа жалғасып
отыратан әдет – ғұрыптар, салт – сана, қоғамдық тәртіп, заң, мұратпен
игілік, мінез – құлық қалыптары және т.б. қоғамда, ұлтта немесе жекеленген
әлеуметтік топтарда ұзақ уақыт бойы сақталатын әлеуметтік мәдени мұра
элементтері деген анықтама береді. (214)
Кейбір зерттеушілер дәстүрге әртүрлі әрекет формасы арқылы анықтама
беруге тырысады. Мысалы: Ғалым Е.Папов дәстүр сананың спецификалық
жағдайы деп қарастырса, И.Петров тарихи дамудың нәтижесінде пайда болған
мінез құлық нормасын, ой мен әрекет бейнесін белгілеген үлкен қоғамдық
құндылық және ол өскелең ұрпаққа тапсырылуы қажет дейді (42).
Академик А.К.Конның басшылығымен 1983 жылы Педагогика баспасынан
шыққан этникалық сөздікте дәстүр дегеніміз – әдет – ғұрыптың өмірдегі өсіп
жетілген әр түрлі формасы. Ол адамдардың белгілі бір бағыттағы тұрақты іс –
әрекеті мен мінез – құлқының ұрпақтан ұрпаққа белгілі формада ауысып
берілетін түрі деген анықтама береді (50).
Ал профессор С. Қалиев, салт пен дәстүрдің айырмашылығын атап
көрсетеді. Салт – адам өмірінің күнделікті тіршілігінде (от басынан бастап
қоғамдық өмірдегі қатынаста) жиі қолданылатын мінез – құлық, қарым –
қатынас ережелері мен жол – жора, рәсім, заңдарының жиынтығы. Ал дәстүрдің
ұғымы әлдеқайда кеңірек. Дәстүр қоғамдық сананың барлық салаларымен
байланыста дамыған, топтасқан қауымның қалыптасқан бірыңғай көз – қарасын,
әдет – заңын марапаттайтын ритуал (3.204).
Дәстүр – адамзат есіндегілерді және әлеуметтік тарихи тәжірибені
ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші және жинақтаушы. Дәстүрде бірнеше ұрпақтың
мәдениеті мен мәдениеттілігінің көптүрлілігі және бірлігі жинақталған.
Дәстүр қоғамдық өмірдің барлық саласын, тәжірибесін қамти отырып, қоғамның
әр деңгейіндегі ақылдылықты, даналықты бейнелейді. Сонымен қатар әрбір жаңа
ұрпақ ата – баба тәжірибесінен олардың өздеріне де көрінбеген, білінбеген
құндылықтарды ашады. (39.)
Осы бағытта ғалым Н.Сәрсенбаев еңбегінің құндылығын атап өтуге
болады. Ол ұлттық сай дәстүрмен әдет – ғұрыптың пайда болу заңдылығын,
олардың мәні мен ерекшеліктерін ашып көрсетеді. Сонымен біз философиялық,
спихологиялық, педагогикалық әдебиеттерді саралай отырып айтылған
анықтамалардың әрқайсысының шындыққа жанасатындығын және дәстүрдің мәнін,
ерекшелігін аша түсетінін байқадық. (97).
В. Плаховтың пікірі бойынша дәстүр тіршілігі өткендердің
қазіргілердің және болашақтың әрекетінен көрініс табады.
Дәстүр ұлттық – демографиялық құбылыс, оның негізінде әлеуметтік
топтың ұзаққа созылған тәжірибесі жатыр. Дәстүр арнайы жағдайаттарға
байланысты адам мінез құлқының сценариін жасаушы, норма белгілер, әдет –
ғұрыптар, фольклор. Бұлардың мазмұны дұрыс әрекет жасауға кепілдік беру,
әрі дұрыс емес қылықтардан қорғап, жағымды мінез құлықпен қамтамасыз ету
-–деп көрсетілген (4.43).
Дәстүр әр қырынан, әртүрлі аспектіде қарастырылатындықтан және
әртүрлі ғылымның зерделеу нысаны болғандықтан дәстүр классификациясы да
әр алуан. Мәселен; Д.Зелинин дәстүр ұлттық, аймақтық, отбасылық деп
жүйелене, Е. Белоусова дәстүрді – жалпы әлеуметтік – саяси, діни –
экономикалық, халықтық, ұлттық, отбасылық, ерліктік, еңбектік,
патротизмдік, – деп жүйелейді.
Сонымен дәстүр ұғым ретінде мәдениеттің маңызды катигориясынның
бірі және ол оқу – тәрбие процесінің құралы болып табылып отыр.
Салт – дәстүрлің қалыптасуының барысы халықтың кемелденіп, көптеген
саяси экономикалық, қоғамдық әлеуметтік жағдайларды бастан өткізуімен
сипатталады.
Және де халықтың әлеуметтік жіктелуіне қарай салт – дәстүр
күрделеніп, бекіп, сол халықтың айнымас заңдылықтарына айналып отырады.
Егер салт – дәстүр халықтың мінез – құлқымен психологиясына,
тұрмысына негізделіп қалыптасқан заңдылық деп қарасақ, сол заңдылықтарды
бүгінгі қоғам жағдайында жас ұрпақ бойына сіңіру өте қажет. Ол үшін оқу –
тәрбие процесінде салт – дәстүрді пайдалану өте тиімді жол болып табылмақ.
Халықтық тәрбиенің тәжірибесінен тыс жерде педагогикада жоқ,
педагогта жоқ – деп орыстың ұлы ғалымы, педагогы К.Д.Ушинский тегін
айтпаса керек. Олай болса халқымыздың ежелгі салт – дәстүрін жас ұрпаққа
оқу – тәрбие процесі арқылы үйрету басты мақсатымыз.
Себебі оқу – тәрбие процесі жеткіншектерді тәрбиелеп біліммен
қамтамасыз ететін бірден бір фактор. Еліміздің ертеңін ойлар, жан – жақты
толысқан, рухани мәдениетті ұрпақ салт – дәстүр арқылы тәрбиеленсе, оқу –
тәрбие процесінде ол жоғары сатыдағы білімді маман иесі де бола алады.
Біздің яғни білім беру саласының дәл қазіргі қоғам жағдайындағы мақсатыда
ұлттық негіздегі кәсіпқой мамандарды білімді, білікті етіп тәрбиелеу.
Тұжырым.
Мектепте оқу – тәрбие процесінде салт – дәстүрді пайдаланудың
педагогикалық негізіне тұжырым жасай отырып оқу – тәрбие процесінде салт –
дәстүрді пайдаланудың ерекшелігі, жалпы тақырыпқа байланысты қазақтың
ғұламалары атанған Бұхар Жырау Абай еңбектеріндегі тәрбиеге байланысты
құнды пікірлеріне талдау жасалынды.
Сонымен қатар қазақ зиялылары Жұмабаев М, А.Байтұрсыновтың,
Ы.Алтынсариннің педагогикалық тұрғыдан жазылған жеке тұлғаны мәдени –
рухани қалыптастырушы факторлар яғни салт – дәстүр туралы еңбектері
талданады.
ХХ – ғасырдың 2 – жартысында Қазақстандық ғалымдардың еңбектері
мектепте оқу – тәрбие процесінде салт – дәстүрді пайдаланудағы тәрбиелік
мүмкіндіктерді өз еңбектеріне арқау еткенін байқады.
С.Қалиев, Қ.Жарықбаев, Т.Тәжібаев, Ә.Табылдиев, Д.Төлебекова,
Құлманова, Сәрсенбаева, Оразбекова, Ұзақбаева сынды ғалымдардың жазған
еңбектерін талдай келе жастарымызға салт – дәстүр арқылы ұлттық тәрбие бере
отырып, жалпы білім беретін мектепте оқу – тәрбие процесіне салт – дәстүрді
пайдалану қазіргі заманға қандай ықпал ететіндігіне талдау жасалды.
II – тарау. Мектепте оқу – тәрбие процесінде пайдаланудың тәрбиелік
мүмкіндіктері
2.1. Салт – дәстүрдің тәрбиелік мәні.
Қазіргі таңдағы ұрпақ тәрбиесіндегі басты мәселе ұлттық құндылықтарды
игеру, Өткенді білмейінше бүгінгі күннің мәнін және болашақтың мақсатын
түсіну мүмкін емес деген А. Горькийдің ұлағатты сөзі бар.
Сондықтан болашақтың тірегі жас ұрпақты халқымыздың тарихы мен
мәдениетін, салт – дәстүрін үйретуге міндеттіміз.
Халқым қандай десең, салтымнан сынап біл – дейді халық даналығы.
Бала оқытуда халқымыздың салт – дәстүрлерін тиімді пайдаланып, оның үлгі –
өнегесін, зейін зердесін, даналығымен даралығын оята білу қажет.
Халықтың салт – дәстүрі зерттей, зерделей қарасақ ғылыми объекті болып
табылатын тәжірибелік тұжырымдамалар. Салт – дәстүрде халықтың тұтас
мәдениеті болмысы, әдебі мен этикасы қалыптасқан.
Сондықтан салт – дәстүр жас ұрпаққа тәрбие құралы бола отырып, жеке
тұлғаны мәдени – рухани қалыптастырудың барлық жағын қамтиды.
Тәрбиенің қалыптасуы халықтың тыныс – тіршілігімен салт – дәстүрімен
тығыз байланысты. Мектепте оқу – тәрбие процесінде салт – дәстүрді
пайдалану ең алдымен оқыту, тәрбиелеу әдістері арқылы жүзеге асады. Олар:
практикалық әдістер –
Салт – дәстүрдің шынайы көріністерін (ұлттық мейрамдардың қалай
өтетінін, қыз ұзату, құда түсу, ұлттық ойындар, т.б.) тәрбие сағаттарында
пайдалану, көрнекілік әдістер – оқыту барысында айту, үйрету, әңгімелеп
беру.
Салт – дәстүрді үйрету жеке тұлғаның бойына ұлттық мінез – құлық,
ұлттық дағдыны қалыптастырады. Сонымен қатар салт – дәстүрді үйрету
барысында сауап, кесір, обал, ысырап, ар, ұят, намыс тағы басқа моральдық
өлшемдер жеке тұлғаның мінез – құлқын, ақыл парасатын, әдептілігін,
көрегендігін қалыптастырады (214).
Жеке тұлғаны рухани – мәдени қалыптастыруда салт – дәстүрді үйретудің
мүмкіндігі зор.
1. Бірінші мүмкіндік әңгімелеп беру. Әңгіме жеке тұлғаға қысқа
мерзім ішінде үлкен көлемдегі деректерді жеткізуге көмектеседі.
Мысалыға қазақтың ат тергеу салтын алатын болсақ: Ертеде
бір қазақ келіні үйден алшақтау өзеннен су алмақшы болып бара жатып,
шелегін тастай сала үйге қайыра айқайлапты: Сарқыраманың ар жағында,
сылдыраманың бер жағында маңыраманы ұлыма жеп жатыр. Білемені жанамаға
жанып – жанып , тез келіңдер депті. Сөтсе әлгі келіннің Өзенбай,
Қайрақбай, Қамысбай, Қойлыбай, Қасқырбай, Қайрақбай, Пышақбай деген қайны,
қайнағаларының аттарын атамай тұрғаны екен.
Осы сияқты халықтың салт – дәстүрлеріне байланысты әңгімелер жеке
тұлғаның есте сақтау қабілетін арттырып, халықтың (салт – дәстүріне деген)
қызығушылығын тудырады. Сол сияқты; қазақтың қыз айттыру дәстүрінде Елші
жіберу салты бар. Ол қызды айттыруға баратын өкіл. Мысалы: Төле би өз
ауылының бір жігітіне көрші ауылдың қызын айттырмаққа елші болып барыпты.
Төле бидің келгеніне үй иесі: Жол болсын, қыдырың жолдас болсын деп
Төленің не бұйымтаймен келгенін білмек болып тұспалдап сұрағанда, Төле би :
Екі еліктің баласын,
Ептемекке келгенмін.
Елдестірмек елшіден,
Жауластырмақ жаушыдан,
Сізде лашын бар,
Бізде сұңқар бар,
Лашынды сұңқарға ілгізбекке келгенмін,
деп жауап беріпті. (9 – 10 ).
Міне осындай әңгімелерді есту арқылы жеке тұлғаның бойына ой
ұшқырлығы, тапқырлық, шешендік, көргендік сияқты қасиеттер қалыптасады.
1. Екінші мүмкіндік: әңгімелеу арқылы салт – дәстүрдің өзіндік мағынасын,
мазмұнын, оның ерекшелігін жеткізе білу.
Бала тәрбиесіне байланысты салт – дәстүрлер: Шілдехана, сүйінші, балаға ат
қою, бесікке салу, қырқынан шығару, тұсау кесер, атқа мінер, сүндет той,
т.б.
Мәселен бала туғаннан кейінгі оның бесікке салынуының мазмұнын,
ерекшелігін әңгімелеп беру жеке тұлғаның рухани – мәдени жеміне қосылатын
ерекше құндылық Бала қырқынан шыққан соң атасы мен әжесі әке – шешесі ауыл
аймақты жинап баланың қарын шашын алып, бесікке салу тойын жасайды. Баланы
бесікке салу ауылдың салиқалы, , көп бала тәрбиелеген жолы үлкен қадірлі,
ақылды – парасатты әжелерінің біріне тапсырады. Ал ол әйел бессіктің
жасауын үйінен жасап әкеліп, бесікке салып, баланы бөлерде нәрестеден жын
– шайтан аулақ болсын деп бесікті отпен аластайды. Бұл яғни тазалықтың
белгісі. Халық ұғымында отпен судың тазаламайтын нәрсесі болмаған.
Аластау кезінде:
Алас, алас баладан алас,
Исі келді пәледен алас
Көзі жаманның көзінен алас,
Тілі жаманның тілінен алас,
Қырық қабырғасынан алас,
Отыз омыртқасынан алас
дейді.
Баланы бесіктен шешіп аларда анасы өлеңмен әндете отырып:
Анасы шешіп алсын,
Ұйқысы бесікте қалсын,
Балам бесіктен шықсын,
Пәлесі бесіктен шықсын,
деп сәбиін аман сақтау ой арманын айтқан. Мұнда біріншіден гигиеналық
сақтау көрініс тапса, екіншіден ананың сәбиге деген мейірімі байқалады. Бұл
оқушыларды халықтың бала асыраудағы мәденитеттілігімен, даналығымен
таныстырса қазақ халқы үшін бесіктің маңызы барлығын үйретеді.
Сонымен қатар бата беру салтын алатын болсақ оның жеке тұлғаның
рухани – мәдени кемелденуіне тигізер әсері өте зор. Балаларға қандай
жағдайда, қандай бата айтылатынын, яғни батаның түрлерін айта келіп, қазақ
халқы үшін батаның алар орнын түсіндіру керек.
Халық баталы құл арымас, батасыз құл жарымас батамен ер көгереді,
жаңбырмен жер көгереді деп үлкен силы, дана қариялардан, өнерлі адамдардан
балаларына бата алуды үлкен құрмет деп таныған.
Ондайда мысалы: Әмин, десең міне бата,
Қолдасын қыдыр ата
Құдайым жарылқасын бай қылсын
Кетпес дәулет берсін
Кең пейіл берсін
Жас баланың күлкісін берсін,
Жас ананың ұйқысын берсін,
Жомарттың қолын берсін,
Сапарлының жолын берсін,
Қыздың қылығын берсін,
Судың тұнығын берсін,
Даланың жазықтығын берсін.
Бүркіттің жүрегін берсін
Нағыз достың тілегін берсін,
Мәңгі бақи ажырамас
Қос ғашықтың білегін берсін (119)
деп тек жақсылыққа толы сөздермен тілек айтады.
Ал жол жүріп, ұзақ сапарға аттанарда бата алу парыз болып саналған.
Онда: Бес қаруың сай болсын,
Жортқан жолың жайлы болсын,
Күнің шығып жарқырап
Түнің тыныш айлы болсын,
Бір Алланың өзі жебесін,
Әруақтар демесін.
Ғайып ерен қырық шілтен
Тигіссін дәйім себебін.
Нұх пайғамбар алдыңнан,
Теңізде тоссын кемесін.
Алты күнде алты айлық
Арып толмай жол алғын
Аман есен оралып,
Қазіргідей қол алғын (33)
деп жол бата береді.
Батаны жақсылықтың бақ пен байлықтың бастамасы деп түсінетін халық
мал сойарда, ас ішерде: Басымызға амандық,
Асымызға адалдық бер деп адал ниетпен бата тілеген.
Осы бата дәстүрінің түрін онның, мағынасын жеке тұлға бойына
қанаттану, адал болу, жауапкершілікті болу сияқты қасиеттер қалыптасады.
Салт – дәстүрмен жаңашылдықтың байланысы мәдениет дамуының динамикасын аша
түседі. Өткендердің тәжірибелі жетістіктерінің арқасында жаңашыл
диалектикалық үрдісті бейнелейді.
Дәстүр – педагогикалық құбылыс. Өйткені онда тұрмыстық тәжірибенің
бірнеше ғасырлық ақылы, өсиеті, даналық көздері жатыр. Ал, ол жеке тұлғаның
рухани – мәдени қалыптасуына әсерін тигізбей қоймайды.
Сондықтан ұлттық салт – дәстүрдің элементтерін жас буынның тұлғалық
сапасына айналдыру (трансфомациялар) жолдарына көшу қажеттілік тудырады.
Салт – дәстүрді тәрбие үрдісіне пайдалану барысында түрлі
педагогикалық тәсілдерді қолдану яғни салт – дәстүр туралы мәліметтерді
беруде түсіндіру, ақыл – кеңес, нұсқау, бағыт бағдар беру тәсілін қолдану
жеке тұлғаны рухани – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ.
Педагогика кафедрасының магистратурасы
Мектепте оқу – тәрбие процессінде салт – дәстүрді
пайдаланудың педагогикалық негізі
Магистратура түлегі
АмантайқызыГүлжанардың
диссертациясы.
Ғылыми
жетекшісі;
педагогика ғылымдарының
доценті, профессор
Төлеубекова Р.К.
Қорғауға жіберілді:_______
Педагогика кафедрасының
Меңгерушісі п.ғ.д.профессор
Жанпейсова К.К.
____ ____________ 2005
Адматы - 2005
Мазмұны.
Кіріспе.
І – тарау: Мектептің оқу – тәрбие процессінде салт – дәстүрді
пайдаланудың ғылыми – педагогикалық негіздері.
1. Мектепте оқу – тәрбие процесінде салт – дәстүрді пайдаланудың
педагогикалық зерттелуі.
2. Мектепте оқу – тәрбие процесінде салт – дәстүрді пайдаланудың
маңызы.
3. Салт – дәстүрдің тарихи дамуымен қалыптасуы.
Тұжырым
ІІ – тарау: Мектептің оқу – тәрбие процесінде салт – дәстүрдің
пайдаланудағы тәрбиелік мүмкіндіктері.
2.1. Салт – дәстүрдің тәрбиелік мәні.
2.2. Мектепте оқу – тәрбие процесінде салт – дәстүрді пайдаланудың
әдістемелік негізі.
2.3. Тәжірибелік эксперименттік жұмыстың нәтижесі.
Тұжырым.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Қосымша.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі:
Еліміз Егемендік алып, Тәуелсіз мемлекет болып танылғаннан кейінгі
уақыттан бері қоғамдық талаптарға сай білім беру саласы жаңаша бағытқа
бетбұрыс жасады. Еліміздің ертеңі болар, ел тізгінін ұстар жас ұрпақты
этнопедагогика үрдісіне тәрбиелеу басты мақсатқа айналып отыр.
Осы орайда жас ұрпақты білім берумен қатар ұлттық нышандарды ұстана
отырып салт – дәстүр арқылы тәрбиелеу, сол салт – дәстүрді мектептегі оқу –
тәрбие процесіне енгізу өте маңызды мәселе болып табылып отыр.
Ұрпақтарымызды парасатты да білікті, мәдениетті де білімді етіп тәрбиелеп,
олардың дүниетанымын жалпы адамзаттық деңгейде дамытамыз десек оқу – тәрбие
үрдісін ұлттық салт – дәстүрмен байланыстыруымыз қажет.
Салт – дәстүрдің тәрбиелік мәні мен оның жас ұрпақ бойына игі
қасиеттер қалыптастырудағы ерекшеліктерін көптеген ғалымдар ғылыми тұрғыда
зерттеп келе жатыр.
Атап айтар болсақ: қазақ халқының біртуар азаматы, ағартушы – педагог
Ы.Алтынсариннан бастап, Халел Досмухамбетов, Мағжан Жұмабаев, С.Торайғыров,
т.б. Одан бергі қазақ этнопедагогика ғылымының беделді, көрнекті ғалымдары
Т.Т. Тәжібаев,Қ.Жорықбаев, С.Қалиев, С.Ұзақбаев, Ш.Құлманова, Н.Сәрсенбаев,
Р.Төлеубкова, М.Оразалов, М.Смайлдова, М.Оразалиева, Б.Мұқанова т.б.
еңбектері салт – дәстүрді мектептің оқу тәрбие процесінде пайдаланудағы
ерекшеліктерімен, рөлі жайлы айшықты дәлел бола лалды.
Мектептегі оқу – тәрбие процесінде салт – дәстүрді пайдаланудың
маңызын ұстана отырып оны ғылыми негіздеу басты мәселе.
Осыған орай қоғам талаптарымен ұштасып жатқан Қазақстан Республикасы
үкіметінің Білім туралы заңында – білім беру жүйесінің басты мақсаты –
ұлттық және адамзаттық мәдени құндылықтар негізінде жеке тұлғаның
қалыптасуына қажетті жағдай жасау деп атап көрсетілген (1.24).
Ал Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев жастардаң тәрбиесі жайында үндеу жасап
болашақтан арлы, иманды білімдар, әділ, көпшіл, жақсылықты жақтаушы, халық
қамын ойлайтын, көрегендікке үйренген азаматты көргісі келеді.
Осы тұрғыда біз Мектептегі оқу – тәрбие үрдісінде салт – дәстірді
пайдаланудың педагогикалық негіздері деген тақырыпты алып отырмыз.
Зерттеудің мақсаты – мемлекеттегі оқу – тәрбие процесінде салт –
дәстүрді пайдалануды теориялық тұрғыда негіздеу.
Зерттеудің объектісі – мектептегі оқу – тәрбиелік үрдісіндегі салт –
дәстүр.
Зерттеудің пәні – мектептегі оқу – тәрбие процесінде салт – дәстүрді
қолдану.
Зерттеудің ғылыми болжамы – Егер мектептегі оқу – тәрбие процесінде
салт – дәстүрді әдістемелік және пән сабақтарда немесе сыныптардан тыс
тәрбие сағаттарында ұлттық тәрбиенің ерекшеліктері ескерілсе, оқушылардың
ұлттық салт – дәстүрге деген қызығушылығы, көз – қарасы кеңейе түскен болар
еді.
Зерттеудің міндеттері:
1) Қазіргі ғылыми еңбектердегі оқу – тәрбие процесінің, салт –
дәстүрдің анқтамаларын айқындау.
2) Мектепте оқу – тәрбие процесінде Салт –тдәстүрді
пайдаланудың тиімділігін арттыру мақсатында ғылыми
негізделген нұсқаулар жасау.
3) Салт – дәстүрдің тәрбиелік мәнін ашып көрсету.
Зерттеудің әдіснамалық – теориялық негіздері – жеке тұлғаны
тәрбиелеумен дамытудың философиялық – психологиялық; іс - әрекет теориясы;
тәрбие процесінің мәні; құрылымы мен заңдылықтары туралы теориялық –
педагогикалық қағидалар; оның жеке тұлғаны қалыптастырудағы рөлі, салт –
дәстүрді мектептегі оқу – тәрбие процесінде пайдалану туралы еңбектер
саналады.
Зерттеудің негіздері – Зерттеудің проблемасы бойынша Қазақстан
Республикасы үкіметінің ресми материалдары (заңдары, қаулылары,
тұжырымдамалары). Этнопедагогика, этнопсихология, философия ғылымдарының
жетістіктері.
Жалпы білім беретін мектептердің, педагогикалық жоғарғы оқу
орындарының озық іс – тәжірибелері; этнофилософтардың, әдебиеттанушылардың,
этнопсихологтардың, этнопедагогтардың, этнографтардың еңбектері.
Зерттеудің әдістері – Зерттеудің проблемасы бойынша этнографиялық,
этномәдениеттанушылық, этнопедагогикалық, этнопсихологиялық әдебиеттерді
талдау, озық іс – тәжірибелерді жинақтау, қорыту, сауалнама жүргізу,
әңгімелеу.
Зерттеудің кезеңдері – І – кезең (2003 – 2004 жылдар). Зерттеу
проблемасы бойынша әдебиеттерге теориялық талдау жасалды. Ғылыми аппараты
айқындалды. Материалдар жиналды.
ІІ – кезең (2004 – 2005 жылдар) деректі материалдар жинау
жалғастырылды, салт – дәстүрге байланысты құнды ой – пікірлер сараланып,
сұрыпталды, зерттеу проблемасының жағдайын жетілдіру мақсатында
эксперименттік жұмыстар жүргізілді талданды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығымен теориялық мәні
1) Мектептегі оқу – тәрбие процесінде салт – дәстүрді пайдалануды
теориялық тұрғыда негіздеу.
2) Мектептегі оқу – тәрбие процесінде пайдаланудағы салт – дәстүрдің
тәрбиелік мүмкіндіктерінің мәнін ашу.
3) Оқу – тәрбие процесінің ғылыми негізін ашу.
Зерттеудің бағасы Тәжірибелік эксперимент Алматы қаласы Медеу ауданы
№12 көпсалалы гимназиясының жоғары сынып оқушылармен (15 – 17 жас
аралығында) жүргізіледі.
Зерттеудің дәлелділігі мен негізділігі
Зерттеудің мақсаты мен мәдениеттерінің ғылыми аппаратқа сай болуымен,
тәрбие эксперимент жұмысымен қамтамасыз етілді.
Қорғауға мыналар ұсынылады:
1) Қазақтың ағартушы педагогтарымен ғылым педагогтарының
этнопедагогикалық еңбектеріндегі мектептегі оқу – тәрбие
процесінде салт – дәстүрді пайдаланудың тәрбиелік мәнінің
теориялық негізін қаоастыру.
2) Мектептегі оқу – тәрбие процесінде салт – дәстүрді пайдаладың
әдістемесімен педагогикалық ұсыныстар.
І – тарау. Мектептің оқу – тәрбие процесінде салт – дәстүрді
пайдаланудың ғылыми – педагогикалық негіздері.
1.1. Мектепте оқу – тәрбие процесінде салт – дәстүрді пайдаланудың
педагогикалық зерттелуі.
Бүгінгі күні қазақ халқының ұлттық мәдениетін қайта өркендету
жағдайында жас ұрпақты ұлттық дәстүрмен тәрбиелеудің заңды объективті
қажеттілігі туды (21).
Қазақта балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, ұлтыңның тәрбиесімен
тәрбиеле деген дана сөз бар. Сондықтан жеткіншек ұрпақтың өз халқының
рухани қазынасымен оның ұлттық тәрбиесімен әдет – ғұрып, салт – дәстүрімен
тереңірек танысу қажеттігі бірінші орынға қойылып отыр. Өйткені өз
халқының, әрі бүкіл адамзаттың өткенін біле адамның жеке тұлғалық болмысын
қалыптастырып, оны рухани – мәдени кемелдендіретін маңызды көрсеткіш болып
табылады. Баланың бойына рухани азық бала алатын бірден – бір фактор
халықтың салт – дәстүрі. Ал салт – дәстүрдің тәрбиелік мәнін, оның
мектептегі оқу – тәрбие процесінде пайдаланудағы маңызын ашып көрсету
қазіргі заман талабынан туындап отырған мәселе.
Кейінгі кезде этнопедагогика ғылымында жеке адамның дамуындағы
гуманизациялық және мағыналық құрылымның қалыптасуына байланысты ұлттық
сана сезім, ұлттық дүниетаным т.б. талаптар қою көзделіп отыр.
Еліміздің болашағы болар, тәуелсіз мемлекеттің ұлттық болмысын сақтай
алатын ұрпақты тәрбиелеу бүгінгі күннің негізгі мақсаты. Ал ол үшін болашақ
ұрпақтың тұлғалық болмысын қалыптастырып, оның рухани – мәдениетін дамыту
өте маңызды екенін Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев
Республикадағы білім және ғылым қызметкерлерінің ІІ съезіндегі сөйлеген
сөзінде дәлелдеп берді. Онда Білім беру ісін реформалаудың стратегиялық
міндеттерінің бірі – шығармашылық тұрғыдан ойлай білетін жеке тұлғаны
мәдениетті, рухани биік деңгейде тәрбиелеу болып отырғанына баса назар
аударып, жалпы білім беретін орта мектепте білім берумен қатар адалдық,
адамдық, ізгілік, отан сүйе білу сияқты асқақ сезімдерге тәрбиелеу
қажеттілігі өзекті мәселе деді (24).
Бұл мәселеге халық тағылымы салт – дәстүрдің қосар үлесі өте көп.
Елбасының Қазақстан - 2030 қазақстан халқына Жолдауының Қазақстан
мұраты деп аталатын бөлімінде бабаларымыздың игі дәстүрін отанымыздың
территориясының бүтіндігін сақтау, мемлекетімізге қауіп төндіретін кез –
келген сыртқы және ішкі күштерге қарсы тұрудың өзі жастарды ұлттық рұхта
тәрбиелеу мүмкіндігін жүктейді.
Қоғамдық өзгерістер ұлттық психологияны, әдет – ғұрып салт – дәстүрді
оқу – тәрбие үрдісінде пайдаланудың объективті қажеттілігін туғызып отыр.
Сонымен қатар елбасы Н.Ә.Назарбаев жоғарыдағы атап өткен Қазақстан -
2030 Жолдауында Ұрпақ тәрбиесінде дана болады, оның саулығына бітіміне
және дүниеге көзқарасына қамқорлық жасайды. Ол бабаларының игі дәстүрлерін
сақтай отырып, қазіргі заманда нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге
даяр болады. Ол күллі әлемге әрі сыйлы, өз елінің патриоды болады (24) деп
атап көрсеткен.
Бұл міндеттер Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім
беру жүйесінің азаматтықпен, елжандылық, мемлекеттік рәміздерді
сүйіспеншілікпен құрметтеуге, халықтың салт – дәстүрін қастерлеуге, әлемді
және отандақ мәдениеттің жетістіктеріне баулу, қазақ халқымен республиканың
басқа ұлттарының әдет – ғұрыптарымен салт – дәстүрін зерделеуге деп
айрықша атап көрсетеді. (17)
Осы орайда болашақ ел иесі, бүгінгі жеткіншек ұрпақты салт – дәстүр
арқылы тәрбиелеп, олардың тұлғалық қалыптарын ұлттық ерекшеліктерімен
қамтамасыз ету ерекше мәселеге ойланып отыр.
Жалпы салт – дәстүрдің тәрбиелік мәні мен маңызын ұрпақ тәрбиесіне
қолдануды сонау тарихымызбен әдебиетіміз, мәдениетімізге өзіндік өшпес із
қалдырған ғұламаларда айтып кеткен. Мәселен Бұхар Жырау Жақсы болсын тегі,
атаның ұлы болғанша, адамның ұлы бол деген нақыл сөздер айтады. Сонымен
қатар атақты жырау Тәлім ал, тәлімді алсаң тәлімгерің ұлтының салт –
дәстүрімен, ұлтының қарапайымдылығымен, мейірімділігімен тәлім берсін –
деп атап көсетеді.
Халықтың салт – сана, әдет – ғұрпы қай заманда болмасын ерекше тәрбие
құралы болып келді.
Жастарды отанға, елге, жерге, әдет – ғұрыпқа сүйіспеншілігін
арттырудың ерекше маңыздылығын ұлы, ойшыл ақын Абай Құнанбаевтың өзі қазақ
жастарын ерік – күші мықты, өз халқының салт – дәстүрін игерген, ғылымды
игерген, ғылымды үйреніп, білім алуға, адамгершілік, мейірімділік сияқты
қасиеттерді игеруге арнап көптеген еңбектер жазды. Мәселен, Абай Жиырма
бірінші қара сөзінде мақтанның екі түрлісі болады, біреуі адамның өзін
дұрыс ұстағысы келгендігінен, екіншісі мақтаншақ ойдан туады дейді .
Үлкендік, - деп жазды Абай, - адам ішінен өзін - өзі бағалы есеп қылмақ,
яғни надан атанбастығын, әдепсіз, арсыз, байлаусыз, пайдасыз, сураншақ,
өсекші, өтірікші, алдамшы, кеселді – осындай жарамсыз қылықтардан сақтанып,
сол мінездерді бойына қорлық біліп, өзін ондайлардан зор есептемек.
Абайдың міндеті – осы жоғарыда аталған ортақ байлықты тиімді
пайдалану, өзара тиімді бөлісу және бірлікте салт – сананы ұстана отырып
өмір сүру, - деп Абай салт – дәстүрді үйреніп, оны өмір сүру барысында
қолданыста, ұстап, жақсы жақтарын өзгелермен бөлісу жас ұрпақтың борышы
екенін атап көрсетеді.
Халықтық салт – дәстүрдің ішінде бүкіл халықтың мінез – құлқы,
тәкаппарлығы, қарапайымдылығы, мәдениеті, тілі мен діні, наным сенімі өмір
сүру жолы, психологиясы топтасып жатқандықтан қазіргі қоғамның күрделі
өзгерісі кезеңінде жас ұрпақты әлемдік деңгейде оқытып, біліммен қамтамасыз
ете отырып, тәрбиесін ұлттық етуде ерекше тәрбие құралы болып саналмақ.
Ұлттық тәрбие тек ұлттың салт – дәстүрі арқылы ғана берілмек.
Бұл орайда еліміздің көптеген педагог ғалымдары құнды еңбектер жазып,
оны іс – жүзіне асыруды мақсат етіп келеді.
Қазақ халқының салт – дәстүрі арқылы ұлтжанды, жан – жақты толысқан
яғни рухани – мәдени толысқан ұрпақ тәрбиелеу жайлы жиырмасыншы жылдары ең
алғаш сөз қозғаған М. Жұмабаев болды.Мағжан сол кездің өзінде – ақ әр
тәрбиешінің қолданатын жолы – ұлт тәрбиесі. Әрбір ұлттың баласы өз ұлтының
арасынада, өз ұлты үшін қызмет қылатын болғвндықтан тәрбиеші баланы сол ұлт
тәрбиешісімен тәрбие қылуға міндетті - деп көрегендік тұжырым жасаған.
(1.51).
Еңбегінің Ғұрып сөзі атты бөлімінде той бастар, жар – жар, беташар, сыңсу,
неке қияр, жоқтау, жарапазан бата сияқты дәстүрлердің тәлімдік мазмұнына
тоқталып, олардың тәлімдік мүмкіндіктерін ашады. А. Байтұрсынов қазақ
халқының күнделікті тұрмыс тіршілігінде кездесетін салт – дәстүрдің
педагогикалық мәніне жан – жақты тоқталады. Мысалы: қыз ұзатар кезінде
айтылатын жар – жар жұбату өлеңінің мән мағынасын ашып көрсетеді. Жар – жар
өлеңі қыз үйден аттанып бара жатқанда қыздар мен жігіттердің кезектесіп
айтатын жұбату әні. Жалпы жұбатушы жігіттер болып табылады дейді. Ғалым
сонымен бірге неке қияр сөз деп неке қияр кезде екі арада жүретін екі
куәнің, күйеумен қыздың ырзалығын сұраған уақытта айтатын сөздерін айтамыз.
Бұл әнмен айтылмайды. Бірақ өлеңше ұйқасқан дәйім бір қалыпта айтылады.
Оның тәрбиелік мәніне ерекше тоқтала келіп, өткенді білмей алға жылжу
өрескелдік. Ата – бабадан жалғасып келе жатқан асыл қазына, рухани байлық
негізгі осы салт – дәстүрлер деген қорытынды айтады.(7.23).
Ал қазақтың көрнекті ағартушысы педагог ғалым Ы. Алтынсарин өзінің
Орынбор ведомствасындағы қыз ұзату және той жасау дәстүрлерінің очеркі
деген еңбегінде қазақтың өзара қарым – қатынасы осы әдет – ғұрып, салт –
дәстүр арқылы реттеліп, жастары содан тәлім алып келе жатқанын айтады.
Қазақта өзге елге ұқсамайтын ерекше бір қарым – қатынас құда –
жекжаттардың силастығы. Сол себептен құда болуды ерекше көңіл бөліп таңдап
баққан.Тіпті бала тумай жатып жақсы силасқан, абыройлы адаммен тегіне қарап
әйелдер екіқабат болғаннан көңіл қосып құдаласқан дей келе құда болу
дәстүрінің мәнімен мағынасын талдап көрсетеді. (8.87). Ы. Алтынсариннің
қазақ халқының салт – дәстүрлерін зерттеудегі мақсаты – дәстүрдің озығымен
тозығын ғылыми түрде талдап, өзіндік көзқарасын білдіре отырып, мәнін ашып,
озық дәстүрді тәрбиенің негізгі құралы ету болып табылады. Ал Халел
Досмұхамбетұлы этнопедагогикалық ойларын дәлелді баяндаған ғұламалардың
бірі. Ол ұлттық психологияняның құрылымдарының бірі болып саналатын салт –
дәстүрді өз еңбегінде мұқияттылықпен талдап, тәрбие мәселесінде қазақ
халқының жинаған мол тәрбиелік үлгісін айта келіп сананы салт туғызады
деп тұжырымдады (9.17).
Қазақ халқының салт – дәстүрлерінің тәрбиелік мәнінің зор екенін
көптеген еңбектеріне арқау етіп, көп ғылыми зерттеулер жазған педагог
ғалымдарының бірі Т. Тәжібаев болды.
Ғалым қазақ баласын атқа отырғызудың өзіне үлкен мән бергенін, бес
жасқа келген баланың атқа мінер тойын қалай сән – салтанатпен
өткізетініне, оның тәрбиелік мәніне көңіл бөлген. Қазақ балаларының ат
құлағында ойнауы, жылқы малын танып баптап мінуі, ер қанаты ат деп жүйрік
тұлпарды ел қорғаушы батырлармен тең санауы көшпелі өмірдің қажеттілігінен
туған, сан ғасырға созылған жаугершілік заман талабынан туындаған халықтың
тәрбиелік жағдаяты мол салт – дәстүр деп атап көрсетеді. (10.20).
Ал С. Қалиев, М. Оразаев, М. Смайлова сынды ғалымдар қазақ халқының
салт – дәстүрі деген кітап жазып, қазақ этнопедагогикасының салт –
дәстүрлерге байланысты саласын айқындайды.
Сонымен қатар Ә.Табылдиев Қазақ халқының педагогикасы және тәрбие
атты еңбегінде қазақ халқының салт – дәстүрлерінің тәрбиелік мәнін ашып
көрсете білген ғалым болды.
Қазақ халқының салт – дәстүрлерін пайдалана отырып ұрпақ тәрбиелеу
мәселесіне тарихшы – ғалым
Қойшығара Салғараұлы да өз пікірін қосқан адам. Ол ертеңі бар ел боламыз
десек деген еңбегінде Балаларымызды ұлттық тәрбиемен тәрбиелейміз десек,
олардың әрқайсысының ұлттық дүние танымы мен қалыптастыруымыз қажет. Ал
ұлттық дүние таным дұрыс таным, түсінік арқылы өріс жайып, ұлттық салт –
дәстүр арқылы өз болмысын танытады дейді. (11.9).
Осыдан шығатын қысқаша қортынды – ұлттық сана сезімді ояту үшін
халықтың салт – дәстүрлерді, халықтық мәдениетті ұрпаққа дұрыс түсіндіре
алу, жеткізу үйрету керек. Жеткіншектердің дүниетанымын халықтың ерекше
қасиеттері арқылы кеңейтіп тәрбиелеу, оны әрі қарай дәстүрге айналдыру бала
бойында ізгілікті қалыптастырады деп тұжырым жасайды. (12.10).
Ал Ш. Б. Құлманова Баланың жеке тұлғалық қасиеттерін қалыптастыруда
салт – дәстүрмен, әдет – міндетін атқарады деп атап көрсетеді.
Ғұлама жазушы М. Әуезовтың Асыл елдің алып ұлы атты шығармасына ой
жүгіртсек тәрбие ұрпақты дүниеге келтіруден басталады, сол тәрбиенің
дәстүрлік, ұлттық, салт – саналық бастауларымен бағдарламаларын жан жақты
пайдаланып, даналықпен дамыта білу керек деген тұжырымға келеміз. (13.24).
Салт – дәстүр арқылы жеке тұлғаны мәдени – рухани қалыптастыру
мәселесінің аясында Е. Балтабай Қазақ этнопедагогикасының тәрбиелік
мүмкіндіктер деген еңбек жазып, онда үлгі арқылы қазақ халқының салт –
дәстүрлерін зерттей отырып, мазмұндық қырын, тәрбиелік мәнін анықтап, оның
жеке тұлғаның бойына қандай қасиеттер қалыптастыра алатын мүмкіндігін ашып
көрсетеді.
Ал педагог ғалымдар С. Ұзақбаева мен Б. Мұқанова өздерінің Қазақ
этнопедагогикасы: тәлімдік тағылымдар деген еңбектерінде қазақтың салтының
бір ерекше жағы тұрмыстық қарым – қатынас дей келіп, ата мен келін, ене
мен келін, қызбен ана, әкемен бала, жеңгемен қайынсіңілі, жеңге мен қайын,
жезде мен балдыз, нағашы мен жиенннің қарым – қатынастық ерекшеліктерінің
тәрбиелік мәнін талдап көрсетеді. Ұлттық психологияның негізін салушы
ғалымдардың бірі К. Оразбеков өз еңбегінде жеке тұлғаның мәдени – рухани
қалыптасуынындағы салт – дәстүрдің маңызын былай деп пайымдайды: Қазақ
салт – дәстүрге өте бай халық. Олардың жас ұрпақты жан – жақты азамат,
шынайы ұлттық тұлға етіп өсіруде тәлім–тәрбиелік, білім–танымдық әсері
зор. (212)
Ғалымдарымыз ұлттық салт – дәстүрдің адамның дүние тану көзқарасын
қалыптастыратын, рухани – мәдени кемелдендіретін үлкен тәрбие мектебі
екенін насихаттап, ғылыми тұрғыдан жүйелеуге ден қоюда. Соңғы жылдардағы
зерттеулерде қазақ халқының салт – дәстүрлерін белгілі бір жүйеге келтіріп,
үлкен үш топқа бөліп қалыптастыруда.
1) Бала тәрбиесіне байланысты салт – дәстүрлер.
2) Тұрмыстық салт – дәстүрлер
3) Әлеуметтік салт – дәстүрлер.
Осының ішінде бала тәрбиесіне байланысты салт – дәстүрлер бойынша Қ.
Жарықбаев пен С. Қалиев сынды ғалымдардың Қазақ тәлім – тәрбиесі
факультативтік курс бағдарламасын жасады.
Сонымен қатар осы іспеттес бір қатар ғалымдар атап айтсақ Р.
Төлеубекова, О. Сатқанов, Б. Әлмұханбетов т.б. тәжірибе жұмыстар бойынша
әдістемелік нұсқаулар жасады.
Халықтың сан ғасырлар бойы өзі жасаған бастауларға сүйенген тәрбие
ғана өз күшіне ие бола алады. Бұл тәрбиенің артықшылығы: әрі адамның ең
алдымен өз халқының перзенті екендігін екіншіден өз халқының болашағы сол
жекелеген адамдарға байланысты екендігін сезінуде. Сондықтан да әр ұрпақ өз
уақытын, өз талаптарын негізге ала отырып, ата – баба тәрбиесін яғни салт –
дәстүрді игеріп отырғаны жөн.
Салт – дәстүрді мектептегі оқу – тәрбие процесінде пайдаланудың
негізгі мақсаты: жеткіншек ұрпақты адамгершілікке, инабатылыққа, халқын
құрметтеуге т.б. көптеген жеке тұлғаның бойынан көрінетін рухани – мәдени
қасиеттерге тәрбиелеу.
Осы орайда бір оқу – тәрбие процесі деген ұғымға анықтама бере
кеткенді жөн көрдік.
Оқыту – қазіргі заманның талаптарын ескере отырып, оқушылар тұлғасын,
білім іскерлік және дағдыларды меңгере отырып, мақсатты қалыптастырумен
дамыту процесі. Оқыту қоғамдық құбылыс түріндегі мақсаты бағдарланған
жүйелі ұйымдастырылған қоғамдық қатынастар тәрбиесі, қоғамдық сананың даму
нәтижесі, еңбек өндірісінің мәдениеті, қоршаған ортаны қорғаумен оны
белсенді қайта өзгерту, білімдерді аға ұрпақтың өскелең ұрпаққа үйретіп оны
олардың меңгеруі. Оқыту ұрпақ сабақтастығын, қоғамның толық құндылықты
қызмет атқаруын және тұлғаны соған сәйкес дамуына мүмкіндік жасайды. Оның
қоғамдағы объективті міндеттерінің мәні осындай
. Оқыту процесіндегі негізгі мазмұнды игеру тетігі өзара әрекетестіктің
арнайы формасындағы мақсаты ұйымдастырылған балалармен ересектердің
бірлескен іс – әрекеті, олардың мазмұнды танымдық әңгімелері.
Түрлі деңгейлерді іске асыра отырып, оқыту процесі циклдік сипатқа ие
болады. Оқыту процесінің циклдері дамудың негізгі көрсеткіштер, басты
негізгі екі мақсатқа негізделіп топталған, педагогикалық еңбектердің ең
жақындық дидактикалық мақсаттары:
1) Білім беру – бұл мақсат оқушылардың танымдық іс – әрекеті тәсілін
меңгеріп, олар арқылы ғылым негіздерін игерулерін, белгілі
білімдердің, дағдылармен іскерлікті үйренулерін, өздерінің рухани,
денелік және еңбек қабілеттерін жетілдірулерін, еңбек және кәсіби
дағдыларды игеруін көздейді.
2) Тәрбиелеу – әрбір оқушының ғылыми көзқарасын, адамгершілігін, белсенді
шығармашылығын және әлеуметті кемелденген жоғары адамгершіліктегі
үйлесімді дамыған тұлғасын дамытуды мақсат етеді.
Ал оқыту процесі – дегенге келетін болсақ, жалпы процесс дегеніміз –
белгілі бір іс – әрекеттің іске асып, қозғалысқа, дамуға түсу кезеңі. Яғни
оқу процесі ол оқушылармен мұғалімдердің мектепте өткізетін өзара танымдық,
әлеуметтік, ресми іс – әрекеттерінің жиынтығы. Осы орайда оқыту процесінің
заңдылықтары бар:
1) Оқушының білімге ынтасына оқытушы әсерінің сәйкестігі. Бұл заңдылық
баланың қоршаған дүниені тануға деген ықыласын жүзеге асыруға жағдай
жасайды, мұғалімнің балаға өмірге қажет болатын, оларды қызықтыратын
білімді берудегі белсенді ықыласын қажет етеді.
2) Оқушылардың жеке және ұжымдық іс – әрекетіне оқытушының әсерінің
сәйкес болу заңдылығы. Бұл заңдылық мұғалімнің оқыту процесінде
баланың айналысатын іс – әрекеттерінің әрбір түрінің оның қандай
қасиетін талап етіп, сонымен бірге оны дамытып отыратынын түсінуіне
мүмкіндік жасайды.
3) Оқушының танымдық ақыл ой және де басқа мүмкіндіктеріне оқытушы
әсерінің сәйкестігі. Бұл заңдылық мұғалімдерден оқушылардың ерекшелігі
контингенттерін, олардың жеке және әлеуметтік психологиялық
ерекшеліктерін, танымдық мүмкіндіктерін, сабақтың және сабақтан тыс
уақыттағы қызығушылықтары мен мінез құлықтарын ескеруді және оқу
тәрбие әсерінің балалардың жеке және топтық ерекшеліктеріне
сәйкестендірілуді қадағалауды талап етеді.
Міне, атап көрсеткеніміздей оқыту процесінің анықтамасы. Ендігі
қарастыратынымыз тәрбие процесінің анықтамасы.
Тәрбие процесі – адамның қоғамдық мәнінің әлеуметтік маңызды
сапаларын қалыптастыруға, оның қоғамға, адамдарға, өзді – өзінің деген
қатынастарының жасауға және және олардың шеңберін кеңейтуге бағытталады.
Адамның қоғамдық мәнінің, өмірдің түрлі жақтарына қатынастарының жүйесі
неғұрлым аумақты кең болған сайын оның рухани – мәдени дүниесі соғұрлым
жазиралы бай болады. Тәрбиенің мәні – адамның қоғамдық мазмұнын
әлеуметтендіретін, оның ұжымымен қоғаммен практикалық қатынастарының
жүйесін құру. Өзінің табиғаты жағынан тәрбие педагогикалық міндеттердің
төмендегідей бірқатар мәселелерін шешуді қамтиды.
1) Педагогикалық жағдайлардың, тәрбиелік әсерлердің нәтижесін талдау,
жоспарлау жұмысын реттеу.
2) Тәрбие процесінің жобасын құру, жүзеге асыру.
3) Тәрбиелік ықпалдарды реттеу және оларға түзетулер енгізу.
4) Қорытынды есепке алу және бақылау.
Жоғарыда атап көрсеткеніміздей оқу – тәрбие процесі екі түрлі үлкен
жүйе болып отыр. Сол үлкен жүйелі процестің білім беруде, ұрпақ
тәрбиелеудегі маңызын қолдана отырып, оған салт – дәстүрді кіріктіріп яғни
оқу – тәрбие процесінде салт – дәстүрді пайдаланып білім беру ісін әрі
қарай жалғастыру.
Жаңа қоғамның өзекті мәселесіне айналық, қажеттілік тудырып отырған
жас жеткіншектерді ұлттық рухта тәрбиелеп, ұлттық жүйеде біліммен
кемелдендіруде біз атап көрсетіп отырған мәселе өте тиімділік әкеледі.
1.2. Мектептің оқу – тәрбие процесінде салт – дәстүрді пайдаланудың маңызы.
Халықтың төл құндылығы болып есептелетін салт – дәстүрді ұрпақ
тәрбиесіне қолдану үшін оны мектепте оқу – тәрбие процесінде пайдалану өте
маңызды.
Жалпы оқу – тәрбие процесі ұлттық негізде болу туралы сонау
жиырмасыншы ғасырдан бастап қазақ зиялылары тілге тиек етіп келеді.
Мәселен: Мағжан Жұмабаев, А.Байтұрсынов, Ш.Уалихановтар салт – дәстүрді
оқу тәрбие процесінде пайдалана отырып білім беру тәрбие жолында халықты
үлкен биіктерге көтеретіндігін атап көрсетті. Ал казіргі үлкен өзгерістерге
ұшыраған жаңа қоғам жағдайында адамзаттың жаландану процесіне бой беріп
ұлттық болмыс пен рухани азғындау қауіпінде тұрғанында жас жеткіншектерді
ұлттық рухта, өз тілін, дінін, салт – дәстүрін толық үйретіп, рухани бай,
берік сенімді ұлтжанды етіп тәрбиелеу өзекті мәселе.
Мектепте оқу – тәрбие процесінде салт – дәстүрді пайдаланудың
маңызы:
Ол халақтың тәрбие саласындағы тәжірибесімен амал жолдарымен,
педагогикалық мүмкіндіктерімен етене таныстырады. Сонымен бірге жеке
тұлғаның мәдени – рухани қалыптасуында мынадай функцияларды атқатары.
1) Тәрбиелік. Жеке тұлғаның дамуына, рухани – мәдени кемелденуіне
көмектеседі. Отанға, жерге, халық мәдениетімен тарихына, салт – дәстүріне
деген сүйіспеншілік сезімін, аялы көзқарасын қалыптастырады. Салт –
дәстүрдің әлеуметтік рухани күшін танып білуге көмектеседі.
2) Танымдық. Халықтың салт – дәстүріндегі бала тәрбиесіндегі маңызы,
салт – дәстүрдің құндылығы, адам өміріне қажеттілігі жөніндегі түсінігі
кеңейеді.
3) Дамытушылық. Жеке тұлғаны ұлттық дүниетанымдық, этномәдени
құндылықтарды қабылдап, бағалай білу қабілеттерін дамытады. Салт – дәстүрге
деген қызығушылығын арттырады, оны күнделікті өмірде пайдалануға
талпындырады.
4) Шығармашылық – ізденушілік. Халық мұрасын салт – дәстүрлерін
өздігінен дербес іздестіріп, талдап, зерттеуге түрткі болады. Меңгерген
материалдарын оқушылар өздерінің сыныптан тыс тәрбие жұмыстарында,
сыныптағы пән мазмұнына қарай (реферат, баяндама) шеберлікпен қолдануға
септігін тигізеді. (57).
Мектепте оқу – тәрбие процесінде салт – дәстүрді пайдаланудың тағы
бір маңыздылығы жеке тұлға бойында азаматтық қасиеттер жауапкершілік,
инабаттылық, белсенділік, іскерлік сияқты қасиеттерді қалыптастырады.
1.3. Салт – дәстүрдің тарихи дамуымен қалыптасуы
Тарихи тағылымды білу, бүгінгі күннің және келешектің мүддесін
түсіну, өкше басар ұрпаққа әлеуметтік, рухани мұра қалдырып отыру адамзат
әулетінің ұлы парызы.
Сондықтан қазіргі қазақ халқының рухани жағынан қайта түлеу, өркендеу
кезеңінде ұлттық дәстүрді қастерлеу, ұлтына, еліне, мәдениетіне шынайы
сүйіспеншілікпен қарайтын тұлғаны рухани – мәдени қалыптастыра тәрбиелеу
тәрбие жүйесінің барлық саласының өзегіне айналуы шарт.
Ал жеке тұлғаның рухани – мәдени қалыптасуына бірден – бір зор ықпал
ететін ол халықтың өмір тәжірибесінің жиынтығы, іріктелген ұлттық сипаттың
заңдылығы есептес салт – дәстүр болып табылмақ. Халықтың салт – дәстүрі
рухани – мәдениеттің көзі.
Осы орайда салт – дәстүрдің әуелі дамуымен қалыптасуына тоқтала
кетейік.
Салт – дәстүрдің шығу тарихы қазақ халқының пайда болуымен қатар
келеді. Себебі халақтың әлеуметтік өмірінің өзі осы салт – дәстүрді
тудырушы болып табылады.
Жалпы осы тұрғыдағы еңбектердің көбінде ғалымдар қазақтың салт –
дәстүрінің қалыпты көрініс тапқан уақытын 15 – ғасыр деп тұжырымдайды. Ал
тарихи деректер санау біздің ғасырымыздың 4 – 5 ғасыр яғни сақ дәуірінен
бастау алады дейді. (244)
Ал салт – дәстүр сөзіне анықтама беретін болсақ: Қазақ Совет
энциклопедиясына дәстүр ұғымына мынадай анықтама береді: Дәстүр – ұрпақтан
– ұрпаққа көшетін, тарихи қалыптасқан әлеуметтік нормалармен принциптер.
Дәстүр – қоғамдық ұйымдармен халықтың мінез құлқы, іс – әрекетінің негізі
(128)
Ал философиялық сөздікте (Дәстүр – ( латынша – frabitio – тапсыру,
талғастыру) тарих барысында қалыптасып, ұрпақтан – ұрпаққа жалғасып
отыратан әдет – ғұрыптар, салт – сана, қоғамдық тәртіп, заң, мұратпен
игілік, мінез – құлық қалыптары және т.б. қоғамда, ұлтта немесе жекеленген
әлеуметтік топтарда ұзақ уақыт бойы сақталатын әлеуметтік мәдени мұра
элементтері деген анықтама береді. (214)
Кейбір зерттеушілер дәстүрге әртүрлі әрекет формасы арқылы анықтама
беруге тырысады. Мысалы: Ғалым Е.Папов дәстүр сананың спецификалық
жағдайы деп қарастырса, И.Петров тарихи дамудың нәтижесінде пайда болған
мінез құлық нормасын, ой мен әрекет бейнесін белгілеген үлкен қоғамдық
құндылық және ол өскелең ұрпаққа тапсырылуы қажет дейді (42).
Академик А.К.Конның басшылығымен 1983 жылы Педагогика баспасынан
шыққан этникалық сөздікте дәстүр дегеніміз – әдет – ғұрыптың өмірдегі өсіп
жетілген әр түрлі формасы. Ол адамдардың белгілі бір бағыттағы тұрақты іс –
әрекеті мен мінез – құлқының ұрпақтан ұрпаққа белгілі формада ауысып
берілетін түрі деген анықтама береді (50).
Ал профессор С. Қалиев, салт пен дәстүрдің айырмашылығын атап
көрсетеді. Салт – адам өмірінің күнделікті тіршілігінде (от басынан бастап
қоғамдық өмірдегі қатынаста) жиі қолданылатын мінез – құлық, қарым –
қатынас ережелері мен жол – жора, рәсім, заңдарының жиынтығы. Ал дәстүрдің
ұғымы әлдеқайда кеңірек. Дәстүр қоғамдық сананың барлық салаларымен
байланыста дамыған, топтасқан қауымның қалыптасқан бірыңғай көз – қарасын,
әдет – заңын марапаттайтын ритуал (3.204).
Дәстүр – адамзат есіндегілерді және әлеуметтік тарихи тәжірибені
ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші және жинақтаушы. Дәстүрде бірнеше ұрпақтың
мәдениеті мен мәдениеттілігінің көптүрлілігі және бірлігі жинақталған.
Дәстүр қоғамдық өмірдің барлық саласын, тәжірибесін қамти отырып, қоғамның
әр деңгейіндегі ақылдылықты, даналықты бейнелейді. Сонымен қатар әрбір жаңа
ұрпақ ата – баба тәжірибесінен олардың өздеріне де көрінбеген, білінбеген
құндылықтарды ашады. (39.)
Осы бағытта ғалым Н.Сәрсенбаев еңбегінің құндылығын атап өтуге
болады. Ол ұлттық сай дәстүрмен әдет – ғұрыптың пайда болу заңдылығын,
олардың мәні мен ерекшеліктерін ашып көрсетеді. Сонымен біз философиялық,
спихологиялық, педагогикалық әдебиеттерді саралай отырып айтылған
анықтамалардың әрқайсысының шындыққа жанасатындығын және дәстүрдің мәнін,
ерекшелігін аша түсетінін байқадық. (97).
В. Плаховтың пікірі бойынша дәстүр тіршілігі өткендердің
қазіргілердің және болашақтың әрекетінен көрініс табады.
Дәстүр ұлттық – демографиялық құбылыс, оның негізінде әлеуметтік
топтың ұзаққа созылған тәжірибесі жатыр. Дәстүр арнайы жағдайаттарға
байланысты адам мінез құлқының сценариін жасаушы, норма белгілер, әдет –
ғұрыптар, фольклор. Бұлардың мазмұны дұрыс әрекет жасауға кепілдік беру,
әрі дұрыс емес қылықтардан қорғап, жағымды мінез құлықпен қамтамасыз ету
-–деп көрсетілген (4.43).
Дәстүр әр қырынан, әртүрлі аспектіде қарастырылатындықтан және
әртүрлі ғылымның зерделеу нысаны болғандықтан дәстүр классификациясы да
әр алуан. Мәселен; Д.Зелинин дәстүр ұлттық, аймақтық, отбасылық деп
жүйелене, Е. Белоусова дәстүрді – жалпы әлеуметтік – саяси, діни –
экономикалық, халықтық, ұлттық, отбасылық, ерліктік, еңбектік,
патротизмдік, – деп жүйелейді.
Сонымен дәстүр ұғым ретінде мәдениеттің маңызды катигориясынның
бірі және ол оқу – тәрбие процесінің құралы болып табылып отыр.
Салт – дәстүрлің қалыптасуының барысы халықтың кемелденіп, көптеген
саяси экономикалық, қоғамдық әлеуметтік жағдайларды бастан өткізуімен
сипатталады.
Және де халықтың әлеуметтік жіктелуіне қарай салт – дәстүр
күрделеніп, бекіп, сол халықтың айнымас заңдылықтарына айналып отырады.
Егер салт – дәстүр халықтың мінез – құлқымен психологиясына,
тұрмысына негізделіп қалыптасқан заңдылық деп қарасақ, сол заңдылықтарды
бүгінгі қоғам жағдайында жас ұрпақ бойына сіңіру өте қажет. Ол үшін оқу –
тәрбие процесінде салт – дәстүрді пайдалану өте тиімді жол болып табылмақ.
Халықтық тәрбиенің тәжірибесінен тыс жерде педагогикада жоқ,
педагогта жоқ – деп орыстың ұлы ғалымы, педагогы К.Д.Ушинский тегін
айтпаса керек. Олай болса халқымыздың ежелгі салт – дәстүрін жас ұрпаққа
оқу – тәрбие процесі арқылы үйрету басты мақсатымыз.
Себебі оқу – тәрбие процесі жеткіншектерді тәрбиелеп біліммен
қамтамасыз ететін бірден бір фактор. Еліміздің ертеңін ойлар, жан – жақты
толысқан, рухани мәдениетті ұрпақ салт – дәстүр арқылы тәрбиеленсе, оқу –
тәрбие процесінде ол жоғары сатыдағы білімді маман иесі де бола алады.
Біздің яғни білім беру саласының дәл қазіргі қоғам жағдайындағы мақсатыда
ұлттық негіздегі кәсіпқой мамандарды білімді, білікті етіп тәрбиелеу.
Тұжырым.
Мектепте оқу – тәрбие процесінде салт – дәстүрді пайдаланудың
педагогикалық негізіне тұжырым жасай отырып оқу – тәрбие процесінде салт –
дәстүрді пайдаланудың ерекшелігі, жалпы тақырыпқа байланысты қазақтың
ғұламалары атанған Бұхар Жырау Абай еңбектеріндегі тәрбиеге байланысты
құнды пікірлеріне талдау жасалынды.
Сонымен қатар қазақ зиялылары Жұмабаев М, А.Байтұрсыновтың,
Ы.Алтынсариннің педагогикалық тұрғыдан жазылған жеке тұлғаны мәдени –
рухани қалыптастырушы факторлар яғни салт – дәстүр туралы еңбектері
талданады.
ХХ – ғасырдың 2 – жартысында Қазақстандық ғалымдардың еңбектері
мектепте оқу – тәрбие процесінде салт – дәстүрді пайдаланудағы тәрбиелік
мүмкіндіктерді өз еңбектеріне арқау еткенін байқады.
С.Қалиев, Қ.Жарықбаев, Т.Тәжібаев, Ә.Табылдиев, Д.Төлебекова,
Құлманова, Сәрсенбаева, Оразбекова, Ұзақбаева сынды ғалымдардың жазған
еңбектерін талдай келе жастарымызға салт – дәстүр арқылы ұлттық тәрбие бере
отырып, жалпы білім беретін мектепте оқу – тәрбие процесіне салт – дәстүрді
пайдалану қазіргі заманға қандай ықпал ететіндігіне талдау жасалды.
II – тарау. Мектепте оқу – тәрбие процесінде пайдаланудың тәрбиелік
мүмкіндіктері
2.1. Салт – дәстүрдің тәрбиелік мәні.
Қазіргі таңдағы ұрпақ тәрбиесіндегі басты мәселе ұлттық құндылықтарды
игеру, Өткенді білмейінше бүгінгі күннің мәнін және болашақтың мақсатын
түсіну мүмкін емес деген А. Горькийдің ұлағатты сөзі бар.
Сондықтан болашақтың тірегі жас ұрпақты халқымыздың тарихы мен
мәдениетін, салт – дәстүрін үйретуге міндеттіміз.
Халқым қандай десең, салтымнан сынап біл – дейді халық даналығы.
Бала оқытуда халқымыздың салт – дәстүрлерін тиімді пайдаланып, оның үлгі –
өнегесін, зейін зердесін, даналығымен даралығын оята білу қажет.
Халықтың салт – дәстүрі зерттей, зерделей қарасақ ғылыми объекті болып
табылатын тәжірибелік тұжырымдамалар. Салт – дәстүрде халықтың тұтас
мәдениеті болмысы, әдебі мен этикасы қалыптасқан.
Сондықтан салт – дәстүр жас ұрпаққа тәрбие құралы бола отырып, жеке
тұлғаны мәдени – рухани қалыптастырудың барлық жағын қамтиды.
Тәрбиенің қалыптасуы халықтың тыныс – тіршілігімен салт – дәстүрімен
тығыз байланысты. Мектепте оқу – тәрбие процесінде салт – дәстүрді
пайдалану ең алдымен оқыту, тәрбиелеу әдістері арқылы жүзеге асады. Олар:
практикалық әдістер –
Салт – дәстүрдің шынайы көріністерін (ұлттық мейрамдардың қалай
өтетінін, қыз ұзату, құда түсу, ұлттық ойындар, т.б.) тәрбие сағаттарында
пайдалану, көрнекілік әдістер – оқыту барысында айту, үйрету, әңгімелеп
беру.
Салт – дәстүрді үйрету жеке тұлғаның бойына ұлттық мінез – құлық,
ұлттық дағдыны қалыптастырады. Сонымен қатар салт – дәстүрді үйрету
барысында сауап, кесір, обал, ысырап, ар, ұят, намыс тағы басқа моральдық
өлшемдер жеке тұлғаның мінез – құлқын, ақыл парасатын, әдептілігін,
көрегендігін қалыптастырады (214).
Жеке тұлғаны рухани – мәдени қалыптастыруда салт – дәстүрді үйретудің
мүмкіндігі зор.
1. Бірінші мүмкіндік әңгімелеп беру. Әңгіме жеке тұлғаға қысқа
мерзім ішінде үлкен көлемдегі деректерді жеткізуге көмектеседі.
Мысалыға қазақтың ат тергеу салтын алатын болсақ: Ертеде
бір қазақ келіні үйден алшақтау өзеннен су алмақшы болып бара жатып,
шелегін тастай сала үйге қайыра айқайлапты: Сарқыраманың ар жағында,
сылдыраманың бер жағында маңыраманы ұлыма жеп жатыр. Білемені жанамаға
жанып – жанып , тез келіңдер депті. Сөтсе әлгі келіннің Өзенбай,
Қайрақбай, Қамысбай, Қойлыбай, Қасқырбай, Қайрақбай, Пышақбай деген қайны,
қайнағаларының аттарын атамай тұрғаны екен.
Осы сияқты халықтың салт – дәстүрлеріне байланысты әңгімелер жеке
тұлғаның есте сақтау қабілетін арттырып, халықтың (салт – дәстүріне деген)
қызығушылығын тудырады. Сол сияқты; қазақтың қыз айттыру дәстүрінде Елші
жіберу салты бар. Ол қызды айттыруға баратын өкіл. Мысалы: Төле би өз
ауылының бір жігітіне көрші ауылдың қызын айттырмаққа елші болып барыпты.
Төле бидің келгеніне үй иесі: Жол болсын, қыдырың жолдас болсын деп
Төленің не бұйымтаймен келгенін білмек болып тұспалдап сұрағанда, Төле би :
Екі еліктің баласын,
Ептемекке келгенмін.
Елдестірмек елшіден,
Жауластырмақ жаушыдан,
Сізде лашын бар,
Бізде сұңқар бар,
Лашынды сұңқарға ілгізбекке келгенмін,
деп жауап беріпті. (9 – 10 ).
Міне осындай әңгімелерді есту арқылы жеке тұлғаның бойына ой
ұшқырлығы, тапқырлық, шешендік, көргендік сияқты қасиеттер қалыптасады.
1. Екінші мүмкіндік: әңгімелеу арқылы салт – дәстүрдің өзіндік мағынасын,
мазмұнын, оның ерекшелігін жеткізе білу.
Бала тәрбиесіне байланысты салт – дәстүрлер: Шілдехана, сүйінші, балаға ат
қою, бесікке салу, қырқынан шығару, тұсау кесер, атқа мінер, сүндет той,
т.б.
Мәселен бала туғаннан кейінгі оның бесікке салынуының мазмұнын,
ерекшелігін әңгімелеп беру жеке тұлғаның рухани – мәдени жеміне қосылатын
ерекше құндылық Бала қырқынан шыққан соң атасы мен әжесі әке – шешесі ауыл
аймақты жинап баланың қарын шашын алып, бесікке салу тойын жасайды. Баланы
бесікке салу ауылдың салиқалы, , көп бала тәрбиелеген жолы үлкен қадірлі,
ақылды – парасатты әжелерінің біріне тапсырады. Ал ол әйел бессіктің
жасауын үйінен жасап әкеліп, бесікке салып, баланы бөлерде нәрестеден жын
– шайтан аулақ болсын деп бесікті отпен аластайды. Бұл яғни тазалықтың
белгісі. Халық ұғымында отпен судың тазаламайтын нәрсесі болмаған.
Аластау кезінде:
Алас, алас баладан алас,
Исі келді пәледен алас
Көзі жаманның көзінен алас,
Тілі жаманның тілінен алас,
Қырық қабырғасынан алас,
Отыз омыртқасынан алас
дейді.
Баланы бесіктен шешіп аларда анасы өлеңмен әндете отырып:
Анасы шешіп алсын,
Ұйқысы бесікте қалсын,
Балам бесіктен шықсын,
Пәлесі бесіктен шықсын,
деп сәбиін аман сақтау ой арманын айтқан. Мұнда біріншіден гигиеналық
сақтау көрініс тапса, екіншіден ананың сәбиге деген мейірімі байқалады. Бұл
оқушыларды халықтың бала асыраудағы мәденитеттілігімен, даналығымен
таныстырса қазақ халқы үшін бесіктің маңызы барлығын үйретеді.
Сонымен қатар бата беру салтын алатын болсақ оның жеке тұлғаның
рухани – мәдени кемелденуіне тигізер әсері өте зор. Балаларға қандай
жағдайда, қандай бата айтылатынын, яғни батаның түрлерін айта келіп, қазақ
халқы үшін батаның алар орнын түсіндіру керек.
Халық баталы құл арымас, батасыз құл жарымас батамен ер көгереді,
жаңбырмен жер көгереді деп үлкен силы, дана қариялардан, өнерлі адамдардан
балаларына бата алуды үлкен құрмет деп таныған.
Ондайда мысалы: Әмин, десең міне бата,
Қолдасын қыдыр ата
Құдайым жарылқасын бай қылсын
Кетпес дәулет берсін
Кең пейіл берсін
Жас баланың күлкісін берсін,
Жас ананың ұйқысын берсін,
Жомарттың қолын берсін,
Сапарлының жолын берсін,
Қыздың қылығын берсін,
Судың тұнығын берсін,
Даланың жазықтығын берсін.
Бүркіттің жүрегін берсін
Нағыз достың тілегін берсін,
Мәңгі бақи ажырамас
Қос ғашықтың білегін берсін (119)
деп тек жақсылыққа толы сөздермен тілек айтады.
Ал жол жүріп, ұзақ сапарға аттанарда бата алу парыз болып саналған.
Онда: Бес қаруың сай болсын,
Жортқан жолың жайлы болсын,
Күнің шығып жарқырап
Түнің тыныш айлы болсын,
Бір Алланың өзі жебесін,
Әруақтар демесін.
Ғайып ерен қырық шілтен
Тигіссін дәйім себебін.
Нұх пайғамбар алдыңнан,
Теңізде тоссын кемесін.
Алты күнде алты айлық
Арып толмай жол алғын
Аман есен оралып,
Қазіргідей қол алғын (33)
деп жол бата береді.
Батаны жақсылықтың бақ пен байлықтың бастамасы деп түсінетін халық
мал сойарда, ас ішерде: Басымызға амандық,
Асымызға адалдық бер деп адал ниетпен бата тілеген.
Осы бата дәстүрінің түрін онның, мағынасын жеке тұлға бойына
қанаттану, адал болу, жауапкершілікті болу сияқты қасиеттер қалыптасады.
Салт – дәстүрмен жаңашылдықтың байланысы мәдениет дамуының динамикасын аша
түседі. Өткендердің тәжірибелі жетістіктерінің арқасында жаңашыл
диалектикалық үрдісті бейнелейді.
Дәстүр – педагогикалық құбылыс. Өйткені онда тұрмыстық тәжірибенің
бірнеше ғасырлық ақылы, өсиеті, даналық көздері жатыр. Ал, ол жеке тұлғаның
рухани – мәдени қалыптасуына әсерін тигізбей қоймайды.
Сондықтан ұлттық салт – дәстүрдің элементтерін жас буынның тұлғалық
сапасына айналдыру (трансфомациялар) жолдарына көшу қажеттілік тудырады.
Салт – дәстүрді тәрбие үрдісіне пайдалану барысында түрлі
педагогикалық тәсілдерді қолдану яғни салт – дәстүр туралы мәліметтерді
беруде түсіндіру, ақыл – кеңес, нұсқау, бағыт бағдар беру тәсілін қолдану
жеке тұлғаны рухани – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz