М. Шоқайдың өмірі мен шығармашылығы



Жоспар

Кіріспе.

1.М.Шоқайдың өмірі мен шығармашылығы.
2. Шоқайдың қазақ автономиясын құру әрекеті.

Әдебиеттер
Кіріспе
Мұстафа Шоқай Түркістан халықтары тарихыңда бүтін бір кезеңді қамтыған ерекше ұлы құбылыс. Ол ерекшелік бұл қайраткердің Түркістан халықтарының 1917 жылы Кеңестік билікке балама Түркістан (Қоқан) автономия үшін демократиялық қозғалысына басшылық жасағанымен шектелмейді. Әрине, тіптен оның басқа атқарған істерін былай қойып, тек осы биік мақсат үшін айтулы күресін атаудың, өзі ғана Шоқайұлының есімін Түркістан халықтары тарихындағы мәңгі есімдер қатарына жатқызуға жеткілікті негіз болар еді. Бірақ М. ІІІоқайұлының өз елі үшін атқарған қызметінің мәні мен орны басқада. Ол Мұстафа Шоқайұлының Түркістан халықтары тарихында бұрынды-соңды болмаған құбылыс — демократиялық Еуропаның ортасында түркістандық саяси эмиграциялық қызметтің негізін қалап (20-шы жылдардың екінші жартысы), оған өзі көз жұмған 1941 жылдың желтоқсанына дейін басшлық жасауында, сондай-ақ осы кезеңде Түркістанда болып жатқан өзгерістерді жан-жақты терең талдауға алуында еді. Біз Мұстафа Шоқайұлының екі кітаптан тұратын еңбектеріне берілген бұл кіріспе мақаламызда ретіне қарай оның саяси қызметі мен артында қалдырған мұрасының мазмұнына қысқаша тоқталмақпыз.
Мұстафа Шоқайұлының мұраларын жинастырып, оларға ғылыми талдау жасауда шетелдік әріптестеріміздің, әсіресе, түркиялық ғалымдардың біраз нәтижелі іс бітіргенін үлкен ризашылықпен айтқан жөн. Бұл ретте алдымен түркістандық эмигранттар Анкара университетінің профессоры Тахир Шағатайдың және дәрігер Әбдулақап Оқтайдың есімдері құрметпен аталуға лайық. Олар 1942 жылы М. Шоқайұлының қайтыс болуына жыл толуына орай Ыстамбұлда "Мұстафа Шоқай альбомын" даярлап, басып шығарады. Ал 1950 жылы олар М. Шоқайұлының туғанына 60 жыл толуына арнап "Түркістан ұлттық қозғалысы және Мұстафа Шоқай" деген кітап даярлайды. Міне осы кісілердің және Т. Шағатайдың жары, профессор Саадат Исхаки Шағатайдың тікелей басшылығымен 1972 жылы Мария Шоқайдың және 1988 жылы Мұстафа Шоқайдың естеліктері жеке кітап болып жарық көреді.
Мұстафа Шоқай мен Мария Шоқайдың естеліктерінен "тұратын кітап соңғы рет қазақ тілінде тағы да "Түрік дүниесін зерттеу орталығында" (жетекшісі Тұран Язған) басылып шықты. Естеліктердің бұл жолғы басылуына Хасан Оралтайдың да қосқан үлесі зор. Ал 1997 жылдан бастап Ыстамбұлдағы "Түркістан, Еділ - Орал қоғамы" "Яш Түркістанның" факсимилелік нұсқасын жариялауды қолға алды. Көп томдық бұл басылымның алғашқы екі томы Тюлай Дуранның алғы сөзі және Тимур Қожаоғлының даярлауымен жарық көрді.
Мұстафа Шоқайүлының өмірі мен қоғамдық, қызметін талдауға алған дискуссиялық мақалалар мен құжаттық материалдар елімізде де біраз жарияланды. "Туркестан под властью Советов" атты зерттеуі, 1917 жылға арналған естеліктерінің қысқартылған нұсқасы басылып шықты.
Міне, осы атқарылған істер оқырман қауымға Мұстафа Шоқайұлының еліміздің тарихында, түркістандық және қазақ қоғамдық ойында алатын орнынан біраз хабар берсе керек. Дегенмен, бұл қайраткердің күрес жолы мен артында қалдырған рухани мұрасын бүгінгі өзгерістер арнасында зерттеп тану енді ғана қолға алына бастады деп айтуға негіз бар. Ал бұл атқарылмақ жұмыс, әрине, Мұстафа Шоқайұлының еңбектерін жариялаудан басталғаны жөн. Қайраткердің өзі жетекшілік жасаған "Яш Түркістан" журналында жарияланған еңбектерінен тұратын екі томдық кітабы осы бағыттағы ізденістердің көрінісі.
Мұстафа Ақмешіт (Перовск, қазіргі Қызылорда) уезінде ескі календарь бойынша 1886 жылы желтоқсанның 25-де дүниеге келген. Жаңа стиль бойынша 13 күн қосқанда 7 қаңтар болып шығады. Мұстафаның тегі орта жүздегі Қыпшақ, онын ішінде Торайғырдың Шаштысы, Бошай ұрпағының Жанай тармағы болса керек. Әкесі Шоқай дала қазақтары арасында ерекше мәдениетті, елге беделді, үлкен дәулеттен шыққан. Шоқайдың әкесі Торғай Сыр қазақтары Ресей патшалығының қоластына кірмей тұрғанда Хиуа ханының датқасы (уәлиі, Уәлаят басшысы) болған. Торғайдың да, Шоқайдың да суреттері патша үкіметінің арнайы тапсырмасымен жасалған фотоальбомына
Әдебиеттер.

1.Шоқай М. Менің Мұстафам // Қазақ елі, 1999, 4 шілде.
2. Шетелдегі қазқтар // Ислам әлемі, 2005, №8.
3.. Садық Б. Мұстафамен сұқбат // Жас түркістан, 2001, №1.

.

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі:  Реферат
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:   
Жоспар

Кіріспе.
1.М.Шоқайдың өмірі мен шығармашылығы.
2. Шоқайдың қазақ автономиясын құру әрекеті.
Әдебиеттер

Кіріспе
Мұстафа Шоқай Түркістан халықтары тарихыңда бүтін бір кезеңді қамтыған
ерекше ұлы құбылыс. Ол ерекшелік бұл қайраткердің Түркістан халықтарының
1917 жылы Кеңестік билікке балама Түркістан (Қоқан) автономия үшін
демократиялық қозғалысына басшылық жасағанымен шектелмейді. Әрине, тіптен
оның басқа атқарған істерін былай қойып, тек осы биік мақсат үшін айтулы
күресін атаудың, өзі ғана Шоқайұлының есімін Түркістан халықтары
тарихындағы мәңгі есімдер қатарына жатқызуға жеткілікті негіз болар еді.
Бірақ М. ІІІоқайұлының өз елі үшін атқарған қызметінің мәні мен орны
басқада. Ол Мұстафа Шоқайұлының Түркістан халықтары тарихында бұрынды-соңды
болмаған құбылыс — демократиялық Еуропаның ортасында түркістандық саяси
эмиграциялық қызметтің негізін қалап (20-шы жылдардың екінші жартысы), оған
өзі көз жұмған 1941 жылдың желтоқсанына дейін басшлық жасауында, сондай-ақ
осы кезеңде Түркістанда болып жатқан өзгерістерді жан-жақты терең талдауға
алуында еді. Біз Мұстафа Шоқайұлының екі кітаптан тұратын еңбектеріне
берілген бұл кіріспе мақаламызда ретіне қарай оның саяси қызметі мен
артында қалдырған мұрасының мазмұнына қысқаша тоқталмақпыз.
Мұстафа Шоқайұлының мұраларын жинастырып, оларға ғылыми талдау
жасауда шетелдік әріптестеріміздің, әсіресе, түркиялық ғалымдардың біраз
нәтижелі іс бітіргенін үлкен ризашылықпен айтқан жөн. Бұл ретте алдымен
түркістандық эмигранттар Анкара университетінің профессоры Тахир Шағатайдың
және дәрігер Әбдулақап Оқтайдың есімдері құрметпен аталуға лайық. Олар 1942
жылы М. Шоқайұлының қайтыс болуына жыл толуына орай Ыстамбұлда "Мұстафа
Шоқай альбомын" даярлап, басып шығарады. Ал 1950 жылы олар М. Шоқайұлының
туғанына 60 жыл толуына арнап "Түркістан ұлттық қозғалысы және Мұстафа
Шоқай" деген кітап даярлайды. Міне осы кісілердің және Т. Шағатайдың жары,
профессор Саадат Исхаки Шағатайдың тікелей басшылығымен 1972 жылы Мария
Шоқайдың және 1988 жылы Мұстафа Шоқайдың естеліктері жеке кітап болып жарық
көреді.
Мұстафа Шоқай мен Мария Шоқайдың естеліктерінен "тұратын кітап соңғы
рет қазақ тілінде тағы да "Түрік дүниесін зерттеу орталығында" (жетекшісі
Тұран Язған) басылып шықты. Естеліктердің бұл жолғы басылуына Хасан
Оралтайдың да қосқан үлесі зор. Ал 1997 жылдан бастап Ыстамбұлдағы
"Түркістан, Еділ - Орал қоғамы" "Яш Түркістанның" факсимилелік нұсқасын
жариялауды қолға алды. Көп томдық бұл басылымның алғашқы екі томы Тюлай
Дуранның алғы сөзі және Тимур Қожаоғлының даярлауымен жарық көрді.
Мұстафа Шоқайүлының өмірі мен қоғамдық, қызметін талдауға алған
дискуссиялық мақалалар мен құжаттық материалдар елімізде де біраз
жарияланды. "Туркестан под властью Советов" атты зерттеуі, 1917 жылға
арналған естеліктерінің қысқартылған нұсқасы басылып шықты.
Міне, осы атқарылған істер оқырман қауымға Мұстафа Шоқайұлының
еліміздің тарихында, түркістандық және қазақ қоғамдық ойында алатын орнынан
біраз хабар берсе керек. Дегенмен, бұл қайраткердің күрес жолы мен артында
қалдырған рухани мұрасын бүгінгі өзгерістер арнасында зерттеп тану енді
ғана қолға алына бастады деп айтуға негіз бар. Ал бұл атқарылмақ жұмыс,
әрине, Мұстафа Шоқайұлының еңбектерін жариялаудан басталғаны жөн.
Қайраткердің өзі жетекшілік жасаған "Яш Түркістан" журналында жарияланған
еңбектерінен тұратын екі томдық кітабы осы бағыттағы ізденістердің
көрінісі.
Мұстафа Ақмешіт (Перовск, қазіргі Қызылорда) уезінде ескі календарь
бойынша 1886 жылы желтоқсанның 25-де дүниеге келген. Жаңа стиль бойынша 13
күн қосқанда 7 қаңтар болып шығады. Мұстафаның тегі орта жүздегі Қыпшақ,
онын ішінде Торайғырдың Шаштысы, Бошай ұрпағының Жанай тармағы болса керек.
Әкесі Шоқай дала қазақтары арасында ерекше мәдениетті, елге беделді, үлкен
дәулеттен шыққан. Шоқайдың әкесі Торғай Сыр қазақтары Ресей патшалығының
қоластына кірмей тұрғанда Хиуа ханының датқасы (уәлиі, Уәлаят басшысы)
болған. Торғайдың да, Шоқайдың да суреттері патша үкіметінің арнайы
тапсырмасымен жасалған фотоальбомына кіруі де тегін емес сияқты. Шоқай
ағайындарының ішінде отырықшылықпен айналысып бау-бақша егеді, кірпіш үй
салдырады. Бірақ жазда жайлауда киіз үйде тұрады. Қазақ ғұрпынан айнымаған,
қазы (би) танылған Шоқай үйінің есігі қара Қазаққа да айқара ашық болған.
Дегенмен, байлықты малмен өлшейтін қазақтар үшін Шоқай аулы кедей саналады.
Ол өзінің бау-бақша, егінін көшпелілермен айырбастап, немесе жаңа қоныстана
бастаған орыстарға балта, шаруаның құрал-саймандарына алмастырып тіршілік
етеді.
Мұстафаның нағашы жұрты да текті болғанға ұқсайды. Анасы Бақты әйгілі
әскер басылардың бірінің ұрпағы. Оның әкесі өзбек хандарына қарсы ұрыстарда
аса ерлік көрсетіп, қазақ батырлары санатына кірген. Ал Түркістанды патша
әскерлері жаулап ала бастаған кезде ол отаршылдармен күреске шыққан. Сол
кезде Мұстафаның болашақ анасы осы соғыстарға қатынасып, әкесіне жәрдем
етеді. Атқа мініп шөл далада дұшпан әскерлерінің жолын барлап, хабар
жеткізіп отырған. Бақты өлең жазып, дастандар жырлаған. Ана тілінде сауатын
ашып, әкесі сияқты араб әліппесінде оқу-жазуды да білген.
Шоқай би отыздан аса ағайын-туыстарымен бір ауылда тұрған. Тұрағы 1917
жылға дейін Орынбор-Ташкент темір жолы бойындағы Сұлутөбе станциясынан 5
шақырым жерде орналасады. Шоқай 1912 жылы қайтыс болған. Жасынан зерек
Мұстафа әкесі, туыстары жайлы көрген-білгенін есінде сақтайды. Оның
айтуынша, елдегі саяси оқиғалар Шоқай әулетіне де әсерін тигізген. Мысалы,
екі рет Шоқайдың кірпіштен соғылған үйін жергілікті орыс үкіметі мен
мұжықтар мектеп үшін алып қояды, тіпті егістігін де тартып алады. Бірақ
оларға ашық, қарсылық білдіре алмай, өз наразылығын ішінде сақтайды.
Отаршылдықтың өктемдігін, әділетсіздігін Мұстафа жас шағынан бастап-ақ
сезіп өседі. Бұл жағдай кішкентайынан баланың еркесі болып, бұла өскен
Мұстафаның санасында терең із қалдырады.
Шоқайдың үш ұлы, екі қызы екінші әйелінен туады, бірақ Мұстафаны
бірінші әйелі, яғни бәйбішесі бауырына салады. Мария Шоқайдың айтуына
қарағанда, Мұстафа өле-өлгенше сол асыраған анасына деген кіршіксіз
махаббатынан айныған емес. Үлкен ағасы Сыздық Мұстафадан 15 жас үлкен.
Інісінің ұрпақтары қазір Қызылорда облысында тұрады.
Мұстафа сауатын ауылда ашады да, оқуды Сұлутөбе станциясындағы орыс
мектебінде оқудан бастайды. Кейін 1902 жылы гимназияға (Ташкентте) түсіп,
оны 8 жылдан кейін "өте жақсы" деген бағамен аяқтайды. Бірақ гимназияда
оған берілмекші алтын медальды генерал Самсонов бергізбей, оны күміс
медальға ұсынылған орыс баласына жазады. 20 жасар Мұстафа медалъды
алмайтынын айтады да, әлгі орыс оқушысы Зепреметов күміс медальды ғана
алады, бұларды гимназия директоры Граменицкий де қолдайды. Отаршылдықтың
бұл өрескел көрінісі тек жергілікті жастар емес, орыс жастарының да
қарсылығын туғызады. Көпшіліктің есінде қалған бұл оқиғаның оңы мен сапын
тани бастаған Мұстафаға қандай әсер еткенін аңғаруға болады.
Мұстафаның терең білім алып, саяси көзқарасының қалыптасуы және
қоғамдық қозғалысқа, халқының азаттығы үшін күреске қатысып шыңдалуы оның
Петерборда өткізген жылдарына түс келеді.
Мұстафа 1910 жылы гимназия бітіргенге дейін-ақ жерлестерінің көп арыз
шағымдарын жазысып, олардың жоғын жоқтап, жоғарыда айтылған генерал
Самсоновтың алдына да талай барған болатын. Генерал іске тыңғылықты, орысша
сауатты қазақ жігітін өз кеңсесіне тілмаш етіп алмақшы болады, бірақ
Мұстафа одан бас тартып, Петербор университетінің заң факультетіне түсуді
кездейді. Ол факультетке белгіленген стипендия тек орыс баласына берілуі
тиіс еді. Сондықтан Мұстафа Қазақ татарларына берілетін стипендиядан
үміттенеді. 1912 жылы "Айқап" журналының 13-санында Мұстафа туралы мынандай
сөздер жазылыпты: "Осы күнде Петербург университетінде 1910 жылдан бермен
қарай Сырдария облысынын Перовский уезінің Гродековсхий болысының Шашты
Қыпшақ руынан Мұстафа Шоқаев деген жігіт оқып жатыр. Бұл жігіт Перовский
уезінде жоғары жерден оқыған бірінші қазақ болса керек". Бұл хабарлардан
мақтаныш сезіммен жазылғаны байқалады. Ал Мұстафа шынында аз іс атқарған
жоқ. Оның оқып жүрген кезінде де (гимназияда, әсіресе, Петерборда)
жерлестері әртүрлі арыздарымен келіп, одан жәрдем алып тұрады. Сөйтіп
студенттің оқуына да бөгет жасайды. Кейбір үлкен істер бойынша тіпті сенат
алдында да мәселе қоюға тура келеді. Осының бәрі оның көп уақытын алып,
ақыры 6 жылдың орнына оқуын 7 жылда, яғни 1917 жылы тәмамдайды. Екінші
жағынан мұндай бай тәжірибе болашақ заңгерге елдегі қазақтардың мұң-
мұқтажын терең білуіне де мүмкіншілік туғызды. Мұстафа Шоқай оқып жүрген
кезінде Мемлекеттік Думаға кандидатурасын ұсынуы үшін сұлтан Сәлімгерей
Жантөрин оған Уфадағы жер үлесін ұсынады (меншігі жоқтардың Думаға
сайлануға құқығы болмаған).
Мұстафаға алғашқы жүктелген қоғамдық жұмыс ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Алаш қозғалысының соңғы түйіні – Мұстафа Шоқай
Мұстафа Шоқай.Өмірі.Зерттелуі
Мұстафа Шоқай жайлы жалпы мағұлмат
Мұстафа Шоқай қоғамдық саяси қызметі. Қазақстанның қазіргі заман тарихы пәні
Мұстафа Шоқай. Күрескер, заңгер
Мұстафа Шоқайдың 1917 жылғы қос революция кезеңіндегі және шетелге мұғажыр болып кеткенге дейінгі қоғамдық-саяси қызметі
Мұстафа Шоқай еңбектеріндегі тәуелсіздік идеясы
Кеңес өкіметі және оның орнауы мәселелері ұлт зиялылары еңбектерінде
Қазақ газетін зерттеушілер
Алаш қозғалысының ұлттық идеясы
Пәндер