Осман империясы және капиталистік батыстың экспансиясы, этатизмнің қайнар көздері
М а з м ұ н ы:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3.9 бб.
І ТАРАУ
1.1. Азаматтық бюрократияның қалыптасуы және европаландыру идеяларының пайда болуы ... ... ...10.20 бб.
ІІ ТАРАУ
2.1. Осман империясы және капиталистік батыстың экспанциясы ... ..22.27 бб.
2.2. Этатизмнің қайнар көздері және экономикадағы бюрократиялық құрылымның ролі ... ... ... .28.33 бб.
ІІІ ТАРАУ
3.1. Империялық құрылымды республикаға жаңарту проблемалары..34.41 бб.
ІV ТАРАУ
4.1. Түрік республикасы: элиталардың сабақтастығы және саяси жүйенің қалыптасуы ... ... ... ... ... 42.52 бб.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53.56 бб.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57.58 бб.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3.9 бб.
І ТАРАУ
1.1. Азаматтық бюрократияның қалыптасуы және европаландыру идеяларының пайда болуы ... ... ...10.20 бб.
ІІ ТАРАУ
2.1. Осман империясы және капиталистік батыстың экспанциясы ... ..22.27 бб.
2.2. Этатизмнің қайнар көздері және экономикадағы бюрократиялық құрылымның ролі ... ... ... .28.33 бб.
ІІІ ТАРАУ
3.1. Империялық құрылымды республикаға жаңарту проблемалары..34.41 бб.
ІV ТАРАУ
4.1. Түрік республикасы: элиталардың сабақтастығы және саяси жүйенің қалыптасуы ... ... ... ... ... 42.52 бб.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53.56 бб.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57.58 бб.
Тақырыбы: Түркия: империялық құрылымды республикаға жаңғырту
проблемалары
М а з м ұ н ы:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-9 бб.
І ТАРАУ
1.1. Азаматтық бюрократияның қалыптасуы және европаландыру идеяларының
пайда
болуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.10-20 бб.
ІІ ТАРАУ
2.1. Осман империясы және капиталистік батыстың экспанциясы ... ..22-27 бб.
2.2. Этатизмнің қайнар көздері және экономикадағы бюрократиялық құрылымның
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...28-33 бб.
ІІІ ТАРАУ
3.1. Империялық құрылымды республикаға жаңарту проблемалары..34-41 бб.
ІV ТАРАУ
4.1. Түрік республикасы: элиталардың сабақтастығы және саяси жүйенің
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...42-5 2 бб.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..53-56 бб.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ...57-58
бб.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. 1990 жылдары Түркия ұлттық мемлекет пен жаңа
либералдық бағыттағы жаһанданудың процестерінің оң және теріс жақтарымен
бетпе - бет келді. Бұл жағдай әсіресе ХІХ және ХХ ғасырлар шегінде түрік
мемлекетінің модернизация мәселелері бойынша кең көлемдегі зерттеулер
жүргізудің негізі болды. Осман империясындағы экономикалық идеологиялардың
туындауын қарастырушылар, либерализм және модернизация идеяларын
жақтаушыларды айқындаған соң, зерттеудің өзектілігі маңызды бола түсті.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты –
Осман империясы мен Түркия республикасының модернизациялану процесі және
осындағы әскери –азаматтық бюрократияның атқаратын ролін талдау. Осылайша
біздің зерттеулеріміздің негізгі объектісі модернизация, анығырақ
түріктік модернизация, яғни 1908-1923 жылдардағы революциялық алғы
шарттарды құрайтын және түрік қоғам жаңғыртуға бағытталынған әлеуметтік-
тарихи шарттарының ерекшеліктерінің көрсету.
Сонымен, зерттеудің мақсаты - Батыста орын алған жаңа және қазіргі
замандағы революциялық қайта құруларға ислам елінің өркендеуі кезеңінен
бастап талдау жүргізу. Жұмыста тек Түркиядағы революцияның екі кезеңдерін
зерттеумен ғана шектеліп қоймай, түрік зерттеушілерінің жаңа жұмыстары
арасында өзекті болып келетін модернизация процестері жайлы қарастырылады.
Жұмыстың алдына қойған міндеті – ислам елі өркениетінің
модернизациясының ерекшеліктерін толығымен бейнелеу. Бұл жағдай бізден, бір
жағынан әлеуметтік-экономикалық және саяси даму аймағындағы басқару
элитасындағы негізгі шешімдердің қатарын талдай отырып модернизацияның
түріктік үлгісінің негізгі бағыттарының басым жақтарын айқындау, ал
екінші жағынан Түркиядағы әскери-азаматтық бюрократияның идеологиясы туралы
нақты мағлұмат беру.
Осы жұмыста ХІХ ғ. соңында капиталистік инфрақұрылымда үлкен роль
атқарған өндірістік-банктік отарланудың Осман империясының дәстүрлі
құрылымына әсер етуін қарастырады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Кеңестік кезеңде, тіпті қазіргі
шығыстану ғылымында да бұл сұрақ тереңнен зерттелген жоқ және Осман
империясы мен Түркия республикасының қоғамдық даму процестеріндегі
кездесетін үзілісті игеру үшін зерттеудің арнайы тар жақтауларынан шығуға
мүмкіндік беретін қазіргі деңгейдегі жұмыстар кездеспейді. Шындығында тек
аздаған зерттеулер бар, ал олардың өзі заманауи ұлттық мемлекеттің
құрылуындағы институционалдық алғы шарттарды зерттеуге назар аударды;
басқару элитасының идеологиясы есеппен қолданылса, ол тек ХХ жүз жылдықтың
басындағы революциялық түрленулерді түсіндіретін ерекшеліктердің алдын-ала
анықталған.
Зерттеушілер адептердің көзқарастарына сіңіп кеткен маркстік-лениндік
таза революция критерийлерінен, жас түріктердің саяси және әскери көзсіз
тәуекелшілер деп бағалауынан шетке шығуды қажет деп тапты. Кеңестік
түсіндірулерде Түрік мемлекетінің тарихы қорқақ және дарынсыз
сұлтандармен, шовинистер, авантюристермен және біруақытта мемлекеттік
қайраткерлермен және т.б толып кетті.
Авторлар ХІХ және ХХ ғ. басында модернизацияның барлық кезеңдерінде
атқарушы роль ойнаған модернизаторлық элитаны зерттейтін шетелдік
ғалымдардың (Findey, 1980, Inalcik, 1998 және т.б) өздері мойындаған
кәсіпқой бюрократия қатарларының туындауын көрсетуді қажет деп тапты.
Сондай-ақ, М.Вебердің ойынша нақты дәлелдер мен ақпараттарды игерудің
арқасында қоғамда бюрократия маңызды роль атқарады деп ойлады. Шетелдерде
капитализмнің рационалдануын сипаттаған әдістің көмегімен бөлінбейтін
бөліктері, яғни парламентаризмнің біртіндеп институционалдануы,
секуляризация, бюрократияның рационализациялануы даму үлгісіне айналды [28,
б. 156].
Жас түріктер билік басына келгеннен кейін мемлекеттің
қарамағындағылардың байлығына иелік еткен дәстүрлі құқығынан бас тартуы мен
басқару элитасының қайта қалыптасуының арасындағы байланысты байқаймыз.
Бірінші дүние жүзілік соғыс болған уақыт аралығын ұлттық экономикасының
кезеңі деп саналды. Соғыстың зардаптарын анықтамай тұрып, империяның жаулап
алынған шекараларындағы шығындарды есептемейінше мемлекет идеологиясындағы
нұсқаулықтар қатарынан кеткен элиталардың санын білу мүмкін емес.
Автор Түркияның басқару элитасындағы идеологияның сабақтастығына баса
назар аудара отырып, Түркия республикасының құрылу уақытын қарастыруды және
қазіргі заманғы нұсқаулықтарды талдауды өзіне мақсат етіп қойды. Біздің
назарымыз ең алдымен элита идеологиясындағы жаңа ерекшеліктерді атап
көрсетуге тоқталған. Кемалдықтар кейінгі реформаларды жүргізуге ұлт-азаттық
қозғалысының жеңісінен кейін қоғамды жаңартудың нәтижесінде, мұсылман
халқына ұлттық азаматтық түсінігін қалыптастыру қиынға соқты. Лаицизм
саясатының қатал қолданысының нәтижесінде азаматтардың мемлекетке деген
қарым-қатынасын жаңартудың жаңа принциптері қалыптасты. Сондай-ақ, біз
түрік қоғамындағы кейбір процестерді, яғни кеңес тарихшылары келтірген
таза пролетарлық революцияның ерекшеліктерін мысалға ала отырып, соның
негізгі мазмұнын анықтаймыз.
Жалпы, революция сынды қоғамдық ғылымдар категориясын зерттеу
әлемдік қоғамның санасында маңызды орын алады. Оны зерттеудің көптеген
жолдары бар, ол табиғатты немесе сол сияқты өзгерістердің нәтижелерін емес,
сындарлы әлеуметтік өзгерістерін және күйреу немесе басқа тәртіптерін
түсіндіруге қабілетті. Шектеулердің негізгі себептерінің бірі, батыстық
емес қоғам үшін Еуропадағы классикалық революцияның тәжірибесін мойындау
болып табылды. ХІХ ғ. орын алған революцияның таза үлгісі (К.Маркс,
А.Токвиль және т.б ) өткенмен толық үзілісті байланыстырды, бұл ХХ ғ.
зерттеушілерінің (Э. Ледерер, Т.Гейгер және т.б.) түсінігіне айтарлықтай
әсер етті.
Ш.Эйзенштадт Революция және қоғамның түрленуі еңбегінде мынаны атап
көрсетеді. Эмпирикалық шындықтан тыс таза революциялық үлгісін қабылдайтын
жолдар жалпы қоғамда болып жатқан көп жақты революциялық және революциялық
емес өзгерістерді тепе-теңдікте бейнелеуге қабілетсіз, әсіресе...
Революцияны зерттейтін көптеген ғалымдар саяси аймақтағы оңай анықталатын
аспектілерге келіп шоғырланады, саяси аймақтардың алмасуын және басқа
аймақтардағы әлеуметтік тәртіптердің түрленуі арасындағы байланыстарды
жүйелі талдаудан қашады [30, б. 50]. Тіпті қазіргі зерттеулерге қатысты,
өзгерудің жалпы сипаттамасы, өткенмен үзіліс, революциядағы жаңашылдық пен
күштеу мойындалады. С. Хантингтон революцияны ішкі тез, қоғамның үстемдік
ететін құндылықтары мен аңыздарына, оның саяси институттарына, әлеуметтік
құрылымына, жетекшілігіне, іс-әрекеттердің әдісіне және үкіметтің саясатына
түбегейлі және озбырлықты өзгерістер ретінде анықтады. Ю. Каменка:
Революция – ол биліктің әлеуметтік сипаттамасында кенеттен тез өзгерісі,
мұнда басқару процесінің түбегейлі трансформациясы, егеменді немесе
легитимдіктің арнайы негіздемелері және әлеуметтік тәртіптің тұжырымдамасы
бейнеленеді деп жазды [30, б. 46].
Ш. Эйзенштадттың тарихи-әлеуметтік салыстырулар негізінде жүргізілген
жұмысы модернизация процестерінің қарама-қайшылықтарын және дәстүрлі
қоғамда олардың нәтижелерінің бір мағыналы еместігін көрсетуге қабілетті
болды. Сонымен қатар, дәстүрлер қандай да бір кертартпа күші ретінде емес,
модернизацияның күрделі сипаттамасын қайталайтын, кейде тіпті, осы процесті
жеңілдететін фактор ретінде қаралады. Революцияның феноменіне арналған
тарихи әлеуметтік (К. Тримберджер, Т. Скокпол, Ч. Тили) жақтауларында басқа
да көптеген зерттеулер бар. Осы зерттеулердің әдістемелік мәселелеріне
тереңдемей, өткен ғасырдың 70 ж. соңында болған азаматтық тарихтың
әлеуметтік процестерге бұрылуының маңыздылығын атап көрсетеміз.
Сонымен, біздің жұмысымыздың жалпы жағдайының бірі ретінде, түріктік
азаматтық бюрократиясы реформалар қатарын жүргізуге ғана емес, жаңа
институционалды құрылымдарды ығыстыру қабілетіне тікелей әсер ететін діни
элитасынан құралмағанын атап өтеді. Ислам қауымдастығының жүйесінің
құлдырауына қарамастан Ш. Эйзенштадт көрсеткендей, Империялы-
патримониальды бағдарламалары мен құрылымдары, олардың бақылау
механизмдерімен бірге кемалистік революцияны басынан өткізді. Дәл осы
уақытта осы бағдарламалар мен құрылымдар өзінің мазмұндылығымен үлкен
институционалды икемділікпен автономдылықты негіздеді [30, б. 287].
Анығырақ болу үшін, модернизация түсінігіне алдын-ала талдау
(дефиниция) жүргіземіз. Түркияның өзінде модернизация түсінігі қазіргі
замандағы ұғымымен ХХ ғ. басында пайда болды. Өткен жүз жылдықта ол мәдени
түрленулермен байланысты болды, ол Осман элитасының батыстық бағдарлауымен
(alafranga) анықталады және заманауи өркендеу - Муасыр мәдениет идеалының
жетістіктерінен құралған.
Эйзенштадт модернизацияны былай деп сипаттады: әлеуметтік,
экономикалық және саяси типтес бағыттарындағы өзгеріс процестері ХVIІ
ғасырдан ХІХ ғасырға дейін Батыс Еуропа және Солтүстік Америкада дамып,
кейіннен басқа еуропалық елдерге, ал ХІХ және ХХ ғғ. Оңтүстік Америкалық,
азиаттық және африкалық аймақтарына таралды [30, б. 1].
Енді автор осы жұмысты орындау барысынды пайдаланған әдебиеттер
қатарын атап өтейік. Ең алдымен бұл туындылардың топтамасының жалпы
түсінігі әлеуметтік әлемнің тұжырымдамалық қайта құруларына бағытталған:
Чилкот, Х. Рональд, Салыстырмалы саясаттану теориялары (М.,2003), Л.Дюмон
Homo aequalis. Экономикалық идеологияның пайда болуы және гүлденуі (М.,
2000). Ш.Н.Эйзенштадттың Революция және қоғамның түрленуі (М., 1999)
жұмысына аса назар аударды, ол жаңа әлеуметтік тарихтың негізінде жазылған
біздің жұмысымызда көптеген түрік және шетелдік ғалымдардың соңғы жұмыстары
қолданылды, олар Осман империясындағы (Түркиядағы) модернизация
проблемаларына, мемлекеттік басқару жүйесіне және әлеуметтік құрылыстарды
зерттеуге қатысты. Олар: Karpat K.H.Osmanli Modernleşmesi (İstanbul, 2002),
Mardin Ş. Tűrk Modernleşmesi (İstanbul, 1991,2001), Sevil M. Tűrkiye’de
Modernleşme ve Modernleştiriciler (Ankara, 1999) және т.б.
Түрік зерттеушілерінің жұмыс бағыттары дерлік көрсетілген. 1990 ж.
басына дейін түрік қоғамының даму саясаттарының аспектілеріне жасалынған
екпін әрі батыстық саясаттанушылар (Tachau F., Heper M., Eralp A және
басқалар) ретінде әрі арнайы түрік тарихы ретінде болды. 1970 ж. басынан
бастап зерттеу жақтауларын кеңейтуге талаптанды және ХІХ ғ.басымен ХХ ғ.
бірінші ширегіне дейінгі (Karpat, 1978) түрік мемлекетінің
трансформациясын қарастырған жұмыстар пайда болды. Модернизация термині
ХІХ және ХХ ғғ. дамуына қатысты қолданылды, ол модернизация фазаларын және
критерилер қатарын бөліп алып оларға қоғам дамыуының әр саласынан
бағалануына мүмкіндік беретін Ш.Мардиннің (Tűrk Modernleşmesi,1991 )
еңбегінен кейін бекітілді. Модернизация процесіндегі мемлекеттік
бюрократияның қатарына көңіл аудару К. Финдлидің (Findley C.V., 1980,1989)
зерттеулерінен кейін назар аударыла бастады. Түрік (батыстық)
зерттеушілердің қазіргі жұмыстары модернизацияның әртүрлі аспектілеріне
шоғырланған, оларға қарапайым санақ жүргізудің өзі мүмкін емес.
Ресейлік және отандық туркологтары дәлелдемелік байланыс аумағындағы
талдамаларының ерекшеліктеріне қатысты модернизацияның аспектілерін
қарастырған біршама зерттеулерді (И.Л.Фадеев, 1993, Ю.А.Петросян,
И.Е.Петросян, 1993) бөліп ала аламыз. Бұл жұмысты жазу барысында келесі
жұмыстар маңызды орын алады: Н.Г.Киреев Түркиядағы этатизм тарихы
(М.,1991), И.Л.Фадеев Таяу Шығыстағы билік концепциялары (М.,1993),
Г.З.Алиев Жас түріктердің басқаруы кезеңіндегі Түркия (М.,1972),
Ю.А.Петросян және И.Е.Петросян Османдық империя: реформалары және
реформаторлары (М.,1993), А.Ф.Миллердің еңбектерінің жинағы және басқа да
көптеген зерттеулер.
Бітіру жұмысының методологиялық негізіне айтулы тарихи оқиғаға
объективті баға беруді басшылыққа алатын салыстырмалы тарихи талдау алынды.
Тақырыпты жан – жақты ашу үшін ұлттық ой – сананың оянуы және соның
негізінде дүниежүзілік тарих саласында кейінгі жылдары ғылыми айналымға
түскен еңбектерге сүйендік.
Бітіру жұмысының қолданбалық негіздеріне оның тарихи маңызын қоғамдық
ғылымның әр алуан саласындағы еңбектерде қолдануға болатынын атап өткен
орынды. Өйткені, Түркия біздің тәуелсіздігімізді алғаш таныған іргелі
туыстас ел. Оның тарихындағы модернизация тәжірибелерін біздің елімізде де
әбден қолдануға болады. Жұмыс социология, политология саласымен байланыста
жазылған.
Сондықтан, бұл зертеу бүгінгі тарихшыларға, социологтартарға,
қоғамтанушылар мен мәдениеттанушыларға сол кезеңдегі Түркияға қатысты
мәліметтер алуға өз пайдасын тигізеді деп білеміз.
Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, 4 тараудан, 5
тармақшадан және пайдаланған әдебиеттердің тізімінен тұрады.
І ТАРАУ
ОСМАН ИМПЕРИЯСЫНДА ЕУРОПАЛАНДЫРУ ИДЕЯЛАРЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ
Осман империясында модернизация идеясының пайда болуы негізін анықтау
және оның мемлекет құрылымындағы өзіндік орнын белгілеу алда түрған келелі
мәселе қатарына жатады.
Таяу Шығыс ислам кеңістігіне кірген қоғамдағы жекеліктік емес
эгалитарлық мамандардың көптілігімен танылады. Құран күнделікті өмірді
бақылау үшін ұжымдық тәжірибенің монополиясын жарықтандырды. Мұсылман
қауымдастығы әулиелікті ұжымдық жеткізуші ретінде таныла отырып, дин ва
давла тұжырымдамасында айтылғандай әлеуметтік-саяси ұйымның мүшесі және
дінге сенушілер ретінде адамның міндеттері мен құқықтарының толық тепе-
теңдігін болжамдайды. Ислам барлық әлеуметтік-экономикалық жазбалары –
зекет, риба, шура, мұрагерлікке құқық және т.б бірлескен эгалитаризмнен
тарап, жаңғыртуға бағытталады [27, б. 62-63].
Христиан дінінде адам Құдаймен қарым-қатынаста дербес. Дінге
сенушілер екі ортаға жіктеледі: Үлкен орта құдайға қатысты дербес қарым-
қатынаста, оның ішінде қажеттіліктерді, міндеттерді және байланыстарды
біріктіреді, басқаша айтқанда әлеуметтілікті енгізеді... жаратушының іске
асыруының шынайылығы туралы түсінік шығыс діндерінде болмауы, нағыз адам
жаратылыстың шүбәсіз үлгісі және біруақытта – Құдайға шындық ... шіркеу
идеясының жоқтығына әкеледі. Әлемнің христиандық үлгісінің ерекшелігінде
жан-жақты айналу мүмкіндігіне қойылған. Еуропа тарихында ішкі орта
біртіндеп кеңейіп сыртқы ортаны сіңіріп алды. Шіркеу өзінің билік құдайдан
емес дегенді мойындап, сол кезде билеуші жақтың антологиялық құдайшылдық
талаптануын шегеріп тастады. Ол беделін екі христиандық болмыстың ортасында
бөлді және олардың иерархиялық ұқсастығын сақтап қалды. Құдайдағы
Христиандық дербестік қайта құрудың ұзақ жолының бастауы, нәтижесінде
әлемде құдайсыз дербестік пайда болды [27, б. 61].
Шығыстағы мемлекетте иерархия жүйесінде топтық принцип ұстанылды, осы
жүйенің әрбір тобы қауымдастықтан алынған мемлекеттік салық-өсімнен өзіндік
үлесін талап етті. Ислам әлемінде діни функционерлер ұйымшыл институттарды
құрған жоқ. Осман империясында болған орындардан басқа мұндай
институттардың мекемелерін мемлекет өз қарамағына алды. Саясатқа қатысу
шенеуліктің және сарайдың үлесінде болды, діни басқару шартында сұлтан-
халифаға тәуелділігіне және халықтың көп бөлігінің билік орталығына қол
жеткізу механизмнің болмауына байланысты болды. Ш.Эйзенштадт пікірінше,
Осман империясының билік орталығындағы империялық және патримониялық
элементтердің араласуы. Империялық орталықтың кей топтары ұстанған ислам
идеологиясына негізделген; патримониальды белгілерді қандайда бір
деңгейіндегілерді ұйым ортасында, периферия құрамында және орталық пен
периферия аралығында кездестіруге болады [30, б. 282].
Х.Иналджик пікірінше, Осман империясының басқару элитасы жұмақтар
туындататын класты басқаратын ерекше артықшылықты топтар ретінде саналады
және танылады. Иналджиктың пікіріне сәйкес, сұлтандық абсолютизмді орталық
бюрократия бөліп, абсолют ерекшелік жағдай орын алды және барлық
мемлекеттегі ұйымдардың жүйкелік орталығы болды [50]. Сұлтандық беделдікті
алып журетін мемлекеттік элита қоғамның өндіруші элементтер ресурстарын
жалғастырды.
Ішкі тәртіпті сақтау функциясын жүзеге асырушы және әлеуметтік-
экономикалық қарым-қатынасты реттеуші мемлекеттік шенеуніктер тұрғындарды
пайдалануда өзіне тиімді рольды атқарды. Дегенмен, бұл қабаттасулар жағдайы
анық бір құқықты кепілдемелі болмағандықтан тұрақты болмады. Жайлы тіршілік
етудің жалғыз-ақ кепілі мемлекетке өнімді қызмет ету. Басқарушы басқару
сатысындағы қызметке пайдалы және мемлекет қуатын арттыру үшін кез-келген
мемлекет қызметкерін таңдай және енгізе алады.
Дж.Танйол былай деп жазады: Мемлекеттік басқару иерархисы
басқарушылар мен басқарылатын және мемлекет пен мемлекетке қызмет етушілер
арасындағы қарым-қатынаста дамыл тапты. Әртүрлі халықты қамтитын бұл
мемлекеттік жүйеде ұжымдастырылған күштердің бәрі не мемлекеттік аппарат
немесе мемлекетке тәуелді ұйым болады [14, б. 26]. ХІХ ғ. ортасында
М.П.Вроченко өзінің Кіші Азияның бүгінгі күніне шолу деген еңбегінде:
Бүкіл Осман империясындағыдай Кіші Азияның үлкенді-кішілі ауылдардың
тұрғындарының бәрін екі топқа жіктейді – басқаратын және басқарылатын:
әрбір адам өзінің жағдайы мен болмысы және сеніміне қарамастан осы
топтардың біріне жатады. Әрине, мұндай жіктелулер әрбір елде бар, бірақ
Түркияда ол жай ғана аталулар емес: басқарушы өз жағында сонша артықшылығы
бар тіпті басқарылатынның өзі қызметке араласып кетеді[7 б 197-198].
Қауымдастыққа қатысты дәстүрлі өмірдің ақаулығына алып келген
(З.Гек Алп) шаруашылық, экономикадан тыс күштеу жүйесіндегі шектеулердің
ішіндегі бірқалыпты жуйеленуi өзінің идеологиясын қозғалта алмады. Оның
әлеуметтік көзқарастарының жиынтығы дінмен шектелді – сенімшіл мұсылман
әлем шындығын бар болмысымен қабылдап, еңбек етіп жүре берді; дінге сенуші
нақты тіршілік етуді тілемей-ақ тағдырдың жазғанымен өмір сүруі керек.
Түрияда орталық билікке қарсы шығу мүмкіндігі тәуелсіз жер иеленушілер
қатарынан болмады, ал қоғам өмірінде демократияның элементтері барлар
өздерін көрсетпеді [47, б. 124].
Көптеген зерттеушілердің ойынша, түрік қоғамының капиталистік
құрылысқа өтуіндегі еуропалықтардан айырмашылығы, басымдылықтарды теріс
бағалайтын мемлекеттік бюрократияның ерекше ролі мен ұлттық үшінші топтың
болуы. Тағы бір ерекшелік бюрократиялық империя орындаған кәсіпкерлік
белсенділіктің жаңа формасын енгізген экономика саласындағы мемлекеттік
ролі. Осман мемлекетінің империясының әлеуметтік-экономикалық өміріне
араласу дәстүрі оның алғашқы ғасырларында пайда болған, ол әскери
қажеттіліктерге арналған ресурстарды мобилизациялау қажеттіліктерімен
байланысты болады.
Кәсіпкер терминінің туындауының өзі еркін сауда мен дербестік
ортасында теңгерілетін еуропалық экономикалық үлгісімен қолдануды Ж.Б.Сей
енгізді, ал Кантильонда кәсіпкерлер үш өндіруші топтардың бірі ретінде жер
иегерлерімен жұмысшылармен теңдей жүреді [69, б. 55]. Кәсіпкерлік рух
сығушылық өштестігімен, көзсіз тәуекелшіл және жаңалықтарға талпынуды
реттеуші ретінде көрінді (Сомбарт пікірінше), ал капитализм дәуірінде бұл
сипаттамаларға сараңдық, рационалдық және иновацияларға тартымдылық
дегендер қосылды [63, б. 28].
П.Друкер кәсіпкерлік идеологияны капиталистік қоғам үшін негізгі
іргетас ретінде қарады, кәсіпкердің кірістерін барынша өсіру процесінде
қызмет ететін инновацияларды туындатады. Дәл осы көзқараста болған
И.Шумпетер,ол жеке кәсіпкерлікті инновацияны тасымалдаушылар деп білді және
экономиканың модернизациясын, өнімділікті үлкейтуді өзіне мақсат етті [36,
б. 209-211].
Ендігі назарымызды қоғамды басқару саласында өнімсізділік пен
шектеулік үшін жиі сынға түсетін бюрократияға аударайық, бірақ сынға
түскеніне қарамастан өзгерістер мен басқарудың жаңа технологиясына
бейімделуінің арқасында біздің уақытта да орын алып отыр.
Маркстік идеологияда тәртіпті және тұрақтылықты қажет ететін
қарапайым халықтың басым көпшілігінен оқшаулайтын бюрократияға қоғамдағы
абсолюттік билікке және бюрократияның автономияға талпынысына екпін
жасалынады. Өзінің талпынысында қоғамнан ерекшеленіп тұратын белгісі және
өзінің аңызын шығармақ болды. Бюрократиялық ұйым ішінде тұйықтылықты,
құпияшылықты, артықшылықтардың сақталуы мен тәртіптің күшейтілуіне жағдай
жасайтын қатал иерархия болды. М.Вебер мынаны ескертті, бюрократ үшін ең
қорқыныштысы өзіндік орнын жоғалту және бұл қорқыныш өзінен жоғары тұратын
иерархияға бағынуға сөзсіз мәжбүр етті. Сондықтан бюрократ ұйымдарында
иерархиядағы жоғары орын секілді стратегиялық басымдықтар үшін күреседі
[60, б. 36] Л.Фон Мизестің айуынша, кәсіпкер шенеуніктер класы үшін
мемлекеттік қызметпен байланыстағы негізгі көрсеткіші болып тәжірибе мен
кәсібилік саналады: Шенеуніктер мәртебесін жоғарылатудағы негізгі шарт
тәжірибе болып саналады [59, б. 49-51].
ХІХ және ХХ ғғ. М.Вебердің талқылауымен капитализмнің даму үлгісі
келесі сипаттамалармен тұжырымдалады: қызметтік алға басушылар жағдайы
ретінде кәсіптік шеберлікті талап етуді қадағалайтын әкімшілдік тиімділік;
биліктің анықталған қатал иерархиялық құрылымындағы дұрыс құрылған тәртіп;
жеке кәсіпкерлік арқылы дамитын капиталистік рационал.
Біз көріп отырғандай, кәсіпкер мен бюрократия теориясында көптеген
қарама-қайшы категориялар кездеседі, бірақ Осман империясы жағдайында
османдық қоғамның құрылу барысын тереңірек талдауды қажет етеді [28, б.
157].
ХІХ ғ. бірінші ширегіне дейін мемлекеттік қызмет үшін негізгі кадрлар
болып үш негізгі мекеме қойылды: сарай мектептері (эндерун мектеплери),
әскери ұйымдар және медреселер. Девширме тәжірибесінің жайылу уақытында,
тамыз кезіндегі құлдарды (капыкулу) жергілікті тұрғындар жат қабылдады,
себебі оларды асырау үшін сол аймақтағы тұрғындарды билік басындағылар
тонады. Дж.Танйол пікірінше, бұл кадрлар феодалды типке де жатпайды,
себебі феодализмде жеке меншік түсінігі кең тараған, ал османдық кадрларда
бұл мәселе айтылмаған да [14, б. 27].
Империя қуаттылығын туындатуда басқару аумағындағы элита идеясы
келесі даму сатыларынан өтті: ХVIІ ғ. дәстүрлі институттарды жандандыруы,
ХVIІІ ғ. батыстық жаңа технологияға ауысуы және ХІХ ғ. жаңа институттарға
енуі.
ХVI ғ. аяғында империяның экономикалық жағдайының төмендеуі мен
1683ж. Вена астанасындағы (гяуролар үшін жұмақты) әскери сәтсіздіктен
кейін мемлекеттік қайраткерлер мен зиялылар қиын жағдайдан шығуға талдау
жасай бастады. Бірақ, тіпті Қызғалдақтар дәуірінде де (1718-1730) олар
сұлтанға жолға шығып жолаушыларды сұраудан басқа еш нәрсе ұсына алмады.
Х.Иналджик егер османдықтар өзіндік тарихи созылуларында медицина мен
қаржы технологиясындағы ашылуларды ауыстырса, оны олар тек әскери немесе
таза тәжірибелік түсініктерімен қабылдады... Өзіндік жеке діни және саяси
басымдылықтарына қанағаттанушылықпен қараған османдықтар сыртқы әлемге көз
жұмып қарады [51, б. 52].
ІІ Махмуд басқаруының бастауы (20.07.1784-1808-01.07.1838) Мустафа
Кабакчиоглы бүліктерімен құрметке ие болды, олар сұлтанның янычарларымен
және қарсы тұрған аяндармен күресі, сұлтан билігіне шек қою және аяндарға
ұлы уәзірлермен бірлесуіне жағдай жасайтын келісімге (Сенед и Иттифак) қол
қойылуымен аяқталды [52, бб. 630-662, 608]. Орталықтанған мемлекеттің
құрылуынан ары қарайғы күрестің нәтижесі азаматтық бюрократияның пайда
болуына әкеп соқты.
1826ж. астан-кестеңнен кейін руханишылықтың (У.Хейд төменгі кең
қатарын бөліп шығарды – lower class ulema) басымдылығынан сүйеніш тапқан
сұлтан, янычарлардың түрленуіне бастау алды [49, б. 77-78]. Бәрінен бұрын
жаңа армияның бөліктері құрылды, яғни Асакир-и Мансуре – и Мухаммедийе
(Мухаммедтің жеңісін алып жүретін әскерлер), Асакир-и Редифе Инансуре
(жеңісті алып жүретін көмекші әскерлер).
Билікті орталықтандыру мақсатында мемлекеттік басқару органдарының
ісін жүргізу қызметі мен ұйымдық құрылымдар бірыңғай үлгілерге келтірілді.
Империяда мамандандырылған сипатқа ие болған саяси- әкімшілдік құрылымдар
мен басқару салаларының жіктелуі өтті. Қайта ұйымдастыру нәтижесінде
Н.Беркес жазып өткендей, ішкі және сыртқы істерге, қаржыға, білімге, сауда-
саттыққа, ауылшаруашылықтарға және өнеркәсіпке квазиавтономдық келісімдер
құрылды. Бұл жоспарлар құру мен есеп берулер, сондай-ақ сұлтанның атымен
халыққа жарияланған шешімдер келіп түсетін кеңесші орын болды [14, б.
153]. Сонымен, 1836ж. шетел істер министрлігі (Незарет - и Хариджие),
1839ж. сауда-саттық министрлігі (Незарет – Тиджарет) пайда болды. Ал,
1838ж. ұлы уәзір премьер-министр болып саналады (Баб – и Векиль) т.с.с.
И.Л.Фадеев азаматтық бюрократияны (мюлькие) нығайтылған қатарласулар пайда
болғаны туралы айтуға болады деп санады. Бұл ІІ Махмуд заманынан кейінгі
аздаған қатарласулар өзара көмек көрсетулер мен бірігу біржақтылықтарынан
байқалады. Бұл қатарласулар реформадан аса отырып, дәстүрлі құлдық
мәртебесінің өзіне мәлім қауіп-қатерді толығымен түсінді және заңнамалық
актілерде басқару элитасына ғана емес, халықтың басқа да қатарларына
таралған қауіпсіздіктің кепіліне талпыныс жасады [27, б. 154].
Азаматтық бюрократия қатарының құқықтық жағдайы басқару шенеуніктері
атқаратын категория – класқа бөлетін атақтар туралы тізіммен анықталды,
ол 1834ж. 7 қаңтарда басылымға шықты. Болашағына қауіппен қараған бұл жаңа
қатар қоғам үшін толықтай артықшылықтарға еріксіз жете отырып, автономияның
ары қарайғы жетістіктеріне жетуге талпынды. Басшылыққа талпыныс заң жүзінде
артықшылық принципін пайдалану мүмкіндігі қабылданған мемлекеттік
шешімдерге деген әсерін молайту сұранысын тудырды. Бұл талпыныс Осман
элитасының мүшелеріне аса терең туыстықпен қарама-қайшылық тудырмады,
реформалық бастама туындатқан қатарды жою мүддесі сұлтанға сенімділік
арттырмады, яғни Х.Иналджик атап көрсеткендей мемлекеттік қызығушылық
идеяларымен дәлелденген [50].
Жаңа доктринаның негізгі принципі 1839ж. 3 қарашада Хатт – и хумаюн
бойынша бекітілді, ол оның жалпы сипаттамасына қарамастан, бюрократия
меншігінің құқына кепілдік берді. Ұлы уәзір енді өзінің ізбасарлары
ретінде қауіптенбеді. Орталық бюрократияның бастамасы бойынша Танзимат
заманының ары қарайғы түрлену өміріне айналды: 1856ж. Исляхат Фермани
(Реформа туралы мәлімдеме), 1858ж. Арази Кануннамеси (Жер кодексі) және
басқа да заңдар. Туындаған түрлену негізінде бюрократия империядағы
тұрақсыздықты жеңуге және империялық құрылымының дәрежесін өсіруге
талпынды.
Жаңа қатарлар ретін маманданған кадрлармен жабдықтау медресе
жүйесінен тыс білім жүйесінің жаңа функциясы болды. 1834ж. Мехмет Намык-
паша заманауи мектептердің білім жоспарын француз үлгісінде ұсынды. Әскери-
ғылыми мектебі (Мектеб-и Улм-у Хаджрие) және әскери-медициналық училищесi
(Тыбхане-и Амире-и Мектеб-и) ашылды. 1839ж. алғаш рет жоғары дәрежедегі
мектеп – рюшдие құрылды. Ислам дінінің білімге әсері туралы келесі фактіде
көрсетілген. 1830ж. саяхатшы Мишо ескергендей, тіпті алгебра оқулығының өзі
құдайлық сентенциямен басталады, себебі дін барлығына ортақ [10, б. 45].
Болашақ реформатор және зиялылардың жан-жақты бесігіне айналған
Терджюме Одасы арқылы Мустафа Решид-паша, Али-паша, Фуат-паша, Садык Рифат-
паша, Агях-Эфенди (Терджюмани-и ахваль жеке газетінің құрушылары), Намык
Кемаль және т.б. қайраткерлер қызметке өтті. Назерет-и Хариджие қызметін
атқарған жас шенеуніктер жас модернизаторлық элитасын құрды. Әкімшілік
аумағында мемлекеттік ұйымда кәсіпқойларға бақылау жүргізілді, ал мұндай
бақылау М.Вебердің пікірінше тек шек қою дәрежесінде техникалық мамандар
болып есептелінбейтін тұлғалар үшін ғана мүмкін деп есептеді.
ІІ Абдул Хамидтің констиутциялық монархияны басқаруы (21.09.1842-1876-
1909-03.08.1918) Түркия тарихына зулюма (езушілік, зұлымдық) уақыты
ретінде енді. Сұлтан өз либералды саясаттан түңілуін былай жеткізді: Мен
халықтың көзін жеткізуде либералды институттарды құрып, реформаларды
жаңғыртуға талпынған әкем Абдул Меджидтің тәлімімен жүруде қателік жасадым.
Енді мен атам Махмуд сұлтанның өнегесінің ізімен жүремін... жаратқан мені
қорғаушы ретінде қойған халықты басқа тәсілмен емес, тек күшпен ғана қозғай
алатындығын түсіндім. Модернизация (еуропалану) процесінің толығымен сал
болып қалды деп санау қателік болар еді. Олар жасанды түрде, күшпен
сабырлық танытты, бірақ бүтіндей тоқтату мүмкін емес еді.
Империяның этно-діни қарама-қайшылығында жіктелген орталыққа деген
талпынысында, жаңа идеяның жақындастығына османизм доктринасын біртіндеп
ығыстырған империялық панисламизм доктринасынан басқа ешкім сұлтан да, оның
айналасындағылар да қарсы тұра алмады. Бұл саясаттағы қауіп-қатерді көре
отырып, сұлтан басқару элитасына аралық тазалау өткізді. Бірақ тіпті
билікті халықпен алмастыру мүмкіндігінде мемлекет тәртіптің ең шынайы
сындарын, алыс шаһардағы шенеуніктік күзетті немесе оларды шетелге
жіберумен орын ауыстыруда өз ортасына, элитаның когеренттік тобына
қажеттілігін ұмытқан жоқ. Мысалы, белгілі оппозиционер, ақын Абдулхак Хамид
кәсіби дипломат болмай-ақ, Гаагте, Брюссельде, Лондондағы елшілікте қызмет
етті. Біздің алға басуларымыз бен дамуымыздың басты жолына еуропалық даму
жолы қызмет етеді [20, б. 93] деп Осман мемлекетін сендірген бұл
қайраткерді мұсылман қауымдастығы жеке нанымдарына қарамастан және
(басқаратындарды, мұсылмандарды және т.с.с) және тікелей бағынбаған немесе
басқа сенімді қабылдаған опозиционерлерді жазалай отырып өзіміз деп
мойындады.
ХІХ ғ. 50 ж. еуропалық үлгідегі қатардың және түріктік
интеллегенцияның туындауы конституцияда жария бола бастады. Бұл жағдай
жаңа османдықтардың қозғалыс идеологиясының негізгі элементі болды. 1865
ж. маусымда Жаңа османдықтар қоғамының басшылары реформа Түркия үшін
қырық жыл бойында атқара алмаған істерді конституция бір күнде, бір сағатта
жасайды деді [20, б. 36]. Халил Шериф-пашаның бұл пайымдауы қоғамның
көптеген мүшелерін жіктеді. Түрік ағартушылары – Ибраги Шинаси, Намык
Кемаль еуропалану идеясын осман қоғамында насихаттады. Монтеске, Мольер,
Руссо, Вольтер, Кондорсе ықпалын сынаған жаңа османдар қоғамдық және
мемлекеттік құрылыс аумағындағы дәстүрлі мұсылмандық және буржуазия-
либералдық идеялары мен теорияларына талпынды [20, б. 93-94] И.Шинаси
елдің экономикалық және мәдени өмірінің еуропалануын, мемлекеттік
құрылыстың түбегейлі өзгерісін өткерген алғашқы үкіметтік емес адам болды.
Түріктік конституциялық қозғалысына саяси-идеялық тұжырымдамасының маңызы,
содан кейінгі жас түріктердің идеологияға сенуі османизмнің негізгі
доктринасы болды және түрік құқықтары османдық бұлттардың үстемдік
жағдайына негізделді.
Қазіргі әлеуметтік орта жүрістеріндегі айырмашылықтар идея аумағында
ғана болғанымен, басқару элитасы толығымен біртекті болып қала берді. Осман
қоғамындағы идеология басқару элитасының ойынан шығарылды және осман
қоғамының әлеуметтік табиғаты мен ешнәрсе ортақ болмады, бірқатар
зерттеушілер бұл жиынтықтардан жекелеген ұстанымдарды бөліп алып шынайы
немесе жалған, дәстүрлі немесе озық, феодалды-сұлтандық немесе
конституциялық ретінде бағалады. Тарихи позицияда ұжымдағы тұлғалықты
іске асыруда саяси құмарлықта шексіз өзгермелі болуы мүмкін. Осман
қоғамында жаңа османдар ұсынған идеяларды жеңуде рухани және дүние жүзі
арасында, әлемдік және әлемнен тыс аралықтарда күштеулер туындады. Осыдан
Намык Кемаль мойындаған конституциялық басқару принциптері мен ислам
құрылыстарының сәйкес келуі, улемдердің және жоғарғы таптың қатарласулары
идеяларының бірігуі Меджлис-и аянда (Сенатта), ал дінге сенушілердің
барлық өкілдері Шура-и умметте (депутаттар палатасында) идеялары қаралды.
Н.Кемаль конституция жұмысына қатыса отырып, шейх-уль-исламының
фетвосының әрбір мақаласын мақұлдатуды талап ететіндігін жария етті.
Ибретте ол былай деп жазды: осман мемлекеті діни принциптерге
негізделген, ал егер осы принцип бұзылса, қауіпке мемлекеттің саяси
тіршілігі ұрынады. Белгілі феодалды-сұлтандық Хайреддин –паша былай деп
жазды: улемдердің дұрыс ролі Еуропа палатасының өкілдері конституциялық
мемлекетте орындайтын ролі тәріздес, тіпті бұл рольді жоғарырақ деп айтуға
да болады, өйткені жердегі тәртіптер себептеріне қоса мұсылмандарға осы
бақылау талап ететін және заңдастыратын дін талаптары қосылады [20, б. 97-
101].
Ю.А.Петросян келісімімен, 1976 жылы 23 желтоқсандағы (8 зильхидде
1293 жылы) конституцияның жариялануы (Канун-и Есасы) мен парламенттің
құрылуы, реформа үшін күрес қисынымен аяқталса да әлеуметтік және саяси
қамсызданбаған алға басулар саяси жағынан айқын болды, конституция мен
парламенттің (1878 ж.басына дейін) қысқа мерзімдік тіршілігі олардың Осман
империясында пайда болуынан бұрын куәлік етті [20, б. 158].
60-70 жж конституцияшылдықтардың істерін тікелей жалғастырған
конституцияның және алғашқы түріктік парламентінің тәжірибелеріне
қауырсындана алатын жас түріктер болды. Иттихад ве теракки қоғамының
бастауы 1889 жылдың 21 мамырында Стамбулдағы әскери-медициналық
мектептерінің курсанттарынан Иттихад-и османы (Османдық бірігу) жасырын
ұйымы құрылған кезде болды. 1894 ж. жастүріктер ұйымы Бірігу және
прогресс (Османлы Иттихад ве теракки джемиети) деп аталатын бірыңғай
османдық қоғамға бірікті. Ахмед Риза – бей және оның жақтаушылары (Хаккы
Халид, Мехмед Али – паша, Халил Ганем және т.б) ІІ Абдул Хамидтің
деспотизмін басты дұшпаны санап конституциялық басқарудың қайта құрылулары
үшін асып түсіп отырды. Жаңа османдардың идеологы ретінде, олар ислам
қандай жағдайда болса да республикалық сапқа жау болмайды деп сендірді
[20, б.133].
Жас түріктер идеологиясында оппозицияны нығайтуды белсенді қолданған
османизм доктринасы орын алды. Сонымен, османизмнің белсенді насихаты
Париждегі жалпы конгресте шақыруында бұйрық алды (1907 ж. 27-29
желтоқсан). Жас түріктер былай деп жария етті: Біз қандай да бір ұлттар
үшін емес, Осман империясының барлық азаматтарына арналған реформаны талап
етеміз [19, б. 174]. 1897 ж. 15 тамыздағы жас Түркия бағдарламасында
жарияланғандай: Біздің бағдарлама қысқаша былай: бірлік, тұтастық және
империядағы бөлінбеушілік, Осман династия тағындағы сақталу, барлық заңдар
алдындағы теңдік, әділдік тәуелсіздігі, ар-ұят бостандығы, заңдардың барлық
сәйкестіктерінің нақты орындалуы [19, б. 181]. 1907ж. шейін, жалпы
көтеріліс идеясын және әскерді оппозиция бағытына тартуды конгресс қолдаған
сәтте, жас түріктердің көпшілігі жағдайы қиын ұлттарға жаңа өмір беретін
құрал ретінде женевалық жас түріктік ұйымның (И.Сюкути, А.Джевдет)
революция жайлы көзқарасын бөлген жоқ [19, б. 246].
Қоғамдық топтың құрылымының маңызды жағының революциялық өзгерісіне
түрткі болған Жаңа уақыттың революция идеясы жас түріктерге әсер еткені
айкын. Тәртіптің құлдырауы бір жағынан халықаралық капиталистік
экономиканың сыртқы қысымымен, ал екіші жағынан ішкі қысымның қарама-
қайшылығынан туындайтын ішкі әсерлесулер мен конфликттерден айқын көрінді.
Елдің экономикалық дамуына жәрдем еткен елдің ұлттық ресурстарының
мобилизациясының қабілетсіздігіне және шетел мемлекеттерімен әскери
тайталасынан болған кінә империялық жүйенің ерекшеліктеріне емес, сұлтан
мен оның айналасындағыларға тікелей әсер етті.
ІІ ТАРАУ
ОСМАН ИМПЕРИЯСЫ ЖӘНЕ КАПИТАЛИСТІК БАТЫСТЫҢ ЭКСПАНСИЯСЫ. ЭТАТИЗМНІҢ ҚАЙНАР
КӨЗДЕРІ
Барлық зерттеушілер, Осман империясының өте ауыр дағдарыста болғанын,
батыс державасының жартылай колониясына және батыста ауылшаруашылық шикізат
көзіне айналғанын сөзсіз мойындайды. Кеңес тарихшылары капитализм,
империализм және колониализм секілді маркстік-лениндік түсіндірмелерді
басқара отырып, мына жағдайды абсолюттендірді; жекешелендірудің
капиталистікке дейінгі формасын және колониальдык Шығыстың қарым-
қатынасында өз мақсатындағы Шетелдік капиталмен бірге пайдаланды. Қандай
жағдай болмасын теріс баға шетелдік капиталдың басшылығына берілді, себебі
оның әсерінен ұлттық капитализм дамыды және осының әсерінен де ол шет елде
дами алмады.
Империяда капитализмнің орын алуына кедергі болған ішкі шарттарды
талдау барысында зерттеушілер дәстүрлі түрінде Ф.Энгельстің пікірін шолып
өтті. Басқа үстемдіктер секілді Түрік үстемдігі де капиталистік қоғамға
сай келмейді; үстеме бағаларды сығу сатраптардың жауыз қолдарына кепілдік
бермеді; буржуазия кәсіпкерлік қайраткердің болмауының негізгі шарты –
саудагердің және оның меншігінің қауіпсіздігі. П.П.Моисеевтің ойынша
Ф.Энгельсті дәйектеушілер аталған елде тәртіптің болмауы, жеке меншіктің
тұрақсыздығын толығымен елемеуіне аса назар аударды [16, б. 137]. Түркияда
капиталистік құрылыстың орын алуына берілген бағада жеке меншіктің
адамгершілікке қарсы мән-мағынасы басым болды.
Қазіргі түрік зерттеушілерінің бірқатарының (Д.Авджиоглу, И.Джем,
О.Л. Баркан, М.Сенджер және т.б.) түсіндіруінше капитализм империя үшін
табиғи құбылыс емес, ол тар басқару төбешіктің алып келген бастамасы және
жергілікті өндіруші күштің құлдырауына себеп болды [11, б. 119]. Олардың
ойынша ІІ Махмудтың экономикалық саясаты өзімен бірге батыстың экспанциясын
тартты және осман қоғамының өндіруші күшінің артта қалушылығына себеп
болды, ал М.Рашид-пашаның 1838ж. Англиямен жүргізген сауда келісімі
Авджиоглу мағынасы бойынша мемлекетке өлім жазасын кесті. Ол сондай-ақ,
егер Батыс араласпағанда империяда капитализм дамитын еді деп сендіреді.
1838ж. келісім-шарт еркін саудаға жағдай туғызды, ал Батыс капитализмінің
ойындағыдай әкімшілік, қаржы және басқа да реформалардың көмегімен ашық
рыноктың негізін құрды [16, б. 136].
Сол уақытта Рашид-пашаның келісім-шарты өзінің теріс нәтижелеріне
қарамастан, империядағы капитализмнің пайда болуында дұрыс роль атқарды,
себебі Батыспен бәсекелестік қарым-қатынаста болған экономикалық
құрылымының импортталуына бағыт-бағдар берді, оны жинақталатын әлемдік
рынокқа жинақтады, сауда монополияларын күштеп сатып алуларды және
құлатушы мемлекеттік регламенттердің жүйесін жойды [27, б. 152]. Кейбір
зерттеушілер, тіпті империядағы еуропалық провинциялардың капиталистік
рынокқа ХІХ ғ. басында-ақ корпорацияландығы туралы айтты (Валлерштайн және
басқалар).
ХІХ ғ. басында империяда сауданың дамуы ішкі сұраныстың төмен
деңгейінде анықталды. Сауда-саттықтың көрсеткіштерімен ұзаққа бармайтынын
білген мемлекет саудагерлерді мемлекеттік сауданың шектеулерімен шектеді,
оларды элитаның қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағыттады. ХVІІІ ғ. Швед
елшісі Д‘Оссон былай деді: ішкі сауда толығымен шетелдіктердің қолында ...
[42, б. 135]. ІІІ Селим билігіндегі сауда орны бар саудагерлердің
мәртебелері айтарлықтай өзгермеді, олар империялық құрылымдардың аумағында
сауданың өсуіне кері әсерін тигізді. Батыстық интеллектуалды, саяси, әскери
салаларында экспансионизмнің өсу шартында жинақталған кәсіпкердің ролін
мемлекет өз мойнына алды.
Аталған дәстүр Осман империясының құрыла бастағанда-ақ бар еді, ол
кезде мемлекет белгілі бір саладағы қажетті ресурстарды инвестициялаған. Р
Арон мемлекеттің кең ауқымдағы араластықтарын, оның ХVІ-ХVІІІ ғғ. араб
эйялеттерінің түбегейлі регламенттеріне талпынысын көрсетті. Осылайша,
эйялеттерді басқару құрылымын толығымен астаналық әкімшілік қайталады, ал
Стамбул мүмкіндігінше қажеттіліктерді реттеді – хауызды жөндеуден бастап
қоғамдық ғимараттарды қайта құруға дейін [27, б, 121]. Дегенмен,
экономикада және оның нәтижелерінде байқалған белсенділік әкімшілік
аппаратының салған күшімен салыстыруға келмейді.Аталған жүйе феодалдық
Осман мемлекетінің әскери институттарының қажеттіліктеріне жауап берді,
бірақ ХІХ ғ. талаптарына сай келмеді. 1838ж. ағылшын-түрік келісіміне қол
қойылғанға дейін регламентация жүйесі мемлекеттің өндіріске, сауда-
саттыққа және баға белгілеуге қатысуды қарастырып отырған [8, б. 87].
1838ж. соң мемлекет бұрынғысынша өндіріске, мемлекеттік мекемелер
секторында, өндірілетін өндіріске өзінің әсерін сақтап қалды. 40ж. әскери
қажеттіліктерге байланысты мемлекеттік сектор пайда болды. Бұл Түркиядағы
алғашқы заманауи техникамен жабдықталған, мамандар кадрын және жетекшілерін
дайындайтын салыстырмалы түрдегі үлкен мекеме болды [11, б. 128]. Ары
қарай Еуропалық өндірістің өсуіне байланысты ішкі рынокта бәсекелестікке
кезікті, түрік өнеркәсібі мемлекеттің қолдауымен тұйық жүйені қолға алды
[37, б. 10]. Ауылшаруашылықта жерге деген жоғарғы құқыққа сүйене отырып,
мемлекет оның өнімділігін арттыруға кірісті. 1858ж. қабылданған жер туралы
заңның қабылдауынан бастап, мири жүйесі біртіндеп жеке иемдену құқығына жол
ашты.
Дж.Танйолдың жазғанындай, бұл жайсыз кезеңде қазынаны қарапайым
өндіріспен байытуға және шеттен тыс семірген шенеуніктер штатын тойдыруға
да мүмкіндік қалмады. Бұл жағдайда екі нәрсе істеуге болады: 1) ішкі
қарыздарға бару қарыздарға жүгіну; 2) шетелдіктерге елдегі кеніштерді
пайдалану құқығын сату және шетелдік компанияларға пайда табуына мүмкіндік
беру [14, б. 27-28]. Сонда да басқару құрылымын қайта ұйымдастыру, сауда
сату және өндірісті дамытуға кедергі келтіруін тоқтатпады. Шенеуніктер
кадрларының қабаттасуында түбегейлі жаңарту болған жоқ және патримониальды
бюрократия (М.Вебер) ортасында ирроционалды көзқарастар сақталып қалды.
Басқару төбешігі әлеуметтік тәртіп параметрлерінің нормасын әлі де
іздестіру үстінде.
Дж.Танйол қарызға алынған қаражат өндірістік салсына жұмсалған жоқ,
қызметшілердің еңбекақысын өсіруге, сарай құрылысына, Англияның әскери-
теңіз флоттарын қамтамасыз етуге жұмсалғанын атап өтеді [14, б. 28].
Тыңшылық жүйеге келсек, алынған салықтың басым көпшілігі сұлтан сарайын,
мемлекеттік әкімшілікті және әскерді қамтамасыз етуге, сондай-ақ османдық
феодалдық жоғарғы сатысының қажеттіліктерін қамтамасыз етуге жұмсалды. ХІХ
ғ. екінші жартысынан бастап салықтың бір бөлігі батысеуропалық
мемлекеттердің қолына түсе бастды [29, б. 14]. Мемлекет қаражатын шашудағы
басты орында сұлтан сарайы болды.
Экономиканы түрлендіруге бел буған алғашқы реформатор Мидхат –паша
болды. Ол қаржы дағдарысынан шығу үшін экономиканы тек мемлекет есебінен
дамыту керек деп санамады. Ол Еуропада ешбір жалпыға қажет іс-шаралар
мемлекет есебінен жүргізілмейді, барлығы халықтың өз күшімен және
капиталының есебінен жасалынады деп жазды. Империяның өсуіндегі
тұрақсыздық 1856 жылғы реформаның сәтсіздігінен болды, өкімет басының жиі
ауысуынан, көзқарастардағы қарама-қайшылықтар, мемлекет ішіндегі
тәртіпсіздікпен қиыншылықтан жүзеге аспады [20, б. 123-125]. Оның ойынша,
конституциялық құрылыс механизмін империя қоғамында болмаған жаңа
адамдармен жүргізу қажет деп тапты.
1826-1878 жж аралығында Осман империясында 21садраз және 20 сыртқы
істер министрлері ауысты. Осы уақыт аралығында Англияда 13 премьер және 11
сыртқы істер министрлері ауысты. Али-пашаның өлімінен соң 1882 ж. Ахмед
Вевиктің билігіне дейін 15 уәзір орнына 23 уәзір тағайындаулар болды, ал
1882-1980 жылдар аралығында 9 садрасам ауысты. Жастүріктердің билік жүргізу
уақытында (1918 ж. дейін) 14 өкімет өзгерді. Бұл процесс ұлы уәзір
қызметінің мағынасы қысқаруымен жалғасты. Осылайша осы 1903-1908жж
аралығында орын алған Ферид –паша өзінің жағдайында Стамбул айлағындағы жүк
тасушыларға қызығатынын айтты [27, б. 187].
Кабинеттің тұрақсыздығына қарамастан, тағайындаулар бұрынғы азды-
көпті реформаторларды кәсіпқой шектеулі қабаттасуларымен жүргізіледі.
М.Н.Тодоровтың дәйектемелері бойынша реформа барысындағы басқару элитасының
құрамында 95 мемлекеттік қайраткердің ішінде тек Али –паша үшінші деңгейдің
көрсеткіші болды, себебі ол өзінің төмен қылықтарымен мазақ нысаны болды
[24, б. 157]. 1882 жылдан бастап 5 адамға 9 тағайындаулар болды; Кямиль
–паша өз орнын 6 жыл игерді, Саид-паша өкімет басы болып 5 рет
тағайындалды, сондай-ақ 6 жыл басқары.
Мемлекеттік шенеунік империядағы әлеуметтік шындықты анықтау үшін
жеткілікті әлеует, Танзимат дәуірінен бастап тек қызметтік қана емес және
де әлеуметтік-саяси функцияларды, біруақытта әлеуметтік үлгілерді сақтауға
және буржуазиядан туындаған үшінші топтың ауыспалы функцияларын жүзеге
асыруға қатысты. Мустафа Супхи өзінің Шенеулік деген жұмысында зұлымдық
кезінде қаржы министрлігі бүкіл осман қоғамын басқаратын министрлік болды.
Қоғамның кедей жағдайына қарамастан министрлік шенеуніктер, ал ауыл
аймақтарда кеңсе қызметкерлері көшеде жүріп ашкөздікпен әрбір есікті
қаққан [61, б. 57]. Осы уақытта ол османдық басқарудың реформалану
мүмкіндігін мойындады, арнайы білім жүйесін құру жолымен болашақта
шенеуліктің кәсіптенуіне жол ашты.
Осман империясының кәсіпкерлік қызметтеріндегі мемлекеттік
бюрократияға қытысуы Танзимадтан кейінгі кезеңде басталды, ол мекемелерде
ресми түрде қатысуы, мемлекеттік салық жинау функцияларына қатысу – сатып
алумен айналысу, жеңілдіктер бар шетелдіктермен бірге экспорттық
операцияларға қатысуы және т.б. негізінде болды. Османдық бюрократия өзінің
азды-көпті шөккен механизмі мен жаңа ресурстарды игеруге ынталанды және
империядағы жаңа капиталистік тенденцияларында бағыттаушы болды. Дунай
облысының губернаторы Мидхат-паша облыстың өндіруші күштерін дамытуда
мемлекеттің ешбір қолдауынсыз жүзеге асырылды, ол халықты дилижансамен және
кемелермен тасу компаниялар негізін қалады. Дұрыс салық саясатына түсе
отырып, оның басқаруын тоқтатқанға дейін басқа министрлер мен шенеуніктер
секілді жоғары түсімді төлемдермен айналысты [26, б. 27-29.17]. 1850ж.
Галатаның көрнекті банкирлері мен бюрократтары және падишахтармен бірге
билік төбесіндегі басқарушылардың ұйымдастыруларымен жолаушыларды теңіз
жолымен тасымалдайтын Ширкет-и хайрие қауымдастығының негізін салды.
Бірақ қаражаттың жетіспеушілігінен Мустафа Рашид-паша банк ұйымдарынан
несие сұрауға мәжбүр болды.
Мемлекет пен бюрократияның кәсіпкерлік қызметіне тереңдемей тұрып,
басқару элитасының сауданы елемеуден қашықтап, оның тиімділігін түсінген
басқару элитасының идеологиясындағы жаңаруына назар салайық. Бюрократияның
өкілдері арқылы кәсіпкерлік қайраткерлер когеренттік саланы ойлап тапты.
Мұндағы жеке қызығушылық – жалпы мемлекет үстінен басқару болды. Байлық
туралы түсінік өзгерді, иегердің күштілігін көрсететін қазына емес, нақты
мақсатқа қол жеткізетін құрал болды. Қолайлы жағдайдың қайнар көзі
мемлекеттік жалақы, зейнетақы (1885ж бастап азаматтық және әскери
қызметкерлер үшін жалпы қоғамдық зейнетақы кассалары құрылды) және дәстүрлі
кірістер мемлекеттің қолдауымен алғашқы бастамаларды және қызметті
көрсеткендерге бөлінді.
Алғашқы ұсыныстары теория жүзінде экономика саласындағы пікірлерін
бірнеше османдық қайраткерлер ұсынды. Жаңа османдықтардың шығармаларында
экономикалық саясатқа деген либералды көзқарастар көрсетілген. Осылайша,
Намык Кемаль мемлекеттің саясатына және протекционализм саясатына
қарсылығын білдіріп, жеке кәсіпкерлердің кемшілігін атап көрсетті [74, б.
93-107].
Батыстық экономикалық теориясына назар салған зияткердің бірі -
Мектеб-и Мюлькиеде (азаматтық қызметкерлер мектебінде) экономикадан сабақ
беруші Сакызлы Оганнес-паша. Ол классикалық либералды экономика саласында
жазған көптеген еңбектері бар, ол өз еңбектерінде империяның алға
басуындағы негізгі шарттарға сәйкес еркіндігін қарастырды. Сондай-ақ, ол
Адам Смидтің Халықтың баю себептері және табиғат туралы зерттеу деген
еңбегін аударып және ондағы негізгі көзқарастарды 1881ж. шыққан Мебад-и
Илм-и Сервет-и Милель атты кітабына қосты. Бұл еңбегінде ол экономиканың
мына бір феномендерін қарастырды: тұтыну, өндіру, тауар айналымы, еңбек
құны және т.б. Адам табиғатындағы шынайылыққа қарсы болған социалистік
идеяға сын айтқан алғашқы еңбектері болды [38, б. 54-83].
Экономикадағы либерализмнің арнайы деңгейінде Османдық Ғылыми
Қоғамының мөрлік органы қаражатымен насихатталды, ол білім мнистрі Мюниф -
пашамен негізделді. Еңбектердің 1863ж. құрылған Меджмуа-и Фунун (Ғылымды
шолу) деп аталатын бұл бөлімнің алға қойған мақсаты қоғамды ғылымның түрлі
жетістіктерімен таныстыру. Бұл шолуда жас түрік үкіметінің болашақ қаржы
министрі Джавид-бей, Оганнес-паша және т.б. экономика бойынша мақалалары
басылды [74, б. 64-67].
Осман империясында Танзиматтан соң ұлттық емес шетелдік кәсіпкерлік
қанат жайды. ХХ ғ. басында Түрік компрадорлық буржуазия түрік емес
ұлттардан – гректер, армяндар, еврейлер және т.б. өкілдерінен құралды [2 б
16]. Түріктердің жеке өзінің өнімдері – қолөнершілерден кейде
ортағасырдағы бірлескен коорпарациялар – эснафтармен жеткізілді [21, б.
9]. Түрік ұлтты саудагерлері өнім өндірушілер мен өзге ұлттық буржуазиялар
арасындағы делдал болды [22, б. 57].
Алайда, ХХ ғ. басында қалыптаса бастаған османдық орта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
проблемалары
М а з м ұ н ы:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-9 бб.
І ТАРАУ
1.1. Азаматтық бюрократияның қалыптасуы және европаландыру идеяларының
пайда
болуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.10-20 бб.
ІІ ТАРАУ
2.1. Осман империясы және капиталистік батыстың экспанциясы ... ..22-27 бб.
2.2. Этатизмнің қайнар көздері және экономикадағы бюрократиялық құрылымның
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...28-33 бб.
ІІІ ТАРАУ
3.1. Империялық құрылымды республикаға жаңарту проблемалары..34-41 бб.
ІV ТАРАУ
4.1. Түрік республикасы: элиталардың сабақтастығы және саяси жүйенің
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...42-5 2 бб.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..53-56 бб.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ...57-58
бб.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. 1990 жылдары Түркия ұлттық мемлекет пен жаңа
либералдық бағыттағы жаһанданудың процестерінің оң және теріс жақтарымен
бетпе - бет келді. Бұл жағдай әсіресе ХІХ және ХХ ғасырлар шегінде түрік
мемлекетінің модернизация мәселелері бойынша кең көлемдегі зерттеулер
жүргізудің негізі болды. Осман империясындағы экономикалық идеологиялардың
туындауын қарастырушылар, либерализм және модернизация идеяларын
жақтаушыларды айқындаған соң, зерттеудің өзектілігі маңызды бола түсті.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты –
Осман империясы мен Түркия республикасының модернизациялану процесі және
осындағы әскери –азаматтық бюрократияның атқаратын ролін талдау. Осылайша
біздің зерттеулеріміздің негізгі объектісі модернизация, анығырақ
түріктік модернизация, яғни 1908-1923 жылдардағы революциялық алғы
шарттарды құрайтын және түрік қоғам жаңғыртуға бағытталынған әлеуметтік-
тарихи шарттарының ерекшеліктерінің көрсету.
Сонымен, зерттеудің мақсаты - Батыста орын алған жаңа және қазіргі
замандағы революциялық қайта құруларға ислам елінің өркендеуі кезеңінен
бастап талдау жүргізу. Жұмыста тек Түркиядағы революцияның екі кезеңдерін
зерттеумен ғана шектеліп қоймай, түрік зерттеушілерінің жаңа жұмыстары
арасында өзекті болып келетін модернизация процестері жайлы қарастырылады.
Жұмыстың алдына қойған міндеті – ислам елі өркениетінің
модернизациясының ерекшеліктерін толығымен бейнелеу. Бұл жағдай бізден, бір
жағынан әлеуметтік-экономикалық және саяси даму аймағындағы басқару
элитасындағы негізгі шешімдердің қатарын талдай отырып модернизацияның
түріктік үлгісінің негізгі бағыттарының басым жақтарын айқындау, ал
екінші жағынан Түркиядағы әскери-азаматтық бюрократияның идеологиясы туралы
нақты мағлұмат беру.
Осы жұмыста ХІХ ғ. соңында капиталистік инфрақұрылымда үлкен роль
атқарған өндірістік-банктік отарланудың Осман империясының дәстүрлі
құрылымына әсер етуін қарастырады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Кеңестік кезеңде, тіпті қазіргі
шығыстану ғылымында да бұл сұрақ тереңнен зерттелген жоқ және Осман
империясы мен Түркия республикасының қоғамдық даму процестеріндегі
кездесетін үзілісті игеру үшін зерттеудің арнайы тар жақтауларынан шығуға
мүмкіндік беретін қазіргі деңгейдегі жұмыстар кездеспейді. Шындығында тек
аздаған зерттеулер бар, ал олардың өзі заманауи ұлттық мемлекеттің
құрылуындағы институционалдық алғы шарттарды зерттеуге назар аударды;
басқару элитасының идеологиясы есеппен қолданылса, ол тек ХХ жүз жылдықтың
басындағы революциялық түрленулерді түсіндіретін ерекшеліктердің алдын-ала
анықталған.
Зерттеушілер адептердің көзқарастарына сіңіп кеткен маркстік-лениндік
таза революция критерийлерінен, жас түріктердің саяси және әскери көзсіз
тәуекелшілер деп бағалауынан шетке шығуды қажет деп тапты. Кеңестік
түсіндірулерде Түрік мемлекетінің тарихы қорқақ және дарынсыз
сұлтандармен, шовинистер, авантюристермен және біруақытта мемлекеттік
қайраткерлермен және т.б толып кетті.
Авторлар ХІХ және ХХ ғ. басында модернизацияның барлық кезеңдерінде
атқарушы роль ойнаған модернизаторлық элитаны зерттейтін шетелдік
ғалымдардың (Findey, 1980, Inalcik, 1998 және т.б) өздері мойындаған
кәсіпқой бюрократия қатарларының туындауын көрсетуді қажет деп тапты.
Сондай-ақ, М.Вебердің ойынша нақты дәлелдер мен ақпараттарды игерудің
арқасында қоғамда бюрократия маңызды роль атқарады деп ойлады. Шетелдерде
капитализмнің рационалдануын сипаттаған әдістің көмегімен бөлінбейтін
бөліктері, яғни парламентаризмнің біртіндеп институционалдануы,
секуляризация, бюрократияның рационализациялануы даму үлгісіне айналды [28,
б. 156].
Жас түріктер билік басына келгеннен кейін мемлекеттің
қарамағындағылардың байлығына иелік еткен дәстүрлі құқығынан бас тартуы мен
басқару элитасының қайта қалыптасуының арасындағы байланысты байқаймыз.
Бірінші дүние жүзілік соғыс болған уақыт аралығын ұлттық экономикасының
кезеңі деп саналды. Соғыстың зардаптарын анықтамай тұрып, империяның жаулап
алынған шекараларындағы шығындарды есептемейінше мемлекет идеологиясындағы
нұсқаулықтар қатарынан кеткен элиталардың санын білу мүмкін емес.
Автор Түркияның басқару элитасындағы идеологияның сабақтастығына баса
назар аудара отырып, Түркия республикасының құрылу уақытын қарастыруды және
қазіргі заманғы нұсқаулықтарды талдауды өзіне мақсат етіп қойды. Біздің
назарымыз ең алдымен элита идеологиясындағы жаңа ерекшеліктерді атап
көрсетуге тоқталған. Кемалдықтар кейінгі реформаларды жүргізуге ұлт-азаттық
қозғалысының жеңісінен кейін қоғамды жаңартудың нәтижесінде, мұсылман
халқына ұлттық азаматтық түсінігін қалыптастыру қиынға соқты. Лаицизм
саясатының қатал қолданысының нәтижесінде азаматтардың мемлекетке деген
қарым-қатынасын жаңартудың жаңа принциптері қалыптасты. Сондай-ақ, біз
түрік қоғамындағы кейбір процестерді, яғни кеңес тарихшылары келтірген
таза пролетарлық революцияның ерекшеліктерін мысалға ала отырып, соның
негізгі мазмұнын анықтаймыз.
Жалпы, революция сынды қоғамдық ғылымдар категориясын зерттеу
әлемдік қоғамның санасында маңызды орын алады. Оны зерттеудің көптеген
жолдары бар, ол табиғатты немесе сол сияқты өзгерістердің нәтижелерін емес,
сындарлы әлеуметтік өзгерістерін және күйреу немесе басқа тәртіптерін
түсіндіруге қабілетті. Шектеулердің негізгі себептерінің бірі, батыстық
емес қоғам үшін Еуропадағы классикалық революцияның тәжірибесін мойындау
болып табылды. ХІХ ғ. орын алған революцияның таза үлгісі (К.Маркс,
А.Токвиль және т.б ) өткенмен толық үзілісті байланыстырды, бұл ХХ ғ.
зерттеушілерінің (Э. Ледерер, Т.Гейгер және т.б.) түсінігіне айтарлықтай
әсер етті.
Ш.Эйзенштадт Революция және қоғамның түрленуі еңбегінде мынаны атап
көрсетеді. Эмпирикалық шындықтан тыс таза революциялық үлгісін қабылдайтын
жолдар жалпы қоғамда болып жатқан көп жақты революциялық және революциялық
емес өзгерістерді тепе-теңдікте бейнелеуге қабілетсіз, әсіресе...
Революцияны зерттейтін көптеген ғалымдар саяси аймақтағы оңай анықталатын
аспектілерге келіп шоғырланады, саяси аймақтардың алмасуын және басқа
аймақтардағы әлеуметтік тәртіптердің түрленуі арасындағы байланыстарды
жүйелі талдаудан қашады [30, б. 50]. Тіпті қазіргі зерттеулерге қатысты,
өзгерудің жалпы сипаттамасы, өткенмен үзіліс, революциядағы жаңашылдық пен
күштеу мойындалады. С. Хантингтон революцияны ішкі тез, қоғамның үстемдік
ететін құндылықтары мен аңыздарына, оның саяси институттарына, әлеуметтік
құрылымына, жетекшілігіне, іс-әрекеттердің әдісіне және үкіметтің саясатына
түбегейлі және озбырлықты өзгерістер ретінде анықтады. Ю. Каменка:
Революция – ол биліктің әлеуметтік сипаттамасында кенеттен тез өзгерісі,
мұнда басқару процесінің түбегейлі трансформациясы, егеменді немесе
легитимдіктің арнайы негіздемелері және әлеуметтік тәртіптің тұжырымдамасы
бейнеленеді деп жазды [30, б. 46].
Ш. Эйзенштадттың тарихи-әлеуметтік салыстырулар негізінде жүргізілген
жұмысы модернизация процестерінің қарама-қайшылықтарын және дәстүрлі
қоғамда олардың нәтижелерінің бір мағыналы еместігін көрсетуге қабілетті
болды. Сонымен қатар, дәстүрлер қандай да бір кертартпа күші ретінде емес,
модернизацияның күрделі сипаттамасын қайталайтын, кейде тіпті, осы процесті
жеңілдететін фактор ретінде қаралады. Революцияның феноменіне арналған
тарихи әлеуметтік (К. Тримберджер, Т. Скокпол, Ч. Тили) жақтауларында басқа
да көптеген зерттеулер бар. Осы зерттеулердің әдістемелік мәселелеріне
тереңдемей, өткен ғасырдың 70 ж. соңында болған азаматтық тарихтың
әлеуметтік процестерге бұрылуының маңыздылығын атап көрсетеміз.
Сонымен, біздің жұмысымыздың жалпы жағдайының бірі ретінде, түріктік
азаматтық бюрократиясы реформалар қатарын жүргізуге ғана емес, жаңа
институционалды құрылымдарды ығыстыру қабілетіне тікелей әсер ететін діни
элитасынан құралмағанын атап өтеді. Ислам қауымдастығының жүйесінің
құлдырауына қарамастан Ш. Эйзенштадт көрсеткендей, Империялы-
патримониальды бағдарламалары мен құрылымдары, олардың бақылау
механизмдерімен бірге кемалистік революцияны басынан өткізді. Дәл осы
уақытта осы бағдарламалар мен құрылымдар өзінің мазмұндылығымен үлкен
институционалды икемділікпен автономдылықты негіздеді [30, б. 287].
Анығырақ болу үшін, модернизация түсінігіне алдын-ала талдау
(дефиниция) жүргіземіз. Түркияның өзінде модернизация түсінігі қазіргі
замандағы ұғымымен ХХ ғ. басында пайда болды. Өткен жүз жылдықта ол мәдени
түрленулермен байланысты болды, ол Осман элитасының батыстық бағдарлауымен
(alafranga) анықталады және заманауи өркендеу - Муасыр мәдениет идеалының
жетістіктерінен құралған.
Эйзенштадт модернизацияны былай деп сипаттады: әлеуметтік,
экономикалық және саяси типтес бағыттарындағы өзгеріс процестері ХVIІ
ғасырдан ХІХ ғасырға дейін Батыс Еуропа және Солтүстік Америкада дамып,
кейіннен басқа еуропалық елдерге, ал ХІХ және ХХ ғғ. Оңтүстік Америкалық,
азиаттық және африкалық аймақтарына таралды [30, б. 1].
Енді автор осы жұмысты орындау барысынды пайдаланған әдебиеттер
қатарын атап өтейік. Ең алдымен бұл туындылардың топтамасының жалпы
түсінігі әлеуметтік әлемнің тұжырымдамалық қайта құруларына бағытталған:
Чилкот, Х. Рональд, Салыстырмалы саясаттану теориялары (М.,2003), Л.Дюмон
Homo aequalis. Экономикалық идеологияның пайда болуы және гүлденуі (М.,
2000). Ш.Н.Эйзенштадттың Революция және қоғамның түрленуі (М., 1999)
жұмысына аса назар аударды, ол жаңа әлеуметтік тарихтың негізінде жазылған
біздің жұмысымызда көптеген түрік және шетелдік ғалымдардың соңғы жұмыстары
қолданылды, олар Осман империясындағы (Түркиядағы) модернизация
проблемаларына, мемлекеттік басқару жүйесіне және әлеуметтік құрылыстарды
зерттеуге қатысты. Олар: Karpat K.H.Osmanli Modernleşmesi (İstanbul, 2002),
Mardin Ş. Tűrk Modernleşmesi (İstanbul, 1991,2001), Sevil M. Tűrkiye’de
Modernleşme ve Modernleştiriciler (Ankara, 1999) және т.б.
Түрік зерттеушілерінің жұмыс бағыттары дерлік көрсетілген. 1990 ж.
басына дейін түрік қоғамының даму саясаттарының аспектілеріне жасалынған
екпін әрі батыстық саясаттанушылар (Tachau F., Heper M., Eralp A және
басқалар) ретінде әрі арнайы түрік тарихы ретінде болды. 1970 ж. басынан
бастап зерттеу жақтауларын кеңейтуге талаптанды және ХІХ ғ.басымен ХХ ғ.
бірінші ширегіне дейінгі (Karpat, 1978) түрік мемлекетінің
трансформациясын қарастырған жұмыстар пайда болды. Модернизация термині
ХІХ және ХХ ғғ. дамуына қатысты қолданылды, ол модернизация фазаларын және
критерилер қатарын бөліп алып оларға қоғам дамыуының әр саласынан
бағалануына мүмкіндік беретін Ш.Мардиннің (Tűrk Modernleşmesi,1991 )
еңбегінен кейін бекітілді. Модернизация процесіндегі мемлекеттік
бюрократияның қатарына көңіл аудару К. Финдлидің (Findley C.V., 1980,1989)
зерттеулерінен кейін назар аударыла бастады. Түрік (батыстық)
зерттеушілердің қазіргі жұмыстары модернизацияның әртүрлі аспектілеріне
шоғырланған, оларға қарапайым санақ жүргізудің өзі мүмкін емес.
Ресейлік және отандық туркологтары дәлелдемелік байланыс аумағындағы
талдамаларының ерекшеліктеріне қатысты модернизацияның аспектілерін
қарастырған біршама зерттеулерді (И.Л.Фадеев, 1993, Ю.А.Петросян,
И.Е.Петросян, 1993) бөліп ала аламыз. Бұл жұмысты жазу барысында келесі
жұмыстар маңызды орын алады: Н.Г.Киреев Түркиядағы этатизм тарихы
(М.,1991), И.Л.Фадеев Таяу Шығыстағы билік концепциялары (М.,1993),
Г.З.Алиев Жас түріктердің басқаруы кезеңіндегі Түркия (М.,1972),
Ю.А.Петросян және И.Е.Петросян Османдық империя: реформалары және
реформаторлары (М.,1993), А.Ф.Миллердің еңбектерінің жинағы және басқа да
көптеген зерттеулер.
Бітіру жұмысының методологиялық негізіне айтулы тарихи оқиғаға
объективті баға беруді басшылыққа алатын салыстырмалы тарихи талдау алынды.
Тақырыпты жан – жақты ашу үшін ұлттық ой – сананың оянуы және соның
негізінде дүниежүзілік тарих саласында кейінгі жылдары ғылыми айналымға
түскен еңбектерге сүйендік.
Бітіру жұмысының қолданбалық негіздеріне оның тарихи маңызын қоғамдық
ғылымның әр алуан саласындағы еңбектерде қолдануға болатынын атап өткен
орынды. Өйткені, Түркия біздің тәуелсіздігімізді алғаш таныған іргелі
туыстас ел. Оның тарихындағы модернизация тәжірибелерін біздің елімізде де
әбден қолдануға болады. Жұмыс социология, политология саласымен байланыста
жазылған.
Сондықтан, бұл зертеу бүгінгі тарихшыларға, социологтартарға,
қоғамтанушылар мен мәдениеттанушыларға сол кезеңдегі Түркияға қатысты
мәліметтер алуға өз пайдасын тигізеді деп білеміз.
Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, 4 тараудан, 5
тармақшадан және пайдаланған әдебиеттердің тізімінен тұрады.
І ТАРАУ
ОСМАН ИМПЕРИЯСЫНДА ЕУРОПАЛАНДЫРУ ИДЕЯЛАРЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ
Осман империясында модернизация идеясының пайда болуы негізін анықтау
және оның мемлекет құрылымындағы өзіндік орнын белгілеу алда түрған келелі
мәселе қатарына жатады.
Таяу Шығыс ислам кеңістігіне кірген қоғамдағы жекеліктік емес
эгалитарлық мамандардың көптілігімен танылады. Құран күнделікті өмірді
бақылау үшін ұжымдық тәжірибенің монополиясын жарықтандырды. Мұсылман
қауымдастығы әулиелікті ұжымдық жеткізуші ретінде таныла отырып, дин ва
давла тұжырымдамасында айтылғандай әлеуметтік-саяси ұйымның мүшесі және
дінге сенушілер ретінде адамның міндеттері мен құқықтарының толық тепе-
теңдігін болжамдайды. Ислам барлық әлеуметтік-экономикалық жазбалары –
зекет, риба, шура, мұрагерлікке құқық және т.б бірлескен эгалитаризмнен
тарап, жаңғыртуға бағытталады [27, б. 62-63].
Христиан дінінде адам Құдаймен қарым-қатынаста дербес. Дінге
сенушілер екі ортаға жіктеледі: Үлкен орта құдайға қатысты дербес қарым-
қатынаста, оның ішінде қажеттіліктерді, міндеттерді және байланыстарды
біріктіреді, басқаша айтқанда әлеуметтілікті енгізеді... жаратушының іске
асыруының шынайылығы туралы түсінік шығыс діндерінде болмауы, нағыз адам
жаратылыстың шүбәсіз үлгісі және біруақытта – Құдайға шындық ... шіркеу
идеясының жоқтығына әкеледі. Әлемнің христиандық үлгісінің ерекшелігінде
жан-жақты айналу мүмкіндігіне қойылған. Еуропа тарихында ішкі орта
біртіндеп кеңейіп сыртқы ортаны сіңіріп алды. Шіркеу өзінің билік құдайдан
емес дегенді мойындап, сол кезде билеуші жақтың антологиялық құдайшылдық
талаптануын шегеріп тастады. Ол беделін екі христиандық болмыстың ортасында
бөлді және олардың иерархиялық ұқсастығын сақтап қалды. Құдайдағы
Христиандық дербестік қайта құрудың ұзақ жолының бастауы, нәтижесінде
әлемде құдайсыз дербестік пайда болды [27, б. 61].
Шығыстағы мемлекетте иерархия жүйесінде топтық принцип ұстанылды, осы
жүйенің әрбір тобы қауымдастықтан алынған мемлекеттік салық-өсімнен өзіндік
үлесін талап етті. Ислам әлемінде діни функционерлер ұйымшыл институттарды
құрған жоқ. Осман империясында болған орындардан басқа мұндай
институттардың мекемелерін мемлекет өз қарамағына алды. Саясатқа қатысу
шенеуліктің және сарайдың үлесінде болды, діни басқару шартында сұлтан-
халифаға тәуелділігіне және халықтың көп бөлігінің билік орталығына қол
жеткізу механизмнің болмауына байланысты болды. Ш.Эйзенштадт пікірінше,
Осман империясының билік орталығындағы империялық және патримониялық
элементтердің араласуы. Империялық орталықтың кей топтары ұстанған ислам
идеологиясына негізделген; патримониальды белгілерді қандайда бір
деңгейіндегілерді ұйым ортасында, периферия құрамында және орталық пен
периферия аралығында кездестіруге болады [30, б. 282].
Х.Иналджик пікірінше, Осман империясының басқару элитасы жұмақтар
туындататын класты басқаратын ерекше артықшылықты топтар ретінде саналады
және танылады. Иналджиктың пікіріне сәйкес, сұлтандық абсолютизмді орталық
бюрократия бөліп, абсолют ерекшелік жағдай орын алды және барлық
мемлекеттегі ұйымдардың жүйкелік орталығы болды [50]. Сұлтандық беделдікті
алып журетін мемлекеттік элита қоғамның өндіруші элементтер ресурстарын
жалғастырды.
Ішкі тәртіпті сақтау функциясын жүзеге асырушы және әлеуметтік-
экономикалық қарым-қатынасты реттеуші мемлекеттік шенеуніктер тұрғындарды
пайдалануда өзіне тиімді рольды атқарды. Дегенмен, бұл қабаттасулар жағдайы
анық бір құқықты кепілдемелі болмағандықтан тұрақты болмады. Жайлы тіршілік
етудің жалғыз-ақ кепілі мемлекетке өнімді қызмет ету. Басқарушы басқару
сатысындағы қызметке пайдалы және мемлекет қуатын арттыру үшін кез-келген
мемлекет қызметкерін таңдай және енгізе алады.
Дж.Танйол былай деп жазады: Мемлекеттік басқару иерархисы
басқарушылар мен басқарылатын және мемлекет пен мемлекетке қызмет етушілер
арасындағы қарым-қатынаста дамыл тапты. Әртүрлі халықты қамтитын бұл
мемлекеттік жүйеде ұжымдастырылған күштердің бәрі не мемлекеттік аппарат
немесе мемлекетке тәуелді ұйым болады [14, б. 26]. ХІХ ғ. ортасында
М.П.Вроченко өзінің Кіші Азияның бүгінгі күніне шолу деген еңбегінде:
Бүкіл Осман империясындағыдай Кіші Азияның үлкенді-кішілі ауылдардың
тұрғындарының бәрін екі топқа жіктейді – басқаратын және басқарылатын:
әрбір адам өзінің жағдайы мен болмысы және сеніміне қарамастан осы
топтардың біріне жатады. Әрине, мұндай жіктелулер әрбір елде бар, бірақ
Түркияда ол жай ғана аталулар емес: басқарушы өз жағында сонша артықшылығы
бар тіпті басқарылатынның өзі қызметке араласып кетеді[7 б 197-198].
Қауымдастыққа қатысты дәстүрлі өмірдің ақаулығына алып келген
(З.Гек Алп) шаруашылық, экономикадан тыс күштеу жүйесіндегі шектеулердің
ішіндегі бірқалыпты жуйеленуi өзінің идеологиясын қозғалта алмады. Оның
әлеуметтік көзқарастарының жиынтығы дінмен шектелді – сенімшіл мұсылман
әлем шындығын бар болмысымен қабылдап, еңбек етіп жүре берді; дінге сенуші
нақты тіршілік етуді тілемей-ақ тағдырдың жазғанымен өмір сүруі керек.
Түрияда орталық билікке қарсы шығу мүмкіндігі тәуелсіз жер иеленушілер
қатарынан болмады, ал қоғам өмірінде демократияның элементтері барлар
өздерін көрсетпеді [47, б. 124].
Көптеген зерттеушілердің ойынша, түрік қоғамының капиталистік
құрылысқа өтуіндегі еуропалықтардан айырмашылығы, басымдылықтарды теріс
бағалайтын мемлекеттік бюрократияның ерекше ролі мен ұлттық үшінші топтың
болуы. Тағы бір ерекшелік бюрократиялық империя орындаған кәсіпкерлік
белсенділіктің жаңа формасын енгізген экономика саласындағы мемлекеттік
ролі. Осман мемлекетінің империясының әлеуметтік-экономикалық өміріне
араласу дәстүрі оның алғашқы ғасырларында пайда болған, ол әскери
қажеттіліктерге арналған ресурстарды мобилизациялау қажеттіліктерімен
байланысты болады.
Кәсіпкер терминінің туындауының өзі еркін сауда мен дербестік
ортасында теңгерілетін еуропалық экономикалық үлгісімен қолдануды Ж.Б.Сей
енгізді, ал Кантильонда кәсіпкерлер үш өндіруші топтардың бірі ретінде жер
иегерлерімен жұмысшылармен теңдей жүреді [69, б. 55]. Кәсіпкерлік рух
сығушылық өштестігімен, көзсіз тәуекелшіл және жаңалықтарға талпынуды
реттеуші ретінде көрінді (Сомбарт пікірінше), ал капитализм дәуірінде бұл
сипаттамаларға сараңдық, рационалдық және иновацияларға тартымдылық
дегендер қосылды [63, б. 28].
П.Друкер кәсіпкерлік идеологияны капиталистік қоғам үшін негізгі
іргетас ретінде қарады, кәсіпкердің кірістерін барынша өсіру процесінде
қызмет ететін инновацияларды туындатады. Дәл осы көзқараста болған
И.Шумпетер,ол жеке кәсіпкерлікті инновацияны тасымалдаушылар деп білді және
экономиканың модернизациясын, өнімділікті үлкейтуді өзіне мақсат етті [36,
б. 209-211].
Ендігі назарымызды қоғамды басқару саласында өнімсізділік пен
шектеулік үшін жиі сынға түсетін бюрократияға аударайық, бірақ сынға
түскеніне қарамастан өзгерістер мен басқарудың жаңа технологиясына
бейімделуінің арқасында біздің уақытта да орын алып отыр.
Маркстік идеологияда тәртіпті және тұрақтылықты қажет ететін
қарапайым халықтың басым көпшілігінен оқшаулайтын бюрократияға қоғамдағы
абсолюттік билікке және бюрократияның автономияға талпынысына екпін
жасалынады. Өзінің талпынысында қоғамнан ерекшеленіп тұратын белгісі және
өзінің аңызын шығармақ болды. Бюрократиялық ұйым ішінде тұйықтылықты,
құпияшылықты, артықшылықтардың сақталуы мен тәртіптің күшейтілуіне жағдай
жасайтын қатал иерархия болды. М.Вебер мынаны ескертті, бюрократ үшін ең
қорқыныштысы өзіндік орнын жоғалту және бұл қорқыныш өзінен жоғары тұратын
иерархияға бағынуға сөзсіз мәжбүр етті. Сондықтан бюрократ ұйымдарында
иерархиядағы жоғары орын секілді стратегиялық басымдықтар үшін күреседі
[60, б. 36] Л.Фон Мизестің айуынша, кәсіпкер шенеуніктер класы үшін
мемлекеттік қызметпен байланыстағы негізгі көрсеткіші болып тәжірибе мен
кәсібилік саналады: Шенеуніктер мәртебесін жоғарылатудағы негізгі шарт
тәжірибе болып саналады [59, б. 49-51].
ХІХ және ХХ ғғ. М.Вебердің талқылауымен капитализмнің даму үлгісі
келесі сипаттамалармен тұжырымдалады: қызметтік алға басушылар жағдайы
ретінде кәсіптік шеберлікті талап етуді қадағалайтын әкімшілдік тиімділік;
биліктің анықталған қатал иерархиялық құрылымындағы дұрыс құрылған тәртіп;
жеке кәсіпкерлік арқылы дамитын капиталистік рационал.
Біз көріп отырғандай, кәсіпкер мен бюрократия теориясында көптеген
қарама-қайшы категориялар кездеседі, бірақ Осман империясы жағдайында
османдық қоғамның құрылу барысын тереңірек талдауды қажет етеді [28, б.
157].
ХІХ ғ. бірінші ширегіне дейін мемлекеттік қызмет үшін негізгі кадрлар
болып үш негізгі мекеме қойылды: сарай мектептері (эндерун мектеплери),
әскери ұйымдар және медреселер. Девширме тәжірибесінің жайылу уақытында,
тамыз кезіндегі құлдарды (капыкулу) жергілікті тұрғындар жат қабылдады,
себебі оларды асырау үшін сол аймақтағы тұрғындарды билік басындағылар
тонады. Дж.Танйол пікірінше, бұл кадрлар феодалды типке де жатпайды,
себебі феодализмде жеке меншік түсінігі кең тараған, ал османдық кадрларда
бұл мәселе айтылмаған да [14, б. 27].
Империя қуаттылығын туындатуда басқару аумағындағы элита идеясы
келесі даму сатыларынан өтті: ХVIІ ғ. дәстүрлі институттарды жандандыруы,
ХVIІІ ғ. батыстық жаңа технологияға ауысуы және ХІХ ғ. жаңа институттарға
енуі.
ХVI ғ. аяғында империяның экономикалық жағдайының төмендеуі мен
1683ж. Вена астанасындағы (гяуролар үшін жұмақты) әскери сәтсіздіктен
кейін мемлекеттік қайраткерлер мен зиялылар қиын жағдайдан шығуға талдау
жасай бастады. Бірақ, тіпті Қызғалдақтар дәуірінде де (1718-1730) олар
сұлтанға жолға шығып жолаушыларды сұраудан басқа еш нәрсе ұсына алмады.
Х.Иналджик егер османдықтар өзіндік тарихи созылуларында медицина мен
қаржы технологиясындағы ашылуларды ауыстырса, оны олар тек әскери немесе
таза тәжірибелік түсініктерімен қабылдады... Өзіндік жеке діни және саяси
басымдылықтарына қанағаттанушылықпен қараған османдықтар сыртқы әлемге көз
жұмып қарады [51, б. 52].
ІІ Махмуд басқаруының бастауы (20.07.1784-1808-01.07.1838) Мустафа
Кабакчиоглы бүліктерімен құрметке ие болды, олар сұлтанның янычарларымен
және қарсы тұрған аяндармен күресі, сұлтан билігіне шек қою және аяндарға
ұлы уәзірлермен бірлесуіне жағдай жасайтын келісімге (Сенед и Иттифак) қол
қойылуымен аяқталды [52, бб. 630-662, 608]. Орталықтанған мемлекеттің
құрылуынан ары қарайғы күрестің нәтижесі азаматтық бюрократияның пайда
болуына әкеп соқты.
1826ж. астан-кестеңнен кейін руханишылықтың (У.Хейд төменгі кең
қатарын бөліп шығарды – lower class ulema) басымдылығынан сүйеніш тапқан
сұлтан, янычарлардың түрленуіне бастау алды [49, б. 77-78]. Бәрінен бұрын
жаңа армияның бөліктері құрылды, яғни Асакир-и Мансуре – и Мухаммедийе
(Мухаммедтің жеңісін алып жүретін әскерлер), Асакир-и Редифе Инансуре
(жеңісті алып жүретін көмекші әскерлер).
Билікті орталықтандыру мақсатында мемлекеттік басқару органдарының
ісін жүргізу қызметі мен ұйымдық құрылымдар бірыңғай үлгілерге келтірілді.
Империяда мамандандырылған сипатқа ие болған саяси- әкімшілдік құрылымдар
мен басқару салаларының жіктелуі өтті. Қайта ұйымдастыру нәтижесінде
Н.Беркес жазып өткендей, ішкі және сыртқы істерге, қаржыға, білімге, сауда-
саттыққа, ауылшаруашылықтарға және өнеркәсіпке квазиавтономдық келісімдер
құрылды. Бұл жоспарлар құру мен есеп берулер, сондай-ақ сұлтанның атымен
халыққа жарияланған шешімдер келіп түсетін кеңесші орын болды [14, б.
153]. Сонымен, 1836ж. шетел істер министрлігі (Незарет - и Хариджие),
1839ж. сауда-саттық министрлігі (Незарет – Тиджарет) пайда болды. Ал,
1838ж. ұлы уәзір премьер-министр болып саналады (Баб – и Векиль) т.с.с.
И.Л.Фадеев азаматтық бюрократияны (мюлькие) нығайтылған қатарласулар пайда
болғаны туралы айтуға болады деп санады. Бұл ІІ Махмуд заманынан кейінгі
аздаған қатарласулар өзара көмек көрсетулер мен бірігу біржақтылықтарынан
байқалады. Бұл қатарласулар реформадан аса отырып, дәстүрлі құлдық
мәртебесінің өзіне мәлім қауіп-қатерді толығымен түсінді және заңнамалық
актілерде басқару элитасына ғана емес, халықтың басқа да қатарларына
таралған қауіпсіздіктің кепіліне талпыныс жасады [27, б. 154].
Азаматтық бюрократия қатарының құқықтық жағдайы басқару шенеуніктері
атқаратын категория – класқа бөлетін атақтар туралы тізіммен анықталды,
ол 1834ж. 7 қаңтарда басылымға шықты. Болашағына қауіппен қараған бұл жаңа
қатар қоғам үшін толықтай артықшылықтарға еріксіз жете отырып, автономияның
ары қарайғы жетістіктеріне жетуге талпынды. Басшылыққа талпыныс заң жүзінде
артықшылық принципін пайдалану мүмкіндігі қабылданған мемлекеттік
шешімдерге деген әсерін молайту сұранысын тудырды. Бұл талпыныс Осман
элитасының мүшелеріне аса терең туыстықпен қарама-қайшылық тудырмады,
реформалық бастама туындатқан қатарды жою мүддесі сұлтанға сенімділік
арттырмады, яғни Х.Иналджик атап көрсеткендей мемлекеттік қызығушылық
идеяларымен дәлелденген [50].
Жаңа доктринаның негізгі принципі 1839ж. 3 қарашада Хатт – и хумаюн
бойынша бекітілді, ол оның жалпы сипаттамасына қарамастан, бюрократия
меншігінің құқына кепілдік берді. Ұлы уәзір енді өзінің ізбасарлары
ретінде қауіптенбеді. Орталық бюрократияның бастамасы бойынша Танзимат
заманының ары қарайғы түрлену өміріне айналды: 1856ж. Исляхат Фермани
(Реформа туралы мәлімдеме), 1858ж. Арази Кануннамеси (Жер кодексі) және
басқа да заңдар. Туындаған түрлену негізінде бюрократия империядағы
тұрақсыздықты жеңуге және империялық құрылымының дәрежесін өсіруге
талпынды.
Жаңа қатарлар ретін маманданған кадрлармен жабдықтау медресе
жүйесінен тыс білім жүйесінің жаңа функциясы болды. 1834ж. Мехмет Намык-
паша заманауи мектептердің білім жоспарын француз үлгісінде ұсынды. Әскери-
ғылыми мектебі (Мектеб-и Улм-у Хаджрие) және әскери-медициналық училищесi
(Тыбхане-и Амире-и Мектеб-и) ашылды. 1839ж. алғаш рет жоғары дәрежедегі
мектеп – рюшдие құрылды. Ислам дінінің білімге әсері туралы келесі фактіде
көрсетілген. 1830ж. саяхатшы Мишо ескергендей, тіпті алгебра оқулығының өзі
құдайлық сентенциямен басталады, себебі дін барлығына ортақ [10, б. 45].
Болашақ реформатор және зиялылардың жан-жақты бесігіне айналған
Терджюме Одасы арқылы Мустафа Решид-паша, Али-паша, Фуат-паша, Садык Рифат-
паша, Агях-Эфенди (Терджюмани-и ахваль жеке газетінің құрушылары), Намык
Кемаль және т.б. қайраткерлер қызметке өтті. Назерет-и Хариджие қызметін
атқарған жас шенеуніктер жас модернизаторлық элитасын құрды. Әкімшілік
аумағында мемлекеттік ұйымда кәсіпқойларға бақылау жүргізілді, ал мұндай
бақылау М.Вебердің пікірінше тек шек қою дәрежесінде техникалық мамандар
болып есептелінбейтін тұлғалар үшін ғана мүмкін деп есептеді.
ІІ Абдул Хамидтің констиутциялық монархияны басқаруы (21.09.1842-1876-
1909-03.08.1918) Түркия тарихына зулюма (езушілік, зұлымдық) уақыты
ретінде енді. Сұлтан өз либералды саясаттан түңілуін былай жеткізді: Мен
халықтың көзін жеткізуде либералды институттарды құрып, реформаларды
жаңғыртуға талпынған әкем Абдул Меджидтің тәлімімен жүруде қателік жасадым.
Енді мен атам Махмуд сұлтанның өнегесінің ізімен жүремін... жаратқан мені
қорғаушы ретінде қойған халықты басқа тәсілмен емес, тек күшпен ғана қозғай
алатындығын түсіндім. Модернизация (еуропалану) процесінің толығымен сал
болып қалды деп санау қателік болар еді. Олар жасанды түрде, күшпен
сабырлық танытты, бірақ бүтіндей тоқтату мүмкін емес еді.
Империяның этно-діни қарама-қайшылығында жіктелген орталыққа деген
талпынысында, жаңа идеяның жақындастығына османизм доктринасын біртіндеп
ығыстырған империялық панисламизм доктринасынан басқа ешкім сұлтан да, оның
айналасындағылар да қарсы тұра алмады. Бұл саясаттағы қауіп-қатерді көре
отырып, сұлтан басқару элитасына аралық тазалау өткізді. Бірақ тіпті
билікті халықпен алмастыру мүмкіндігінде мемлекет тәртіптің ең шынайы
сындарын, алыс шаһардағы шенеуніктік күзетті немесе оларды шетелге
жіберумен орын ауыстыруда өз ортасына, элитаның когеренттік тобына
қажеттілігін ұмытқан жоқ. Мысалы, белгілі оппозиционер, ақын Абдулхак Хамид
кәсіби дипломат болмай-ақ, Гаагте, Брюссельде, Лондондағы елшілікте қызмет
етті. Біздің алға басуларымыз бен дамуымыздың басты жолына еуропалық даму
жолы қызмет етеді [20, б. 93] деп Осман мемлекетін сендірген бұл
қайраткерді мұсылман қауымдастығы жеке нанымдарына қарамастан және
(басқаратындарды, мұсылмандарды және т.с.с) және тікелей бағынбаған немесе
басқа сенімді қабылдаған опозиционерлерді жазалай отырып өзіміз деп
мойындады.
ХІХ ғ. 50 ж. еуропалық үлгідегі қатардың және түріктік
интеллегенцияның туындауы конституцияда жария бола бастады. Бұл жағдай
жаңа османдықтардың қозғалыс идеологиясының негізгі элементі болды. 1865
ж. маусымда Жаңа османдықтар қоғамының басшылары реформа Түркия үшін
қырық жыл бойында атқара алмаған істерді конституция бір күнде, бір сағатта
жасайды деді [20, б. 36]. Халил Шериф-пашаның бұл пайымдауы қоғамның
көптеген мүшелерін жіктеді. Түрік ағартушылары – Ибраги Шинаси, Намык
Кемаль еуропалану идеясын осман қоғамында насихаттады. Монтеске, Мольер,
Руссо, Вольтер, Кондорсе ықпалын сынаған жаңа османдар қоғамдық және
мемлекеттік құрылыс аумағындағы дәстүрлі мұсылмандық және буржуазия-
либералдық идеялары мен теорияларына талпынды [20, б. 93-94] И.Шинаси
елдің экономикалық және мәдени өмірінің еуропалануын, мемлекеттік
құрылыстың түбегейлі өзгерісін өткерген алғашқы үкіметтік емес адам болды.
Түріктік конституциялық қозғалысына саяси-идеялық тұжырымдамасының маңызы,
содан кейінгі жас түріктердің идеологияға сенуі османизмнің негізгі
доктринасы болды және түрік құқықтары османдық бұлттардың үстемдік
жағдайына негізделді.
Қазіргі әлеуметтік орта жүрістеріндегі айырмашылықтар идея аумағында
ғана болғанымен, басқару элитасы толығымен біртекті болып қала берді. Осман
қоғамындағы идеология басқару элитасының ойынан шығарылды және осман
қоғамының әлеуметтік табиғаты мен ешнәрсе ортақ болмады, бірқатар
зерттеушілер бұл жиынтықтардан жекелеген ұстанымдарды бөліп алып шынайы
немесе жалған, дәстүрлі немесе озық, феодалды-сұлтандық немесе
конституциялық ретінде бағалады. Тарихи позицияда ұжымдағы тұлғалықты
іске асыруда саяси құмарлықта шексіз өзгермелі болуы мүмкін. Осман
қоғамында жаңа османдар ұсынған идеяларды жеңуде рухани және дүние жүзі
арасында, әлемдік және әлемнен тыс аралықтарда күштеулер туындады. Осыдан
Намык Кемаль мойындаған конституциялық басқару принциптері мен ислам
құрылыстарының сәйкес келуі, улемдердің және жоғарғы таптың қатарласулары
идеяларының бірігуі Меджлис-и аянда (Сенатта), ал дінге сенушілердің
барлық өкілдері Шура-и умметте (депутаттар палатасында) идеялары қаралды.
Н.Кемаль конституция жұмысына қатыса отырып, шейх-уль-исламының
фетвосының әрбір мақаласын мақұлдатуды талап ететіндігін жария етті.
Ибретте ол былай деп жазды: осман мемлекеті діни принциптерге
негізделген, ал егер осы принцип бұзылса, қауіпке мемлекеттің саяси
тіршілігі ұрынады. Белгілі феодалды-сұлтандық Хайреддин –паша былай деп
жазды: улемдердің дұрыс ролі Еуропа палатасының өкілдері конституциялық
мемлекетте орындайтын ролі тәріздес, тіпті бұл рольді жоғарырақ деп айтуға
да болады, өйткені жердегі тәртіптер себептеріне қоса мұсылмандарға осы
бақылау талап ететін және заңдастыратын дін талаптары қосылады [20, б. 97-
101].
Ю.А.Петросян келісімімен, 1976 жылы 23 желтоқсандағы (8 зильхидде
1293 жылы) конституцияның жариялануы (Канун-и Есасы) мен парламенттің
құрылуы, реформа үшін күрес қисынымен аяқталса да әлеуметтік және саяси
қамсызданбаған алға басулар саяси жағынан айқын болды, конституция мен
парламенттің (1878 ж.басына дейін) қысқа мерзімдік тіршілігі олардың Осман
империясында пайда болуынан бұрын куәлік етті [20, б. 158].
60-70 жж конституцияшылдықтардың істерін тікелей жалғастырған
конституцияның және алғашқы түріктік парламентінің тәжірибелеріне
қауырсындана алатын жас түріктер болды. Иттихад ве теракки қоғамының
бастауы 1889 жылдың 21 мамырында Стамбулдағы әскери-медициналық
мектептерінің курсанттарынан Иттихад-и османы (Османдық бірігу) жасырын
ұйымы құрылған кезде болды. 1894 ж. жастүріктер ұйымы Бірігу және
прогресс (Османлы Иттихад ве теракки джемиети) деп аталатын бірыңғай
османдық қоғамға бірікті. Ахмед Риза – бей және оның жақтаушылары (Хаккы
Халид, Мехмед Али – паша, Халил Ганем және т.б) ІІ Абдул Хамидтің
деспотизмін басты дұшпаны санап конституциялық басқарудың қайта құрылулары
үшін асып түсіп отырды. Жаңа османдардың идеологы ретінде, олар ислам
қандай жағдайда болса да республикалық сапқа жау болмайды деп сендірді
[20, б.133].
Жас түріктер идеологиясында оппозицияны нығайтуды белсенді қолданған
османизм доктринасы орын алды. Сонымен, османизмнің белсенді насихаты
Париждегі жалпы конгресте шақыруында бұйрық алды (1907 ж. 27-29
желтоқсан). Жас түріктер былай деп жария етті: Біз қандай да бір ұлттар
үшін емес, Осман империясының барлық азаматтарына арналған реформаны талап
етеміз [19, б. 174]. 1897 ж. 15 тамыздағы жас Түркия бағдарламасында
жарияланғандай: Біздің бағдарлама қысқаша былай: бірлік, тұтастық және
империядағы бөлінбеушілік, Осман династия тағындағы сақталу, барлық заңдар
алдындағы теңдік, әділдік тәуелсіздігі, ар-ұят бостандығы, заңдардың барлық
сәйкестіктерінің нақты орындалуы [19, б. 181]. 1907ж. шейін, жалпы
көтеріліс идеясын және әскерді оппозиция бағытына тартуды конгресс қолдаған
сәтте, жас түріктердің көпшілігі жағдайы қиын ұлттарға жаңа өмір беретін
құрал ретінде женевалық жас түріктік ұйымның (И.Сюкути, А.Джевдет)
революция жайлы көзқарасын бөлген жоқ [19, б. 246].
Қоғамдық топтың құрылымының маңызды жағының революциялық өзгерісіне
түрткі болған Жаңа уақыттың революция идеясы жас түріктерге әсер еткені
айкын. Тәртіптің құлдырауы бір жағынан халықаралық капиталистік
экономиканың сыртқы қысымымен, ал екіші жағынан ішкі қысымның қарама-
қайшылығынан туындайтын ішкі әсерлесулер мен конфликттерден айқын көрінді.
Елдің экономикалық дамуына жәрдем еткен елдің ұлттық ресурстарының
мобилизациясының қабілетсіздігіне және шетел мемлекеттерімен әскери
тайталасынан болған кінә империялық жүйенің ерекшеліктеріне емес, сұлтан
мен оның айналасындағыларға тікелей әсер етті.
ІІ ТАРАУ
ОСМАН ИМПЕРИЯСЫ ЖӘНЕ КАПИТАЛИСТІК БАТЫСТЫҢ ЭКСПАНСИЯСЫ. ЭТАТИЗМНІҢ ҚАЙНАР
КӨЗДЕРІ
Барлық зерттеушілер, Осман империясының өте ауыр дағдарыста болғанын,
батыс державасының жартылай колониясына және батыста ауылшаруашылық шикізат
көзіне айналғанын сөзсіз мойындайды. Кеңес тарихшылары капитализм,
империализм және колониализм секілді маркстік-лениндік түсіндірмелерді
басқара отырып, мына жағдайды абсолюттендірді; жекешелендірудің
капиталистікке дейінгі формасын және колониальдык Шығыстың қарым-
қатынасында өз мақсатындағы Шетелдік капиталмен бірге пайдаланды. Қандай
жағдай болмасын теріс баға шетелдік капиталдың басшылығына берілді, себебі
оның әсерінен ұлттық капитализм дамыды және осының әсерінен де ол шет елде
дами алмады.
Империяда капитализмнің орын алуына кедергі болған ішкі шарттарды
талдау барысында зерттеушілер дәстүрлі түрінде Ф.Энгельстің пікірін шолып
өтті. Басқа үстемдіктер секілді Түрік үстемдігі де капиталистік қоғамға
сай келмейді; үстеме бағаларды сығу сатраптардың жауыз қолдарына кепілдік
бермеді; буржуазия кәсіпкерлік қайраткердің болмауының негізгі шарты –
саудагердің және оның меншігінің қауіпсіздігі. П.П.Моисеевтің ойынша
Ф.Энгельсті дәйектеушілер аталған елде тәртіптің болмауы, жеке меншіктің
тұрақсыздығын толығымен елемеуіне аса назар аударды [16, б. 137]. Түркияда
капиталистік құрылыстың орын алуына берілген бағада жеке меншіктің
адамгершілікке қарсы мән-мағынасы басым болды.
Қазіргі түрік зерттеушілерінің бірқатарының (Д.Авджиоглу, И.Джем,
О.Л. Баркан, М.Сенджер және т.б.) түсіндіруінше капитализм империя үшін
табиғи құбылыс емес, ол тар басқару төбешіктің алып келген бастамасы және
жергілікті өндіруші күштің құлдырауына себеп болды [11, б. 119]. Олардың
ойынша ІІ Махмудтың экономикалық саясаты өзімен бірге батыстың экспанциясын
тартты және осман қоғамының өндіруші күшінің артта қалушылығына себеп
болды, ал М.Рашид-пашаның 1838ж. Англиямен жүргізген сауда келісімі
Авджиоглу мағынасы бойынша мемлекетке өлім жазасын кесті. Ол сондай-ақ,
егер Батыс араласпағанда империяда капитализм дамитын еді деп сендіреді.
1838ж. келісім-шарт еркін саудаға жағдай туғызды, ал Батыс капитализмінің
ойындағыдай әкімшілік, қаржы және басқа да реформалардың көмегімен ашық
рыноктың негізін құрды [16, б. 136].
Сол уақытта Рашид-пашаның келісім-шарты өзінің теріс нәтижелеріне
қарамастан, империядағы капитализмнің пайда болуында дұрыс роль атқарды,
себебі Батыспен бәсекелестік қарым-қатынаста болған экономикалық
құрылымының импортталуына бағыт-бағдар берді, оны жинақталатын әлемдік
рынокқа жинақтады, сауда монополияларын күштеп сатып алуларды және
құлатушы мемлекеттік регламенттердің жүйесін жойды [27, б. 152]. Кейбір
зерттеушілер, тіпті империядағы еуропалық провинциялардың капиталистік
рынокқа ХІХ ғ. басында-ақ корпорацияландығы туралы айтты (Валлерштайн және
басқалар).
ХІХ ғ. басында империяда сауданың дамуы ішкі сұраныстың төмен
деңгейінде анықталды. Сауда-саттықтың көрсеткіштерімен ұзаққа бармайтынын
білген мемлекет саудагерлерді мемлекеттік сауданың шектеулерімен шектеді,
оларды элитаның қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағыттады. ХVІІІ ғ. Швед
елшісі Д‘Оссон былай деді: ішкі сауда толығымен шетелдіктердің қолында ...
[42, б. 135]. ІІІ Селим билігіндегі сауда орны бар саудагерлердің
мәртебелері айтарлықтай өзгермеді, олар империялық құрылымдардың аумағында
сауданың өсуіне кері әсерін тигізді. Батыстық интеллектуалды, саяси, әскери
салаларында экспансионизмнің өсу шартында жинақталған кәсіпкердің ролін
мемлекет өз мойнына алды.
Аталған дәстүр Осман империясының құрыла бастағанда-ақ бар еді, ол
кезде мемлекет белгілі бір саладағы қажетті ресурстарды инвестициялаған. Р
Арон мемлекеттің кең ауқымдағы араластықтарын, оның ХVІ-ХVІІІ ғғ. араб
эйялеттерінің түбегейлі регламенттеріне талпынысын көрсетті. Осылайша,
эйялеттерді басқару құрылымын толығымен астаналық әкімшілік қайталады, ал
Стамбул мүмкіндігінше қажеттіліктерді реттеді – хауызды жөндеуден бастап
қоғамдық ғимараттарды қайта құруға дейін [27, б, 121]. Дегенмен,
экономикада және оның нәтижелерінде байқалған белсенділік әкімшілік
аппаратының салған күшімен салыстыруға келмейді.Аталған жүйе феодалдық
Осман мемлекетінің әскери институттарының қажеттіліктеріне жауап берді,
бірақ ХІХ ғ. талаптарына сай келмеді. 1838ж. ағылшын-түрік келісіміне қол
қойылғанға дейін регламентация жүйесі мемлекеттің өндіріске, сауда-
саттыққа және баға белгілеуге қатысуды қарастырып отырған [8, б. 87].
1838ж. соң мемлекет бұрынғысынша өндіріске, мемлекеттік мекемелер
секторында, өндірілетін өндіріске өзінің әсерін сақтап қалды. 40ж. әскери
қажеттіліктерге байланысты мемлекеттік сектор пайда болды. Бұл Түркиядағы
алғашқы заманауи техникамен жабдықталған, мамандар кадрын және жетекшілерін
дайындайтын салыстырмалы түрдегі үлкен мекеме болды [11, б. 128]. Ары
қарай Еуропалық өндірістің өсуіне байланысты ішкі рынокта бәсекелестікке
кезікті, түрік өнеркәсібі мемлекеттің қолдауымен тұйық жүйені қолға алды
[37, б. 10]. Ауылшаруашылықта жерге деген жоғарғы құқыққа сүйене отырып,
мемлекет оның өнімділігін арттыруға кірісті. 1858ж. қабылданған жер туралы
заңның қабылдауынан бастап, мири жүйесі біртіндеп жеке иемдену құқығына жол
ашты.
Дж.Танйолдың жазғанындай, бұл жайсыз кезеңде қазынаны қарапайым
өндіріспен байытуға және шеттен тыс семірген шенеуніктер штатын тойдыруға
да мүмкіндік қалмады. Бұл жағдайда екі нәрсе істеуге болады: 1) ішкі
қарыздарға бару қарыздарға жүгіну; 2) шетелдіктерге елдегі кеніштерді
пайдалану құқығын сату және шетелдік компанияларға пайда табуына мүмкіндік
беру [14, б. 27-28]. Сонда да басқару құрылымын қайта ұйымдастыру, сауда
сату және өндірісті дамытуға кедергі келтіруін тоқтатпады. Шенеуніктер
кадрларының қабаттасуында түбегейлі жаңарту болған жоқ және патримониальды
бюрократия (М.Вебер) ортасында ирроционалды көзқарастар сақталып қалды.
Басқару төбешігі әлеуметтік тәртіп параметрлерінің нормасын әлі де
іздестіру үстінде.
Дж.Танйол қарызға алынған қаражат өндірістік салсына жұмсалған жоқ,
қызметшілердің еңбекақысын өсіруге, сарай құрылысына, Англияның әскери-
теңіз флоттарын қамтамасыз етуге жұмсалғанын атап өтеді [14, б. 28].
Тыңшылық жүйеге келсек, алынған салықтың басым көпшілігі сұлтан сарайын,
мемлекеттік әкімшілікті және әскерді қамтамасыз етуге, сондай-ақ османдық
феодалдық жоғарғы сатысының қажеттіліктерін қамтамасыз етуге жұмсалды. ХІХ
ғ. екінші жартысынан бастап салықтың бір бөлігі батысеуропалық
мемлекеттердің қолына түсе бастды [29, б. 14]. Мемлекет қаражатын шашудағы
басты орында сұлтан сарайы болды.
Экономиканы түрлендіруге бел буған алғашқы реформатор Мидхат –паша
болды. Ол қаржы дағдарысынан шығу үшін экономиканы тек мемлекет есебінен
дамыту керек деп санамады. Ол Еуропада ешбір жалпыға қажет іс-шаралар
мемлекет есебінен жүргізілмейді, барлығы халықтың өз күшімен және
капиталының есебінен жасалынады деп жазды. Империяның өсуіндегі
тұрақсыздық 1856 жылғы реформаның сәтсіздігінен болды, өкімет басының жиі
ауысуынан, көзқарастардағы қарама-қайшылықтар, мемлекет ішіндегі
тәртіпсіздікпен қиыншылықтан жүзеге аспады [20, б. 123-125]. Оның ойынша,
конституциялық құрылыс механизмін империя қоғамында болмаған жаңа
адамдармен жүргізу қажет деп тапты.
1826-1878 жж аралығында Осман империясында 21садраз және 20 сыртқы
істер министрлері ауысты. Осы уақыт аралығында Англияда 13 премьер және 11
сыртқы істер министрлері ауысты. Али-пашаның өлімінен соң 1882 ж. Ахмед
Вевиктің билігіне дейін 15 уәзір орнына 23 уәзір тағайындаулар болды, ал
1882-1980 жылдар аралығында 9 садрасам ауысты. Жастүріктердің билік жүргізу
уақытында (1918 ж. дейін) 14 өкімет өзгерді. Бұл процесс ұлы уәзір
қызметінің мағынасы қысқаруымен жалғасты. Осылайша осы 1903-1908жж
аралығында орын алған Ферид –паша өзінің жағдайында Стамбул айлағындағы жүк
тасушыларға қызығатынын айтты [27, б. 187].
Кабинеттің тұрақсыздығына қарамастан, тағайындаулар бұрынғы азды-
көпті реформаторларды кәсіпқой шектеулі қабаттасуларымен жүргізіледі.
М.Н.Тодоровтың дәйектемелері бойынша реформа барысындағы басқару элитасының
құрамында 95 мемлекеттік қайраткердің ішінде тек Али –паша үшінші деңгейдің
көрсеткіші болды, себебі ол өзінің төмен қылықтарымен мазақ нысаны болды
[24, б. 157]. 1882 жылдан бастап 5 адамға 9 тағайындаулар болды; Кямиль
–паша өз орнын 6 жыл игерді, Саид-паша өкімет басы болып 5 рет
тағайындалды, сондай-ақ 6 жыл басқары.
Мемлекеттік шенеунік империядағы әлеуметтік шындықты анықтау үшін
жеткілікті әлеует, Танзимат дәуірінен бастап тек қызметтік қана емес және
де әлеуметтік-саяси функцияларды, біруақытта әлеуметтік үлгілерді сақтауға
және буржуазиядан туындаған үшінші топтың ауыспалы функцияларын жүзеге
асыруға қатысты. Мустафа Супхи өзінің Шенеулік деген жұмысында зұлымдық
кезінде қаржы министрлігі бүкіл осман қоғамын басқаратын министрлік болды.
Қоғамның кедей жағдайына қарамастан министрлік шенеуніктер, ал ауыл
аймақтарда кеңсе қызметкерлері көшеде жүріп ашкөздікпен әрбір есікті
қаққан [61, б. 57]. Осы уақытта ол османдық басқарудың реформалану
мүмкіндігін мойындады, арнайы білім жүйесін құру жолымен болашақта
шенеуліктің кәсіптенуіне жол ашты.
Осман империясының кәсіпкерлік қызметтеріндегі мемлекеттік
бюрократияға қытысуы Танзимадтан кейінгі кезеңде басталды, ол мекемелерде
ресми түрде қатысуы, мемлекеттік салық жинау функцияларына қатысу – сатып
алумен айналысу, жеңілдіктер бар шетелдіктермен бірге экспорттық
операцияларға қатысуы және т.б. негізінде болды. Османдық бюрократия өзінің
азды-көпті шөккен механизмі мен жаңа ресурстарды игеруге ынталанды және
империядағы жаңа капиталистік тенденцияларында бағыттаушы болды. Дунай
облысының губернаторы Мидхат-паша облыстың өндіруші күштерін дамытуда
мемлекеттің ешбір қолдауынсыз жүзеге асырылды, ол халықты дилижансамен және
кемелермен тасу компаниялар негізін қалады. Дұрыс салық саясатына түсе
отырып, оның басқаруын тоқтатқанға дейін басқа министрлер мен шенеуніктер
секілді жоғары түсімді төлемдермен айналысты [26, б. 27-29.17]. 1850ж.
Галатаның көрнекті банкирлері мен бюрократтары және падишахтармен бірге
билік төбесіндегі басқарушылардың ұйымдастыруларымен жолаушыларды теңіз
жолымен тасымалдайтын Ширкет-и хайрие қауымдастығының негізін салды.
Бірақ қаражаттың жетіспеушілігінен Мустафа Рашид-паша банк ұйымдарынан
несие сұрауға мәжбүр болды.
Мемлекет пен бюрократияның кәсіпкерлік қызметіне тереңдемей тұрып,
басқару элитасының сауданы елемеуден қашықтап, оның тиімділігін түсінген
басқару элитасының идеологиясындағы жаңаруына назар салайық. Бюрократияның
өкілдері арқылы кәсіпкерлік қайраткерлер когеренттік саланы ойлап тапты.
Мұндағы жеке қызығушылық – жалпы мемлекет үстінен басқару болды. Байлық
туралы түсінік өзгерді, иегердің күштілігін көрсететін қазына емес, нақты
мақсатқа қол жеткізетін құрал болды. Қолайлы жағдайдың қайнар көзі
мемлекеттік жалақы, зейнетақы (1885ж бастап азаматтық және әскери
қызметкерлер үшін жалпы қоғамдық зейнетақы кассалары құрылды) және дәстүрлі
кірістер мемлекеттің қолдауымен алғашқы бастамаларды және қызметті
көрсеткендерге бөлінді.
Алғашқы ұсыныстары теория жүзінде экономика саласындағы пікірлерін
бірнеше османдық қайраткерлер ұсынды. Жаңа османдықтардың шығармаларында
экономикалық саясатқа деген либералды көзқарастар көрсетілген. Осылайша,
Намык Кемаль мемлекеттің саясатына және протекционализм саясатына
қарсылығын білдіріп, жеке кәсіпкерлердің кемшілігін атап көрсетті [74, б.
93-107].
Батыстық экономикалық теориясына назар салған зияткердің бірі -
Мектеб-и Мюлькиеде (азаматтық қызметкерлер мектебінде) экономикадан сабақ
беруші Сакызлы Оганнес-паша. Ол классикалық либералды экономика саласында
жазған көптеген еңбектері бар, ол өз еңбектерінде империяның алға
басуындағы негізгі шарттарға сәйкес еркіндігін қарастырды. Сондай-ақ, ол
Адам Смидтің Халықтың баю себептері және табиғат туралы зерттеу деген
еңбегін аударып және ондағы негізгі көзқарастарды 1881ж. шыққан Мебад-и
Илм-и Сервет-и Милель атты кітабына қосты. Бұл еңбегінде ол экономиканың
мына бір феномендерін қарастырды: тұтыну, өндіру, тауар айналымы, еңбек
құны және т.б. Адам табиғатындағы шынайылыққа қарсы болған социалистік
идеяға сын айтқан алғашқы еңбектері болды [38, б. 54-83].
Экономикадағы либерализмнің арнайы деңгейінде Османдық Ғылыми
Қоғамының мөрлік органы қаражатымен насихатталды, ол білім мнистрі Мюниф -
пашамен негізделді. Еңбектердің 1863ж. құрылған Меджмуа-и Фунун (Ғылымды
шолу) деп аталатын бұл бөлімнің алға қойған мақсаты қоғамды ғылымның түрлі
жетістіктерімен таныстыру. Бұл шолуда жас түрік үкіметінің болашақ қаржы
министрі Джавид-бей, Оганнес-паша және т.б. экономика бойынша мақалалары
басылды [74, б. 64-67].
Осман империясында Танзиматтан соң ұлттық емес шетелдік кәсіпкерлік
қанат жайды. ХХ ғ. басында Түрік компрадорлық буржуазия түрік емес
ұлттардан – гректер, армяндар, еврейлер және т.б. өкілдерінен құралды [2 б
16]. Түріктердің жеке өзінің өнімдері – қолөнершілерден кейде
ортағасырдағы бірлескен коорпарациялар – эснафтармен жеткізілді [21, б.
9]. Түрік ұлтты саудагерлері өнім өндірушілер мен өзге ұлттық буржуазиялар
арасындағы делдал болды [22, б. 57].
Алайда, ХХ ғ. басында қалыптаса бастаған османдық орта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz