Тәуелсіздіктен кейінгі қазақ – түрік әдеби-мәдени байланыстары
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Тарау. Қазақстан мен Түркия арасындағы байланыстарың қалыптасуы және дамуы
1.1 Қазақ.түрік мәдени байланыстаның қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Өнер саласындағы байланыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3 Білім беру саласындағы байланыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2 Тарау. Қазақ.түрік әдеби.мәдени байланыстардағы ТҮРКСОЙ ұйымының рөлі
2.1 ТҮРКСОЙ .дың құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.2 ТҮРКСОЙ .дың мақсаты мен міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.3 ТҮРКСОЙ .дың қызмет аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
3 Тарау. Қазақ.түрік арасындағы әдеби байланыстар ... ... ... ... ... ... ..38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
1 Тарау. Қазақстан мен Түркия арасындағы байланыстарың қалыптасуы және дамуы
1.1 Қазақ.түрік мәдени байланыстаның қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Өнер саласындағы байланыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3 Білім беру саласындағы байланыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2 Тарау. Қазақ.түрік әдеби.мәдени байланыстардағы ТҮРКСОЙ ұйымының рөлі
2.1 ТҮРКСОЙ .дың құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.2 ТҮРКСОЙ .дың мақсаты мен міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.3 ТҮРКСОЙ .дың қызмет аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
3 Тарау. Қазақ.түрік арасындағы әдеби байланыстар ... ... ... ... ... ... ..38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
ӘЛ – ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Шығыстану факультеті
Түріктану кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тәуелсіздіктен кейінгі қазақ – түрік әдеби-мәдени байланыстары
Орындаған: 4 курс студенті
Құрбан Б.
Ғылыми жетекшісі:
аға
оқытушы Әбілдаев Ж. Ә.
Пікір сарапшысы:
Ф.ғ.д.,
профессор
Күмісбаев Ө.К.
қорғауға жіберілді
__________2005
кафедра меңгерушісі аға оқытушы Қалиев А.
АЛМАТЫ 2005
Мазмұны
І.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .3
1 Тарау. Қазақстан мен Түркия арасындағы байланыстарың қалыптасуы және
дамуы
1.1 Қазақ-түрік мәдени байланыстаның
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ..7
1.2 Өнер саласындағы
байланыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3 Білім беру саласындағы
байланыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2 Тарау. Қазақ-түрік әдеби-мәдени байланыстардағы ТҮРКСОЙ ұйымының
рөлі
2.1 ТҮРКСОЙ -дың
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.2 ТҮРКСОЙ -дың мақсаты мен
міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.3 ТҮРКСОЙ -дың қызмет
аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
3 Тарау. Қазақ-түрік арасындағы әдеби
байланыстар ... ... ... ... ... ... ..38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 46
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...48
Кіріспе
ХХ ғасырдың 90-шы жылдарының басы адамзаттың даму тарихында үлкен бір
дүбірлі өзгеріспен басталды. Бүкіл Евразия материгінде ең күшті, ең қуатты,
саяси аренада социализм, коммунизм идеясын басшылыққа алып, капиталистік
жүйеге қарсы бағытта дамып келе жатқан біртұтас республикалар жүйесі
ыдырап, халықаралық аренада жаңадан жас тәуелсіз мемлекеттердің пайда
болуының өзі халықаралық қатынастардың даму тарихында жаңа бір кезең
туғанын көрсетті.
Экономикасы мен саяси әлеуметтік дамуы бір орталыққа бағындырылған
бұрынғы Кеңестер Одағы мемлекеттерінің бұдан былайғы кезеңде нақты даму
бағытын белгілеп, халықаралық қатынастар жүйесінде өзіндік орнын табуы
өзекті мәселеге айналды. Осы ретте тәуелсіздігін алған Қазақстан
Республикасының алдында өзінің барлық экономикалық-әлеуметтік
мүмкіндіктерін тиімді пайдалана отырып, сыртқы саясатта дұрыс бағыт
белгілеп, бүкіл әлемдік даму үрдісіне тез арада қосылу міндеті тұрды. Ал
бұл мәселе шетел мемлекеттерінің қолдауынсыз халықаралық ұйымдардың
көмегінсіз жүзеге асуы мүмкін емес жағдай еді.
Мемлекеттер арасындағы сыртқы саясат, дипломатиялық қарым-қатынастар –
достықты, бейбіт мақсатты, өзара сенімді, тиімді де пайдалы келісімді
көздейді. Мұндай игілік – сауда, кең ауқымды мәдени байланыстар арқылы
жүзеге асады.
Диплом жұмысының өзектілігі: Әлемдегі мемлекеттердің даму тәжірибесін
ескере отырып, елдегі қайта құру ісін нәтижелі жүзеге асыруда Қазақстан
үкіметі Батыс Европа елдеріне қарағанда, Азия елдерінің даму үрдісінің
жақындығын ескереді.
Он бір миллион шаршы көлемдегі кең – байтақ географияда тұратын екі
жүз миллиондық Түркі әлемі, бүгінде Еуразияның нақты шындығына айналды. Бұл
шындық, ғасырлар қойнауына қарай тереңдеген ұлы мәдениеті, адам ресурстары,
мемлекеттік тәжірибесі, табиғи байлықтары және сан-салалы мүмкіндіктерімен
әлем сахнасынан өз орнын іздеуде. Бұл ұлы әлемнің ұлттық және рухани
құндылықтары: тілі, діні мен мәдениеті бір. Ойшылдары мен өнерпаздары
ортақ. Өмірге, дүниеге деген философиялық көзқарастары, ғасырлар туғызған
табиғи өзгешеліктерге қарамастан өте жақын әрі ұқсас, түркі елдері деп
аталатын түбі бір, тілі ортақ 40-қа жуық елдердің бір-бірінен ұзақ жылдар
ажырап қалуы - өзекті өртегені өкініш еді. Түркі елдерінің қайта қауышуына
тәуелсіздік алған 5 мемлекеттің - Әзербайжан, Қазақстан, Қырғызстан,
Түркіменстан, Өзбекстаннан басқа түркі халықтары мен Түркия мемлекеті
арасында орнаған дипломатиялық, сауда, мәдение қатынастырдың аса қарқынды
қанат жаюы – тарихи құбылыс, ұлы үрдіс болды. Қазақстан үшін бұл ретте түбі
бір, діні бір, дәстүрі бір Түркия Республикасымен жақындасуы ғасырлар бойы
түркі халықтарының арманының жүзеге асқандығы еді.
Соңғы он неше жылда ел өмірінде жүргізген қайта құрулардың арқасында
Алдыңғы Азияда Еуропалық даму үрдісіне сай ақсүйектік державалардың біріне
айналған Түркияның халықаралық аренада алатын орны мен даму тәжірибесінің
Қазақстан мемлекеті үшін маңыздылығы ерекше.
Екі ел арасындағы тығыз бауырластық қарым-қатынастың орнауы туралы
Н.Ә. Назарбаев:
Қазақстан мен Түркияны байланыстыратын ортақ негіздер аз емес:
географиялық жағынан екі ел Еуропа мен Азияның тоғысқан жерінде,
этнографиялық тұрғыдан келсек – халықтардың шыққан тегі, тілі және
мәдениеті тамырлас, - деген еді.
Түркияның экономикалық, саяси, мәдени-гуманитарлық салалардағы көмегі
Қазақстан мемлекетінің бүкіл қажетін өтемегенімен де, белгілі бір дәрежеде
қолдау, қуат бергені сөзсіз.
Тегі бір екі елдің өзара қарым-қатынасының барысы, даму деңгейі
Алдыңғы және Орта Азия аймағы мен халықаралық аренада алатын орны мен
бейбіт қатынасты қамтамасыз етудегі рөлі аймақтық интеграцияны жүзеге
асырудағы белсенділігі бүгінгі күні бұл мәселердің өзектілігін айқындайды.
Бүгінгі күні Түркия мемлекетінің саяси қолдауы мен саяси қолдау мен
экономикалық көмегі, мәдени саладағы нәтижелі ынтымақтастығы – нарықтық
экономиканы құру бағытында дамып келе жатқан еліміз үшін үлкен әсерін
тигіхзері даусыз.
Қазақстан мемлекетінің сыртқы саясатының әртүрлі мәселелерін зерттеу
оның халықаралық ұйымдар шеңберінде шетел мемлекеттерімен жан-жақты
ынтымақтастығын, соның ішінде түбі бір Түркия мемлекетімен мәдени-әдеби
байланыстардың дамуының негізгі тенденцияларына талдау жасау ғылыми жағынан
да, саяси көзқарас тұрғысынан да өзекті мәселе.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстанның сыртқы саясатында Түркиямен
қарым-қатынасының ұзақ болмауы салдарынан бұл тақырыпта арнайы
зерттеулердің жоқтығына негіз болған. Алайда, қазіргі кезеңдегі
Қазақстанның Түркия мемлекетімен байланысының қалыптасуы, болашағы
зерттеліп бір қатар көлемді еңбектер де өз бағасын тауып отырғаны белгілі.
Қазақстанның Түркиямен болған әдеби-мәдени қарым-қатынасы орнауының
алғашқы қадамдары және дамуы туралы түсіну мен негіздеуде Бурыбаева
Ардақтының 2002 жылы жарық көрген Қазіргі кезеңдегі Қазақстан-Түркия
қатынастары атты кітабы дипломдық жұмысты жазуға негіз болды.
Сонымен қатар, 1992 жылы бастап еркін еларалық газет болып шыққан
Zaman-Қазақстан басшылығының екі жақты қарым-қатынастың барлық жағын
қамтып, құнды пікірлер мен тарихи-танымдық материалдар, көптеген
мағлұматтар алудың басты көзі болды десек артық емес. сонымен қатар
Егеменді Қазақстан, Түркістан, Жетісу сияқты газеттер мен Түрік
дүниесі, Bilig, Ақ желкен журналдарының Қазақстан – Түркия әдеби-
мәдени байланыстары туралы талдаулар жасауға, ғылыми негізде ой түйіндеуге
септігі мол болды.
Республикамыздың мерзімді басылымдарымен қатар Түрік Республикасы өзі
мұрындық болып ашқан орыс-түрік тілдерінде кеңінен мағлұмат беретін Medya
және Turk Dunyasi атты басылымдардың көмегі көп.
Екі жақты қарым-қатынастың әдеби-мәдени салаларында дамып-өрбуінің
деңгейін, факторлық сипатын, нәтижесін, болашаған анықтауда саралау, талдау
әдісі қолданылды.
Екі жақты байланыстардың аймақтық дәрежедегі әлемдік даму үрдісіне
қосып отырған үлесінің маңызын көрсететін салыстырмалы әдіс дер едік. Бұл
әдіс Қазақстанның басқа елдерге қарағанда Түркиямен болған сыртқы
саясатының ерекшелігін анықтауға мүмкіндік береді.
Күнделікті баспасөз беттеріндегі материалдар негізінде Қазақстан
Республикасының Түркиямен әдеби-мәдени байланысының орнауы, дамуын анықтап,
мәнін ашуда бақылау, қадағалау әдісін қолдандық.
Тақырыптың зерттелу деңгейіне көз жүгірте отырып, жұмысты жазуда
мынадай мақсат алға қойдық: қазақ-түрік әдеби-мәдени байланыстарының түркі
жақындастығының тарихи заңдылығын анықтау, екі ел арасындағы байланыстардың
қалыптасуы мен барысын, қазіргі кезде қалай жалғасын тауып, дамып келе
жатқанын және қатынас орнаған жылдардағы атқарған игілікті іс-шараларды,
оның нәтижелерін жеткізу. Осы негізде дипломдық жұмысты жазуда туындайтын
міндеттер: - Қазақстан мен Түркияны ортақ негізді, шығу тегінің бірлігінде,
түркі тегінің, өркениетінің тарихи тамыры өткен ғасырлар қойнауында
жатқанын көрсету.
- қазақ-түрік әдеби-мәдени саладағы байланыстардың барысын, қамтып
отырған мәселелер ауқымын, қол жеткен жетістіктер деңгейі мен маңыздылығын
анықтай отырып, екі жақты байланысты нығайтудағы рөлін негіздеу.
- ТҮРКСОЙ халықаралық ұйымының екі ел арасындағы әдеби-мәдени
байланыстарға қосқан үлесін анықтау.
Жұмыстың құрылымы: Дипломды жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Тарау. Қазақстан мен Түркия арасындағы байланыстардың
қалыптасуы және дамуы
1.1. Қазақ-түрік мәдени байланыстарының қалыптасуы
Қай халықтың болмасын елдігін, өзіне тән ерекшелігін, мемлекеттігін
білдіретін жағдай сол елдің мәдениеті, білімі, әдет-ғұрпы, салт дәстүрі.
Өйткені жер бетінде адам қалай пайда болып тіршілік етсе, сол адаммен бірге
мәдениет, әдет-ғұрып пайда болып, өркендеп дамиды. Сондықтан әр мемлекеттің
даму дәрежесі оның мәдениетінің, ғылымы мен білімінің, адамдарының әл-
ауқатының қаншалықты даму деңгейде екендігімен өлшенеді, соған қарап
бағаланады.
Қандай заман болмасын, қандай жағдайда болмасын екі ел арасындағы
қарым-қатынаста мәдени байланыстардың маңызы өте зор. Өйткені сол елдердің
дәстүрі, ғылымы, өнері, мәдениеті осы елдерді жақындастарытын,
бауырластыратын, достастыратын рухани күш. Өнердің құдіреті, ғылымның
құдіреті ешқандай тосқауылды, шектеуді білмейді, оған тіпті аудармашының да
қажеті жоқ. Күллі әлем мәдениетінің құдіретіне бас иіп, құрметтеп,
қастерлеп ізгі дәстүрлермен мемлекеттің арасын жақындастыратын ерекше бір
рухани күш ретінде үлкен маңыз береді.
Мәдениет – халықтың салт-дәстүріне, әдет-ғұрпына, ауыз және жазба
әдебиетіне, тіліне, сазына, дініне, мораль мен этикасына және экономикасына
қатысты туындылары, осы әсемдіктің қоймасы мен халық болғандықтан, мәдениет
– демократия.
Мәдениет – тарих, мәдениет – тіл мен дін, мәдениет көне қазбалар мен
жазба жәдігерлер, музыка, әдебиет, асқақ рух және руханият.
Бұл ретте қазақ пен түріктің түбі бір түркі халықтары екендігі,
ежелден дамып келе жатқан, тамыры тереңде жатқан түркі өркениетінің
өкілдері екендігі екі елдің бір-бірімен жақындаса түсуіне негіз боларлықтай
маңыз бепріліп отырғандығы бұлтартпас айғақ.
Бүгінгі күні түркі өркениеті әлемдегі қалыптасып қалған өркениет
үрдісімен қатар қоярлықтай мыңжылдық тарихы бар үлкен үрдіс.
Түркі елдерінің арасынан шыққан көрнекті ғұламалардың, ойшылдардың,
өнер қайраткерлерінің тізбегіне үстірт көз тастағанның өзінде түріктің
өркениет тарихындағы орны мен мәніне қанығуға болады.
Алгебраның негізін салған Хорезми, әлемнің екінші ұстазы атанған
философ Әл- Фараби, әмбебап білімпаз Бируни, тілші ғалым Қашқари, т.б.
түркі өркениетінің көрнекті өкілдері. Бұған қоса түркі тілінде сопылық
поэзияның негізін салған Яссауи, философиялық – дидактикалық дастан
жаратқан Баласағұн, ақындар Низами, Навои, Физули сынды жұлдыздарды мәңгі
есте сақтау, ұрпақтарға үлгі ету біздің парызымыз 28.
Осындай ұлы адамдар негізін салып берген түркі өркениеті бүгінде
жалғасын табуда. Бүгінгі күні түркі тілдес мемлекеттердің мақсаты – осы
өркениеттердің ізгі туындыларын, мәңгі өлмес дәстүрлерін жаңартып,
жаңғыртып бүкіл әлемге түркі өркениетінің өшпес маңызын көрсетіп, әлем
өркениетінің ерекшелігін таныту.
Осы ретте әртүрлі саяси кедергілерден үзіліп қалған мәдени
байланыстарды жалғастыру бүгінгі күннің өзекті мәселесі. Қазақстан мен
Түркияның арасындағы ең алғашқы қадамның да мәдениет саласында жасалуының
негізі осында деп ойлаймыз.
Кеңестер Одағы кезінде тікелей қарым-қатынастың болмауынан екі елдің
арасындағы мәдени байланыс туралы деректер жоқтың қасы. Тек 1979 жылы 25-30
қыркүйек аралығында Стамбул қаласында Гунайдын газетінің ұйымдастыруымен
болған алтын марафон эстрадалық әндер конкурсында жерлесіміз өнер жұлдызы
Роза Рымбаеваның қатысып, екінші орынды иеленгендігі туралы мәлімет бар.
Қазақстан мен Түркия республикасының арасындағы мәдени қарым-қатынас
1990 жылы 5-6 желтоқсан аралығында Түрік мемелекетінің мәдениет министрі
Намык Кемал Зейнектің біздің елімізге арнайы сапармен келуінен бастау
алады.
1990 жылы 5 желтоқсандағы ниеттесу шартынан кейін екі ел арасындағы
рухани байланысты одан ары жақындастыра түсу мақсатында, 1992 жылдың 1
мамырында Қазақстан мен Түркия мемелекеттерінің президенттері мәдени
ынтымақтастық шартына қол қойды.
Қол қойған құжаттарда екі елдің ұлттық мәдениетінің фестивальдарын
өткізу, жоғарғы оқу орындарымен тікелей байланыс жасау, студенттер алмасу,
Қазақстан университеттерінде түрік тілі кафедраларын ашу, түрік раиосы мен
телевидениесінің хабарларын қазақстандықтарға тарату, мәдени орталықтар
ашу, екі жақты музыка, өнер қайраткерлерінің гастрольдік сапарларын
ұйымдастыру, режиссер, дирижер, хореографтардың барыс-келісін қадағалау,
кітаптар, өнер туындылары, микрофильдермен алмасу, екі жақты аударам
саласын жандандыру, т.б. көптеген мәселелер төңірегінде келісімдер жасалды.
Қоғамдағы өзгерістерді аңдап отырған бұл мемелекет басшылары түркі тілдес
халықтармен жақындасуды әдейі мәдени байланыстан бастағаны көп нәрсені
аңғартады.
Н.К. Зейбек бастаған делегация өкілдері түбі бір түркі мәдениетінің
халықтарымен жақындасудың сәті түскендігін, ендігі жерде түркі мәдениетінің
үндестіре дамытуда достық, өзара көмек, тәжірибе алмасу арқылы бүкіл әлемге
түркі мәдениетінің кереметін, ұлы күшін таныту керектігін мақсат еткен.
Екі ел арасындағы бұл құжаттар мәдени жақындасудың бастамасы, жол
ашары болды. Түрік делегациясының басты назарын аударған Түркістан
қаласындағы түркі әлеміндегі бейнелердің бірі Қожа Ахмет Иассауи кешені
болды. Түрік делегациясы осы А. Иассауи және Арыстанбаб кешендерін қайтадан
жаңартып, өркендетуді Түркия мемлекеті өз қолына алатынын білдірді.
Екі елдің арасындағы байланыстың болашағын бекітуде Түрік делегациясы
Шымкент қаласында болып, ондағы оқушылар сарайының жұмыс тәртібімен
танысып, оқушылардың өнерлерін тамашалады. Сонымен қатар Шымкент қаласының
суретшілерінің туындылары қойылған көрме залында болып, қазақтың сурет
өнерімен таныстып, сол арқылы Қазақстандықтардың тұрмыс – тіршілігінен
біраз мағлұмат алды.
Осы сапардың нәтижесінде түркі мәдениетінің бұтақтары түрік халқы мен
қазақ халқының арасын жақындастыратын игі шаралар жүйесі белгіленіп, екі
халықтың бұдан былайғы уақытта мәдени жақындасуына жол ашылды. Мәдените
саласындағы бұл жақындасудың алғашқы қадамын нақты бекіте түсіп,
мемелекеттік дәрежеде күшейте түсу үшін Түркияға Қазақ ССР-нің Мемлекеттік
Комиетінің төрағасы Қанат Саудабаев бастаған делегация арнайы сапармен
барып қайтты. Бұл сапардың қорытындылары жөнінде пресс- конференция
ұйымдастырып, делегация басшысы Қ. Саудабаев есеп берді 29.
Делегация Түрік меелекетінің бірнеше қалаларында болып, түрік
мәдениетінің үлгілерімен танысып, мәдениет саласында екі елдің арасында
атқарылатын шараларды келісіп келді.
Әсіресе, Қазақстан делегациясының назарын аударған түріктердің А.
Иассауи және Арыстанбаба кешендерін қайтадан қалпына келтіру жұмыстарын өз
мойындарына алатындықтарын, барлық құрал-жабдықты өздері
жеткізетіндіктерін, туристер үшін Керуен-сарай халықаралық қонақ үйін
салатындықтарын білдірді. Мұның өзі түрік халқының ата-бабаларының
мұрасына, ғұлама ұстаздардың қасиетіне бас иіп, қадірлеп-қастерлей білетін
дәстүрлерін көрсетеді.
Осы сапарда екі елдің арасында ірі өнер ұжымдарының гастрольдерін
ұйымдастыру, Стамбул мен Алматыда ұлттық мәдени орталықтар ашу, өнер және
мәдениет күндерін өткізу туралы мәселелер қарастырылды.
Қазақстан делегациясының сапары екі елдің арасындағы мәдени қарым-
қатынасты өркендетуге жасалған нақты қадам болды. Тек қана мәдениет қай
елдің болмасын саяси тұрақтылығының, экономикалық жақсартуының, рухани
өрлеуінің негізі, тірегі. Осыған байланысты мәдени қарым-қатынасты дамыту,
өркендеу мемлекеттің алдында тұрған міндеті.
Міне, осыдан кейін Қазақстан мен Түркия арасында мәдениет, білім,
руханият салаларындағы байланыстар кең ауқымды өріс алды.
Екі жақты қарым-қатынасты жандандыруда жасалған тағы бір қадам
Алматыда халықаралық ынтымақтастық жөніндегі түрік агенттігі бөлімінің
(ТИКА) жұмыс жасай бастауы болды.
Түркия мемлекеті 1992 жылы 24-ші қаңтарды сыртқы істер министерлігінің
құрамында түркі тілдес мемлекеттермен және постсоветтік кеңістіктегі
мемлекеттермен қарым-қатынасты дамыту мақсатында Министрлер Кеңесінің №480
қаулысымен Түрік ынтымақтастығы мен даму агенттігін (ТИКА) құрған болатын
30. Қазір бұл агентіктің Азербайжан, Грузия, Молдавия, Тәжікстан,
Түркіменстан, Өзбекстан, Қырғызстан мемлекеттерінде тұрақты бөлімдері жұмыс
жасауда.
1994 жылы 17-ші қазан күні Анкара қаласында екі елдің сыртқы істер
министрлері Қ. Тоқаев пен Ә. Инөнү өзара түсінісу меморандумына қол қойды
31. Мұнда екі жақты экономикалық және әлуметтік ынтымақтастықты
жандандыру үшін, барлық іс-әрекетті үйлестіру жұмысы Қазақстан республикасы
жағынан экономика министрлігіне қарасты шетелдік инвестициялар жөніндегі
Ұлттық агенттік пен халықаралық ынтымақтастық жөніндегі Түрік Агенттігіне
(ТИКА) жүктелгендігі жарияланған.
Агенттіктің негізгі мақсаты – дамушы елдерге экономикалық көмек
көрсету, соның ішінде түркі тілдес және ТМД елдеріне экономика, сауда,
білім, мәдениет, әлуметтік салаларда жәрдем беру және тікелей техникалық
көмек көрсету.
Түрік Агенттігі өз мақсатындағы түрік мәдениетінің ескетркіштерін
кейінгі ұрпаққа жеткізу, сақтау мәселесін жүзеге асыруда түркілердің
тарихы, мәдениеті туралы кітаптарды басып шығару жұмысын жүзеге асыруда.
Манас эпосы, Физули, Қазақстан және Евразия түріктері, Орхон
ескерткіштері, атты басылымдар жарық көрді. Ендігі кезекте Түрік агенттігі
Түрік мәдениетінің көрмесі атты жобаны ұйымдастыру жұмысын қолға алуда
32.
Бұл жоба бойынша Агенттік ежелгі түрік мәдениетінің ескерткіштерін
жүйелеп, экспонат ретінде көрсетуге дайындық жүргізіліп, әлемнің әр
жеріндегі музейлерге орналастыру және олардың арнайы каталогын шығаруды
жоспарлап отыр.
Өркениет – дегеніміз ұзақ мерзімді эволюциялық тарихи дамудың
нәтижесінде бір не бірнеше ірі этностардың қалыптасқан этнодемографиялық,
әлуметтік-мәдени бірегейлігі. Белгілі бір кеңістіктегі материалды, рухани
мәдениетті біртұтас макро жүйе, мәдени тип. Географиялық кеңістік бірде
кеңіп, бірде тарылып, қусырылса да сол типтік негіз, оның өзегі сақталады.
Өркениетке терең қарасақ ол мемлекет билеу мәдениеті, ол халықтың
рухани мәдениеті, ол адами қарым-қатынастың мәденитеті, ол махаббат,
отбасын құру, өмір әрекетінің мәдениеті, ол халықаралық, мемлекетаралық
қатынастар мәдениеті, ол өзі өмір сүрген ортаны сақтау мәдениеті.
Осы кең мағынадағы мәдениет - эволюциялық даму үстіндегі халықтарды
тағылықтан шығарып, варварлықтан өткізіп, өркениетке жеткізеді. Батыстық
еуроцентристер адам баласының бір бөлігі өркениеттік дамуға бейімді, ал
қалғаны өркениеттік жасампаздық жасауға қабілетсіз деп біледі. Даланың
құлы, әлеммен байланысы жоқ, эволюциялық дамуы жоқ көшпенділер, олай
болса тарихы жоқ қауым деген пікірді уағыздайды.
Ғалымдардың бір тобы Алтайдан Днепрге дейін мәдени-тарихи кеңістікте
эволюциялық даму динамикасы бар халықтардың бірлестігі – ол түркі
тектестердің мәдени бірлестігі екендігін дәледейді.
1997 жылғы қыркүйек айындағы Түркия пример-министрі М. Илмаздың сапары
кезінде Алматыда түрік мәдени орталығының ашылу рәсімі болды. Мұның өзі
түрік мәдениетінің қазақ еліне танылып, түбі бір ортақ өркениет
негіздерінің үндесуіне жағдай жасайтын сәтті қадам болды. Орталық жұмысын
түрік елшілігіндегі мәдениет ісі жөніндегі орынбасары А. Коркмаз мырза
басқарып отырды. Бұл мәдениет орталығында түрік әдебиеті, өнері, тарихи
ескерткіштерінің музейі ашылған, онда Ахмет Иассауи кесенесін қайта құру
құрылысының жұмысын қандай дәрежеде жүргізіліп жатқандығы туралы фото
объектілер негізінде кең мағлұмат беруге жағдай жасалған. Түрік мәдени
орталығы түрік тілін үйрету ісін қолға алып, арнайы сынып ашып, тіл үйрету
курстары жұмысын жандандыруда. Сонымен қатар қазақ-түрік мәдениетінің
жақындастығын айқындауда әртүрлі концерттер, әдеби кештер ұйымдастарып, екі
жақты мәдени қатынастардың дамуына өз үлесін қосуда.
Екі елдің арасындағы мәдени байланысына Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Түркияға 1992 жылы 30-31 қазан аралығында
жоғары дәрежедегі түркі тілдес мемлекеттердің басшыларының кеңесіне қатысу
сапарында одан әрі кеңейтілуіне жағдай жасалды. Осы сапарда екі ел
басшылары кездесіп, бірнеше құжаттарға қол қойды.
Олардың ішінде мәдени-имандылық қарым-қатынас саласында білім мен
ғылым, мәденит пен спортты дамыту жөніндегі келісім Қазақ мемлекеттік
телерадио компаниясымен Түрік телерадиосы арасындағы ынтымақтастық туралы
хаттама, сонымен қатар ғылыми, мәдени, қоғамдық ұйымдар, жеке
телекомпаниялар арасында келісімдерге қол қойылды.
Түркі мемлекет қайраткерлері, барлық түркі қауымдарының ұстанған
бірсыпыра ортақ көзқарастары болған. Солардың бірі саяси тәуелсіздік,
екіншісі – шашыраңқы түркі тайпаларының басын қосып, қауым бірлігін
қамтамасыз ету. Түркі мемлекеттерінде билік жүргізу ісіне жат жұрттықтарды
араластырмау, бөгде мәдениеттің әсерін мейлінше сырт ұстауға тырысу,
ондай мәдениет элементтерін түркі мемлекетінің мүддесіне сәйкес келгенде
ғана пайдалану шынайы түркі ұлттық саясатының басты принциптері саналған.
Әрбір мемлекет - өзін туғызған мәдениеттің ең жоғарғы әлеуметтік
көрінісі. Әрбір ұлт өзінің тарихын, мәдениетін мақтаныш етеді. Осы тұрғыдан
бір-бірін таныған, құрметтеген туыстас, көршілес елдердің тарихы еншілес,
тағдыры тамырлас болады.
Түркі тілдес халықтардың мәдени байланыстардың жаңа қырынан дамуына
1993 жылы 21-32 наурызда Түркияның Анталья қаласында өткізілген Түрік
тілдес мемлекеттер мен халықтардың бауырластық, ынтымақтастық құрылтайы
себеп болды. Бұған Қазақстан мәдениет министрі бастаған өнер майталмандары
қатысты. Құрылтайдағы басты мәселе – түркі халықтарының мәдениетін көтеру
және әдебиет пен тілді дамыту, негізінен түркі тілдес халықтардың әліпбиін
ортақ негізге көшіру мәселелері қарастырылды. Бұл Құрылтайдың екінші
мәжілісі 1994 жылы 22-23 қазанда Измир қаласында өткізілді.
Қазақстан мен Түркияның арасындағы мәдени байланысты кеңейтіп одан әрі
дамытуда 1996 жылы қазан айында екі елдің мәдениет министрлері Т.А. Мамашев
пен Н. Кахраман қол қойған 1996-1998 жылдарға арналған Түркия мен
Қазақстанның мәдени байланысы туралы келісім-шарттың маңызы зор болды.
Қазақстан мен Түркия мемлекеттері арасындағы мәдени байланыс екі ел
мемлекет басшыларының арнайы кездесуінде пысықталып, мән беріліп отырды.
Күнделікті өмірдің өзі дәлелдеп отырғандай, екі елдің арасындағы мәдени
байланыстар жыл өткен сайын күшейіп, ешқандай кедергілерсіз дамуда.
2. Өнер саласындағы байланыстар
Қазақстан мен Түркия республикалары арасында қол қойылған мәдени
ынтымақтастық шартында екі елдің мәдениет және өнер күндерін өткізудің
мерзімі белгіленген болатын. Осыған сәйкес 1991 жылы 25 көкек – 1 мамыр
аралығында Түркияда Қазақстанның өнері және мәдениет күндері болып өтті.
Оған Қазақстан делегациясын Қазақ КСР-ның мемлекеттік кеңесшісі Мырзатай
Жолдасбеков бастап барды 32.
Өнер және мәдениет күндерінің ашылуы Анкарада, жабылу салтанаты
Стамбул қаласында өткізілді. Бұл күндер түрік халқының мәдени өміріндегі
елулі оқиғалар болды. Түбі бір екі халық үшін бұл күндер нағыз мейрам
күніне айналды.
Қазақстан өнер шеберлері Қазақ ССР-ның халық әртістері қоюшы-режиссер
Байғали Досымжанов пен балетмейстер Зауірбек Райбаев дайындаған гала-
концерт берді. Бұл гала-концертте КСРО және ҚРС-нің халық әртістері Р.
Жұбатурова, Ғ. Есімов, Қ. Байбосынов, әншілер А.Қоразбаев, композиторлар Н.
Тілендиев, Е. Рахмадиев және т.б. өз өнерлерін көрсетті. Сонымен қатар
халықаралық конкурстардың жүлдегері, пианист Гүлжәмилә Қадырбекова мен
скрипкашы Гауһар Мырзабекованың өнерлері өнер сүйер қауымды тәнті етті. Ал
қазақ балетінің жұлдыздары, Қазақ КСР-ның еңбек сіңірген әртістері Г.
Тұтқабаева мен М. Қадырова, Б. Смағұловтардың шеберлігі қызу қарсы алынды.
Концертте сонымен қатар өз өнерлерін иллюзионисші-шеберлер С. Шукуров
пен С. Қабигужина ортаға салса, өздерінің қызықты бағдарламасымен жас
иллюзионисшілер Раиса және Балтабек Жұмағұловтар да көзге түсті.
Түрік жұртына қазақ халқының ән-күй өнерінің сүбелі туындыларын
танытқан КСРО-ның халық әртісі Н. Тілендиев бастаған Отырар сазы
фольклорлық оркестрі мен Сазген, Мұрагер фольклорлық ансамбілдері
болды. Сонымен қатар Салтанат, Алтынай атты би ұжымдары қазақ халқының
би өнерінің де жоғары дәрежеде дамығанын танытты.
Бұл мәдениет күндерінің бағдарламасында белгіленгендей Түркияда Қазақ
кино өнерінің апталығы да сәтті өтті. Түрік жұртшылығының назарына төрт
көркемсуретті фильм ұсынылды. Олар: режиссер Б. Мансуровтың түсірген
Бейбарыс Сұлтан атты екі сериялы жаңа фильмі, Р. Нугманов түсірген Ине
және режиссер Т. Теменовтың Бөлтірік адамдар арасында атты фильмі болды.
Сонымен қатар, Е. Абдрахмановтың мультипликациялық фильмі жаворонок
көрсетілді. Ал деректі фильиерден режиссерлар О. Рымжанов және В. Рерих
түсірген семей облысындағы ядролық сынақ аймағын жабу үшін күрескен халық
қозғалысы туралы Полигон лентасы мен В. Татенко түсірген Момыш-ұлы
фильмі болды.
Қазақ делегациясы түрік халқын қазақ әдебиетінің туындыларымен
таныстыру мақсатында кітап көрмесін ұйымдастырды. Сондай-ақ, қазақтың
тұрмыс-тіршілігі мен өнерін паш ету мақсатында қазақтың сәндік – қолданбалы
өнерінің көрмесін ұйымдастырды. Ол үшін мемлекеттік музейден 162 әртүрлі
әдемі заттар-ежелгі зергерлік бұйымдар, ұлттық киімдер, теріден, сүйектен
және ағаштан жасалған заттар апарылды. Сонымен қатар қазақтың киіз үйі
ішіндегі жасаулары ұсынылып, ол Анкарадағы музейге ескерткішке қалдырылды.
Қазақстандықтардың бұл өнер күндері түрік жұрты қазақ халқының осы
уақытқа дейін қандай дәрежеде дамығанын, мәдениетін, өнер және білім
деңгейінің қаншалықты дамығанын танытып тастады. Сөйтіп, бұдан былай екі
халықтың одан әрі жақындасуына жол ашты.
Екі елдің арасындағы мәдени байланыстың нығайып, қазақ халқының түрік
халқы туралы білімін кеңейтуде 1992 жылы 31 қазаннан 1 қарашада өткен Түрік
халқының өнер мен мәдениеті күндері үлкен ықпал жасады.
Түркия өнер қайраткерлерін Түркия мәдениет министірі Факри Сағлар
бастап келді.
31 қазанда Абай атындағы опера және балет театрында түрік мәдениеті
күндерінің ашылу салтанаты және түрік өнер шеберлерінің концерті болды.
Концертте көне түрік сазды ансамблдері, фольклорлық және эстрада шеберлері,
мемлекеттік би ансамблі өнерлерін көрсетті. Екі күн бойы қазақстандақтар
түрік халқының өнерімен танысты.
Сонымен қатар, Ә. Қастеев атындағы өнер музейінде түрік қолөнершілері
мен суретшілері туындыларының көрмесі ұйымдастырылды. Түрік мәдениетінің
күндері Қазақстандағы түрік диаспорасы көп орналасқан Талғар мен Шелек
аудандарында да жұртшылықты қанағаттандыратындай дәрежеде өткізілді. Осы
сапарда министрлер екі жақ бірігіп Қ.А. Иассауи туралы көп сериялы фильм
түсіруді қолға алу туралы келісті.
Сондай-ақ, түрік үкіметі Иассауи кешенін қайта қалпына келтіруге 3830
миллион түрік лирасын бөлетінін атап көрсетті 34.
1992 жылы желтоқсан айында Стамбулда Түркия президенті Тұрғыт Өзалдың
ұлы Ахмет Өзал жеке телевизиялық 6-каналы мен Қазақстанның Таң жеке
теледидар каналы арасында келісім шарт жасалды. Келісімге Ахмет Өзәл мен
Таң телекомпаниясының директоры Ләйлә Бекетова қол қойған болатын 68.
Осы келісім бойынша Қазақстан жұртшылығы Түркия мемлекеті туралы
теледидардан толық мәліметтер ала бастады. Түркия мемлекеті Қазақстанның
өміріндегі барлық елеулі оқиғаларды атап өтуге, бірге өткізуге үнемі
назарын аударып отыр.
1998 жылы тамыз айында Түркияға саяхат мақсатында Қазақстандық
жазушылар мен журналистерден ұйымдысқан делегация барды. Бұған Қазақстан
тілшілер қоғамы бастығы Камал Смайыл, белгілі ғалым-жазушы Мұхтар Мағауин,
Хабар телевидениесі хабар бөлімі бастығы Нұрлан Нұрғазин, Қазақстан
телеканалынан Ұлбосын Айтөлен, Заман-Қазақстан газетінен Жұмабай
Шаштайұлы, қазақ-түрік білім қоры бастығы Али Тоқұл және Заман газеті
хабар бөлімі бастығы Енес Жансевер қатысты 10№
Қазақ-түрік білім қоры шақыруымен Түркияға келген тілшілер тобы
Түркияның жазушылар және тілшілер қоғамы басшысы Фетхуллах Гүленмен де
кездесті. Гүлен мырза әр тақырыпта қойылған тілшілер сұрауларына жауап
берді. Қазақстан тілшілері де бір аптаға созылған сапардан тәжірибе алмасып
көптеген мағлұматтар алды.
Осы жылдың 30 тамызында Заман-Қазақстан газетінің орталығында Қазастан
тілшілер қоғамы бастығы Камал Смайылдың басшылығында Қазақ-түрік
журналистер одағы құрылды 36. Мақсаты - түрлі ұлыстардан құрылған
Қазақстандағы жағдайды баымдап отыру, саясатқа қарсы барлық басылымдардың
арасында ынтымақтастық орнату, Түркия мен Қазақстан арасындағы достықты,
әртүрлі байланыстарды, диалогтарды жақындастыруға тырысу. Бұл бас қосуда
қатысқандар жағынан Қазақ-түрік журналистер одағы бастығы болып, Заман-
Қазақстан газетінің баспа директоры Ж. Шаштайұлы белгіленді.
1998 жылдың маусым айынан бастап Қазақ радиосының ұлттық Шалқар
арнасы бойынша аптасына бір рет 20 минут көлемінде түрікше хабар таратыла
бастады. Қазақстандағы Түркия елшілігі жанынан бұл шара бұдан екі-үш жыл
бұрын ұйымдыстырылған болатын.
1999 жылдың ақпан айында Қазақ-түрік журналистер қоғамы
ұйымдастырған Мақала байқауында жүлдеге лайық деген журналистерге құнды
сыйлықтар табыс етілді 37.
Жиынды қазақ-түрік білім қорының төрағасы Заман-Қазақстан газеті
Өкілдігінің басшысы Әли Тоқұл басқарып отырды. Бауырлас екі халық ынтымағы
мен қатынастарын нығайтуда бұқаралық ақпарат құралдарының ерекше рөліне
тоқталаған ол былай деді: Тарихи тамыры бір туысқан елдердің жақындасуы,
арадағы байлықтараға мұрындық болу – бұқаралық ақпарат өкілдігінің
үлесінде, осы мақсатта құрылып қауымдастық тарапынан ұйымдастырылған
алғашқы ауқымды шараның нәтижесіне куә болып отырсыздар. Қазақстан
журналистер одағының төрағасы, қазақ-түрік журналистер қауымдастығының
төралқа мүшесі Камал Смайыл Қазақстанда тұңғыш рет құрылған халықаралық
қаламгерлер одағының алдағы уақытта көлемді істерді жоспарлап отырғанына
тоқталды.
Қазақстандағы Түркия елшісі К. Ташкент екі ел арасындағы мәдени, тіл,
дін бірлігін баяндай келіп, ынтымақтастықты өркендетуде жазушылар мен
тарихшыларға жүктелген міндеттің салмақтылығын тілге тиек етті. Бәйгеге 40-
тан астам ақпарат құралдарының өкілдері қатысып, олардың 15-і жүлдегер
атанды.
Қол қойған бұрынғы келісімдерге сәйкес, Қазақстан мен Түркия арасында
шығармашылық ұжымдар мен жеке әншілердің гастрольдік сапарлары
ұйымдастырылды.
1997 жылы Түркияның Ялова қаласында өткен фестивальге Қазақстаннан
1993 жылы құрылған Ер төстік балалар қоры қатысып, жүлделі орынды иеленді
38. 1998 жылы тамызда Жамбыл облыстық балалар мен жасөспірімдер
орталығының Бозторғай ансамбілі Түркия елінде болып өнер көрсетті.
Бозторғай - осы елде өткен Аспендос атты халықаралық музыкалық-
фольклорлық фестивальге қазақ елінен қатысқан үш өнер ұжымының бірі.
Тараздық жас өнерпаздары орындаған әндер мен билерді шетелдік бауырларымыз
үлкен қошаметпен қарсы алды.
1998 жылы 27-28 қарашада Түркия Республикасы мәдениет министрі
мемлекеттік діни музыка көркем өнершілері және түрік елдері білім қоры
Сема үйірмесі сема ойындарын көрсету үшін Қазастанға келді 39. Бұл
мәдени шараның қазақ-түрік білім қоры мен Қазақстан мәдениет министрлігі
бірлесе ұйымдастырды. Екі ел арасындағы мәдени, көркемөнер байланысының
дами түсуін мақсат еткен бұл шара халыққа тегін көрсетілді. Сема
үйірмесінің бастығы Әбдұлкәдір Дікіжі, бұл діни билерді Орталық Азияға
таныстырмақ мақсатында екендігін, сема үйірмесінің бұрын Еуропа
мемлекеттеріне барып өнер көрсеткенін, ал Орталық Азияға алғаш рет келуі
екендігін айтты. Қазақстан мәдениет министрлігі атынан сөйлеген мәдениет
мүдірі Дидаш Битова Орталық Азия мәдениетінің негізінде Мәуләна мен Қ.А.
Иассауи мәдениетінің жатқанынатап өтті.
Есімі әлемге әйгілі әнші Таркан 2004 жылы мамырдың 25-і күні
Стамбулдан Алматыға келіп түсті. Кешкісін Медеу спорт кешенінде
жоспарланған концертін берді. Таркан Ду-Ду альбомымен халық арсында
бірінші рет Қазақстанда шығып отыр. Оған Қазақстандықтар шексіз алғыстарын,
ризашылықтарын білдірді 40. Сонымен қатар, ол Орталық Азия елдерінің
ішінде біздің мемлекетімізде тұңғыш концертін ұйымдастырды. Тарканды
тамашалауға Алматы қаласының әкімі В. Храпунов, Түркияның Қазақстандағы
төтенше және өкілетті елшісі Танер Севен мырза, т.б лауазымды адамдар
келді.
Екі елдің елшіліктерінің көмегімен өнер ұжымдарының гастрөлдері,
бейнелеу өнері көрмелері ұйымдыстырылды. Бұл орайда өнер адамдарымыз
әсіресе, айтулы скрипкашы А. Мұсаходжаева мен Ж. Аубакированың Стамбулдағы
концерттері және Қ.А. Иассауи атындағы университетінің жас өнерпаздары
Түркияның бірқатар қалаларында гастрольдік сапарда болып қайтты 41.
Екі ел өкілдерінің өзара өткізген мәдени шараларға қатысуының өзіндік
құндылығы бар екені даусыз. Атап айтқанда, бір топ қазақстандық ғалымдар,
әдебиетшілер және қоғам қайраткерлері Денизли қаласында өткізілген VI түркі
тілдес мемлекеттердің достық, бауырластық және ынтымақтастық құрылтайына
ЮНЕСКО-ның ұйымдастыруымен және президент С. Демирелдің қамқорлығымен өткен
Қорқыт ата мұрасын танып білу ғылыми-практикалық конференциясына қатысты.
Аталмыш конференция шеңберінде елбасы С. Демирел түркі тілдес елдердің
бірқатар ғылым және әдебиет қайраткерлеріне – олардың ішінде Қазақстандық
белгілі қаламгер Мұхтар Шахановта бар – Ататүрік атындағы халықаралық
мәдениет орталығының құрметті мүшесі куәлігін табыс етті.
Екі ел қатынасын нығайтып, мәдени байланыстарды арттыруда бауырлас
қалалардың қосқан үлесі орасан зор болып отыр. Бұрын Қазақстан, Түркия
күндері өтетін болса, енді екі елде алма-кезек бауырлас қалалардың күндері
өтетін болып жүр.
1998 жылы Алматы мен Стамбул бауырлас қала мемарандумына қол қойылды.
Осы жылы Алматы облысының әкімі Заманбек Нұрқаділов, Стамбул қаласының
әкімі Режеп Тайып Ердоғанның шақыруымен 14-17 март аралығында Стамбулға
барды. Заманбек Нұрқаділов екі бауырлас ел арсындағы достық, бауырластық
және іскерлікті арттыра түсуді мақсат етіп қойғандықтарын айтты. Екі
қаланың мәдениет, діни және тарихи байланыстардың күшті және ортақ
болғандықтан мәдениет, хабар, білім, техника, өнеркәсіп, экология,
денсаулық, спорт және туризм сияқты салаларда ынтымақтастықтың
арттырылатындығын айтты 42.
2001 жылы Стамбулда өткен Алматы қаласының күндері оңтүстік
астаналықтардың әлі есінде. Бауырлас қалалардың достық құшағы айқасқан сол
мерекеге Қазақстаннан 1000-ға жуық қонақ барып қатысып, жоғары деңгейдегі
кездесулер, өнер мерекелері, т.б мәдени шаралар ұйымдастырылған еді. 2004
жылы 28 қыркүйек пен 2 қазан арасында Алматыда Стамбул қаласының күндері
өтті. Мәдени күндердің ашылу салтанаты, яғни Стамбул қаласының Алматы
қаласындағы мәдениет күндеріне қатысушылар шеруі 28 қыркүйек күні
Республика алаңынан ҚР Орталық Мемлекеттік мұражайына дейін жүріп өтті
43.
Мәдени күндер аясында көптеген ресми кездесулермен бірге бірқатар
концерттік бағдарламалар, қойылымдар жоспарланған еді. Түркияның Мехтер
оркестірінің, Шаман бишілер тобының және Мевлеви дәруіштерінің
мерекелік шырқауы халық көңілінен шығып, қызу қолдауға ие болды. Сонымен
қатар, Ирфан Гүрдал, Ферхат Гөчер, Зелиха Сунал, Халұк Левент сынды эстрада
және кино жұлдыздарының өнерлері, бірқатар көркем фильмдер Алматылықтар
көңілінен шығып, терең алғысқа бөлінді.
Бауырлас қала Астана мен Анкара арасындағы байланыстар жоғары деңгейде
жалғасып отыр. 2001 жылы Астанада Түркиядан 150-ден астам шақырылған
қонақтың қатысуымен Анкара күндері, артынан іле-шала Анкарада да сол
мөлшердегі қазақстандық қонақтардың қатысуымен Астана күндері өткізілген
болатын 44. Мұндай бағдарламалар екі елдің достығына және мәдениет
алмасуына септігін тигізді.
2002 жыл 5 рет өткізілген Астана күндеріне Анкара қаласы әкімі Меліһ
Гөкчек мырза қатысты. Астана мен Анкара арсындағы қатынастар өте жақсы
достықпен дамып келеді, екі қала әкімдері арасында жасалған протоколдарға
сай бауырластық тек жылына бір рет құттықталып қоймай, өзара мәдениет және
өнер алмасулары тіпті де жақындай, беки түседі деп жоспарланып отыр.
2002 жылы жер жаннаты Жетісудың бас қаласы Талдықорған түріктің
көрнекті қаласы Антальямен бауырлас қала болды 45. Бұл өзара достық,
бауырластық қатынастардың алғашқы қадамы еді. Осы жылы Антальяға
Талдықорған қаласының өкілдері арнайы барып қайтқан болатын. Сол
бауырластық келісімі үшін желтоқсанның 18-і күні Анталья қаласы әкімінің
орынбасары Ибрахим Коч бастаған делегациясы Талдықорған қаласына келді.
Оларды облыс әкімі Шалбай Құлмақанов қабылдап, Жетісу жерімен таныстырып,
сыйлықтар тапсырды.
Әкім қабылдауынан кейін екі қаланың бауырластығының маңызы жайлы
айтылып, экономика, мәдениет, спорт, туризм, білім салаларындағы
байланыстарды одан әрі дамыту жайлы сөз болды. Талдықорған қаласының әкімі
Сәкен Жылқайдаров пен Анталья мэрінің орынбасары Ибрахим Коч бауырластық
келісімге салтанатты түрде қол қойды. Қонақтар қала шетінде орналасқан
қазақ-түрік лицейінде болып, оқу орнының жұмысымен танысып, өздеріне
арналған дастарханнан дәм татып, концерт тамашалады. Қонақтар қонақжайлылық
танытып, құшақ жая қарсы алған облыс басшылығына және қала тұрғындарына
ризашылықтарын білдірді.
Өнер саласындағы байланыстар екі ел арасындағы достық қарым-қатынасты
нығайтып, екі халықтың бір-бірін одан әрі жете түсінуіне жақсы көпір болып,
көңіл қуантар серпінмен дами береді деп сенеміз.
3. Білім беру саласындағы байланыстар
Екі ел арасындағы мәдени байланыс білім беру саласында кеңінен дамып
отыр. Бұл саланың негізгі құжаты 1992 жылғы 18-мамырда Анкара қаласында
Қазақстан республикасының білім беру министірі Ш. Шаяхметов пен Түркия
республикасының ұлттық білім беру министірі К. Топтан қол қойған
ынтымақтастық туралы хаттама.
Хаттамада екі жақты студент, стажер, ғылыми қызметкерлермен алмасу,
Қазақстанда түрік тілін оқыту орталығын және түрік жағы 4 оқу орнын ашуға,
әдебиеттер алмасуға, т.б, нақты шаралар мерзімі, саны аныцқталып
көрсетілген. Хаттама 1997 жылдың 31-желтоқсанына дейін күшінде болатындығы
анықталған.
Білім беру, оқу-ағрту саласы адамдарды бір-біріне жақындатуда,
топтастыруда үлкен орын алады. Өйткені ғасырлар бойы адамзат баласы жинаған
жетістіктерді, ілімдерді ескермейінше, оқып-үйренбейінше қоғамның ілгері
дамуы мүмкін емес. Ал оқу-ағарту ісінде әлем жұртшылығы жинаған тәжірибені
оқып-үйрену бұл дамуды көрсетеді.
Тәуелсіздік алған Қазақстан мемлекетінің оқу-ағарту саласына Түркия
мемлекетінің көрсетіп жатқан көмегі мол. Ең алдымен 1992-93 оқу жылында 4
қазақ-түрік лицейі ашылған еді, ал қазіргі күнде лицейдің саны 28-ге жетті.
Бұл лицейлерді Алматыда құрылған қазақ-түрік лицейлерінің басқармасы
түріктің Фезагазетчилик, Шелале және Ефрак фирмаларының тікелей
көмегімен ашты.
Қазақ-түрік лицейлерінің мақсаты - әлем стандарты бойынша жоғарғы
деңгейде білім беру, осы заманға сай құрал-жабдықтарды және білімді
жетілдіріп, білім беру қызметтерінің ең жақсы үлгілерін пайдалана отырып
сапалы білім беру, сонымен қатар қазақ-түрік халықтарының бауырластығы мен
достығын нығайту.
Лицейлерде математика, химия және биология пәндері ағылшын тілінде,
қазақ тілі мен әдебиеті, қазақстан тарихы мен географиясы, бейнелеу өнері,
дене шынықтыру пәндері – қазақша, жалпы тарих, жалпы география, компьютер,
социология, психология, логика пәндері – түрік тілінде оқытылады.
Лицейлердің бәрі дерлік жаңа компьютер, аудио-видео аппараттарымен
жабдықталаған, оқу-құралдарымен толық қамтамасыз етілген. Лицейлердің
әрқайсысында оқушылар жатақханасы бар.
Қазақ-түрік лицейлері әлемдік стандартқа сай білім беретіндіктен,
білімнің әр саласында мамандандырылған, біраз лицейлер осы жекелеген
мамандық сипаттарына ие. Мысалы, Тараз қаласындағы лицей - экономикалық ,
Талдықорған қаласындағы – техникалық, Шымкент және Алматыда шығыстану
лицейлері ашылған. Талғарда техникалық қыздар лицейі жұмыс жасайды. Тараз
қаласындағы экономикалық колледжге 9-сыныпты бітірген оқушылар қабылданады
және оларға банк ісі, есеп және сауда бағытында білім беріледі.
Талдықорған қаласындағы техникалық лицейге 9-сыныпты бітіргендер
қабылданады. Бұл лицейде компьютер, экономика, ағаш ұсталығы және
декоративті өнер бөлімдері бар.
Шымкент және Алматыдағы шығыстану лицейлеріне 6 және 8-сыныпты
бітірген оқушылар алынады. Бұл мектептерде 1 жыл арабша, түрікше және
қазақша дәрістер оқытылады. Жоғарғы сыныпта жаратылыстану ғылымдарымен
қатар шығыстану саласындағы пәндер үйретіледі.
Талғар техникалық қыздар лицейінде 8-сыныпты бітірген қыз балалар
компьютер ісі мамандаға бойынша қабылданады 46.
Қазақ-түрік лицейлері бүгінгі күні Қазақстан жұртшылығы назарын білім
сапасы, тәрбие ісімен аударып отыр. Қазақ балаларының көбі осы лицейлерде
білім алуда. Қазіргі кезде қазақ-түрік лицейлері Қазақстанның барлық басты
қалаларында ашылған.
Қазақ-түрік лицейлерінің оқушылары біраз халықаралық олимпиадаларға
қатысып, жүлделі орындарға ие болды. Осылайша олар Қазақстанды әлемге
танытуда өз үлестерін қосып отыр.
1994 жылы Болгарияда биология пәнінен өткен олимпиадада Түркістан
қаласындағы қазақ-түрік лицейінің оқушылары С. Шерханов, Б. Бахаудинов, Н.
Сихымбаев күміс медаль, ал А. Махмудов қола медальға ие болды. 1995 жылы
Түркияның Ерзурум қаласында Орталық Азия мемлекеттерінің биология пәнінен
өткізілген халықаралық олимпиадада қазақ-түрік лицейінің оқушылары алтын
және күміс медальдарға ие болды. Сол жылы Тайландта (Бангкок қаласында)
өткен олимпиадада шәкірттер екі қола медаль, 1996 жылы Украинада болған
олимпиадада екі алтын, бір қола медальді иеленді 47.
1991жылы әлемнің 23 мемлекетінің қатысуымен математика пәнінен
Анкарада өткен олимпиадада Жезқазған қазақ-түрік лицейінің оқушысы Рүстем
Медетов және Ақтөбе қазақ-түрік лицейінің оқушылары Ринат Бекболатов алтын,
С. Нұрымов қола, Ақсай (Алматы) лицейінің оқушысы М. Шахметов қола медальға
ие болды 48.
1996ж ақпан айында Стамбулда өткен ІІІ Европалық олимпиадада Өскемен
қаласының қазақ-түрік лицейінің оқушысы А. Әбілханов пен Ақмешіт қаласының
қазақ-түрік лицейінің оқушысы А. Дәрібаев күміс медальді жеңіп алды 49.
1998ж Республикалық олимпиадада 1-3 орындарды қазақ-түрік лицей
түлектері жеңіп алды. 1999ж Алматы қаласында 40 мемлекет қатысқан
математикалық жобалардың халықаралық жарысы болып өтті. Бұл жарыста
Талдықорған қаласындағы қазақ-түрік лицейінің 11-сынып оқушысы Д. Каменев
жеңіп шығып, алтынана алқа тақты.
200 1жылы математика пәнінен халықаралық олимпиада АҚШ-та өтті. Бұл
олимпиадада Ақтөбе қазақ-түрік лицейінен Ә. Молдоңғаров, Б. Бектеміров және
А. Жұмакеновтар алтыннан алқа тағынса, ал Өскемен қазақ-түрік лицейінен И.
Гайничев те алтын медальға ие болды.
2003ж 14-19 шілдеде Жапонияның Токио қаласында математика пәнінен
халықаралық олимпиадада 3 лицей оқушысы жүлде төрінен көрінді.
2003ж 4-11 шілде аралығында Грекияның Афина қаласында химия пәні
бойынша өткен олимпиадада екі лицей оқушысы күміс, қола медальдарға ие
болды. 2003ж 9-16 шілде аралығында Беларусияның астанасы Минскіде биология
пәні бойынша өткен халықаралық олимпиадада бір лицей оқушысы қола медальға
ие болды.
Университетке түсу үшін қазақ-түрік лицейлері 11-сыныпты бір жыл
арнайы түлектер үшін дайындық жұмыстарын жүргізеді. Емтихан сұрақтары TCS-
Түркия республикасының жоғарғы оқу-орындары үшін емтихан, TOFEL (YOS) –
шетелдік студенттер үшін емтихан, SAT – Қазақстандағы университеттерге түсу
үшін жүргізілген емтихан болып бөлінеді.
Қазақ-түрік лицейлерінің түлектері, бітіргеннен кейін 90% жоғарғы оқу
орындарының студенттері атанады екен. Мәліметтерге сүйенсек, алғашқы қазақ-
түрік лицейлерінің оқушылары 80% Қазақстан университетеріне, 20% Түркия
және шетел университетеріне оқуға түскен.
Қазақ-түрік лицейлерінің бұл жетістіктері оқу сапасының жоғары
деңгейде екенін көрсетеді. Бұл лицейлер болашақта қазақ, түрік, ағылшын,
орыс тілдерін жетік меңгерген жоғары деңгейдегі мамандардың, екі ел арасын
жақындастыратын мамандардың өсіп, білім алып шығуындағы маңызы зор.
1993 жылы Қазақстанда түрік мамандардың көмегімен Түркістан қаласында
Ахмет Иассауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті ашылған
болатын.
Түрік дүниесінің астанасы Түркістанда орналасқан Ахмет Иассауи
атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті 1991 жылы 6 маусымда
Қазақстан Президенті Н. Назарбаевтың жарлығымен Түркістан мемлекеттік
университеті болып ашылған болатын.
Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Түркия Республикасы Үкметі
арасындағы келісім бойынша 1992 ж 30 сәуірінде Түркістан мемлекеттік
университеті Халықаралық қазақ-түрік университеті болып қайта құрылды.
Бұл университетің бой көтеруіне Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті
Н. Назарбаев пен Түркияның сол кездегі премьер-министрі, кейіннен
Президенті болған С. Демирельдің үлесі зор болды. Түркия мемлекеті оқу-
ағарту ісінде Қазақстанға жан-жақты көмек берудегі нақты істердің бірі осы
университетке халықаралық статус беріп, екі елдің арасын жалғастыратын
болашақ мамандарды дайындауға үлес қосып, байланысты нығайтуда. Қол
қойылған келісімде 1993 жылдан бастап университет жұмыс істейтіндігі, оның
құрылысын жүргізуге, техникалық жағынан жабдықтауға Түркия өзі көмек
көрсететіндігін мәлімдеді. Университеттің басшысы болып белгілі ғалым,
академик М. Жүрінов тағайындалды.
Аймақтық дәрежеде білім беретін бұл университетке үлкен маңыз беріліп
отыр. 1993 жылы 30 маусымда Алматы қаласында осы университетті құруда –
ынтымақтастық шарт жасалды. Жасалған шартқа университеттің жұмысын екі
жақтың мамандары мүше бола алатын арнайы Өкілдік Кеңес басқаратындығы
және университет жарғысы қабылданғаны жарияланды. Бұл университеттің
материалдық –техникалық базасы түрік мемлекетінің көмегі нәтижесінде
нығайып келеді. Университет өз алдына жеке қалашық пен жатақханалар салуға
Түркия 10 миллион доллар қаржы бөлді.
1995 жылғы маусым айында Түркия Президенті С. Демирел Қазақстан
Президенті Н. Назарбаевпен бірге университеттің ірге тасын қалауға үлес
қосты. Мұның өзі өкімет басшыларының екі елдің арасындағы достық қарым-
қатынасты нығайтуға деген үлкен ниеттерін көрсетті. Сол сапарда С. Демирел
бұл университет аймақтағы тұрақтылық пен бейбітшілік үшін қызмет етеді-
деп атап өтті 51.
Түрік үкіметі бұл университетті толығымен жабдықтауды өз мойнына алып,
университетке 20 миллиард түрік лирасын техникалық көмек көрсетуге бөлді.
Құны 70 000 АҚШ доллары болатын компьютерлік жабдықтар, түрлі
лабораториялық жабдықтарға дейін Түркістанға жеткізілді. Сөйтіп, Түркия
Қ.А.Иассауи атындағы университетті қазіргі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Шығыстану факультеті
Түріктану кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тәуелсіздіктен кейінгі қазақ – түрік әдеби-мәдени байланыстары
Орындаған: 4 курс студенті
Құрбан Б.
Ғылыми жетекшісі:
аға
оқытушы Әбілдаев Ж. Ә.
Пікір сарапшысы:
Ф.ғ.д.,
профессор
Күмісбаев Ө.К.
қорғауға жіберілді
__________2005
кафедра меңгерушісі аға оқытушы Қалиев А.
АЛМАТЫ 2005
Мазмұны
І.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .3
1 Тарау. Қазақстан мен Түркия арасындағы байланыстарың қалыптасуы және
дамуы
1.1 Қазақ-түрік мәдени байланыстаның
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ..7
1.2 Өнер саласындағы
байланыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3 Білім беру саласындағы
байланыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2 Тарау. Қазақ-түрік әдеби-мәдени байланыстардағы ТҮРКСОЙ ұйымының
рөлі
2.1 ТҮРКСОЙ -дың
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.2 ТҮРКСОЙ -дың мақсаты мен
міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.3 ТҮРКСОЙ -дың қызмет
аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
3 Тарау. Қазақ-түрік арасындағы әдеби
байланыстар ... ... ... ... ... ... ..38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 46
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...48
Кіріспе
ХХ ғасырдың 90-шы жылдарының басы адамзаттың даму тарихында үлкен бір
дүбірлі өзгеріспен басталды. Бүкіл Евразия материгінде ең күшті, ең қуатты,
саяси аренада социализм, коммунизм идеясын басшылыққа алып, капиталистік
жүйеге қарсы бағытта дамып келе жатқан біртұтас республикалар жүйесі
ыдырап, халықаралық аренада жаңадан жас тәуелсіз мемлекеттердің пайда
болуының өзі халықаралық қатынастардың даму тарихында жаңа бір кезең
туғанын көрсетті.
Экономикасы мен саяси әлеуметтік дамуы бір орталыққа бағындырылған
бұрынғы Кеңестер Одағы мемлекеттерінің бұдан былайғы кезеңде нақты даму
бағытын белгілеп, халықаралық қатынастар жүйесінде өзіндік орнын табуы
өзекті мәселеге айналды. Осы ретте тәуелсіздігін алған Қазақстан
Республикасының алдында өзінің барлық экономикалық-әлеуметтік
мүмкіндіктерін тиімді пайдалана отырып, сыртқы саясатта дұрыс бағыт
белгілеп, бүкіл әлемдік даму үрдісіне тез арада қосылу міндеті тұрды. Ал
бұл мәселе шетел мемлекеттерінің қолдауынсыз халықаралық ұйымдардың
көмегінсіз жүзеге асуы мүмкін емес жағдай еді.
Мемлекеттер арасындағы сыртқы саясат, дипломатиялық қарым-қатынастар –
достықты, бейбіт мақсатты, өзара сенімді, тиімді де пайдалы келісімді
көздейді. Мұндай игілік – сауда, кең ауқымды мәдени байланыстар арқылы
жүзеге асады.
Диплом жұмысының өзектілігі: Әлемдегі мемлекеттердің даму тәжірибесін
ескере отырып, елдегі қайта құру ісін нәтижелі жүзеге асыруда Қазақстан
үкіметі Батыс Европа елдеріне қарағанда, Азия елдерінің даму үрдісінің
жақындығын ескереді.
Он бір миллион шаршы көлемдегі кең – байтақ географияда тұратын екі
жүз миллиондық Түркі әлемі, бүгінде Еуразияның нақты шындығына айналды. Бұл
шындық, ғасырлар қойнауына қарай тереңдеген ұлы мәдениеті, адам ресурстары,
мемлекеттік тәжірибесі, табиғи байлықтары және сан-салалы мүмкіндіктерімен
әлем сахнасынан өз орнын іздеуде. Бұл ұлы әлемнің ұлттық және рухани
құндылықтары: тілі, діні мен мәдениеті бір. Ойшылдары мен өнерпаздары
ортақ. Өмірге, дүниеге деген философиялық көзқарастары, ғасырлар туғызған
табиғи өзгешеліктерге қарамастан өте жақын әрі ұқсас, түркі елдері деп
аталатын түбі бір, тілі ортақ 40-қа жуық елдердің бір-бірінен ұзақ жылдар
ажырап қалуы - өзекті өртегені өкініш еді. Түркі елдерінің қайта қауышуына
тәуелсіздік алған 5 мемлекеттің - Әзербайжан, Қазақстан, Қырғызстан,
Түркіменстан, Өзбекстаннан басқа түркі халықтары мен Түркия мемлекеті
арасында орнаған дипломатиялық, сауда, мәдение қатынастырдың аса қарқынды
қанат жаюы – тарихи құбылыс, ұлы үрдіс болды. Қазақстан үшін бұл ретте түбі
бір, діні бір, дәстүрі бір Түркия Республикасымен жақындасуы ғасырлар бойы
түркі халықтарының арманының жүзеге асқандығы еді.
Соңғы он неше жылда ел өмірінде жүргізген қайта құрулардың арқасында
Алдыңғы Азияда Еуропалық даму үрдісіне сай ақсүйектік державалардың біріне
айналған Түркияның халықаралық аренада алатын орны мен даму тәжірибесінің
Қазақстан мемлекеті үшін маңыздылығы ерекше.
Екі ел арасындағы тығыз бауырластық қарым-қатынастың орнауы туралы
Н.Ә. Назарбаев:
Қазақстан мен Түркияны байланыстыратын ортақ негіздер аз емес:
географиялық жағынан екі ел Еуропа мен Азияның тоғысқан жерінде,
этнографиялық тұрғыдан келсек – халықтардың шыққан тегі, тілі және
мәдениеті тамырлас, - деген еді.
Түркияның экономикалық, саяси, мәдени-гуманитарлық салалардағы көмегі
Қазақстан мемлекетінің бүкіл қажетін өтемегенімен де, белгілі бір дәрежеде
қолдау, қуат бергені сөзсіз.
Тегі бір екі елдің өзара қарым-қатынасының барысы, даму деңгейі
Алдыңғы және Орта Азия аймағы мен халықаралық аренада алатын орны мен
бейбіт қатынасты қамтамасыз етудегі рөлі аймақтық интеграцияны жүзеге
асырудағы белсенділігі бүгінгі күні бұл мәселердің өзектілігін айқындайды.
Бүгінгі күні Түркия мемлекетінің саяси қолдауы мен саяси қолдау мен
экономикалық көмегі, мәдени саладағы нәтижелі ынтымақтастығы – нарықтық
экономиканы құру бағытында дамып келе жатқан еліміз үшін үлкен әсерін
тигіхзері даусыз.
Қазақстан мемлекетінің сыртқы саясатының әртүрлі мәселелерін зерттеу
оның халықаралық ұйымдар шеңберінде шетел мемлекеттерімен жан-жақты
ынтымақтастығын, соның ішінде түбі бір Түркия мемлекетімен мәдени-әдеби
байланыстардың дамуының негізгі тенденцияларына талдау жасау ғылыми жағынан
да, саяси көзқарас тұрғысынан да өзекті мәселе.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстанның сыртқы саясатында Түркиямен
қарым-қатынасының ұзақ болмауы салдарынан бұл тақырыпта арнайы
зерттеулердің жоқтығына негіз болған. Алайда, қазіргі кезеңдегі
Қазақстанның Түркия мемлекетімен байланысының қалыптасуы, болашағы
зерттеліп бір қатар көлемді еңбектер де өз бағасын тауып отырғаны белгілі.
Қазақстанның Түркиямен болған әдеби-мәдени қарым-қатынасы орнауының
алғашқы қадамдары және дамуы туралы түсіну мен негіздеуде Бурыбаева
Ардақтының 2002 жылы жарық көрген Қазіргі кезеңдегі Қазақстан-Түркия
қатынастары атты кітабы дипломдық жұмысты жазуға негіз болды.
Сонымен қатар, 1992 жылы бастап еркін еларалық газет болып шыққан
Zaman-Қазақстан басшылығының екі жақты қарым-қатынастың барлық жағын
қамтып, құнды пікірлер мен тарихи-танымдық материалдар, көптеген
мағлұматтар алудың басты көзі болды десек артық емес. сонымен қатар
Егеменді Қазақстан, Түркістан, Жетісу сияқты газеттер мен Түрік
дүниесі, Bilig, Ақ желкен журналдарының Қазақстан – Түркия әдеби-
мәдени байланыстары туралы талдаулар жасауға, ғылыми негізде ой түйіндеуге
септігі мол болды.
Республикамыздың мерзімді басылымдарымен қатар Түрік Республикасы өзі
мұрындық болып ашқан орыс-түрік тілдерінде кеңінен мағлұмат беретін Medya
және Turk Dunyasi атты басылымдардың көмегі көп.
Екі жақты қарым-қатынастың әдеби-мәдени салаларында дамып-өрбуінің
деңгейін, факторлық сипатын, нәтижесін, болашаған анықтауда саралау, талдау
әдісі қолданылды.
Екі жақты байланыстардың аймақтық дәрежедегі әлемдік даму үрдісіне
қосып отырған үлесінің маңызын көрсететін салыстырмалы әдіс дер едік. Бұл
әдіс Қазақстанның басқа елдерге қарағанда Түркиямен болған сыртқы
саясатының ерекшелігін анықтауға мүмкіндік береді.
Күнделікті баспасөз беттеріндегі материалдар негізінде Қазақстан
Республикасының Түркиямен әдеби-мәдени байланысының орнауы, дамуын анықтап,
мәнін ашуда бақылау, қадағалау әдісін қолдандық.
Тақырыптың зерттелу деңгейіне көз жүгірте отырып, жұмысты жазуда
мынадай мақсат алға қойдық: қазақ-түрік әдеби-мәдени байланыстарының түркі
жақындастығының тарихи заңдылығын анықтау, екі ел арасындағы байланыстардың
қалыптасуы мен барысын, қазіргі кезде қалай жалғасын тауып, дамып келе
жатқанын және қатынас орнаған жылдардағы атқарған игілікті іс-шараларды,
оның нәтижелерін жеткізу. Осы негізде дипломдық жұмысты жазуда туындайтын
міндеттер: - Қазақстан мен Түркияны ортақ негізді, шығу тегінің бірлігінде,
түркі тегінің, өркениетінің тарихи тамыры өткен ғасырлар қойнауында
жатқанын көрсету.
- қазақ-түрік әдеби-мәдени саладағы байланыстардың барысын, қамтып
отырған мәселелер ауқымын, қол жеткен жетістіктер деңгейі мен маңыздылығын
анықтай отырып, екі жақты байланысты нығайтудағы рөлін негіздеу.
- ТҮРКСОЙ халықаралық ұйымының екі ел арасындағы әдеби-мәдени
байланыстарға қосқан үлесін анықтау.
Жұмыстың құрылымы: Дипломды жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Тарау. Қазақстан мен Түркия арасындағы байланыстардың
қалыптасуы және дамуы
1.1. Қазақ-түрік мәдени байланыстарының қалыптасуы
Қай халықтың болмасын елдігін, өзіне тән ерекшелігін, мемлекеттігін
білдіретін жағдай сол елдің мәдениеті, білімі, әдет-ғұрпы, салт дәстүрі.
Өйткені жер бетінде адам қалай пайда болып тіршілік етсе, сол адаммен бірге
мәдениет, әдет-ғұрып пайда болып, өркендеп дамиды. Сондықтан әр мемлекеттің
даму дәрежесі оның мәдениетінің, ғылымы мен білімінің, адамдарының әл-
ауқатының қаншалықты даму деңгейде екендігімен өлшенеді, соған қарап
бағаланады.
Қандай заман болмасын, қандай жағдайда болмасын екі ел арасындағы
қарым-қатынаста мәдени байланыстардың маңызы өте зор. Өйткені сол елдердің
дәстүрі, ғылымы, өнері, мәдениеті осы елдерді жақындастарытын,
бауырластыратын, достастыратын рухани күш. Өнердің құдіреті, ғылымның
құдіреті ешқандай тосқауылды, шектеуді білмейді, оған тіпті аудармашының да
қажеті жоқ. Күллі әлем мәдениетінің құдіретіне бас иіп, құрметтеп,
қастерлеп ізгі дәстүрлермен мемлекеттің арасын жақындастыратын ерекше бір
рухани күш ретінде үлкен маңыз береді.
Мәдениет – халықтың салт-дәстүріне, әдет-ғұрпына, ауыз және жазба
әдебиетіне, тіліне, сазына, дініне, мораль мен этикасына және экономикасына
қатысты туындылары, осы әсемдіктің қоймасы мен халық болғандықтан, мәдениет
– демократия.
Мәдениет – тарих, мәдениет – тіл мен дін, мәдениет көне қазбалар мен
жазба жәдігерлер, музыка, әдебиет, асқақ рух және руханият.
Бұл ретте қазақ пен түріктің түбі бір түркі халықтары екендігі,
ежелден дамып келе жатқан, тамыры тереңде жатқан түркі өркениетінің
өкілдері екендігі екі елдің бір-бірімен жақындаса түсуіне негіз боларлықтай
маңыз бепріліп отырғандығы бұлтартпас айғақ.
Бүгінгі күні түркі өркениеті әлемдегі қалыптасып қалған өркениет
үрдісімен қатар қоярлықтай мыңжылдық тарихы бар үлкен үрдіс.
Түркі елдерінің арасынан шыққан көрнекті ғұламалардың, ойшылдардың,
өнер қайраткерлерінің тізбегіне үстірт көз тастағанның өзінде түріктің
өркениет тарихындағы орны мен мәніне қанығуға болады.
Алгебраның негізін салған Хорезми, әлемнің екінші ұстазы атанған
философ Әл- Фараби, әмбебап білімпаз Бируни, тілші ғалым Қашқари, т.б.
түркі өркениетінің көрнекті өкілдері. Бұған қоса түркі тілінде сопылық
поэзияның негізін салған Яссауи, философиялық – дидактикалық дастан
жаратқан Баласағұн, ақындар Низами, Навои, Физули сынды жұлдыздарды мәңгі
есте сақтау, ұрпақтарға үлгі ету біздің парызымыз 28.
Осындай ұлы адамдар негізін салып берген түркі өркениеті бүгінде
жалғасын табуда. Бүгінгі күні түркі тілдес мемлекеттердің мақсаты – осы
өркениеттердің ізгі туындыларын, мәңгі өлмес дәстүрлерін жаңартып,
жаңғыртып бүкіл әлемге түркі өркениетінің өшпес маңызын көрсетіп, әлем
өркениетінің ерекшелігін таныту.
Осы ретте әртүрлі саяси кедергілерден үзіліп қалған мәдени
байланыстарды жалғастыру бүгінгі күннің өзекті мәселесі. Қазақстан мен
Түркияның арасындағы ең алғашқы қадамның да мәдениет саласында жасалуының
негізі осында деп ойлаймыз.
Кеңестер Одағы кезінде тікелей қарым-қатынастың болмауынан екі елдің
арасындағы мәдени байланыс туралы деректер жоқтың қасы. Тек 1979 жылы 25-30
қыркүйек аралығында Стамбул қаласында Гунайдын газетінің ұйымдастыруымен
болған алтын марафон эстрадалық әндер конкурсында жерлесіміз өнер жұлдызы
Роза Рымбаеваның қатысып, екінші орынды иеленгендігі туралы мәлімет бар.
Қазақстан мен Түркия республикасының арасындағы мәдени қарым-қатынас
1990 жылы 5-6 желтоқсан аралығында Түрік мемелекетінің мәдениет министрі
Намык Кемал Зейнектің біздің елімізге арнайы сапармен келуінен бастау
алады.
1990 жылы 5 желтоқсандағы ниеттесу шартынан кейін екі ел арасындағы
рухани байланысты одан ары жақындастыра түсу мақсатында, 1992 жылдың 1
мамырында Қазақстан мен Түркия мемелекеттерінің президенттері мәдени
ынтымақтастық шартына қол қойды.
Қол қойған құжаттарда екі елдің ұлттық мәдениетінің фестивальдарын
өткізу, жоғарғы оқу орындарымен тікелей байланыс жасау, студенттер алмасу,
Қазақстан университеттерінде түрік тілі кафедраларын ашу, түрік раиосы мен
телевидениесінің хабарларын қазақстандықтарға тарату, мәдени орталықтар
ашу, екі жақты музыка, өнер қайраткерлерінің гастрольдік сапарларын
ұйымдастыру, режиссер, дирижер, хореографтардың барыс-келісін қадағалау,
кітаптар, өнер туындылары, микрофильдермен алмасу, екі жақты аударам
саласын жандандыру, т.б. көптеген мәселелер төңірегінде келісімдер жасалды.
Қоғамдағы өзгерістерді аңдап отырған бұл мемелекет басшылары түркі тілдес
халықтармен жақындасуды әдейі мәдени байланыстан бастағаны көп нәрсені
аңғартады.
Н.К. Зейбек бастаған делегация өкілдері түбі бір түркі мәдениетінің
халықтарымен жақындасудың сәті түскендігін, ендігі жерде түркі мәдениетінің
үндестіре дамытуда достық, өзара көмек, тәжірибе алмасу арқылы бүкіл әлемге
түркі мәдениетінің кереметін, ұлы күшін таныту керектігін мақсат еткен.
Екі ел арасындағы бұл құжаттар мәдени жақындасудың бастамасы, жол
ашары болды. Түрік делегациясының басты назарын аударған Түркістан
қаласындағы түркі әлеміндегі бейнелердің бірі Қожа Ахмет Иассауи кешені
болды. Түрік делегациясы осы А. Иассауи және Арыстанбаб кешендерін қайтадан
жаңартып, өркендетуді Түркия мемлекеті өз қолына алатынын білдірді.
Екі елдің арасындағы байланыстың болашағын бекітуде Түрік делегациясы
Шымкент қаласында болып, ондағы оқушылар сарайының жұмыс тәртібімен
танысып, оқушылардың өнерлерін тамашалады. Сонымен қатар Шымкент қаласының
суретшілерінің туындылары қойылған көрме залында болып, қазақтың сурет
өнерімен таныстып, сол арқылы Қазақстандықтардың тұрмыс – тіршілігінен
біраз мағлұмат алды.
Осы сапардың нәтижесінде түркі мәдениетінің бұтақтары түрік халқы мен
қазақ халқының арасын жақындастыратын игі шаралар жүйесі белгіленіп, екі
халықтың бұдан былайғы уақытта мәдени жақындасуына жол ашылды. Мәдените
саласындағы бұл жақындасудың алғашқы қадамын нақты бекіте түсіп,
мемелекеттік дәрежеде күшейте түсу үшін Түркияға Қазақ ССР-нің Мемлекеттік
Комиетінің төрағасы Қанат Саудабаев бастаған делегация арнайы сапармен
барып қайтты. Бұл сапардың қорытындылары жөнінде пресс- конференция
ұйымдастырып, делегация басшысы Қ. Саудабаев есеп берді 29.
Делегация Түрік меелекетінің бірнеше қалаларында болып, түрік
мәдениетінің үлгілерімен танысып, мәдениет саласында екі елдің арасында
атқарылатын шараларды келісіп келді.
Әсіресе, Қазақстан делегациясының назарын аударған түріктердің А.
Иассауи және Арыстанбаба кешендерін қайтадан қалпына келтіру жұмыстарын өз
мойындарына алатындықтарын, барлық құрал-жабдықты өздері
жеткізетіндіктерін, туристер үшін Керуен-сарай халықаралық қонақ үйін
салатындықтарын білдірді. Мұның өзі түрік халқының ата-бабаларының
мұрасына, ғұлама ұстаздардың қасиетіне бас иіп, қадірлеп-қастерлей білетін
дәстүрлерін көрсетеді.
Осы сапарда екі елдің арасында ірі өнер ұжымдарының гастрольдерін
ұйымдастыру, Стамбул мен Алматыда ұлттық мәдени орталықтар ашу, өнер және
мәдениет күндерін өткізу туралы мәселелер қарастырылды.
Қазақстан делегациясының сапары екі елдің арасындағы мәдени қарым-
қатынасты өркендетуге жасалған нақты қадам болды. Тек қана мәдениет қай
елдің болмасын саяси тұрақтылығының, экономикалық жақсартуының, рухани
өрлеуінің негізі, тірегі. Осыған байланысты мәдени қарым-қатынасты дамыту,
өркендеу мемлекеттің алдында тұрған міндеті.
Міне, осыдан кейін Қазақстан мен Түркия арасында мәдениет, білім,
руханият салаларындағы байланыстар кең ауқымды өріс алды.
Екі жақты қарым-қатынасты жандандыруда жасалған тағы бір қадам
Алматыда халықаралық ынтымақтастық жөніндегі түрік агенттігі бөлімінің
(ТИКА) жұмыс жасай бастауы болды.
Түркия мемлекеті 1992 жылы 24-ші қаңтарды сыртқы істер министерлігінің
құрамында түркі тілдес мемлекеттермен және постсоветтік кеңістіктегі
мемлекеттермен қарым-қатынасты дамыту мақсатында Министрлер Кеңесінің №480
қаулысымен Түрік ынтымақтастығы мен даму агенттігін (ТИКА) құрған болатын
30. Қазір бұл агентіктің Азербайжан, Грузия, Молдавия, Тәжікстан,
Түркіменстан, Өзбекстан, Қырғызстан мемлекеттерінде тұрақты бөлімдері жұмыс
жасауда.
1994 жылы 17-ші қазан күні Анкара қаласында екі елдің сыртқы істер
министрлері Қ. Тоқаев пен Ә. Инөнү өзара түсінісу меморандумына қол қойды
31. Мұнда екі жақты экономикалық және әлуметтік ынтымақтастықты
жандандыру үшін, барлық іс-әрекетті үйлестіру жұмысы Қазақстан республикасы
жағынан экономика министрлігіне қарасты шетелдік инвестициялар жөніндегі
Ұлттық агенттік пен халықаралық ынтымақтастық жөніндегі Түрік Агенттігіне
(ТИКА) жүктелгендігі жарияланған.
Агенттіктің негізгі мақсаты – дамушы елдерге экономикалық көмек
көрсету, соның ішінде түркі тілдес және ТМД елдеріне экономика, сауда,
білім, мәдениет, әлуметтік салаларда жәрдем беру және тікелей техникалық
көмек көрсету.
Түрік Агенттігі өз мақсатындағы түрік мәдениетінің ескетркіштерін
кейінгі ұрпаққа жеткізу, сақтау мәселесін жүзеге асыруда түркілердің
тарихы, мәдениеті туралы кітаптарды басып шығару жұмысын жүзеге асыруда.
Манас эпосы, Физули, Қазақстан және Евразия түріктері, Орхон
ескерткіштері, атты басылымдар жарық көрді. Ендігі кезекте Түрік агенттігі
Түрік мәдениетінің көрмесі атты жобаны ұйымдастыру жұмысын қолға алуда
32.
Бұл жоба бойынша Агенттік ежелгі түрік мәдениетінің ескерткіштерін
жүйелеп, экспонат ретінде көрсетуге дайындық жүргізіліп, әлемнің әр
жеріндегі музейлерге орналастыру және олардың арнайы каталогын шығаруды
жоспарлап отыр.
Өркениет – дегеніміз ұзақ мерзімді эволюциялық тарихи дамудың
нәтижесінде бір не бірнеше ірі этностардың қалыптасқан этнодемографиялық,
әлуметтік-мәдени бірегейлігі. Белгілі бір кеңістіктегі материалды, рухани
мәдениетті біртұтас макро жүйе, мәдени тип. Географиялық кеңістік бірде
кеңіп, бірде тарылып, қусырылса да сол типтік негіз, оның өзегі сақталады.
Өркениетке терең қарасақ ол мемлекет билеу мәдениеті, ол халықтың
рухани мәдениеті, ол адами қарым-қатынастың мәденитеті, ол махаббат,
отбасын құру, өмір әрекетінің мәдениеті, ол халықаралық, мемлекетаралық
қатынастар мәдениеті, ол өзі өмір сүрген ортаны сақтау мәдениеті.
Осы кең мағынадағы мәдениет - эволюциялық даму үстіндегі халықтарды
тағылықтан шығарып, варварлықтан өткізіп, өркениетке жеткізеді. Батыстық
еуроцентристер адам баласының бір бөлігі өркениеттік дамуға бейімді, ал
қалғаны өркениеттік жасампаздық жасауға қабілетсіз деп біледі. Даланың
құлы, әлеммен байланысы жоқ, эволюциялық дамуы жоқ көшпенділер, олай
болса тарихы жоқ қауым деген пікірді уағыздайды.
Ғалымдардың бір тобы Алтайдан Днепрге дейін мәдени-тарихи кеңістікте
эволюциялық даму динамикасы бар халықтардың бірлестігі – ол түркі
тектестердің мәдени бірлестігі екендігін дәледейді.
1997 жылғы қыркүйек айындағы Түркия пример-министрі М. Илмаздың сапары
кезінде Алматыда түрік мәдени орталығының ашылу рәсімі болды. Мұның өзі
түрік мәдениетінің қазақ еліне танылып, түбі бір ортақ өркениет
негіздерінің үндесуіне жағдай жасайтын сәтті қадам болды. Орталық жұмысын
түрік елшілігіндегі мәдениет ісі жөніндегі орынбасары А. Коркмаз мырза
басқарып отырды. Бұл мәдениет орталығында түрік әдебиеті, өнері, тарихи
ескерткіштерінің музейі ашылған, онда Ахмет Иассауи кесенесін қайта құру
құрылысының жұмысын қандай дәрежеде жүргізіліп жатқандығы туралы фото
объектілер негізінде кең мағлұмат беруге жағдай жасалған. Түрік мәдени
орталығы түрік тілін үйрету ісін қолға алып, арнайы сынып ашып, тіл үйрету
курстары жұмысын жандандыруда. Сонымен қатар қазақ-түрік мәдениетінің
жақындастығын айқындауда әртүрлі концерттер, әдеби кештер ұйымдастарып, екі
жақты мәдени қатынастардың дамуына өз үлесін қосуда.
Екі елдің арасындағы мәдени байланысына Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Түркияға 1992 жылы 30-31 қазан аралығында
жоғары дәрежедегі түркі тілдес мемлекеттердің басшыларының кеңесіне қатысу
сапарында одан әрі кеңейтілуіне жағдай жасалды. Осы сапарда екі ел
басшылары кездесіп, бірнеше құжаттарға қол қойды.
Олардың ішінде мәдени-имандылық қарым-қатынас саласында білім мен
ғылым, мәденит пен спортты дамыту жөніндегі келісім Қазақ мемлекеттік
телерадио компаниясымен Түрік телерадиосы арасындағы ынтымақтастық туралы
хаттама, сонымен қатар ғылыми, мәдени, қоғамдық ұйымдар, жеке
телекомпаниялар арасында келісімдерге қол қойылды.
Түркі мемлекет қайраткерлері, барлық түркі қауымдарының ұстанған
бірсыпыра ортақ көзқарастары болған. Солардың бірі саяси тәуелсіздік,
екіншісі – шашыраңқы түркі тайпаларының басын қосып, қауым бірлігін
қамтамасыз ету. Түркі мемлекеттерінде билік жүргізу ісіне жат жұрттықтарды
араластырмау, бөгде мәдениеттің әсерін мейлінше сырт ұстауға тырысу,
ондай мәдениет элементтерін түркі мемлекетінің мүддесіне сәйкес келгенде
ғана пайдалану шынайы түркі ұлттық саясатының басты принциптері саналған.
Әрбір мемлекет - өзін туғызған мәдениеттің ең жоғарғы әлеуметтік
көрінісі. Әрбір ұлт өзінің тарихын, мәдениетін мақтаныш етеді. Осы тұрғыдан
бір-бірін таныған, құрметтеген туыстас, көршілес елдердің тарихы еншілес,
тағдыры тамырлас болады.
Түркі тілдес халықтардың мәдени байланыстардың жаңа қырынан дамуына
1993 жылы 21-32 наурызда Түркияның Анталья қаласында өткізілген Түрік
тілдес мемлекеттер мен халықтардың бауырластық, ынтымақтастық құрылтайы
себеп болды. Бұған Қазақстан мәдениет министрі бастаған өнер майталмандары
қатысты. Құрылтайдағы басты мәселе – түркі халықтарының мәдениетін көтеру
және әдебиет пен тілді дамыту, негізінен түркі тілдес халықтардың әліпбиін
ортақ негізге көшіру мәселелері қарастырылды. Бұл Құрылтайдың екінші
мәжілісі 1994 жылы 22-23 қазанда Измир қаласында өткізілді.
Қазақстан мен Түркияның арасындағы мәдени байланысты кеңейтіп одан әрі
дамытуда 1996 жылы қазан айында екі елдің мәдениет министрлері Т.А. Мамашев
пен Н. Кахраман қол қойған 1996-1998 жылдарға арналған Түркия мен
Қазақстанның мәдени байланысы туралы келісім-шарттың маңызы зор болды.
Қазақстан мен Түркия мемлекеттері арасындағы мәдени байланыс екі ел
мемлекет басшыларының арнайы кездесуінде пысықталып, мән беріліп отырды.
Күнделікті өмірдің өзі дәлелдеп отырғандай, екі елдің арасындағы мәдени
байланыстар жыл өткен сайын күшейіп, ешқандай кедергілерсіз дамуда.
2. Өнер саласындағы байланыстар
Қазақстан мен Түркия республикалары арасында қол қойылған мәдени
ынтымақтастық шартында екі елдің мәдениет және өнер күндерін өткізудің
мерзімі белгіленген болатын. Осыған сәйкес 1991 жылы 25 көкек – 1 мамыр
аралығында Түркияда Қазақстанның өнері және мәдениет күндері болып өтті.
Оған Қазақстан делегациясын Қазақ КСР-ның мемлекеттік кеңесшісі Мырзатай
Жолдасбеков бастап барды 32.
Өнер және мәдениет күндерінің ашылуы Анкарада, жабылу салтанаты
Стамбул қаласында өткізілді. Бұл күндер түрік халқының мәдени өміріндегі
елулі оқиғалар болды. Түбі бір екі халық үшін бұл күндер нағыз мейрам
күніне айналды.
Қазақстан өнер шеберлері Қазақ ССР-ның халық әртістері қоюшы-режиссер
Байғали Досымжанов пен балетмейстер Зауірбек Райбаев дайындаған гала-
концерт берді. Бұл гала-концертте КСРО және ҚРС-нің халық әртістері Р.
Жұбатурова, Ғ. Есімов, Қ. Байбосынов, әншілер А.Қоразбаев, композиторлар Н.
Тілендиев, Е. Рахмадиев және т.б. өз өнерлерін көрсетті. Сонымен қатар
халықаралық конкурстардың жүлдегері, пианист Гүлжәмилә Қадырбекова мен
скрипкашы Гауһар Мырзабекованың өнерлері өнер сүйер қауымды тәнті етті. Ал
қазақ балетінің жұлдыздары, Қазақ КСР-ның еңбек сіңірген әртістері Г.
Тұтқабаева мен М. Қадырова, Б. Смағұловтардың шеберлігі қызу қарсы алынды.
Концертте сонымен қатар өз өнерлерін иллюзионисші-шеберлер С. Шукуров
пен С. Қабигужина ортаға салса, өздерінің қызықты бағдарламасымен жас
иллюзионисшілер Раиса және Балтабек Жұмағұловтар да көзге түсті.
Түрік жұртына қазақ халқының ән-күй өнерінің сүбелі туындыларын
танытқан КСРО-ның халық әртісі Н. Тілендиев бастаған Отырар сазы
фольклорлық оркестрі мен Сазген, Мұрагер фольклорлық ансамбілдері
болды. Сонымен қатар Салтанат, Алтынай атты би ұжымдары қазақ халқының
би өнерінің де жоғары дәрежеде дамығанын танытты.
Бұл мәдениет күндерінің бағдарламасында белгіленгендей Түркияда Қазақ
кино өнерінің апталығы да сәтті өтті. Түрік жұртшылығының назарына төрт
көркемсуретті фильм ұсынылды. Олар: режиссер Б. Мансуровтың түсірген
Бейбарыс Сұлтан атты екі сериялы жаңа фильмі, Р. Нугманов түсірген Ине
және режиссер Т. Теменовтың Бөлтірік адамдар арасында атты фильмі болды.
Сонымен қатар, Е. Абдрахмановтың мультипликациялық фильмі жаворонок
көрсетілді. Ал деректі фильиерден режиссерлар О. Рымжанов және В. Рерих
түсірген семей облысындағы ядролық сынақ аймағын жабу үшін күрескен халық
қозғалысы туралы Полигон лентасы мен В. Татенко түсірген Момыш-ұлы
фильмі болды.
Қазақ делегациясы түрік халқын қазақ әдебиетінің туындыларымен
таныстыру мақсатында кітап көрмесін ұйымдастырды. Сондай-ақ, қазақтың
тұрмыс-тіршілігі мен өнерін паш ету мақсатында қазақтың сәндік – қолданбалы
өнерінің көрмесін ұйымдастырды. Ол үшін мемлекеттік музейден 162 әртүрлі
әдемі заттар-ежелгі зергерлік бұйымдар, ұлттық киімдер, теріден, сүйектен
және ағаштан жасалған заттар апарылды. Сонымен қатар қазақтың киіз үйі
ішіндегі жасаулары ұсынылып, ол Анкарадағы музейге ескерткішке қалдырылды.
Қазақстандықтардың бұл өнер күндері түрік жұрты қазақ халқының осы
уақытқа дейін қандай дәрежеде дамығанын, мәдениетін, өнер және білім
деңгейінің қаншалықты дамығанын танытып тастады. Сөйтіп, бұдан былай екі
халықтың одан әрі жақындасуына жол ашты.
Екі елдің арасындағы мәдени байланыстың нығайып, қазақ халқының түрік
халқы туралы білімін кеңейтуде 1992 жылы 31 қазаннан 1 қарашада өткен Түрік
халқының өнер мен мәдениеті күндері үлкен ықпал жасады.
Түркия өнер қайраткерлерін Түркия мәдениет министірі Факри Сағлар
бастап келді.
31 қазанда Абай атындағы опера және балет театрында түрік мәдениеті
күндерінің ашылу салтанаты және түрік өнер шеберлерінің концерті болды.
Концертте көне түрік сазды ансамблдері, фольклорлық және эстрада шеберлері,
мемлекеттік би ансамблі өнерлерін көрсетті. Екі күн бойы қазақстандақтар
түрік халқының өнерімен танысты.
Сонымен қатар, Ә. Қастеев атындағы өнер музейінде түрік қолөнершілері
мен суретшілері туындыларының көрмесі ұйымдастырылды. Түрік мәдениетінің
күндері Қазақстандағы түрік диаспорасы көп орналасқан Талғар мен Шелек
аудандарында да жұртшылықты қанағаттандыратындай дәрежеде өткізілді. Осы
сапарда министрлер екі жақ бірігіп Қ.А. Иассауи туралы көп сериялы фильм
түсіруді қолға алу туралы келісті.
Сондай-ақ, түрік үкіметі Иассауи кешенін қайта қалпына келтіруге 3830
миллион түрік лирасын бөлетінін атап көрсетті 34.
1992 жылы желтоқсан айында Стамбулда Түркия президенті Тұрғыт Өзалдың
ұлы Ахмет Өзал жеке телевизиялық 6-каналы мен Қазақстанның Таң жеке
теледидар каналы арасында келісім шарт жасалды. Келісімге Ахмет Өзәл мен
Таң телекомпаниясының директоры Ләйлә Бекетова қол қойған болатын 68.
Осы келісім бойынша Қазақстан жұртшылығы Түркия мемлекеті туралы
теледидардан толық мәліметтер ала бастады. Түркия мемлекеті Қазақстанның
өміріндегі барлық елеулі оқиғаларды атап өтуге, бірге өткізуге үнемі
назарын аударып отыр.
1998 жылы тамыз айында Түркияға саяхат мақсатында Қазақстандық
жазушылар мен журналистерден ұйымдысқан делегация барды. Бұған Қазақстан
тілшілер қоғамы бастығы Камал Смайыл, белгілі ғалым-жазушы Мұхтар Мағауин,
Хабар телевидениесі хабар бөлімі бастығы Нұрлан Нұрғазин, Қазақстан
телеканалынан Ұлбосын Айтөлен, Заман-Қазақстан газетінен Жұмабай
Шаштайұлы, қазақ-түрік білім қоры бастығы Али Тоқұл және Заман газеті
хабар бөлімі бастығы Енес Жансевер қатысты 10№
Қазақ-түрік білім қоры шақыруымен Түркияға келген тілшілер тобы
Түркияның жазушылар және тілшілер қоғамы басшысы Фетхуллах Гүленмен де
кездесті. Гүлен мырза әр тақырыпта қойылған тілшілер сұрауларына жауап
берді. Қазақстан тілшілері де бір аптаға созылған сапардан тәжірибе алмасып
көптеген мағлұматтар алды.
Осы жылдың 30 тамызында Заман-Қазақстан газетінің орталығында Қазастан
тілшілер қоғамы бастығы Камал Смайылдың басшылығында Қазақ-түрік
журналистер одағы құрылды 36. Мақсаты - түрлі ұлыстардан құрылған
Қазақстандағы жағдайды баымдап отыру, саясатқа қарсы барлық басылымдардың
арасында ынтымақтастық орнату, Түркия мен Қазақстан арасындағы достықты,
әртүрлі байланыстарды, диалогтарды жақындастыруға тырысу. Бұл бас қосуда
қатысқандар жағынан Қазақ-түрік журналистер одағы бастығы болып, Заман-
Қазақстан газетінің баспа директоры Ж. Шаштайұлы белгіленді.
1998 жылдың маусым айынан бастап Қазақ радиосының ұлттық Шалқар
арнасы бойынша аптасына бір рет 20 минут көлемінде түрікше хабар таратыла
бастады. Қазақстандағы Түркия елшілігі жанынан бұл шара бұдан екі-үш жыл
бұрын ұйымдыстырылған болатын.
1999 жылдың ақпан айында Қазақ-түрік журналистер қоғамы
ұйымдастырған Мақала байқауында жүлдеге лайық деген журналистерге құнды
сыйлықтар табыс етілді 37.
Жиынды қазақ-түрік білім қорының төрағасы Заман-Қазақстан газеті
Өкілдігінің басшысы Әли Тоқұл басқарып отырды. Бауырлас екі халық ынтымағы
мен қатынастарын нығайтуда бұқаралық ақпарат құралдарының ерекше рөліне
тоқталаған ол былай деді: Тарихи тамыры бір туысқан елдердің жақындасуы,
арадағы байлықтараға мұрындық болу – бұқаралық ақпарат өкілдігінің
үлесінде, осы мақсатта құрылып қауымдастық тарапынан ұйымдастырылған
алғашқы ауқымды шараның нәтижесіне куә болып отырсыздар. Қазақстан
журналистер одағының төрағасы, қазақ-түрік журналистер қауымдастығының
төралқа мүшесі Камал Смайыл Қазақстанда тұңғыш рет құрылған халықаралық
қаламгерлер одағының алдағы уақытта көлемді істерді жоспарлап отырғанына
тоқталды.
Қазақстандағы Түркия елшісі К. Ташкент екі ел арасындағы мәдени, тіл,
дін бірлігін баяндай келіп, ынтымақтастықты өркендетуде жазушылар мен
тарихшыларға жүктелген міндеттің салмақтылығын тілге тиек етті. Бәйгеге 40-
тан астам ақпарат құралдарының өкілдері қатысып, олардың 15-і жүлдегер
атанды.
Қол қойған бұрынғы келісімдерге сәйкес, Қазақстан мен Түркия арасында
шығармашылық ұжымдар мен жеке әншілердің гастрольдік сапарлары
ұйымдастырылды.
1997 жылы Түркияның Ялова қаласында өткен фестивальге Қазақстаннан
1993 жылы құрылған Ер төстік балалар қоры қатысып, жүлделі орынды иеленді
38. 1998 жылы тамызда Жамбыл облыстық балалар мен жасөспірімдер
орталығының Бозторғай ансамбілі Түркия елінде болып өнер көрсетті.
Бозторғай - осы елде өткен Аспендос атты халықаралық музыкалық-
фольклорлық фестивальге қазақ елінен қатысқан үш өнер ұжымының бірі.
Тараздық жас өнерпаздары орындаған әндер мен билерді шетелдік бауырларымыз
үлкен қошаметпен қарсы алды.
1998 жылы 27-28 қарашада Түркия Республикасы мәдениет министрі
мемлекеттік діни музыка көркем өнершілері және түрік елдері білім қоры
Сема үйірмесі сема ойындарын көрсету үшін Қазастанға келді 39. Бұл
мәдени шараның қазақ-түрік білім қоры мен Қазақстан мәдениет министрлігі
бірлесе ұйымдастырды. Екі ел арасындағы мәдени, көркемөнер байланысының
дами түсуін мақсат еткен бұл шара халыққа тегін көрсетілді. Сема
үйірмесінің бастығы Әбдұлкәдір Дікіжі, бұл діни билерді Орталық Азияға
таныстырмақ мақсатында екендігін, сема үйірмесінің бұрын Еуропа
мемлекеттеріне барып өнер көрсеткенін, ал Орталық Азияға алғаш рет келуі
екендігін айтты. Қазақстан мәдениет министрлігі атынан сөйлеген мәдениет
мүдірі Дидаш Битова Орталық Азия мәдениетінің негізінде Мәуләна мен Қ.А.
Иассауи мәдениетінің жатқанынатап өтті.
Есімі әлемге әйгілі әнші Таркан 2004 жылы мамырдың 25-і күні
Стамбулдан Алматыға келіп түсті. Кешкісін Медеу спорт кешенінде
жоспарланған концертін берді. Таркан Ду-Ду альбомымен халық арсында
бірінші рет Қазақстанда шығып отыр. Оған Қазақстандықтар шексіз алғыстарын,
ризашылықтарын білдірді 40. Сонымен қатар, ол Орталық Азия елдерінің
ішінде біздің мемлекетімізде тұңғыш концертін ұйымдастырды. Тарканды
тамашалауға Алматы қаласының әкімі В. Храпунов, Түркияның Қазақстандағы
төтенше және өкілетті елшісі Танер Севен мырза, т.б лауазымды адамдар
келді.
Екі елдің елшіліктерінің көмегімен өнер ұжымдарының гастрөлдері,
бейнелеу өнері көрмелері ұйымдыстырылды. Бұл орайда өнер адамдарымыз
әсіресе, айтулы скрипкашы А. Мұсаходжаева мен Ж. Аубакированың Стамбулдағы
концерттері және Қ.А. Иассауи атындағы университетінің жас өнерпаздары
Түркияның бірқатар қалаларында гастрольдік сапарда болып қайтты 41.
Екі ел өкілдерінің өзара өткізген мәдени шараларға қатысуының өзіндік
құндылығы бар екені даусыз. Атап айтқанда, бір топ қазақстандық ғалымдар,
әдебиетшілер және қоғам қайраткерлері Денизли қаласында өткізілген VI түркі
тілдес мемлекеттердің достық, бауырластық және ынтымақтастық құрылтайына
ЮНЕСКО-ның ұйымдастыруымен және президент С. Демирелдің қамқорлығымен өткен
Қорқыт ата мұрасын танып білу ғылыми-практикалық конференциясына қатысты.
Аталмыш конференция шеңберінде елбасы С. Демирел түркі тілдес елдердің
бірқатар ғылым және әдебиет қайраткерлеріне – олардың ішінде Қазақстандық
белгілі қаламгер Мұхтар Шахановта бар – Ататүрік атындағы халықаралық
мәдениет орталығының құрметті мүшесі куәлігін табыс етті.
Екі ел қатынасын нығайтып, мәдени байланыстарды арттыруда бауырлас
қалалардың қосқан үлесі орасан зор болып отыр. Бұрын Қазақстан, Түркия
күндері өтетін болса, енді екі елде алма-кезек бауырлас қалалардың күндері
өтетін болып жүр.
1998 жылы Алматы мен Стамбул бауырлас қала мемарандумына қол қойылды.
Осы жылы Алматы облысының әкімі Заманбек Нұрқаділов, Стамбул қаласының
әкімі Режеп Тайып Ердоғанның шақыруымен 14-17 март аралығында Стамбулға
барды. Заманбек Нұрқаділов екі бауырлас ел арсындағы достық, бауырластық
және іскерлікті арттыра түсуді мақсат етіп қойғандықтарын айтты. Екі
қаланың мәдениет, діни және тарихи байланыстардың күшті және ортақ
болғандықтан мәдениет, хабар, білім, техника, өнеркәсіп, экология,
денсаулық, спорт және туризм сияқты салаларда ынтымақтастықтың
арттырылатындығын айтты 42.
2001 жылы Стамбулда өткен Алматы қаласының күндері оңтүстік
астаналықтардың әлі есінде. Бауырлас қалалардың достық құшағы айқасқан сол
мерекеге Қазақстаннан 1000-ға жуық қонақ барып қатысып, жоғары деңгейдегі
кездесулер, өнер мерекелері, т.б мәдени шаралар ұйымдастырылған еді. 2004
жылы 28 қыркүйек пен 2 қазан арасында Алматыда Стамбул қаласының күндері
өтті. Мәдени күндердің ашылу салтанаты, яғни Стамбул қаласының Алматы
қаласындағы мәдениет күндеріне қатысушылар шеруі 28 қыркүйек күні
Республика алаңынан ҚР Орталық Мемлекеттік мұражайына дейін жүріп өтті
43.
Мәдени күндер аясында көптеген ресми кездесулермен бірге бірқатар
концерттік бағдарламалар, қойылымдар жоспарланған еді. Түркияның Мехтер
оркестірінің, Шаман бишілер тобының және Мевлеви дәруіштерінің
мерекелік шырқауы халық көңілінен шығып, қызу қолдауға ие болды. Сонымен
қатар, Ирфан Гүрдал, Ферхат Гөчер, Зелиха Сунал, Халұк Левент сынды эстрада
және кино жұлдыздарының өнерлері, бірқатар көркем фильмдер Алматылықтар
көңілінен шығып, терең алғысқа бөлінді.
Бауырлас қала Астана мен Анкара арасындағы байланыстар жоғары деңгейде
жалғасып отыр. 2001 жылы Астанада Түркиядан 150-ден астам шақырылған
қонақтың қатысуымен Анкара күндері, артынан іле-шала Анкарада да сол
мөлшердегі қазақстандық қонақтардың қатысуымен Астана күндері өткізілген
болатын 44. Мұндай бағдарламалар екі елдің достығына және мәдениет
алмасуына септігін тигізді.
2002 жыл 5 рет өткізілген Астана күндеріне Анкара қаласы әкімі Меліһ
Гөкчек мырза қатысты. Астана мен Анкара арсындағы қатынастар өте жақсы
достықпен дамып келеді, екі қала әкімдері арасында жасалған протоколдарға
сай бауырластық тек жылына бір рет құттықталып қоймай, өзара мәдениет және
өнер алмасулары тіпті де жақындай, беки түседі деп жоспарланып отыр.
2002 жылы жер жаннаты Жетісудың бас қаласы Талдықорған түріктің
көрнекті қаласы Антальямен бауырлас қала болды 45. Бұл өзара достық,
бауырластық қатынастардың алғашқы қадамы еді. Осы жылы Антальяға
Талдықорған қаласының өкілдері арнайы барып қайтқан болатын. Сол
бауырластық келісімі үшін желтоқсанның 18-і күні Анталья қаласы әкімінің
орынбасары Ибрахим Коч бастаған делегациясы Талдықорған қаласына келді.
Оларды облыс әкімі Шалбай Құлмақанов қабылдап, Жетісу жерімен таныстырып,
сыйлықтар тапсырды.
Әкім қабылдауынан кейін екі қаланың бауырластығының маңызы жайлы
айтылып, экономика, мәдениет, спорт, туризм, білім салаларындағы
байланыстарды одан әрі дамыту жайлы сөз болды. Талдықорған қаласының әкімі
Сәкен Жылқайдаров пен Анталья мэрінің орынбасары Ибрахим Коч бауырластық
келісімге салтанатты түрде қол қойды. Қонақтар қала шетінде орналасқан
қазақ-түрік лицейінде болып, оқу орнының жұмысымен танысып, өздеріне
арналған дастарханнан дәм татып, концерт тамашалады. Қонақтар қонақжайлылық
танытып, құшақ жая қарсы алған облыс басшылығына және қала тұрғындарына
ризашылықтарын білдірді.
Өнер саласындағы байланыстар екі ел арасындағы достық қарым-қатынасты
нығайтып, екі халықтың бір-бірін одан әрі жете түсінуіне жақсы көпір болып,
көңіл қуантар серпінмен дами береді деп сенеміз.
3. Білім беру саласындағы байланыстар
Екі ел арасындағы мәдени байланыс білім беру саласында кеңінен дамып
отыр. Бұл саланың негізгі құжаты 1992 жылғы 18-мамырда Анкара қаласында
Қазақстан республикасының білім беру министірі Ш. Шаяхметов пен Түркия
республикасының ұлттық білім беру министірі К. Топтан қол қойған
ынтымақтастық туралы хаттама.
Хаттамада екі жақты студент, стажер, ғылыми қызметкерлермен алмасу,
Қазақстанда түрік тілін оқыту орталығын және түрік жағы 4 оқу орнын ашуға,
әдебиеттер алмасуға, т.б, нақты шаралар мерзімі, саны аныцқталып
көрсетілген. Хаттама 1997 жылдың 31-желтоқсанына дейін күшінде болатындығы
анықталған.
Білім беру, оқу-ағрту саласы адамдарды бір-біріне жақындатуда,
топтастыруда үлкен орын алады. Өйткені ғасырлар бойы адамзат баласы жинаған
жетістіктерді, ілімдерді ескермейінше, оқып-үйренбейінше қоғамның ілгері
дамуы мүмкін емес. Ал оқу-ағарту ісінде әлем жұртшылығы жинаған тәжірибені
оқып-үйрену бұл дамуды көрсетеді.
Тәуелсіздік алған Қазақстан мемлекетінің оқу-ағарту саласына Түркия
мемлекетінің көрсетіп жатқан көмегі мол. Ең алдымен 1992-93 оқу жылында 4
қазақ-түрік лицейі ашылған еді, ал қазіргі күнде лицейдің саны 28-ге жетті.
Бұл лицейлерді Алматыда құрылған қазақ-түрік лицейлерінің басқармасы
түріктің Фезагазетчилик, Шелале және Ефрак фирмаларының тікелей
көмегімен ашты.
Қазақ-түрік лицейлерінің мақсаты - әлем стандарты бойынша жоғарғы
деңгейде білім беру, осы заманға сай құрал-жабдықтарды және білімді
жетілдіріп, білім беру қызметтерінің ең жақсы үлгілерін пайдалана отырып
сапалы білім беру, сонымен қатар қазақ-түрік халықтарының бауырластығы мен
достығын нығайту.
Лицейлерде математика, химия және биология пәндері ағылшын тілінде,
қазақ тілі мен әдебиеті, қазақстан тарихы мен географиясы, бейнелеу өнері,
дене шынықтыру пәндері – қазақша, жалпы тарих, жалпы география, компьютер,
социология, психология, логика пәндері – түрік тілінде оқытылады.
Лицейлердің бәрі дерлік жаңа компьютер, аудио-видео аппараттарымен
жабдықталаған, оқу-құралдарымен толық қамтамасыз етілген. Лицейлердің
әрқайсысында оқушылар жатақханасы бар.
Қазақ-түрік лицейлері әлемдік стандартқа сай білім беретіндіктен,
білімнің әр саласында мамандандырылған, біраз лицейлер осы жекелеген
мамандық сипаттарына ие. Мысалы, Тараз қаласындағы лицей - экономикалық ,
Талдықорған қаласындағы – техникалық, Шымкент және Алматыда шығыстану
лицейлері ашылған. Талғарда техникалық қыздар лицейі жұмыс жасайды. Тараз
қаласындағы экономикалық колледжге 9-сыныпты бітірген оқушылар қабылданады
және оларға банк ісі, есеп және сауда бағытында білім беріледі.
Талдықорған қаласындағы техникалық лицейге 9-сыныпты бітіргендер
қабылданады. Бұл лицейде компьютер, экономика, ағаш ұсталығы және
декоративті өнер бөлімдері бар.
Шымкент және Алматыдағы шығыстану лицейлеріне 6 және 8-сыныпты
бітірген оқушылар алынады. Бұл мектептерде 1 жыл арабша, түрікше және
қазақша дәрістер оқытылады. Жоғарғы сыныпта жаратылыстану ғылымдарымен
қатар шығыстану саласындағы пәндер үйретіледі.
Талғар техникалық қыздар лицейінде 8-сыныпты бітірген қыз балалар
компьютер ісі мамандаға бойынша қабылданады 46.
Қазақ-түрік лицейлері бүгінгі күні Қазақстан жұртшылығы назарын білім
сапасы, тәрбие ісімен аударып отыр. Қазақ балаларының көбі осы лицейлерде
білім алуда. Қазіргі кезде қазақ-түрік лицейлері Қазақстанның барлық басты
қалаларында ашылған.
Қазақ-түрік лицейлерінің оқушылары біраз халықаралық олимпиадаларға
қатысып, жүлделі орындарға ие болды. Осылайша олар Қазақстанды әлемге
танытуда өз үлестерін қосып отыр.
1994 жылы Болгарияда биология пәнінен өткен олимпиадада Түркістан
қаласындағы қазақ-түрік лицейінің оқушылары С. Шерханов, Б. Бахаудинов, Н.
Сихымбаев күміс медаль, ал А. Махмудов қола медальға ие болды. 1995 жылы
Түркияның Ерзурум қаласында Орталық Азия мемлекеттерінің биология пәнінен
өткізілген халықаралық олимпиадада қазақ-түрік лицейінің оқушылары алтын
және күміс медальдарға ие болды. Сол жылы Тайландта (Бангкок қаласында)
өткен олимпиадада шәкірттер екі қола медаль, 1996 жылы Украинада болған
олимпиадада екі алтын, бір қола медальді иеленді 47.
1991жылы әлемнің 23 мемлекетінің қатысуымен математика пәнінен
Анкарада өткен олимпиадада Жезқазған қазақ-түрік лицейінің оқушысы Рүстем
Медетов және Ақтөбе қазақ-түрік лицейінің оқушылары Ринат Бекболатов алтын,
С. Нұрымов қола, Ақсай (Алматы) лицейінің оқушысы М. Шахметов қола медальға
ие болды 48.
1996ж ақпан айында Стамбулда өткен ІІІ Европалық олимпиадада Өскемен
қаласының қазақ-түрік лицейінің оқушысы А. Әбілханов пен Ақмешіт қаласының
қазақ-түрік лицейінің оқушысы А. Дәрібаев күміс медальді жеңіп алды 49.
1998ж Республикалық олимпиадада 1-3 орындарды қазақ-түрік лицей
түлектері жеңіп алды. 1999ж Алматы қаласында 40 мемлекет қатысқан
математикалық жобалардың халықаралық жарысы болып өтті. Бұл жарыста
Талдықорған қаласындағы қазақ-түрік лицейінің 11-сынып оқушысы Д. Каменев
жеңіп шығып, алтынана алқа тақты.
200 1жылы математика пәнінен халықаралық олимпиада АҚШ-та өтті. Бұл
олимпиадада Ақтөбе қазақ-түрік лицейінен Ә. Молдоңғаров, Б. Бектеміров және
А. Жұмакеновтар алтыннан алқа тағынса, ал Өскемен қазақ-түрік лицейінен И.
Гайничев те алтын медальға ие болды.
2003ж 14-19 шілдеде Жапонияның Токио қаласында математика пәнінен
халықаралық олимпиадада 3 лицей оқушысы жүлде төрінен көрінді.
2003ж 4-11 шілде аралығында Грекияның Афина қаласында химия пәні
бойынша өткен олимпиадада екі лицей оқушысы күміс, қола медальдарға ие
болды. 2003ж 9-16 шілде аралығында Беларусияның астанасы Минскіде биология
пәні бойынша өткен халықаралық олимпиадада бір лицей оқушысы қола медальға
ие болды.
Университетке түсу үшін қазақ-түрік лицейлері 11-сыныпты бір жыл
арнайы түлектер үшін дайындық жұмыстарын жүргізеді. Емтихан сұрақтары TCS-
Түркия республикасының жоғарғы оқу-орындары үшін емтихан, TOFEL (YOS) –
шетелдік студенттер үшін емтихан, SAT – Қазақстандағы университеттерге түсу
үшін жүргізілген емтихан болып бөлінеді.
Қазақ-түрік лицейлерінің түлектері, бітіргеннен кейін 90% жоғарғы оқу
орындарының студенттері атанады екен. Мәліметтерге сүйенсек, алғашқы қазақ-
түрік лицейлерінің оқушылары 80% Қазақстан университетеріне, 20% Түркия
және шетел университетеріне оқуға түскен.
Қазақ-түрік лицейлерінің бұл жетістіктері оқу сапасының жоғары
деңгейде екенін көрсетеді. Бұл лицейлер болашақта қазақ, түрік, ағылшын,
орыс тілдерін жетік меңгерген жоғары деңгейдегі мамандардың, екі ел арасын
жақындастыратын мамандардың өсіп, білім алып шығуындағы маңызы зор.
1993 жылы Қазақстанда түрік мамандардың көмегімен Түркістан қаласында
Ахмет Иассауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті ашылған
болатын.
Түрік дүниесінің астанасы Түркістанда орналасқан Ахмет Иассауи
атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті 1991 жылы 6 маусымда
Қазақстан Президенті Н. Назарбаевтың жарлығымен Түркістан мемлекеттік
университеті болып ашылған болатын.
Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Түркия Республикасы Үкметі
арасындағы келісім бойынша 1992 ж 30 сәуірінде Түркістан мемлекеттік
университеті Халықаралық қазақ-түрік университеті болып қайта құрылды.
Бұл университетің бой көтеруіне Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті
Н. Назарбаев пен Түркияның сол кездегі премьер-министрі, кейіннен
Президенті болған С. Демирельдің үлесі зор болды. Түркия мемлекеті оқу-
ағарту ісінде Қазақстанға жан-жақты көмек берудегі нақты істердің бірі осы
университетке халықаралық статус беріп, екі елдің арасын жалғастыратын
болашақ мамандарды дайындауға үлес қосып, байланысты нығайтуда. Қол
қойылған келісімде 1993 жылдан бастап университет жұмыс істейтіндігі, оның
құрылысын жүргізуге, техникалық жағынан жабдықтауға Түркия өзі көмек
көрсететіндігін мәлімдеді. Университеттің басшысы болып белгілі ғалым,
академик М. Жүрінов тағайындалды.
Аймақтық дәрежеде білім беретін бұл университетке үлкен маңыз беріліп
отыр. 1993 жылы 30 маусымда Алматы қаласында осы университетті құруда –
ынтымақтастық шарт жасалды. Жасалған шартқа университеттің жұмысын екі
жақтың мамандары мүше бола алатын арнайы Өкілдік Кеңес басқаратындығы
және университет жарғысы қабылданғаны жарияланды. Бұл университеттің
материалдық –техникалық базасы түрік мемлекетінің көмегі нәтижесінде
нығайып келеді. Университет өз алдына жеке қалашық пен жатақханалар салуға
Түркия 10 миллион доллар қаржы бөлді.
1995 жылғы маусым айында Түркия Президенті С. Демирел Қазақстан
Президенті Н. Назарбаевпен бірге университеттің ірге тасын қалауға үлес
қосты. Мұның өзі өкімет басшыларының екі елдің арасындағы достық қарым-
қатынасты нығайтуға деген үлкен ниеттерін көрсетті. Сол сапарда С. Демирел
бұл университет аймақтағы тұрақтылық пен бейбітшілік үшін қызмет етеді-
деп атап өтті 51.
Түрік үкіметі бұл университетті толығымен жабдықтауды өз мойнына алып,
университетке 20 миллиард түрік лирасын техникалық көмек көрсетуге бөлді.
Құны 70 000 АҚШ доллары болатын компьютерлік жабдықтар, түрлі
лабораториялық жабдықтарға дейін Түркістанға жеткізілді. Сөйтіп, Түркия
Қ.А.Иассауи атындағы университетті қазіргі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz