Бауыржан Момышұлының жеке қорына сипаттама
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. БАУЫРЖАН МОМЫШҰЛЫНЫҢ ЖЕКЕ ҚОРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Жеке қор құжаттарының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 Бауыржан Момышұлының жеке қор құжаттарының анықтамасы ... ... ..18
1.3 Қор құрушының өмірі мен қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
БАУЫРЖАН МОМЫШҰЛЫНЫҢ ЖЕКЕ ҚОР ҚҰЖАТТАРЫН ҒЫЛЫМИ СИПАТТАУ
2.1 Бауыржан Момышұлының № 1432 жеке қорын жүйелеу ... ... ... ... ... ... .30
2.2 Бауыржан Момышұлының шығармашылық құжаттары ... ... ... ... ... ... 37
2.3 Бауыржан Момышұлының майданнан жазған хаттары ... ... ... ... ... ... .. 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 52
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... 55
І. БАУЫРЖАН МОМЫШҰЛЫНЫҢ ЖЕКЕ ҚОРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Жеке қор құжаттарының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 Бауыржан Момышұлының жеке қор құжаттарының анықтамасы ... ... ..18
1.3 Қор құрушының өмірі мен қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
БАУЫРЖАН МОМЫШҰЛЫНЫҢ ЖЕКЕ ҚОР ҚҰЖАТТАРЫН ҒЫЛЫМИ СИПАТТАУ
2.1 Бауыржан Момышұлының № 1432 жеке қорын жүйелеу ... ... ... ... ... ... .30
2.2 Бауыржан Момышұлының шығармашылық құжаттары ... ... ... ... ... ... 37
2.3 Бауыржан Момышұлының майданнан жазған хаттары ... ... ... ... ... ... .. 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 52
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... 55
Мазмұны
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І. БАУЫРЖАН МОМЫШҰЛЫНЫҢ ЖЕКЕ ҚОРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1. Жеке қор құжаттарының ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2. Бауыржан Момышұлының жеке қор құжаттарының анықтамасы ... ... ..18
1.3 Қор құрушының өмірі мен қызметі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
БАУЫРЖАН МОМЫШҰЛЫНЫҢ ЖЕКЕ ҚОР ҚҰЖАТТАРЫН ҒЫЛЫМИ СИПАТТАУ
3. Бауыржан Момышұлының № 1432 жеке қорын
жүйелеу ... ... ... ... ... ... .30
4. Бауыржан Момышұлының шығармашылық құжаттары ... ... ... ... ... ...
37
5. Бауыржан Момышұлының майданнан жазған хаттары ... ... ... ... ... ... ..
46
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .. 52
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... 55
ҚОСЫМША
А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... . 57
ҚОСЫМША Б
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
ҚОСЫМША В
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Мұрағат халықтың өткенінен мол ақпарат беретін
зор кеніш, шежіре, өшпеуге тиіс мұралардың көзі. Оның сансыз қолат-
қойнауларына үңілер болсаң, талай беймәлім асыл қазыналарға жолығасыз.
Мұрағатшылардың мақсаты осы сырлы әлемді жинақтап, сақтап қана қоймай,
дерек көздерімен ғылыми қоғамды хабардар ету. Мұрағаттағы деректер небір
ұлы адамдардың өмірлері жайлы сыр шертеді. Осындай ұлы тұлға, ұлтымыздың
біртуар ұлдарының бірі, талантты әскербасы әрі жазушы, Кеңес Одағы батыры
атағын уақытында алмаса халқы оны батыр тұтқан Бауыржан Момышұлының жеке
құрам құжаттары Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Мұрағатында
1952 жылдан бастап сақталуда 1-ші қосымша. Асыл азаматтың жарық дүниеден
озғанына 25 жылдың шамасы болып қалды. Өзі дүниеден озса да, артына
қалдырған рухани дүниесі тозбайды. Б. Момышұлының мол мұрасы келешек ұрпақ
тағылым алар Отан байлығына, халық қазынасына айналды. Сондықтан менің
бүгінгі бітіру жұмысымның тақырыбын “Бауыржан Момышұлы жеке қор құжаттарына
сипаттама” деп алдым. Мұрағаттану мамандығын меңгеруіме байланысты
тақырыпты мұрағаттанулық шолуға тырыстым. Алайда, мұрағаттық құжат айнымас
дерек көзі болғандықтан деректанулық талдаудан өткізуге тырысып көрдім.
Біріншіден, Б. Момышұлының жеке құрам құжаттарының мұрағаттық
заңдылықтар бойынша және аталған қор құжаттарының жіктелуіне байланысты
тоқталдым.
Екіншіден, 70 жылдан астам уақыт бойы Кеңес Одағының құрамында болған,
отаршылдықтың неше түрлі езгісін көрген қазақ халқы үшін өзінің ұлтын сонша
сүйген, Ұлы халқының Ұлы батыры бола білген Б. Момышұлының артына қалдырған
мол мұрасы – қазақтың ұлттық патриотизмінің өсуіне ықпал етеді деп
ойлаймын.
Үшіншіден, жалпы жеке құрам құжаттарымен жұмыстың сан алуан
ерекшеліктері мен өзіне тән қасиеттеріне, оның ғылыми маңыздылығына
тоқталып өтуді дұрыс деп таптым.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Жеке қор құжаттары кеңестік және қазіргі
таңдағы отандық тарихнамада жан – жақты қарастырылған. Жалпы жеке қор
құжаттармен жұмыс жасаудың теориялық – методологиялық негіздері Н.Б.
Волкова 1, И.П. Сиротинская 2 еңбектерінде өз көрінісін тапты. Ал,
тіклей Б. Момышұлының жеке қоры әлі де болса арнайы зерттелмеген. Бұл Қызыл
Әскердің әйгілі әскер басшысының әскери, әскери-педагогикалық, әскери-
теориялық, шығармашылық мұрасын зерттеу – ғылыми да, тәжірибелік те мәнге
ие.
Тақырыптың зерттелу деңгейіне келсек, тікелей әрі толықтай жүйелі
түрде зерттелмесе де Б. Момышұлы мұрасы және тұлғасы жеке қырларынан
жекелеген зерттеушілер еңбектерінде ашылған. Тақырыпты ашу барысында
пайдаланған зертеулерді жүйелеп, жазылған уақытына байланысты былай екі
кезеңге бөлдік: кеңестік және Тәуелсіздік кезеңіндегі тарихнама. Екі
кезеңнің өзіндік ерекшеліктеріне келер болсақ, кеңестік кезеңде Бауыржан
Момышұлы тұлғасы соғы контексінде, 8 – гвардиялық дивизия құрамында
қарастырылды 1. Ал, Тәуелсіздік кезеңіндегі зерттеулерде негізінен Б.
Момышұлының артына қалдырған мұраларына назар аударылуда.
Бұрын Бауыржан Момышұлының жеке адамдық әрі әскери тұлғасы, әскери-
педагогикалық қызметі И. В Панфилов атындағы 8-ші гвардиялық дивизия
тарихының бір бөлігі ретінде А. Бектің еңбегінде зерттелді. Шығарма майдан
даласында жасалған, И. В. Панфилов дивизиясы туралы жазылған бірден-бір
еңбек. Бұл шығарма түгелдей Б. Момышұлының мәліметтеріне сүйеліп жазылған
және Б. Момышұлының атын бүкіл әлемге таратқан еңбек болып табылады.
Сонымен қатар, бұл проблема Москва шайқасы, Калинин облысы, балтық
бойын жаудан тазарту мәселелерінде бірге қарастырылып өткен. Ұлы Отан
соғысының атақты батыры туралы К. К, Роккоссовский, А. М. Василевский,
И. М. Чистяков, Г.К. Жуков секілді ірі әскербасылар мемуарларында
аздаған мәліметтер сақталған. Бұл атақты әскербасылардың мемуарларына,
естеліктеріне келсек, бұларда Бауыржан Момышұлына талантты әскербасы
ретінде баға беріп кетеді. Мысалы, И. М. Чистяков: “Маған Момышұлының және
бір қасиеті ұнады, ол – шындылығы. Қандай қиыншылыққа душар болса да
шындықты айтарымен білетінмін, ол өз қарауындағы жауынгерлерден ден
шыншыылдықты талап ететін”, - деп баға беруі осының дәлелі.
Бұл еңбектерді Бауыржан Момышұлы әскери, талантты командир ретінде
сипатталады. Және бұл еңбектерді Бауыржанг Момышұлы өз ұлтының ұылы ретінде
сиаптталады. Оның шығыстық шығу тегі саналы түрде әдейі баса көрсетіледі.
Бұл еңбектер кеңестік негізде, кеңестік идеологиямен жазылған және Бауыржан
Момышұлының тұлғасы соғыс контексінде қарастырылады. Ә.
Нұршайықовтың “Ақиқат пен аңызы” көркем шығарма бола тұра Бауыржаның өмірі
туралы көптеген мәліметтерді алдық 2.
Бауыржан Момышұлы туралы оның майдандас, қаруластары да аз жазған жоқ.
Әсіресе, М. Ғабдуллин, М. А. Левшевтің, сонымен қатар, панфиловтықтар Ф.
Селивановтың, А. Кузнецовтың шығармаларында да да аталып өткен.
Бауыржан Момышұлы әскери қызметкер ретінде Ұлы Отан соғысының
жекелеген тақырыптарына арналған еңбектерге енді. Бұлар Г. А. Әбішевтің,
А. Мұхамеджановтың, А. Нүсіпбековтың, М. Қозыбаевтың,
Қ. Р. Аманжолов 3. 320, Н. Шаховтың еңбектері еді. Бұл
жердегі Г. А, Әбішевтің және А. Нүсіпбековтың
еңбектері Москва түбіндегі шайқасқа қазақстандық әскерлердің қатысуын
зерттеудің бастауы болып табылады. Осы еңбектерде авторлар алғаш ретмұрағат
құжаттары мен материалдарын қолданысқа енгізеді, майдангерлер естеліктерін
және мерзімді басыоымдарды пайдаланады.
Бірақ осы кеңестік кезеңде жазылған бірде-бір еңбекте батырдың
азаматтық, педагог, ойшыл, теоретик, әскери, жазушылық тұлғасы толық
ашылмады.
1991 жылы Қазақстан Республикасы Тәуелсіздік алғаннан кейін, өткен
өмірге, тарихқа ерекше ұлттық, халықтық көзқараспен қарай бастағаны
белгілі. Соншама жылдар жасанды түрде өткеннен кейін айырылған халық өз
тарихына ерекше ілтипатпен қол созуда. Жаңаша тұрғыда тарихтың әр түрлі
кезеңдеріне арналып зерттеулер жазылуда. Осы кезде қазақ халқы тереңге
кеткен әскери дәстүрінің бар екендігі айқындалған еді. 1990 жылы Бауыржан
Момышұлына Кеңес Одағының Батыры атағы берілген. Бұл тарихи өзгеріс
тарихшыларға Ұлы Отан соғысына қазақстандықтардың қатысуы туралы және ұлт
батыры Бауыржан Момышұлы туралы еңбектерді тудыруна мүмкіндік берді.
Бұлардың қатарына Т. Балақаев пен К. Алдажұманов, Қ. Р. Аманжолов, П. С.
Белан 4., К. С. Серікбаев 5, Бақытжан Момышұлының
зерттеулері жатады. Сонымен қатар, М. М. Айтқазинаның докторлық
диссертациясы тікелей Б. Момиышұлының мұрасына айналды. Бұл зерттеулер
негізінде әскери тарх пен ұлттық батырларды зерттеуде өзекті проблеманы
шешуге арналған. Тәуелсіз Қазақстанның ұлттық әскери құрылыс туралы айта
келіп, өз еңбектерінде Б. Момышұлының ғылыми мұрасына көп көңіл бөледі.
Тақырыпты деректанулық тұрғыдан жазу үшін Қ. М. Атабаевтың 6 ғылыми
монографиясы да пайдаланылды.
Дегенмен де, Бауыржан Момышұлының сан қырлы тұлғасын ашатын ғылыми
еңбек жазылмаған. Бітіру жұмысын жазу барысында мерзімді басылым беттеріне
жарияланған Н. Саввин, Ж. Ыбыраев, Қ. Қазыбаевтардың мақалалары қолданылды.
Сонымен қатар, батыр туралы мәліметтер бар “Халық сыйы”, “Айналған аты
аңызға Момышұлы” естеліктер жинағы және А. Асқаровтың “ Ұлы тұранның
ұлдары” 7 еңбегі пайдаланылды. Ал ол кісінің артына қалдырып кеткен мол
мұрасы – көркем шығармалары, өлең-жырлары, хаттары, жеке адамдық құжаттары
осы бір қасіретті соғысқа қазақстандықтардың қатысуы маңызды дерек көзі
ретінде ғылыми қолданысқа енбей жатыр 2-ші қосымша.
Біз қарастырып отырған мәселенің ғылыми әдебиеттерде баяндау тарихына
жасалған шолу тақырыптың арнайы зерттеу объектісі болмағандығын аңғартады.
Осы уақытқа шейін мұндай мәселені арнайы қарауға қажет алғышарттар да
қалыптаса қойған жоқ-тын. Мұның өзі біздің тақырыбымыздың өзектілігін
айғақтай түседі.
Тақырыптың деректік негізі: Диплом жұмысын жазу барысында негізгі
сүйенген дерек құжаттарымыз Бауыржан Момышұлының өзінің жеке адамдық
құжаттары. Бұл құжаттар Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік
мұрағатында № 1432 қорында жинақталған. Қор құжаттардың салыну мерзіміне
қарай 3 тізбеге бөлінген 3-ші қосымша. Осы тақырыпты ашу барысында
аталған қормен жұмыс істедім. Қор құжаттарын түгелдей жүйелеуге ұмтылыс
жасадым. Бұл қор үш тізбеден тұрады. Бауыржан Момышұлының жеке құрам
құжаттары О. М. М-ға 1952 жылдан бастап, батырдың өзінің бастамасымен
өткізіле бастады. Бұл алғашқы өткізілген құжаттар негізінде № 1-тізбе
құрылды. Бұл тізбенің құжаттары ішінен тікелей зерттеу обьектімнің бірі
ретінде 1945 жылы жазылған “Москва үшін шайқас” романының түпнұсқасы
қолданылды. Ал № 2 тізбеге 1960-1965 жылдары түскен құжаттары енгізілген 2-
ші қосымша. Осы құжаттардың ішінен тікелей зерттеу обьектісі ретінде Б.
Момышұлының майданнан жазылған хаттарын алдым. № 3 тізбеге 1969 жылдан
бері түскен құжаттар жатады 3-ші қосымша. Пайдаланған негізгі істерді
бітіру жұмысының 2-тарауының 1-бөлімінде Бауыржан Момышұлының жеке адамдық
қорларын пайдаланғанда келтірдім. Ал әр жылдары жарық көрген “Москва үшін
шайқас”8, “Қанмен жазылған кітап” 9, “Біздің генерал” 10, “Ұшқан ұя”
11, “Бір түннің оқиғасы” 12, “Жауынгердің тұлғасы” 13 кітаптары да
пайдаланылды.
Сонымен қатар, жанама дерек көзі ретінде Ұлы Отан соғысына
қатысушылардың “Восьмая гвардейская краснознаменная имени генерал-майора И.
В. Панфилова стрелковая дивизия” деп аталған естеліктер жинағы И. В.
Панфилов атындағы гвардиялық дивизия туралы “История Великой Отечественной
Войны Советского Союза”, “Провал гитлерского наступления на Москву” атты
өқұжаттар жинағы пайдаланылды. Дегенмен менің негізгі зерттеу обьектім
нақты Бауыржан Момышұлының жеке құрам құжаттары болып табылатындықтан оның
жеке құжаттары негізгі мәлімет көзі болды.
Сонымен қатар, әдістемелік нұсқауларды да дерек көзі ретінде
пайдаландым. Айтар болсақ, мыналар: Методические рекомендации по работе с
документами личного происхождения, Методические указания по
комплектованию архива и научно – технической обработке документов личного
происхождения ЦГА НТД, Научно – техническая обработка документов
коллекции личного происхождения ппериода ВОВ, Методические рекомендации
по проведению экспертизы ценности документов в фондах личного происхождения
государственных, общественных, политических деятелей, Жеке қор құжаттарын
ғылыми сипаттау.
Тақырыпты зерттеудің негізгі мақсаттары мен міндеттері: Диплом жұмысын
жазу барысында алдыма қойған мақсатым – Бауыржан Момышұлының жеке қор
құжаттарын сипаттау, яғни ғылыми құндылығын, мазмұнының маңыздылығын, қор
құрушының жүріп өткен жолы мен ұлт тарихын қаншалықты қосымша мәліметпен
қамтамасыз ету деңгейін анықтау. Осыған орай зерттеу жұмысының алдына
мынандай міндеттер қойылды:
- Бауыржан Момышұлының жеке қорының қалыптасу тарихын көрсету;
- Жеке қор құжаттарының ерекшеліктерін анықтау;
- Бауыржан Момышұлының жеке қор құжаттарының анықтамасын беру;
- қор құжаттарының ғылыми-тарихи құндылығын анықтау;
- қор иесінің өмір тарихымен, қызметімен және жеке қорындағы
құжаттарымен таныстыру;
- Бауыржан Момышұлының жеке қорын жүйелеу;
- Бауыржан Момышұлының жеке қор құжаттарын топтастыру.
- Бауыржан Момышұлының жеке қорының тарихи, ғылыми маңыздылығын
анықтау.
Тақырыптың теориялық – методологиялық негізі.
Диплом жұмысында қойылған мәселелерді ғылыми тұрғыдан ашып көрсету
мақсатында тарихилық, обьективтілік сияқты негізі методологиялық принциптер
басшылыққа алынды. , партиялық принциптер негізге алынды.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері. Диплом жұмысымның тақырыбы “Бауыржан
Момышұлының жеке қорына сипаттама” деп алғандықтан және қор құрушы
құжаттары мұрағаттық сақтауға түскен кезеңнен қор құрушының дүниеден
озғанына дейінгі уақыт аралығы деп алдым.
Бітіру жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тарау,
қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады. Кіріспеде
бөлімінде диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері айқындалып, тақырыптың
зерттелу деңгейі мен деректік, методологиялық негіздері ашылып көрсетілген.
Бірінші тарауда Бауыржан Момышұлының жеке қорының қалыптасуы тарихы
қарастырылған. Екінші тарауда Бауыржан Момышұлының жеке қор құжаттарын
ғылыми сипаттаудан өткізген, яғни жеке қор құжаттары негізінде жүйелеп,
топтастырған.
І. БАУЫРЖАН МОМЫШҰЛЫНЫҢ ЖЕКЕ ҚОРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Жеке қор құжаттарының ерекшеліктері
Тұлғалардың жеке иелігі болып табылатын құжаттық материалдары оның
жеке мұрағатын құрайды. Жеке қор құрамына тұлғаның немесе қор құрушының
өмірі мен қызметі нәтижесінде жасақталған немесе жанұя мүшелері құжаттары
мен олар жинаған сыйға берген немесе мұраға қалдырған құжаттар кіреді. Жеке
мұрағат иелерінің жинаған немесе мұраға қалдырылған құжаттарын коллекциялар
деп те атауға болады.
Жеке қорды құрайтын құжаттардың негізгі тобы:
- шығармашылық құжаттар
- қызметі және қоғамдық қызметіне қатысты құжаттары
- өмірбаяндық құжаттары
- хат алмасулары
- бейнелік және дыбыстық құжаттар
- шаруашылық-мүліктік және тұрмыстық құжаттары
Сонымен қатар, қор құрушының қызметіне байланысты (олар, яғни саяси
және қоғамдық болуы да мүмкін) құжаттар тобы да ерекшеленеді. Өз кезегінде,
бұл құжаттар ішінен құжаттардың алуан түрлілігін атап өтуге болады: ресми
құжаттар (қаулылар, нұсқаулар, жоспарлар, есептер, анықтамалар, ақпараттық
мәліметтер), қызметі бойынша хат алмасулар (мекеме хаттарының көшірмелері,
ұйым хаттарының көшірмелері, қор құрушының жауап хаттары), қор құрушының
қызмет бабына тікелей қатысты баяндамалары, мақалалары және қор құрушының
басқа тұлғаларға қатысты жинаған құжаттары 14.
Мемлекет, саясат және қоғам қайраткерлерінің жеке қорларының негізгі
бөлігін құрайтын өміріне қатысты құжаттар: жеке парақтары, өмірбаяны,
тағайындаулар мен орын алмастыру туралы бұйрықтар көшірмелері,
білімі жөніндегі дипломдары, куәліктері, мақтау қағаздары, мерейтой
материалдары, жеке хаттары, құттықтау хаттары, телеграммалар және ашық
хаттары. Мемлекет, саясат және қоғам қайраткерлерінің өміріне байланысты
құжаттар толық берілуі керек, себебі, жарияланған басылымдарда,
энциклопедияларда және баспасөз беттерінде олар жөнінде ақпарат аз көлемде
беріледі.
Мемлекет, саясат және қоғам қайраткерінің қор құжаттарының біршама
бөлігін фотосуреттер құрайды: Олар ресми - әріптестерімен бірге, ұжым
мүшелерімен конференция, пленум, мәжіліске қатысушылармен түскен суреттер;
бейресми ретінде – демалыста, туыстарымен, жанұя ортасында түскен
суреттерін қарастыруға болады. Сондықтан, құжаттардың бұл түріне құндылығын
сараптауда және мемлекеттік сақтауға қабылдау барысында ерекше назар аудару
қажет болады.
Жеке қор құжаттарын мемлекеттік сақтауға дейінгі жұмысы
ұйымдаспаған түрде жүреді және құжаттар ретсіз сақтала береді.
Мемлекеттік мұрағаттарды жеке қор құжаттарымен толықтыру кезең-
кезеңмен жүреді және мынадай міндеттерді өзіне жүктейді:
- құжаттарды іздеу, мемлекеттік мұрағаттарға құжаттарды жеке қор бойынша
анықтау;
- жеке мұрағат иелерімен анықтамалық жұмыс жасау, көндіру әдістерін
қолдануды және мұрағат қызметкерлерінен сыпайылық пен әдептілік,
өнегелікті талап етеді;
- жеке мұрағат иесінің үйінде мемлекеттік сақтауға құжаттарды іріктеу,
мұрағаттық СТК-на құжаттарды қабылдау жөніндегі қолхатын дайындау;
- құжаттардың алғашқы құндылығын анықтау мақсатында жеке қор
құжаттарының алдын-ала есебін жасау, бағасын беру және СТК-на қарауға
даярлау;
- мұрағат СТК-ның қарастыруы, қабылдау, қор құру және қордың
категориясын анықтау мәселелерінің шешімін табуы 15.
Жеке қор құжаттарының құндылығын сараптау. Жеке қор құжаттарын
сараптаудың әдістемелік негізі құжат құндылығын сараптаудың негізгі
принциптерімен сәйкес келеді: жүйелілік, тарихы, жан-жақтылық, жинақылық
принциптері.
Жеке қор құжаттарының құндылығын сараптау кезең-кезеңмен жүреді:
- мұрағатты жеке қор құжаттарымен толықтыру кезеңінде;
- жеке қорға мұрағаттық анықтамалықтар жасау барысында;
Жеке қор құжаттарының құндылығын сараптаудың ғылыми-әдістемелік бағыты
құжат құндылығының критерийлеріне негізделеді.
Құндылық критериі негізгі екі топтан тұрады:
- жеке қор құндылығының критериі;
- жеке қор құжатарының құндылығының критериі;
Жеке қор құндылығының критерийлері төмендегідей:
- қор құрушының шығармашылық және қоғамдық қызметінің маңызы;
- қор тарихы және оның құрамы;
- қордың басқа да құжаттар топтамасымен байланыстылығы.
Қор құрушының шығармашылық және қоғамдық қызметінің маңыздылығы
мынадай факторлармен анықталады:
- қор құрушының шығармашылығына әдебиеттану мен өнертану саласының
берген бағасы(әдеби, театр энциклопедиялары, монографиялар және т.б.);
- қор құрушы қызметіне мемлекеттік бағалаулар (сый ақы тағайындаулары,
ордендермен марапаттау, сайлау органдарына қатысуы және т. б.);
- қор құрушының қызметі жөніндегі қоғамдық көзқарас-пікірлер
(БАҚ пікірлері, өз оқушылары мен көрермен хаттары);
- мамандығы бойынша әріптестерінің көзқарастары (жазушы, әртіс,
суретшілер хаттары мен айтқан ой-пікірлері және т.б.);
- қор құрушы жөніндегі сарапшы мамандардың ой-пікірлері (арнайы
зерттеулер, мұрағат СТК-на хаттар);
- қор құрушы қызмет саласына қатысты ғылыми мекеме, шығармашылық
бірлестік және баспа көзқарастары (ОСК-ның және СК-ның хаттамасы);
- мұрағат СТК-ның қорытындысы.
Бұл критерий қор құжаттарының I, II немесе III-ші категорияға
жататындығын анықтауға көмектеседі.
Жеке қор тарихы оның құрамын анықтайтын критерийлер, келесі бағаны
береді:
- сақтау деңгейін және қор толықтығын;
- қор құрушының қызметтік құжаттары, туыстық және достық құжаттары мен
оны қызықтырған мәселелері жөніндегі мәліметтерін;
- қор құрушының шығармашылықкезеңіндегі белгілі немесе басқа
қызметтерінің құжаттарда көрсетілуі.
Жеке қор құжаттарының құндылығының критериі төмендегідей:
- құжат авторының шығармашылық және қоғамдық қызметінің маңыздылығы;
- құжаттың пайда болуы уақыты мен орны;
- басқа да құжаттармен байланыстылығы;
- құжат мазмұнының маңыздылығы, оның ақпараттық, көркемділік және ғылыми
құндылығы;
- құжаттың сыртқы белгілері.
Мұнда атап өтерлік жайт, басқа құжаттармен байланысты болғанда екі
жақты түрде болады:
- мәліметтің қайталанылуы;
- бірін-бірі толықтыруы.
Жеке қор құндылығы және жеке қор құжаттарының құндылығы критериін
тәжірибеде қолдану келесі шарттарды талап етеді:
- Қор құрушының шығармашылық және қоғамдық қызметі маңыздылығы жеке қор
құндылығы мен жеке қор құжаттарының құндылығы критериін қолданғанда
құжат құндылығыеа ықпалының зор болғаны жағдайында;
- Әр құжаттың жеке бағасын бергенде және де құжаттың қор ішіндегі және
қор аралық байланыстарын жан-жақты қарастырғанда;
- Құжаттың алдын-ала атрибуциясын анықтағанда (авторлығын, құжаттың
пайда болу орны мен уақытын анықтағанда), басқа нұсқаларының
кезектесуінде және осыған байланысты құжат құндылығын анықтауды
ұйымдастырудың кезең-кезеңмен жүргенінде;
- Мұрағатшының жоғары деңгейдегі дайындығы және берілген құжат бойынша
білімі болғанда.
Құндылығын сараптау критериін тәжірибеде қолдану:
- құжат құндылығын сараптау кезеңімен
- жеке қор категориясымен тығыз байланысты.
Құжаттарды мемлекеттік сақтауға іріктеп алу қор және құжат құндылығы
критериі негізінде жүзеге асады. Алайда, мұнда құжат құндылығы критериі
құжаттың қажетті атрибуциясының анықталмауы себебінен толық әрекет ете
алмайды. Аталған критерийлерді қолдану біріншіден, құжат құндылығын
анықтауға бағытталған, әсіресе, құжат мемлекеттік сақтауға алынса және қор
категориясын анықтауда оның маңызы өте зор болады.
Ал жеке қорда сақтауға жатқызылмаған құжаттар жеке мұрағат иесіне
қайтару туралы акт толтырылады. Бұл акт мемлекеттік мұрағат СТК-да
мұрағаттық тізбе жасалғанға дейін жасалады. Акт мемлекеттік мұрағат
директорларымен бекітіледі және жеке мұрағат иесіне колхоз арқылы
қайтарылады.
Мемлекеттік сақтауға алынбаған және жеке мұрағат иесі бас тартқан
құжаттарға жою жөнінде акт толтырылып, жоюға немесе қағаз өңдеу
фабрикаларына өткізіледі 16.
Мемлекеттік мұрағаттарды жеке құрам құжаттарымен толықтыру.
Мемлекеттік мұрағаттар мынадай тұлғалар құжаттармен толықтырылады:
- Жазушылар, сыншылар, аудармашылар, әдебиеттанушылар, редакторлар, тіл
мамндары және т. б. әдебиет қызметкерлері;
- Композиторлар, дирижерлер, музыкант-әншілер және музыка саласындағы
қызметкерлер;
- Суретшілер, мүсіншілер, сәулетшілер, өнертанушылар, көрме
ұйымдастырушылары, суретші-фотографтар және т. б.
- Драма және музыка театрының әртістері, эстрада, цирк әртістері мен
режиссерлері, театртанушылар және т. б. Театр қызметкерлері құжаттары;
- Кинорежиссерлер, сценарий қоюшы, кинооператорлар, кино әртістері,
кинотанушылар мен т. б. Кино қызметкерлері құжаттары;
- Фольклортанушылар мен тарихнамашылар;
- әдебиет және өнер саласы бойынша коллекция иелері құжаттары.
Қор құрушы жеке қор құжаттарын мемлекеттік сақтауға:
- өзі өткізеді немесе өсиетке қалдыру арқылы өткізіледі;
- жеке мұрағатты мұраға алған адамдар өткізеді;
- жинаушылар мен коллекционерлерден алынады;
- шығармашылық одақтардан – қор құрушының шығармашылық мұрасы комиссиясы
арқылы өткізіледі;
- нотариалды мекемелерден иесіз қалған дүние ретінде қабылданады;
- құжаттардың салалық жабдықтарын анықтау үшін мемлекеттік
мұрағаттардан, мұражайлардан, кітапханалардан және басқа да
мекемелерден қабылданады;
- шет елдерде тұратын азаматтардан және шет елдік мекемелер мен
ұйымдардан сый ретінде немесе көшірмелер ауыстыру арқылы қабылданады.
Жеке құрам құжаттарын мемлекеттік сақтауға үгіттеп-тарту жұмыстары
мемлекеттік мұрағат қызметкерлеріне жүктеледі және бірнеше кезеңдерден
тұрады: алдын-ала қорқұрушы жөнінде мәліметтер қарастырылады, мемлекеттік
мұрағатқа қабылданатын құжаттар мазмұны мен құрамы анықталады және
келіссөздер жүргізіледі.
Келіссөзді жүргізген мұрағат қызметкері алынған барлық мәліметтерді
мемлекеттік мұрағат директорларының атына жазылған баяндау хатында көрсетуі
тиіс.
Баяндау хаты сол бөлім меңгерушісінің визасымен және мұрағат
директорының резолюциясымен жеке мұрағатты мемлекеттік сақтауға қабылдау
немесе қабылдауды тоқтатудың негізгі құжаты болып саналады. Баяндау хаты
бақылау ісіне енеді.
Жеке мұрағатта мемлекеттік сақтауға қабылдау жөнінде жұмыс сәтті
жалғасын тапса, онда жинақтаудың болашақ жоспарының картотекасындағы
карточкасы жойылып, жаңадан жинақтаудың картотекасына толық мәлімет
берілген карточка жасалады. Ол карточкаға мынадай мәліметтер енеді:
- қор құрушының аты-жөні, тегі, өмірінің дәл уақыты, шығармашылық
қызметі(жазушы, ақын т. с. с.);
- құжат иесінің аты-жөні, тегі (егер қорқұрушының өзі құжаттарды
өткізген болса) және туыстық қатынасын көрсетеді (ұлы, танысы, т. с.
с.);
- пошталық мекен-жайы, келіссөз жүргізілген тұлғаның телефон нөмірі;
- мемлекеттік мұрағатқа жеке құрам құжаттарын жинақтау жұмыстарын
жүргізіп жатқан және бақылау ісін сақтап отырған мұрағатшының тегі
(фамилиясы).
Мемлекеттік сақтауға жеке құрам құжаттары ақысыз немесе ақшалай сый
арқылы ресми мәлімдеме толтыру арқылы қабылданады.
Жеке құрам құжаттарының иесі мемлекеттік сақтау өткізгенде бірнеше
талаптар қоюы мүмкін. Олар:
- келісілген мерзімге құжаттарды жариялау құқығына ие болу;
- келісілген мерзімге кейбір құжаттарды пайдалануды шектеу құқығына ие
болу;
- келісілген мерзімге кейбір құжаттарды пайдалануға шек қою;
- қор құрушы мұрасына ие комиссия мүшелеріне құжаттарды пайдалану
- құқығын беру.
Бұл талаптардың барлығы мәлімдеме хатында көрсетілуі тиіс.
Мемлекеттік мұрағат бұл талаптармен келіссе, директор қолының негізінде
хатта көрсетіледі. Ал күрделі жағдайда құжаттар иесі мен мұрағат арасында
екі жақты арнайы келісім жасалады.
Мемлекеттік мұрағатқа келіп түскен, бірақ мемлекеттік сақтау мәселесі
шешіміне дейінгі құжаттар жинақтау бөліміндегі есеп кітапшасына енеді, одан
кейінгі талдауға түседі, алғашқы құжат құндылығы анықталады және уақытша
жүйеленіп, тапсырыс тізбесін құрғанда қысқаша суреттеледі.
Есепке алу мәліметтерін тиімді әрі тез қолдану үшін құжаттарды есепке
алу картотекасы жасалып, қорқұрушылар тегінің алфавиттік ретімен
карточкалар жүйеленеді. Карточкаға: құрушының аты-жөні, тегі, оның
құжаттарының келіп түскен уақыты мен мөлшері, жұмысты жүргізген мұрағатшы
тегі жазылады; құжаттарды мемлекеттік сақтауға қабылдағаннан кейін
карточкаға: құжаттардың келіп түскен есептеу кітапшасы бойыншанөмірі, қор
нөмірі, құжаттар саны және құжаттардың ғылыми сипаииамаға өткізілген уақыты
қойылады; карточка картотеканың “жинақтау аяқталды” деген бөлімшесіне
өткізіледі.
Мемлекеттік сақтауға жеке құрам құжаттарын қабылдау мәселесі
мемлекеттік мұрағат СТК мәжілісінде қаралады. СТК-ның мәжілісіне келесі
құжаттар дайындалуы тиіс:
- қор құрушының немесе құжаттар иесінің мұрағат директорының
резолюциясы бар өтініші;
- тиісті бөлім меңгерушісінің анықтамасы, онда: қандай жеке мұрағат
құжаттары СТК-ның мәжілісіне қарастыруға ұсынылып отыр, құжаттар
кімнен және қандай жағдайда (ақысыз немесе ақылы сый арқылы) келіп
түсті, егер құжаттар алғаш рет түсіп жатса, онда қор атауының
жобасы жасалынады немесе қандай қорға қосуға болатындаға
анықталады;
- ақысыз келіп түскен құжаттарға тапсырыс тізбесі;
- қабылдауға түсетін құжаттардың бағалық тізбесінің жоспары.
Бағалық тізбе тапсырыс тізбесі сияқты жасалады, алайда қосымша тарау
- “құжат бағасынан” тұрады. Бағалық тізбеде құжаттың бағасы
көрсетіледі және тізбеге СТК төрағасы және хатшының қолы қойылады:
- сарапшы қорытындысы.
Ауызша немесе ресми түрде мұрағат директоры бекіткен СТК-ның
шешімі қор құрушыға немесе құжат иесіне хабарланады. Мәселе сәтті шешімін
тапқан жағдайда жеке құрам құжаттарын мемлекеттік сақтауға қабылдау жөнінде
акт жасалады және СТК-ның хаттамасы негізінде жасалады. Сонымен бірге оған
тапсырыс тізбесі жасалады. Бұл барлық бақылау ісінің құжаттамасымен бірге
мемлекеттік мұрағаттың есепке алу тобына өткізіліп, онда қабылданып жатқан
құжаттар мемлекеттік еепке алынады және жаңа қорға нөмір беріледі.
Құжаттарды есепке алу кітабына енген бұл акт заңды құжат болып есептеледі,
осы құжат негізінде жеке мұрағат құжаттары мемлекет иелігі болады немесе
Мемлекеттік мұрағат қорына енгізіледі.
Жеке қор құжаттарына сипаттама. Жеке қорға ғылыми сипаттама келесідей
жұмыстарды талап етеді:
- қор құрушы өмірі мен қызметі және қор құжаттарымен танысу;
- қор жүйесінің сызбасын құру;
- құжаттарды жіктеу бірлігі бойынша жүйелеу;
- сақтау бірлігін құру;
- сақтау бірлігіндегі беттерді жүйелеу;
- сақтау бірлігін сипаттау және бірінші бетін жасау;
- қор ішінде сақтау бірлігін жүйелеу және ресми безендіру;
- сақтау бірлігіндегі беттерді нөмірлеу және куәландыру жобасын
жасау;
- тізбе құру және тізбеге ғылыми анықтамалық аппарат құру;
Ғылыми сипаттама жүргізгенде қор категориясы және құжат құндылығы
назарына алынады.
Жеке қор құжаттарына ғылыми-анықтамалық аппарат құру жөніндегі ғылыми
есеп дайындау
Ақпаратты іздеу шараларын құру және ұйымдастыру жұмыстары ғылыми
болып саналады. Ғылыми жұмыстарға: жеке қордың категориясын анықтау
мақсатында қордың тарихи және ғылыми құндылығын орнату; қор тарихы,
құжаттың құрамы және мазмұнымен танысу; құжаттың ғылыми-тарихи және
тәжірибелік бағасын беру; істердің жүйеленген схемасын жасау; мәтін
тақырыбын орнату; құжатты аннотациялау; тізбені редакциялау, тізбеге
алғысөз жазу; каталог құруға қор таңдау және каталог құру; анықтамалық
схемасы, анықтамаға енген материалдарға сипаттама жасау және тағы
басқалар.
Мұрағаттың жеке қор құжаттарына ғылыми сиапттамасы ғылыми есеп
беруінде немесе есептерінде қарастырылуы мүмкін.
Ғылыми есеп жүйеленген және мазмұны, әдістері, тәсілдерін толық
қарастырады және жасалған жұмыстың келесі кезеңдерін анықтап береді. Есеп
қор құрушының өмірі жөніндегі мәліметтерден, оның жеке мұрағаты жөніндегі
мәліметтерден, қор құжаттарының мазмұны мен құрамы туралы мәліметтерден,
қор және оның тізбесіне жасалған ғылыми-анықтамалық аппарат құрамы туралы
мәліметтерден тұрады.
І-ші категориялы қорға ғылыми сипаттама нәтижесі мен ғылыми есеп
жасаған әлдеқайда дұрыс болады. Қор құрушының маңыздылығына, құжаттағы
мәліметтер сан алуандығына немесе қордың бірегейлігіне байланысты ғылыми-
анықтамалық аппарат құрылады. Ол құжаттарды пайдаланудың өнімділігімен
қатар іздеудің жылдамдығын, толықтылығын және сан алуандығын қамтамасыз
етеді.
Ғылыми есепті жасағанда қор істеріндегі ақпараттар, мемлекеттік
мұрағат каталогтарындағы және қордың анықтамалық аппаратындағы мәліметтер
пайдаланылады. Бұл құжаттардағы белгіленген мәліметтер қор және ғылыми-
анықтамалық әдебиетпен жұмыс нәтижесінде алынған жаңа ақпараттамен
толықтырылады.
Ғылыми есептің келесі құрылымын ұсынуға болады:
1. қор құрушы туралы өмірбаяндық анықтама, шығармашылығы мен қоғамдық
қызметі туралы қысқаша мәлімет;
2. жеке мұрағаттың құрылуы және оның мемлекеттік сақтауға өткізілу
тарихы
3. қор құжаттарының құрылымы мен құрамы
4. қорға жасалған жұмыстың негізгі принциптері, тәсілдері мен
әдістері;
5. есепке жасалған анықтамалық аппарат
1. Бұл бөлім тізбеге толық алғысөз бола алады және қор құрушы туралы
әдебиеттерді, қор құжаттарын, қор істерін пайдаланып жазылған. Қор құрушы
өмір сүрген уақыты және қоршаған ортасы жэөнінде қысқаша мәліметтер беріліп
өтеді. Қор құрушы қызмет еткен мекемелер, ұйымдар, шығармашылық
коллективтер, оның еңбектері жарияланған газеттер және журналдар, баспалар,
өзі қатысқан фильмдер, теле және радио бағдармалары көрсетіледі. Қор құрушы
шығармашылығын немесе сіңірген еңбегін қоғамның мойындауы, ордендермен,
медальдармен марапатталуы, мәңгі естелікте болуы туралы мәліметтер
келтіріледі.
2. Қор құрушының көзі тірі кезіндегі жеке мұрағаттың қалыптасуы
туралы, толықтығы туралы, басқа тұлғалар құжаттарының мұрағат құрамында
болуы туралы және мұрағат құрамындағы жинақтардың орын алуы туралы
мәліметтер сақталады. Қор істерінен жеке мұрағаттың мемлекеттік сақтауға
тапсырылғаны туралы мәліметтер алынады (тапсырылған уақыты, жеке мұрағат
иесі аталады және т. б.) .
3. Қор құжаттарының құрамы мен құрылымы туралы мәліметтерді топтастыру
жүйелеу схемасы бойынша жүзеге асады. Қор құрушының жинастыру қызметінің
нәтижесінде оның шығармашылығына қатысы жоқ құжаттар қорда болған жағдайда,
ол құжаттарға сипаттама бөлек бөлімге беріледі.
Ал өз қызметіне байланысты жинақталған құжаттарға сипаттама қор
құжаттарына жалпы беріледі.
4. Бұл бөлім қор құжаттарын ғылыми сипаттағанда әдіс – тәсілдердің
барлық түрлері келесі бөлімшелерде көрсетіледі:
- қордың І – ші категорияға жататынын игеру (жинақтау кезіндегі
алғашқы сараптау, қор және құжат критерийлерінің байланыстылығы);
- ғылыми жұмысты жасаған әдістерді игеру, жұмыстың әдістемелік
сипаты, ғылыми сипаттау жасаған кездегі құжат құндылығын анықтау
жұмысын жүргізгендегі әдістемелік құралдардың тиімділігі;
- жүргізілген жұмыстар және олардың нәтижелері. Қор құжаттарының
жариялылығы жөнінде мәліметтер беріледі. Сақтау бірліктері мен
тізбе саны көрсетіледі;
- ғылыми-анықтамалық аппарат туралы жалпы сипаттама (қор
құжаттарының мазмұнын толық және қарапайым әдіспен ашу үшін
әдістемелік тәсілдер мен шешімдер, жүргізілетін жұмыс деңгейін
көтеру, мемлекеттік мұрағат ғылыми-анықтамалық аппаратты қор
құжаттарының мәліметтерімен қамтамасыз ету, мұрағатаралық
анықтамалықтар, соның ішінде автоматтандырылған ақпараттық іздеу
жүйесі );
- қор құжаттарының физикалық жай күйі( құжаттардың физикалық
бүлінгені, қиын оқылатын мәтіндер, мәтіні өшуге таяған құжаттар
және т. б.);
- басқа мемлекеттік мұрағаттағы қорлардағы қор құрушы құжаттары және
ол туралы құжаттардың болуы;
- жүргізілген жұмыстарды қорытындылау.
Есепке оны пайдалану тиімділігін арттыру, ақпараттылығын және ғылыми
маңыздылығын арттыру мақсатында анықтамалық аппарат құрылып, оның құрамына
мыналар кіреді:
- тарихнамасы, қор құрушы және қор тарихы жөнінде монографиялар және
мақалалар, қор құжаттары бойынша зерттеулер;
- туысқандық жазбалар, генеологиялық кестелер;
- ғылыми есепті жасау барысындағы босқа қор құжаттарының тізімі;
- қысқартылған сөздер тізімі;
- мазмұны.
Ғылыми есепті қор құжаттарына ғылыми сипаттама жасаған қызметкер
жасайды. Қорға жұмыс дұрыс ұйымдастырылса, есепке қажетті мәліметтер
уақытында және жүйелі жүргізілсе, есепті даярлау өте ыңғайлы және уақыты
жағынан тиімді болады 17.
1. 2. Бауыржан Момышұлының жеке қор құжаттарының анықтамасы
Бауыржан Момышұлының жеке қоры Қазақстан Республикасы Орталық
мемлекеттік мұрағатында сақталуда. Сол кезеңдегі Қаз КСР О.М.М. директоры
Ф.Жизневски гвардия полковнигі Б.Момышұлы жеке құрам құжаттарын мемлекеттік
сақтауға қабылдау туралы актіге қол қоюнан Б.Момышұлы құжаттары мағлұматтық
айналымға түсе бастаған. Қор нөмірі Р – 1432 18. Қор құжаттарының негізін
төменде көрсетілген құжаттар құрайды:
Кесте №1 Бауыржан Момышұлының №1432 жеке қорындағы құжаттар түрі
Құжат атауы Сақтау бірлігі Парақ саны
Қолжазбалары 89 1 – 89
Хат алмасулары 218 90 – 307
Қор құрушы өміріне 63 308 – 371
қатысты құжаттары
Қор құрушы туралы 21 372 – 393
құжаттар
Бейнелік құжаттар 71 394 – 465
Сый–құрмет жазбалары 82 466 – 548
Қордың қалыптасуы туралы және құрылымы туралы мәліметтер аталған
қорға алғысөзде келтірілген және де мәліметтерді қайталап тізіп жатпай
алғысөздің нұсқасын ұсынуды жөн көрдім.
Р – 1432. Бауыржан Момышұлының жеке қорына Алғысөз.
1927 – 1965
Қаз КСР Орталық Мемлекеттік Мұрағатына жазушы Б.Момышұлының жек қор
құжаттары сый ретінде 1951 жылы мемлекеттік сақтауға өткізіле бастады. Қор
үнемі толықтырылуда, құжаттардың басым бөлігі 1953 жылы өңделіп, 1 – ші
тізбе құрылды.
1960 – 1965 жылдары аралығында келіп түскен құжаттар 2 – ші тізбені құрады.
1969 – 1970 келіп түскен құжаттарға ғылыми – техникалық өңдеу 1974 жылы
жасалып, бұл құжаттар 3 – ші тізбеге енді және онда 1951 – 1975 жылдар
аралығындағы 213 іс бар.
Аталған қорда шығармалар, хат алмасулар қолжазбалары, Б.Момышұлы
жөніндегі құжаттар, фотосуреттер, түрлі атақты тұлғалардың сый жазба
қағаздары және өзін қызықтырған мәселелер бойынша жиналған құжаттар
сақталуда.
Құжаттар құрамы берілген сұлба бойынша жүйеленген.
Қолжазбалардың 1 – ші бөлімінде жанры бойынша бөлімшелерге бөлінген
және онда құжаттар жылымен жасақталған.
Бір шығарманың қолтаңбалары мен газеттік кескіндері бір істі құрайды.
Жылы көрсетілмеген істер әр бөлімшенің соңында орналастырылған.
Б.Момышұлының және оған жазған хаттары, яғни 2 – ші және 3 – ші бөлім
авторлардың алфавиттік жүйе бойынша орналастырылған.
4 – ші бөлім - Б.Момышұлы туралы құжаттар негізінен оның
шығармаларына және шығармашылығына рецензиялары құрайды.
Өмірбаян бөлімінің болмауына байланысты Б.Момышұлының 50 жылдығына
арналған отырыстағы құттықтау сөздер мәтіні жоғарыда аталған бөлімге
қосылған. Бұл құжаттар жылы бойынша жүйеленген.
5 – ші бөлім – Фото суреттерде құжаттар жылы бойынша сақталуда.
6 – шы бөлім - Б.Момышұлының сый жазбаларында құжаттар автор алфавиті
бойынша жүйеленген.
7 – ші бөлім - Өзін қызықтырған мәселелер бойынша жинаған құжаттарында
құжаттар жылымен жүйелеген.
Б.Момышұлының жеке қорының ғылыми – анықтамалық аппараты: мазмұнынан,
алғысөзден, атаулық көрсеткіштен тұрады.
Алғысөзді дайындаған әдебиет және өнер білімінің ғылыми қызметкері
Р.Қасымова және және алғысөз 1976 жылдың 5 – ші мамырында жасалған.
Б.Момышұлының жеке қоры Р – 1432 2 – ші тізбесіне Алғысөз.
Бауыржан Момышұлы – Кеңес Әскерінің запастағы гвардия полковнигі, Ұлы
Отан Соғысына қатысушы 1940 жылы Жамбыл облысының Жуалы ауданында малшылар
жанұясында дүниеге келген. Он үш жасына дейіін өз ауылы Көлбастауда болған,
кейінірек, кеңес интернаттарында тәрбиеленіп, орта білім алған. Мектеп
бітіргеннен кейін мұғалім болып қызмет істеген.
1932 жылы Б.Момышұлы нағыз әскери қызметке шақырылған. Біраз үзілістен
кейін, 1936 жылы қайта Қызыл Әскер қатарына шақырылып, Кеңес Одағының түрлі
жерлерінде 1956 жылға дейін әскери қызметте болған. Ол взвод командирінен
гвардиялық дивизия командиріне дейінгі шендерде болған.
Ұлы Отан Соғысының алғашқы күндерінен бастап майданда болған. Атағы
аңызға айналған Панфиловшылар дивизиясында батальон, гвардиялық полк, содан
кейін 9 – шы гвардиялық атқыштар дивизиясына басшылық еткен. Ұлы Отан
Соғысының 1 – ші дәрежелі орденімен, Қызыл Жұлдыз Орденімен және 5
медальмен марапатталған.
1942 жылдан бастап КОКП мүшесі.
Ұлы Отан Соғысынан кейін Б. Момышұлы Бас Штабының Жоғары Әскери
Академиясын тәмәмдап, Кеңес Әскери Академияларында шапшаң қимылдау
тактикасы курсы бойынша әскери – педагогикалық тәлім берумен айналысты.
Жалпы алғанда Кеңес Әскері қатарында 25 жыл қызметте болып, 1956 жылы
денсаулығына байланысты Б. Момышұлы қосалқы құрамға кетті және келесі өмір
жолын әдеби шығармашылыққа арнап, көркем шығармалары үшін Құрмет белгісін
алған.
Шығармашылық жолға ол өзін бүкіл өмір бойы дайындаған. Ұрыстардан және
әскери қызметтерден бос уақыттарында күнделік жазып, суреттер жасап,
әңгімелер, мақалалар және өлең шумақтарын жазған. Ол қазақша жазумен қатар
орысша да көркем жаза білген.
Соғыс жылдарында орталық газет беттерінде әскери педагогикалық
тақырыптарға мақалалар жариялаған, ал Қазақстанда оның әңгімелері, өлеңдері
мен мақалдары жарық көріп отырған. Панфиловшылар дивизиясының даңқты жолын
жүріп өтіп. Б.Момышұлы аталған дивизияның өмірбаяншысы болған. 1948 жылы
әдеби шығармаларының көркемділігі нәтижесінде Жазушылар Одағына мүше болып
қабылданды.
Б. Момышұлы жеке құрам құжаттары Қазақстан Республикасының Орталық
Мемлекеттік Мұрағатында сақтауда және құжаттар 1951 жылдан бастап кезең –
кезеңмен қабылданған. Құжаттардың бір бөлігі 1953 жылы өңделіп, 1 –ші тізбе
құрылған. 1 – ші тізбеге түрлі жиындарда сойлеген сөздері, баяндамалары мен
лекциялары, ұрыс майданындағы жазбалары, әскери өнер бойынша зерттеулері,
История одной ночи және Наша семья повестерінің алғашқы басылымдары,
И.В. Панфилов туралы естеліктері, А. Бектің Волоколам тас жолы повестінің
қол жазбалары және осы повесті талқылануы жөніңдегі қолжазбалары енген
19.
1960 – 1965 жылдары түскен құжаттар 2 – ші тізбені құрады және ол
тізбе 591 сақтау бірлігінен тұрады.
2 – ші тізбе Б. Момышұлы шығармаларынан және 1927 – 1965 жылдар
аралығындағы өмірбаяндық құжаттардан тұрады. Бұл құжаттардың барлығы жеке
қордың 6 – шы бөліміне жүйеленген.:
1. Б. Момышұлының жазбалары
2. Хат алмасулары
3. Б. Момышұлының өмір баянына қатысты құжаттар
4. Б. Момышұлы туралы құжаттар
5. Бейнелік құжаттар
6. Сый – құрмет жазбалары
Тізбенің бірінші бөлімі Б. Момышұлының За нами Москва, Боевые
будни, Генерал Понфилов, Наша семья, История одной ночи және т.б
әңгімелері, очерктері, мақалалары, сөйлеген сөздері. Сұхбаттары, естелік
жазбалары, күнделіктері мен блокноттарының қолжазбалары сынды сақтау
бірліктерінен тұрады.
Негізінен бұл қолжазбалар 1941 жылдың қазан – қараша айларындағы
Мәскеу түбіндегі Волколамск бағытындағы қорғаныс шайқасында аты аңызға
айналған Понфилов дивизиясына арналған.
Б. Момышұлы жазбалары бөлімінде А Бектің Волоколам тас жолы
повестінің Б. Момышұлының ескертпелері қосылған жобалық нұсқасы бар.
Тізбеде олардың авторлық атауы – бағдарламалары сақталған. Осы тамаша
еңбектің шығу тарихы А. Бектің Б. Момышұлымен шығармашылық достықта
жазғанын көрсетеді. Еңбекті жазуда А. Бек Б. Момышұлымен кездесіп, еңбекке
оның күнделіктерін, сызбаларын, әскери қимылдардың схемасын, естеліктерін,
ауызша әңгімелері мен әскери қолжазбаларын жазып алып, дерек ретінде
пайдаланған. Повестің бағдарламалары осын қол жазбалардың бірі болып
табылады.
1942 жылдың ақпанындағы ұрыс майданындағы Б. Момышұлы мен А. Бектің
Волоколам тас жолы повестін жазу туралы келісім бойынша Б. Момышұлы
еңбектегі әскери және әсекери – психологиялық қырларын жазуға көмектесу
міндетін алады және ол бірінші редакторы және кітаптың бірінші цензоры
құқығына ие болған.
Б. Момышұлының қол жазбаларына тек өз қолтаңбалары ғана емес, сонымен
бірге газет материалдары қосылған, кейде олар шығармасының жалғыз ғана
нұсқасы болып табылатын жағдайлары да бар.
Сонымен қатар, осы бөлімде Бауыржан Момышұлының офицер ретіндегі
шығармашылық ойлау қабілетін көрсететін әскери өнерге қатысты зерттеулері
мен жаңалықтар жазбалары үлкен анзарға ие болып отыр. Оның зерттеулік және
оперативті – стратегиялық жаңалықтарының басым көпшілігі оқу - әдістемелік
құрал ретінде есептеліп, Ленинград тыл және қатынас Әскери Академиясының
мұрағатында және Москвадағы бұрыңғы Бас Штаб Академиясында сақтауда.
Тізбе қол жазбалары, шығармалары және жанрлық белгісі бойынша 14
бөлімшеге жүйеленген. Бөлімше ішінде сақтау бірліктері шығармалардың жазылу
уақыты бойынша қойылған.
Сақтау бірліктерінің сыртында және тізбеде бір уақытта орыс және қазақ
тілінде жарияланған шығармалар тек орыс тілінде көрсетілген. Қол жазба қай
тілде жазылған іс пен тізбенің мұқабасында аннотация ретінде белгіленген.
Аннртацияда құжат пен оның шрифтінің жасалу тәсілі және де авторлық және
редакторлық түзетулері көрсетілген.
2 – ші бөлім Б. Момышұлының хат алмасулары құжаттарына
арналған 20.
Құжаттарды пайдалану тиімділігі үшін 3 бөлімшеге бөлінген:
1. Хат алмасулар: онда Б. Момышұлының өзі жазған хаттарымен оған
жауаптары;
2. Б. Момышұлының хаттарына қайтарылған жауаптар, бірақ, олар
сақталмаған;
3. Б. Момышұлына келіп түскен хаттары. Мұнда Б. Момышұлы жауап жазбаған
хаттар жіктелген.
Істерге жинақталған және тұлғалардан келіп түскен хаттар тізбегі
алфавиттік ретпен орналастырылған. Сақтау бірлігінің ішіндегі құжаттар жылы
бойынша орналасқан. Хаттардың бір бөлігі сақтау бірліктерінде мән –
мағынасына қарай жасақталған. Бұл корреспонденттердің көп болуына және
олардың бір ғана мәселені қарастырғанына байланысты. Олар әр бөлімшенің
соңына орналастырылған. Осындай сақтау бірліктерінің тақырыпшасында оның
негізгі тақырыбы көрсетілген және ол барлық хаттарға қатысты болып
табылады. Мысалы, Б. Момышұлының әке – шешесі мен туыстарымен хат
алмасулары.
Бұл бөлімдегі мекемелер хаттары алфабиттік ретпен орналастырылған.
Жалпы Хат алмасу бөлімі қордың негізгі тобын құрайды. Бөлімде
көрнекті мемлекет және қоғам, ғылым, әдебиет және өнер қайраткерлері,
А.Бектің Волоколам тас жолы повестінің батыры және жазушы ретінде оған
түрлі қауымдастық өкілдері және Кеңес Одағы елдері мен демократиялық
елдердің өкілдерінің хаттары бар.
Тізбенің 3 – ші бөлімі Б. Момышұлының өміріне арналған құжаттардан
тұрады. Бұл құжаттарды пайдалану тиімділігіне байланысты істер келесі сұлба
боыйнша топтастырылған:
1. Әдеби – шығармашылық қызметтегі құжаттары, яғни
Б.Момышұлының КСРО және Қазақ КСР жазушылар одағындағы
қызметі жөніндегі құжаттары, өз еңбектері мен басылымдары
туралы газет және журнал редакциялары және баспаларымен хат
алмасулары.
2. Әскери сабақ пен қызметі жөніндегі құжаттары.
3. Қоғамдық қызметтегі құжаттары – Б. Момышұлының кеңес – үнді
мәдени байланыс қоғамының Қазақ бөліміндегі жұмысшы,
Панфилов дивизиясына және Кубаға жасағн сапары т.б.
4. Б. Момышұлының туылғанына 50 жыл толу мерей тойы құжаттары.
Бұл бөлімде сақтау бірліктері жылы бойынша тақырыптық мәселелік
белгісі ретімен орналастырылған.
Б. Момышұлы туралы құжаттар атты 4 – ші бөлімде басқа тұлғалар
жазған және оның өміріне жанама және тікелей қатысты құжаттар тапсырылған
21. Мысалы, Б. Момышұлы туралы хаттар, өлеңдер, өмірімен шығармашылығына
қатысты очерктер және мақалалар, еңбектеріне рецензиялар және т.б істер
жылы бойынша орналастырылған.
5 – ші Бейнелік құжаттар бөлімінде сақтау бірліктері нақты
бнелгілеріне, тақырыбына және жылына байланысты орналастырылған. Мысалы, Б.
Момышұлының Бас Штабтың Жоғарғы Әскери Академиясында оқып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І. БАУЫРЖАН МОМЫШҰЛЫНЫҢ ЖЕКЕ ҚОРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1. Жеке қор құжаттарының ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2. Бауыржан Момышұлының жеке қор құжаттарының анықтамасы ... ... ..18
1.3 Қор құрушының өмірі мен қызметі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
БАУЫРЖАН МОМЫШҰЛЫНЫҢ ЖЕКЕ ҚОР ҚҰЖАТТАРЫН ҒЫЛЫМИ СИПАТТАУ
3. Бауыржан Момышұлының № 1432 жеке қорын
жүйелеу ... ... ... ... ... ... .30
4. Бауыржан Момышұлының шығармашылық құжаттары ... ... ... ... ... ...
37
5. Бауыржан Момышұлының майданнан жазған хаттары ... ... ... ... ... ... ..
46
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .. 52
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... 55
ҚОСЫМША
А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... . 57
ҚОСЫМША Б
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
ҚОСЫМША В
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Мұрағат халықтың өткенінен мол ақпарат беретін
зор кеніш, шежіре, өшпеуге тиіс мұралардың көзі. Оның сансыз қолат-
қойнауларына үңілер болсаң, талай беймәлім асыл қазыналарға жолығасыз.
Мұрағатшылардың мақсаты осы сырлы әлемді жинақтап, сақтап қана қоймай,
дерек көздерімен ғылыми қоғамды хабардар ету. Мұрағаттағы деректер небір
ұлы адамдардың өмірлері жайлы сыр шертеді. Осындай ұлы тұлға, ұлтымыздың
біртуар ұлдарының бірі, талантты әскербасы әрі жазушы, Кеңес Одағы батыры
атағын уақытында алмаса халқы оны батыр тұтқан Бауыржан Момышұлының жеке
құрам құжаттары Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Мұрағатында
1952 жылдан бастап сақталуда 1-ші қосымша. Асыл азаматтың жарық дүниеден
озғанына 25 жылдың шамасы болып қалды. Өзі дүниеден озса да, артына
қалдырған рухани дүниесі тозбайды. Б. Момышұлының мол мұрасы келешек ұрпақ
тағылым алар Отан байлығына, халық қазынасына айналды. Сондықтан менің
бүгінгі бітіру жұмысымның тақырыбын “Бауыржан Момышұлы жеке қор құжаттарына
сипаттама” деп алдым. Мұрағаттану мамандығын меңгеруіме байланысты
тақырыпты мұрағаттанулық шолуға тырыстым. Алайда, мұрағаттық құжат айнымас
дерек көзі болғандықтан деректанулық талдаудан өткізуге тырысып көрдім.
Біріншіден, Б. Момышұлының жеке құрам құжаттарының мұрағаттық
заңдылықтар бойынша және аталған қор құжаттарының жіктелуіне байланысты
тоқталдым.
Екіншіден, 70 жылдан астам уақыт бойы Кеңес Одағының құрамында болған,
отаршылдықтың неше түрлі езгісін көрген қазақ халқы үшін өзінің ұлтын сонша
сүйген, Ұлы халқының Ұлы батыры бола білген Б. Момышұлының артына қалдырған
мол мұрасы – қазақтың ұлттық патриотизмінің өсуіне ықпал етеді деп
ойлаймын.
Үшіншіден, жалпы жеке құрам құжаттарымен жұмыстың сан алуан
ерекшеліктері мен өзіне тән қасиеттеріне, оның ғылыми маңыздылығына
тоқталып өтуді дұрыс деп таптым.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Жеке қор құжаттары кеңестік және қазіргі
таңдағы отандық тарихнамада жан – жақты қарастырылған. Жалпы жеке қор
құжаттармен жұмыс жасаудың теориялық – методологиялық негіздері Н.Б.
Волкова 1, И.П. Сиротинская 2 еңбектерінде өз көрінісін тапты. Ал,
тіклей Б. Момышұлының жеке қоры әлі де болса арнайы зерттелмеген. Бұл Қызыл
Әскердің әйгілі әскер басшысының әскери, әскери-педагогикалық, әскери-
теориялық, шығармашылық мұрасын зерттеу – ғылыми да, тәжірибелік те мәнге
ие.
Тақырыптың зерттелу деңгейіне келсек, тікелей әрі толықтай жүйелі
түрде зерттелмесе де Б. Момышұлы мұрасы және тұлғасы жеке қырларынан
жекелеген зерттеушілер еңбектерінде ашылған. Тақырыпты ашу барысында
пайдаланған зертеулерді жүйелеп, жазылған уақытына байланысты былай екі
кезеңге бөлдік: кеңестік және Тәуелсіздік кезеңіндегі тарихнама. Екі
кезеңнің өзіндік ерекшеліктеріне келер болсақ, кеңестік кезеңде Бауыржан
Момышұлы тұлғасы соғы контексінде, 8 – гвардиялық дивизия құрамында
қарастырылды 1. Ал, Тәуелсіздік кезеңіндегі зерттеулерде негізінен Б.
Момышұлының артына қалдырған мұраларына назар аударылуда.
Бұрын Бауыржан Момышұлының жеке адамдық әрі әскери тұлғасы, әскери-
педагогикалық қызметі И. В Панфилов атындағы 8-ші гвардиялық дивизия
тарихының бір бөлігі ретінде А. Бектің еңбегінде зерттелді. Шығарма майдан
даласында жасалған, И. В. Панфилов дивизиясы туралы жазылған бірден-бір
еңбек. Бұл шығарма түгелдей Б. Момышұлының мәліметтеріне сүйеліп жазылған
және Б. Момышұлының атын бүкіл әлемге таратқан еңбек болып табылады.
Сонымен қатар, бұл проблема Москва шайқасы, Калинин облысы, балтық
бойын жаудан тазарту мәселелерінде бірге қарастырылып өткен. Ұлы Отан
соғысының атақты батыры туралы К. К, Роккоссовский, А. М. Василевский,
И. М. Чистяков, Г.К. Жуков секілді ірі әскербасылар мемуарларында
аздаған мәліметтер сақталған. Бұл атақты әскербасылардың мемуарларына,
естеліктеріне келсек, бұларда Бауыржан Момышұлына талантты әскербасы
ретінде баға беріп кетеді. Мысалы, И. М. Чистяков: “Маған Момышұлының және
бір қасиеті ұнады, ол – шындылығы. Қандай қиыншылыққа душар болса да
шындықты айтарымен білетінмін, ол өз қарауындағы жауынгерлерден ден
шыншыылдықты талап ететін”, - деп баға беруі осының дәлелі.
Бұл еңбектерді Бауыржан Момышұлы әскери, талантты командир ретінде
сипатталады. Және бұл еңбектерді Бауыржанг Момышұлы өз ұлтының ұылы ретінде
сиаптталады. Оның шығыстық шығу тегі саналы түрде әдейі баса көрсетіледі.
Бұл еңбектер кеңестік негізде, кеңестік идеологиямен жазылған және Бауыржан
Момышұлының тұлғасы соғыс контексінде қарастырылады. Ә.
Нұршайықовтың “Ақиқат пен аңызы” көркем шығарма бола тұра Бауыржаның өмірі
туралы көптеген мәліметтерді алдық 2.
Бауыржан Момышұлы туралы оның майдандас, қаруластары да аз жазған жоқ.
Әсіресе, М. Ғабдуллин, М. А. Левшевтің, сонымен қатар, панфиловтықтар Ф.
Селивановтың, А. Кузнецовтың шығармаларында да да аталып өткен.
Бауыржан Момышұлы әскери қызметкер ретінде Ұлы Отан соғысының
жекелеген тақырыптарына арналған еңбектерге енді. Бұлар Г. А. Әбішевтің,
А. Мұхамеджановтың, А. Нүсіпбековтың, М. Қозыбаевтың,
Қ. Р. Аманжолов 3. 320, Н. Шаховтың еңбектері еді. Бұл
жердегі Г. А, Әбішевтің және А. Нүсіпбековтың
еңбектері Москва түбіндегі шайқасқа қазақстандық әскерлердің қатысуын
зерттеудің бастауы болып табылады. Осы еңбектерде авторлар алғаш ретмұрағат
құжаттары мен материалдарын қолданысқа енгізеді, майдангерлер естеліктерін
және мерзімді басыоымдарды пайдаланады.
Бірақ осы кеңестік кезеңде жазылған бірде-бір еңбекте батырдың
азаматтық, педагог, ойшыл, теоретик, әскери, жазушылық тұлғасы толық
ашылмады.
1991 жылы Қазақстан Республикасы Тәуелсіздік алғаннан кейін, өткен
өмірге, тарихқа ерекше ұлттық, халықтық көзқараспен қарай бастағаны
белгілі. Соншама жылдар жасанды түрде өткеннен кейін айырылған халық өз
тарихына ерекше ілтипатпен қол созуда. Жаңаша тұрғыда тарихтың әр түрлі
кезеңдеріне арналып зерттеулер жазылуда. Осы кезде қазақ халқы тереңге
кеткен әскери дәстүрінің бар екендігі айқындалған еді. 1990 жылы Бауыржан
Момышұлына Кеңес Одағының Батыры атағы берілген. Бұл тарихи өзгеріс
тарихшыларға Ұлы Отан соғысына қазақстандықтардың қатысуы туралы және ұлт
батыры Бауыржан Момышұлы туралы еңбектерді тудыруна мүмкіндік берді.
Бұлардың қатарына Т. Балақаев пен К. Алдажұманов, Қ. Р. Аманжолов, П. С.
Белан 4., К. С. Серікбаев 5, Бақытжан Момышұлының
зерттеулері жатады. Сонымен қатар, М. М. Айтқазинаның докторлық
диссертациясы тікелей Б. Момиышұлының мұрасына айналды. Бұл зерттеулер
негізінде әскери тарх пен ұлттық батырларды зерттеуде өзекті проблеманы
шешуге арналған. Тәуелсіз Қазақстанның ұлттық әскери құрылыс туралы айта
келіп, өз еңбектерінде Б. Момышұлының ғылыми мұрасына көп көңіл бөледі.
Тақырыпты деректанулық тұрғыдан жазу үшін Қ. М. Атабаевтың 6 ғылыми
монографиясы да пайдаланылды.
Дегенмен де, Бауыржан Момышұлының сан қырлы тұлғасын ашатын ғылыми
еңбек жазылмаған. Бітіру жұмысын жазу барысында мерзімді басылым беттеріне
жарияланған Н. Саввин, Ж. Ыбыраев, Қ. Қазыбаевтардың мақалалары қолданылды.
Сонымен қатар, батыр туралы мәліметтер бар “Халық сыйы”, “Айналған аты
аңызға Момышұлы” естеліктер жинағы және А. Асқаровтың “ Ұлы тұранның
ұлдары” 7 еңбегі пайдаланылды. Ал ол кісінің артына қалдырып кеткен мол
мұрасы – көркем шығармалары, өлең-жырлары, хаттары, жеке адамдық құжаттары
осы бір қасіретті соғысқа қазақстандықтардың қатысуы маңызды дерек көзі
ретінде ғылыми қолданысқа енбей жатыр 2-ші қосымша.
Біз қарастырып отырған мәселенің ғылыми әдебиеттерде баяндау тарихына
жасалған шолу тақырыптың арнайы зерттеу объектісі болмағандығын аңғартады.
Осы уақытқа шейін мұндай мәселені арнайы қарауға қажет алғышарттар да
қалыптаса қойған жоқ-тын. Мұның өзі біздің тақырыбымыздың өзектілігін
айғақтай түседі.
Тақырыптың деректік негізі: Диплом жұмысын жазу барысында негізгі
сүйенген дерек құжаттарымыз Бауыржан Момышұлының өзінің жеке адамдық
құжаттары. Бұл құжаттар Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік
мұрағатында № 1432 қорында жинақталған. Қор құжаттардың салыну мерзіміне
қарай 3 тізбеге бөлінген 3-ші қосымша. Осы тақырыпты ашу барысында
аталған қормен жұмыс істедім. Қор құжаттарын түгелдей жүйелеуге ұмтылыс
жасадым. Бұл қор үш тізбеден тұрады. Бауыржан Момышұлының жеке құрам
құжаттары О. М. М-ға 1952 жылдан бастап, батырдың өзінің бастамасымен
өткізіле бастады. Бұл алғашқы өткізілген құжаттар негізінде № 1-тізбе
құрылды. Бұл тізбенің құжаттары ішінен тікелей зерттеу обьектімнің бірі
ретінде 1945 жылы жазылған “Москва үшін шайқас” романының түпнұсқасы
қолданылды. Ал № 2 тізбеге 1960-1965 жылдары түскен құжаттары енгізілген 2-
ші қосымша. Осы құжаттардың ішінен тікелей зерттеу обьектісі ретінде Б.
Момышұлының майданнан жазылған хаттарын алдым. № 3 тізбеге 1969 жылдан
бері түскен құжаттар жатады 3-ші қосымша. Пайдаланған негізгі істерді
бітіру жұмысының 2-тарауының 1-бөлімінде Бауыржан Момышұлының жеке адамдық
қорларын пайдаланғанда келтірдім. Ал әр жылдары жарық көрген “Москва үшін
шайқас”8, “Қанмен жазылған кітап” 9, “Біздің генерал” 10, “Ұшқан ұя”
11, “Бір түннің оқиғасы” 12, “Жауынгердің тұлғасы” 13 кітаптары да
пайдаланылды.
Сонымен қатар, жанама дерек көзі ретінде Ұлы Отан соғысына
қатысушылардың “Восьмая гвардейская краснознаменная имени генерал-майора И.
В. Панфилова стрелковая дивизия” деп аталған естеліктер жинағы И. В.
Панфилов атындағы гвардиялық дивизия туралы “История Великой Отечественной
Войны Советского Союза”, “Провал гитлерского наступления на Москву” атты
өқұжаттар жинағы пайдаланылды. Дегенмен менің негізгі зерттеу обьектім
нақты Бауыржан Момышұлының жеке құрам құжаттары болып табылатындықтан оның
жеке құжаттары негізгі мәлімет көзі болды.
Сонымен қатар, әдістемелік нұсқауларды да дерек көзі ретінде
пайдаландым. Айтар болсақ, мыналар: Методические рекомендации по работе с
документами личного происхождения, Методические указания по
комплектованию архива и научно – технической обработке документов личного
происхождения ЦГА НТД, Научно – техническая обработка документов
коллекции личного происхождения ппериода ВОВ, Методические рекомендации
по проведению экспертизы ценности документов в фондах личного происхождения
государственных, общественных, политических деятелей, Жеке қор құжаттарын
ғылыми сипаттау.
Тақырыпты зерттеудің негізгі мақсаттары мен міндеттері: Диплом жұмысын
жазу барысында алдыма қойған мақсатым – Бауыржан Момышұлының жеке қор
құжаттарын сипаттау, яғни ғылыми құндылығын, мазмұнының маңыздылығын, қор
құрушының жүріп өткен жолы мен ұлт тарихын қаншалықты қосымша мәліметпен
қамтамасыз ету деңгейін анықтау. Осыған орай зерттеу жұмысының алдына
мынандай міндеттер қойылды:
- Бауыржан Момышұлының жеке қорының қалыптасу тарихын көрсету;
- Жеке қор құжаттарының ерекшеліктерін анықтау;
- Бауыржан Момышұлының жеке қор құжаттарының анықтамасын беру;
- қор құжаттарының ғылыми-тарихи құндылығын анықтау;
- қор иесінің өмір тарихымен, қызметімен және жеке қорындағы
құжаттарымен таныстыру;
- Бауыржан Момышұлының жеке қорын жүйелеу;
- Бауыржан Момышұлының жеке қор құжаттарын топтастыру.
- Бауыржан Момышұлының жеке қорының тарихи, ғылыми маңыздылығын
анықтау.
Тақырыптың теориялық – методологиялық негізі.
Диплом жұмысында қойылған мәселелерді ғылыми тұрғыдан ашып көрсету
мақсатында тарихилық, обьективтілік сияқты негізі методологиялық принциптер
басшылыққа алынды. , партиялық принциптер негізге алынды.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері. Диплом жұмысымның тақырыбы “Бауыржан
Момышұлының жеке қорына сипаттама” деп алғандықтан және қор құрушы
құжаттары мұрағаттық сақтауға түскен кезеңнен қор құрушының дүниеден
озғанына дейінгі уақыт аралығы деп алдым.
Бітіру жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тарау,
қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады. Кіріспеде
бөлімінде диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері айқындалып, тақырыптың
зерттелу деңгейі мен деректік, методологиялық негіздері ашылып көрсетілген.
Бірінші тарауда Бауыржан Момышұлының жеке қорының қалыптасуы тарихы
қарастырылған. Екінші тарауда Бауыржан Момышұлының жеке қор құжаттарын
ғылыми сипаттаудан өткізген, яғни жеке қор құжаттары негізінде жүйелеп,
топтастырған.
І. БАУЫРЖАН МОМЫШҰЛЫНЫҢ ЖЕКЕ ҚОРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Жеке қор құжаттарының ерекшеліктері
Тұлғалардың жеке иелігі болып табылатын құжаттық материалдары оның
жеке мұрағатын құрайды. Жеке қор құрамына тұлғаның немесе қор құрушының
өмірі мен қызметі нәтижесінде жасақталған немесе жанұя мүшелері құжаттары
мен олар жинаған сыйға берген немесе мұраға қалдырған құжаттар кіреді. Жеке
мұрағат иелерінің жинаған немесе мұраға қалдырылған құжаттарын коллекциялар
деп те атауға болады.
Жеке қорды құрайтын құжаттардың негізгі тобы:
- шығармашылық құжаттар
- қызметі және қоғамдық қызметіне қатысты құжаттары
- өмірбаяндық құжаттары
- хат алмасулары
- бейнелік және дыбыстық құжаттар
- шаруашылық-мүліктік және тұрмыстық құжаттары
Сонымен қатар, қор құрушының қызметіне байланысты (олар, яғни саяси
және қоғамдық болуы да мүмкін) құжаттар тобы да ерекшеленеді. Өз кезегінде,
бұл құжаттар ішінен құжаттардың алуан түрлілігін атап өтуге болады: ресми
құжаттар (қаулылар, нұсқаулар, жоспарлар, есептер, анықтамалар, ақпараттық
мәліметтер), қызметі бойынша хат алмасулар (мекеме хаттарының көшірмелері,
ұйым хаттарының көшірмелері, қор құрушының жауап хаттары), қор құрушының
қызмет бабына тікелей қатысты баяндамалары, мақалалары және қор құрушының
басқа тұлғаларға қатысты жинаған құжаттары 14.
Мемлекет, саясат және қоғам қайраткерлерінің жеке қорларының негізгі
бөлігін құрайтын өміріне қатысты құжаттар: жеке парақтары, өмірбаяны,
тағайындаулар мен орын алмастыру туралы бұйрықтар көшірмелері,
білімі жөніндегі дипломдары, куәліктері, мақтау қағаздары, мерейтой
материалдары, жеке хаттары, құттықтау хаттары, телеграммалар және ашық
хаттары. Мемлекет, саясат және қоғам қайраткерлерінің өміріне байланысты
құжаттар толық берілуі керек, себебі, жарияланған басылымдарда,
энциклопедияларда және баспасөз беттерінде олар жөнінде ақпарат аз көлемде
беріледі.
Мемлекет, саясат және қоғам қайраткерінің қор құжаттарының біршама
бөлігін фотосуреттер құрайды: Олар ресми - әріптестерімен бірге, ұжым
мүшелерімен конференция, пленум, мәжіліске қатысушылармен түскен суреттер;
бейресми ретінде – демалыста, туыстарымен, жанұя ортасында түскен
суреттерін қарастыруға болады. Сондықтан, құжаттардың бұл түріне құндылығын
сараптауда және мемлекеттік сақтауға қабылдау барысында ерекше назар аудару
қажет болады.
Жеке қор құжаттарын мемлекеттік сақтауға дейінгі жұмысы
ұйымдаспаған түрде жүреді және құжаттар ретсіз сақтала береді.
Мемлекеттік мұрағаттарды жеке қор құжаттарымен толықтыру кезең-
кезеңмен жүреді және мынадай міндеттерді өзіне жүктейді:
- құжаттарды іздеу, мемлекеттік мұрағаттарға құжаттарды жеке қор бойынша
анықтау;
- жеке мұрағат иелерімен анықтамалық жұмыс жасау, көндіру әдістерін
қолдануды және мұрағат қызметкерлерінен сыпайылық пен әдептілік,
өнегелікті талап етеді;
- жеке мұрағат иесінің үйінде мемлекеттік сақтауға құжаттарды іріктеу,
мұрағаттық СТК-на құжаттарды қабылдау жөніндегі қолхатын дайындау;
- құжаттардың алғашқы құндылығын анықтау мақсатында жеке қор
құжаттарының алдын-ала есебін жасау, бағасын беру және СТК-на қарауға
даярлау;
- мұрағат СТК-ның қарастыруы, қабылдау, қор құру және қордың
категориясын анықтау мәселелерінің шешімін табуы 15.
Жеке қор құжаттарының құндылығын сараптау. Жеке қор құжаттарын
сараптаудың әдістемелік негізі құжат құндылығын сараптаудың негізгі
принциптерімен сәйкес келеді: жүйелілік, тарихы, жан-жақтылық, жинақылық
принциптері.
Жеке қор құжаттарының құндылығын сараптау кезең-кезеңмен жүреді:
- мұрағатты жеке қор құжаттарымен толықтыру кезеңінде;
- жеке қорға мұрағаттық анықтамалықтар жасау барысында;
Жеке қор құжаттарының құндылығын сараптаудың ғылыми-әдістемелік бағыты
құжат құндылығының критерийлеріне негізделеді.
Құндылық критериі негізгі екі топтан тұрады:
- жеке қор құндылығының критериі;
- жеке қор құжатарының құндылығының критериі;
Жеке қор құндылығының критерийлері төмендегідей:
- қор құрушының шығармашылық және қоғамдық қызметінің маңызы;
- қор тарихы және оның құрамы;
- қордың басқа да құжаттар топтамасымен байланыстылығы.
Қор құрушының шығармашылық және қоғамдық қызметінің маңыздылығы
мынадай факторлармен анықталады:
- қор құрушының шығармашылығына әдебиеттану мен өнертану саласының
берген бағасы(әдеби, театр энциклопедиялары, монографиялар және т.б.);
- қор құрушы қызметіне мемлекеттік бағалаулар (сый ақы тағайындаулары,
ордендермен марапаттау, сайлау органдарына қатысуы және т. б.);
- қор құрушының қызметі жөніндегі қоғамдық көзқарас-пікірлер
(БАҚ пікірлері, өз оқушылары мен көрермен хаттары);
- мамандығы бойынша әріптестерінің көзқарастары (жазушы, әртіс,
суретшілер хаттары мен айтқан ой-пікірлері және т.б.);
- қор құрушы жөніндегі сарапшы мамандардың ой-пікірлері (арнайы
зерттеулер, мұрағат СТК-на хаттар);
- қор құрушы қызмет саласына қатысты ғылыми мекеме, шығармашылық
бірлестік және баспа көзқарастары (ОСК-ның және СК-ның хаттамасы);
- мұрағат СТК-ның қорытындысы.
Бұл критерий қор құжаттарының I, II немесе III-ші категорияға
жататындығын анықтауға көмектеседі.
Жеке қор тарихы оның құрамын анықтайтын критерийлер, келесі бағаны
береді:
- сақтау деңгейін және қор толықтығын;
- қор құрушының қызметтік құжаттары, туыстық және достық құжаттары мен
оны қызықтырған мәселелері жөніндегі мәліметтерін;
- қор құрушының шығармашылықкезеңіндегі белгілі немесе басқа
қызметтерінің құжаттарда көрсетілуі.
Жеке қор құжаттарының құндылығының критериі төмендегідей:
- құжат авторының шығармашылық және қоғамдық қызметінің маңыздылығы;
- құжаттың пайда болуы уақыты мен орны;
- басқа да құжаттармен байланыстылығы;
- құжат мазмұнының маңыздылығы, оның ақпараттық, көркемділік және ғылыми
құндылығы;
- құжаттың сыртқы белгілері.
Мұнда атап өтерлік жайт, басқа құжаттармен байланысты болғанда екі
жақты түрде болады:
- мәліметтің қайталанылуы;
- бірін-бірі толықтыруы.
Жеке қор құндылығы және жеке қор құжаттарының құндылығы критериін
тәжірибеде қолдану келесі шарттарды талап етеді:
- Қор құрушының шығармашылық және қоғамдық қызметі маңыздылығы жеке қор
құндылығы мен жеке қор құжаттарының құндылығы критериін қолданғанда
құжат құндылығыеа ықпалының зор болғаны жағдайында;
- Әр құжаттың жеке бағасын бергенде және де құжаттың қор ішіндегі және
қор аралық байланыстарын жан-жақты қарастырғанда;
- Құжаттың алдын-ала атрибуциясын анықтағанда (авторлығын, құжаттың
пайда болу орны мен уақытын анықтағанда), басқа нұсқаларының
кезектесуінде және осыған байланысты құжат құндылығын анықтауды
ұйымдастырудың кезең-кезеңмен жүргенінде;
- Мұрағатшының жоғары деңгейдегі дайындығы және берілген құжат бойынша
білімі болғанда.
Құндылығын сараптау критериін тәжірибеде қолдану:
- құжат құндылығын сараптау кезеңімен
- жеке қор категориясымен тығыз байланысты.
Құжаттарды мемлекеттік сақтауға іріктеп алу қор және құжат құндылығы
критериі негізінде жүзеге асады. Алайда, мұнда құжат құндылығы критериі
құжаттың қажетті атрибуциясының анықталмауы себебінен толық әрекет ете
алмайды. Аталған критерийлерді қолдану біріншіден, құжат құндылығын
анықтауға бағытталған, әсіресе, құжат мемлекеттік сақтауға алынса және қор
категориясын анықтауда оның маңызы өте зор болады.
Ал жеке қорда сақтауға жатқызылмаған құжаттар жеке мұрағат иесіне
қайтару туралы акт толтырылады. Бұл акт мемлекеттік мұрағат СТК-да
мұрағаттық тізбе жасалғанға дейін жасалады. Акт мемлекеттік мұрағат
директорларымен бекітіледі және жеке мұрағат иесіне колхоз арқылы
қайтарылады.
Мемлекеттік сақтауға алынбаған және жеке мұрағат иесі бас тартқан
құжаттарға жою жөнінде акт толтырылып, жоюға немесе қағаз өңдеу
фабрикаларына өткізіледі 16.
Мемлекеттік мұрағаттарды жеке құрам құжаттарымен толықтыру.
Мемлекеттік мұрағаттар мынадай тұлғалар құжаттармен толықтырылады:
- Жазушылар, сыншылар, аудармашылар, әдебиеттанушылар, редакторлар, тіл
мамндары және т. б. әдебиет қызметкерлері;
- Композиторлар, дирижерлер, музыкант-әншілер және музыка саласындағы
қызметкерлер;
- Суретшілер, мүсіншілер, сәулетшілер, өнертанушылар, көрме
ұйымдастырушылары, суретші-фотографтар және т. б.
- Драма және музыка театрының әртістері, эстрада, цирк әртістері мен
режиссерлері, театртанушылар және т. б. Театр қызметкерлері құжаттары;
- Кинорежиссерлер, сценарий қоюшы, кинооператорлар, кино әртістері,
кинотанушылар мен т. б. Кино қызметкерлері құжаттары;
- Фольклортанушылар мен тарихнамашылар;
- әдебиет және өнер саласы бойынша коллекция иелері құжаттары.
Қор құрушы жеке қор құжаттарын мемлекеттік сақтауға:
- өзі өткізеді немесе өсиетке қалдыру арқылы өткізіледі;
- жеке мұрағатты мұраға алған адамдар өткізеді;
- жинаушылар мен коллекционерлерден алынады;
- шығармашылық одақтардан – қор құрушының шығармашылық мұрасы комиссиясы
арқылы өткізіледі;
- нотариалды мекемелерден иесіз қалған дүние ретінде қабылданады;
- құжаттардың салалық жабдықтарын анықтау үшін мемлекеттік
мұрағаттардан, мұражайлардан, кітапханалардан және басқа да
мекемелерден қабылданады;
- шет елдерде тұратын азаматтардан және шет елдік мекемелер мен
ұйымдардан сый ретінде немесе көшірмелер ауыстыру арқылы қабылданады.
Жеке құрам құжаттарын мемлекеттік сақтауға үгіттеп-тарту жұмыстары
мемлекеттік мұрағат қызметкерлеріне жүктеледі және бірнеше кезеңдерден
тұрады: алдын-ала қорқұрушы жөнінде мәліметтер қарастырылады, мемлекеттік
мұрағатқа қабылданатын құжаттар мазмұны мен құрамы анықталады және
келіссөздер жүргізіледі.
Келіссөзді жүргізген мұрағат қызметкері алынған барлық мәліметтерді
мемлекеттік мұрағат директорларының атына жазылған баяндау хатында көрсетуі
тиіс.
Баяндау хаты сол бөлім меңгерушісінің визасымен және мұрағат
директорының резолюциясымен жеке мұрағатты мемлекеттік сақтауға қабылдау
немесе қабылдауды тоқтатудың негізгі құжаты болып саналады. Баяндау хаты
бақылау ісіне енеді.
Жеке мұрағатта мемлекеттік сақтауға қабылдау жөнінде жұмыс сәтті
жалғасын тапса, онда жинақтаудың болашақ жоспарының картотекасындағы
карточкасы жойылып, жаңадан жинақтаудың картотекасына толық мәлімет
берілген карточка жасалады. Ол карточкаға мынадай мәліметтер енеді:
- қор құрушының аты-жөні, тегі, өмірінің дәл уақыты, шығармашылық
қызметі(жазушы, ақын т. с. с.);
- құжат иесінің аты-жөні, тегі (егер қорқұрушының өзі құжаттарды
өткізген болса) және туыстық қатынасын көрсетеді (ұлы, танысы, т. с.
с.);
- пошталық мекен-жайы, келіссөз жүргізілген тұлғаның телефон нөмірі;
- мемлекеттік мұрағатқа жеке құрам құжаттарын жинақтау жұмыстарын
жүргізіп жатқан және бақылау ісін сақтап отырған мұрағатшының тегі
(фамилиясы).
Мемлекеттік сақтауға жеке құрам құжаттары ақысыз немесе ақшалай сый
арқылы ресми мәлімдеме толтыру арқылы қабылданады.
Жеке құрам құжаттарының иесі мемлекеттік сақтау өткізгенде бірнеше
талаптар қоюы мүмкін. Олар:
- келісілген мерзімге құжаттарды жариялау құқығына ие болу;
- келісілген мерзімге кейбір құжаттарды пайдалануды шектеу құқығына ие
болу;
- келісілген мерзімге кейбір құжаттарды пайдалануға шек қою;
- қор құрушы мұрасына ие комиссия мүшелеріне құжаттарды пайдалану
- құқығын беру.
Бұл талаптардың барлығы мәлімдеме хатында көрсетілуі тиіс.
Мемлекеттік мұрағат бұл талаптармен келіссе, директор қолының негізінде
хатта көрсетіледі. Ал күрделі жағдайда құжаттар иесі мен мұрағат арасында
екі жақты арнайы келісім жасалады.
Мемлекеттік мұрағатқа келіп түскен, бірақ мемлекеттік сақтау мәселесі
шешіміне дейінгі құжаттар жинақтау бөліміндегі есеп кітапшасына енеді, одан
кейінгі талдауға түседі, алғашқы құжат құндылығы анықталады және уақытша
жүйеленіп, тапсырыс тізбесін құрғанда қысқаша суреттеледі.
Есепке алу мәліметтерін тиімді әрі тез қолдану үшін құжаттарды есепке
алу картотекасы жасалып, қорқұрушылар тегінің алфавиттік ретімен
карточкалар жүйеленеді. Карточкаға: құрушының аты-жөні, тегі, оның
құжаттарының келіп түскен уақыты мен мөлшері, жұмысты жүргізген мұрағатшы
тегі жазылады; құжаттарды мемлекеттік сақтауға қабылдағаннан кейін
карточкаға: құжаттардың келіп түскен есептеу кітапшасы бойыншанөмірі, қор
нөмірі, құжаттар саны және құжаттардың ғылыми сипаииамаға өткізілген уақыты
қойылады; карточка картотеканың “жинақтау аяқталды” деген бөлімшесіне
өткізіледі.
Мемлекеттік сақтауға жеке құрам құжаттарын қабылдау мәселесі
мемлекеттік мұрағат СТК мәжілісінде қаралады. СТК-ның мәжілісіне келесі
құжаттар дайындалуы тиіс:
- қор құрушының немесе құжаттар иесінің мұрағат директорының
резолюциясы бар өтініші;
- тиісті бөлім меңгерушісінің анықтамасы, онда: қандай жеке мұрағат
құжаттары СТК-ның мәжілісіне қарастыруға ұсынылып отыр, құжаттар
кімнен және қандай жағдайда (ақысыз немесе ақылы сый арқылы) келіп
түсті, егер құжаттар алғаш рет түсіп жатса, онда қор атауының
жобасы жасалынады немесе қандай қорға қосуға болатындаға
анықталады;
- ақысыз келіп түскен құжаттарға тапсырыс тізбесі;
- қабылдауға түсетін құжаттардың бағалық тізбесінің жоспары.
Бағалық тізбе тапсырыс тізбесі сияқты жасалады, алайда қосымша тарау
- “құжат бағасынан” тұрады. Бағалық тізбеде құжаттың бағасы
көрсетіледі және тізбеге СТК төрағасы және хатшының қолы қойылады:
- сарапшы қорытындысы.
Ауызша немесе ресми түрде мұрағат директоры бекіткен СТК-ның
шешімі қор құрушыға немесе құжат иесіне хабарланады. Мәселе сәтті шешімін
тапқан жағдайда жеке құрам құжаттарын мемлекеттік сақтауға қабылдау жөнінде
акт жасалады және СТК-ның хаттамасы негізінде жасалады. Сонымен бірге оған
тапсырыс тізбесі жасалады. Бұл барлық бақылау ісінің құжаттамасымен бірге
мемлекеттік мұрағаттың есепке алу тобына өткізіліп, онда қабылданып жатқан
құжаттар мемлекеттік еепке алынады және жаңа қорға нөмір беріледі.
Құжаттарды есепке алу кітабына енген бұл акт заңды құжат болып есептеледі,
осы құжат негізінде жеке мұрағат құжаттары мемлекет иелігі болады немесе
Мемлекеттік мұрағат қорына енгізіледі.
Жеке қор құжаттарына сипаттама. Жеке қорға ғылыми сипаттама келесідей
жұмыстарды талап етеді:
- қор құрушы өмірі мен қызметі және қор құжаттарымен танысу;
- қор жүйесінің сызбасын құру;
- құжаттарды жіктеу бірлігі бойынша жүйелеу;
- сақтау бірлігін құру;
- сақтау бірлігіндегі беттерді жүйелеу;
- сақтау бірлігін сипаттау және бірінші бетін жасау;
- қор ішінде сақтау бірлігін жүйелеу және ресми безендіру;
- сақтау бірлігіндегі беттерді нөмірлеу және куәландыру жобасын
жасау;
- тізбе құру және тізбеге ғылыми анықтамалық аппарат құру;
Ғылыми сипаттама жүргізгенде қор категориясы және құжат құндылығы
назарына алынады.
Жеке қор құжаттарына ғылыми-анықтамалық аппарат құру жөніндегі ғылыми
есеп дайындау
Ақпаратты іздеу шараларын құру және ұйымдастыру жұмыстары ғылыми
болып саналады. Ғылыми жұмыстарға: жеке қордың категориясын анықтау
мақсатында қордың тарихи және ғылыми құндылығын орнату; қор тарихы,
құжаттың құрамы және мазмұнымен танысу; құжаттың ғылыми-тарихи және
тәжірибелік бағасын беру; істердің жүйеленген схемасын жасау; мәтін
тақырыбын орнату; құжатты аннотациялау; тізбені редакциялау, тізбеге
алғысөз жазу; каталог құруға қор таңдау және каталог құру; анықтамалық
схемасы, анықтамаға енген материалдарға сипаттама жасау және тағы
басқалар.
Мұрағаттың жеке қор құжаттарына ғылыми сиапттамасы ғылыми есеп
беруінде немесе есептерінде қарастырылуы мүмкін.
Ғылыми есеп жүйеленген және мазмұны, әдістері, тәсілдерін толық
қарастырады және жасалған жұмыстың келесі кезеңдерін анықтап береді. Есеп
қор құрушының өмірі жөніндегі мәліметтерден, оның жеке мұрағаты жөніндегі
мәліметтерден, қор құжаттарының мазмұны мен құрамы туралы мәліметтерден,
қор және оның тізбесіне жасалған ғылыми-анықтамалық аппарат құрамы туралы
мәліметтерден тұрады.
І-ші категориялы қорға ғылыми сипаттама нәтижесі мен ғылыми есеп
жасаған әлдеқайда дұрыс болады. Қор құрушының маңыздылығына, құжаттағы
мәліметтер сан алуандығына немесе қордың бірегейлігіне байланысты ғылыми-
анықтамалық аппарат құрылады. Ол құжаттарды пайдаланудың өнімділігімен
қатар іздеудің жылдамдығын, толықтылығын және сан алуандығын қамтамасыз
етеді.
Ғылыми есепті жасағанда қор істеріндегі ақпараттар, мемлекеттік
мұрағат каталогтарындағы және қордың анықтамалық аппаратындағы мәліметтер
пайдаланылады. Бұл құжаттардағы белгіленген мәліметтер қор және ғылыми-
анықтамалық әдебиетпен жұмыс нәтижесінде алынған жаңа ақпараттамен
толықтырылады.
Ғылыми есептің келесі құрылымын ұсынуға болады:
1. қор құрушы туралы өмірбаяндық анықтама, шығармашылығы мен қоғамдық
қызметі туралы қысқаша мәлімет;
2. жеке мұрағаттың құрылуы және оның мемлекеттік сақтауға өткізілу
тарихы
3. қор құжаттарының құрылымы мен құрамы
4. қорға жасалған жұмыстың негізгі принциптері, тәсілдері мен
әдістері;
5. есепке жасалған анықтамалық аппарат
1. Бұл бөлім тізбеге толық алғысөз бола алады және қор құрушы туралы
әдебиеттерді, қор құжаттарын, қор істерін пайдаланып жазылған. Қор құрушы
өмір сүрген уақыты және қоршаған ортасы жэөнінде қысқаша мәліметтер беріліп
өтеді. Қор құрушы қызмет еткен мекемелер, ұйымдар, шығармашылық
коллективтер, оның еңбектері жарияланған газеттер және журналдар, баспалар,
өзі қатысқан фильмдер, теле және радио бағдармалары көрсетіледі. Қор құрушы
шығармашылығын немесе сіңірген еңбегін қоғамның мойындауы, ордендермен,
медальдармен марапатталуы, мәңгі естелікте болуы туралы мәліметтер
келтіріледі.
2. Қор құрушының көзі тірі кезіндегі жеке мұрағаттың қалыптасуы
туралы, толықтығы туралы, басқа тұлғалар құжаттарының мұрағат құрамында
болуы туралы және мұрағат құрамындағы жинақтардың орын алуы туралы
мәліметтер сақталады. Қор істерінен жеке мұрағаттың мемлекеттік сақтауға
тапсырылғаны туралы мәліметтер алынады (тапсырылған уақыты, жеке мұрағат
иесі аталады және т. б.) .
3. Қор құжаттарының құрамы мен құрылымы туралы мәліметтерді топтастыру
жүйелеу схемасы бойынша жүзеге асады. Қор құрушының жинастыру қызметінің
нәтижесінде оның шығармашылығына қатысы жоқ құжаттар қорда болған жағдайда,
ол құжаттарға сипаттама бөлек бөлімге беріледі.
Ал өз қызметіне байланысты жинақталған құжаттарға сипаттама қор
құжаттарына жалпы беріледі.
4. Бұл бөлім қор құжаттарын ғылыми сипаттағанда әдіс – тәсілдердің
барлық түрлері келесі бөлімшелерде көрсетіледі:
- қордың І – ші категорияға жататынын игеру (жинақтау кезіндегі
алғашқы сараптау, қор және құжат критерийлерінің байланыстылығы);
- ғылыми жұмысты жасаған әдістерді игеру, жұмыстың әдістемелік
сипаты, ғылыми сипаттау жасаған кездегі құжат құндылығын анықтау
жұмысын жүргізгендегі әдістемелік құралдардың тиімділігі;
- жүргізілген жұмыстар және олардың нәтижелері. Қор құжаттарының
жариялылығы жөнінде мәліметтер беріледі. Сақтау бірліктері мен
тізбе саны көрсетіледі;
- ғылыми-анықтамалық аппарат туралы жалпы сипаттама (қор
құжаттарының мазмұнын толық және қарапайым әдіспен ашу үшін
әдістемелік тәсілдер мен шешімдер, жүргізілетін жұмыс деңгейін
көтеру, мемлекеттік мұрағат ғылыми-анықтамалық аппаратты қор
құжаттарының мәліметтерімен қамтамасыз ету, мұрағатаралық
анықтамалықтар, соның ішінде автоматтандырылған ақпараттық іздеу
жүйесі );
- қор құжаттарының физикалық жай күйі( құжаттардың физикалық
бүлінгені, қиын оқылатын мәтіндер, мәтіні өшуге таяған құжаттар
және т. б.);
- басқа мемлекеттік мұрағаттағы қорлардағы қор құрушы құжаттары және
ол туралы құжаттардың болуы;
- жүргізілген жұмыстарды қорытындылау.
Есепке оны пайдалану тиімділігін арттыру, ақпараттылығын және ғылыми
маңыздылығын арттыру мақсатында анықтамалық аппарат құрылып, оның құрамына
мыналар кіреді:
- тарихнамасы, қор құрушы және қор тарихы жөнінде монографиялар және
мақалалар, қор құжаттары бойынша зерттеулер;
- туысқандық жазбалар, генеологиялық кестелер;
- ғылыми есепті жасау барысындағы босқа қор құжаттарының тізімі;
- қысқартылған сөздер тізімі;
- мазмұны.
Ғылыми есепті қор құжаттарына ғылыми сипаттама жасаған қызметкер
жасайды. Қорға жұмыс дұрыс ұйымдастырылса, есепке қажетті мәліметтер
уақытында және жүйелі жүргізілсе, есепті даярлау өте ыңғайлы және уақыты
жағынан тиімді болады 17.
1. 2. Бауыржан Момышұлының жеке қор құжаттарының анықтамасы
Бауыржан Момышұлының жеке қоры Қазақстан Республикасы Орталық
мемлекеттік мұрағатында сақталуда. Сол кезеңдегі Қаз КСР О.М.М. директоры
Ф.Жизневски гвардия полковнигі Б.Момышұлы жеке құрам құжаттарын мемлекеттік
сақтауға қабылдау туралы актіге қол қоюнан Б.Момышұлы құжаттары мағлұматтық
айналымға түсе бастаған. Қор нөмірі Р – 1432 18. Қор құжаттарының негізін
төменде көрсетілген құжаттар құрайды:
Кесте №1 Бауыржан Момышұлының №1432 жеке қорындағы құжаттар түрі
Құжат атауы Сақтау бірлігі Парақ саны
Қолжазбалары 89 1 – 89
Хат алмасулары 218 90 – 307
Қор құрушы өміріне 63 308 – 371
қатысты құжаттары
Қор құрушы туралы 21 372 – 393
құжаттар
Бейнелік құжаттар 71 394 – 465
Сый–құрмет жазбалары 82 466 – 548
Қордың қалыптасуы туралы және құрылымы туралы мәліметтер аталған
қорға алғысөзде келтірілген және де мәліметтерді қайталап тізіп жатпай
алғысөздің нұсқасын ұсынуды жөн көрдім.
Р – 1432. Бауыржан Момышұлының жеке қорына Алғысөз.
1927 – 1965
Қаз КСР Орталық Мемлекеттік Мұрағатына жазушы Б.Момышұлының жек қор
құжаттары сый ретінде 1951 жылы мемлекеттік сақтауға өткізіле бастады. Қор
үнемі толықтырылуда, құжаттардың басым бөлігі 1953 жылы өңделіп, 1 – ші
тізбе құрылды.
1960 – 1965 жылдары аралығында келіп түскен құжаттар 2 – ші тізбені құрады.
1969 – 1970 келіп түскен құжаттарға ғылыми – техникалық өңдеу 1974 жылы
жасалып, бұл құжаттар 3 – ші тізбеге енді және онда 1951 – 1975 жылдар
аралығындағы 213 іс бар.
Аталған қорда шығармалар, хат алмасулар қолжазбалары, Б.Момышұлы
жөніндегі құжаттар, фотосуреттер, түрлі атақты тұлғалардың сый жазба
қағаздары және өзін қызықтырған мәселелер бойынша жиналған құжаттар
сақталуда.
Құжаттар құрамы берілген сұлба бойынша жүйеленген.
Қолжазбалардың 1 – ші бөлімінде жанры бойынша бөлімшелерге бөлінген
және онда құжаттар жылымен жасақталған.
Бір шығарманың қолтаңбалары мен газеттік кескіндері бір істі құрайды.
Жылы көрсетілмеген істер әр бөлімшенің соңында орналастырылған.
Б.Момышұлының және оған жазған хаттары, яғни 2 – ші және 3 – ші бөлім
авторлардың алфавиттік жүйе бойынша орналастырылған.
4 – ші бөлім - Б.Момышұлы туралы құжаттар негізінен оның
шығармаларына және шығармашылығына рецензиялары құрайды.
Өмірбаян бөлімінің болмауына байланысты Б.Момышұлының 50 жылдығына
арналған отырыстағы құттықтау сөздер мәтіні жоғарыда аталған бөлімге
қосылған. Бұл құжаттар жылы бойынша жүйеленген.
5 – ші бөлім – Фото суреттерде құжаттар жылы бойынша сақталуда.
6 – шы бөлім - Б.Момышұлының сый жазбаларында құжаттар автор алфавиті
бойынша жүйеленген.
7 – ші бөлім - Өзін қызықтырған мәселелер бойынша жинаған құжаттарында
құжаттар жылымен жүйелеген.
Б.Момышұлының жеке қорының ғылыми – анықтамалық аппараты: мазмұнынан,
алғысөзден, атаулық көрсеткіштен тұрады.
Алғысөзді дайындаған әдебиет және өнер білімінің ғылыми қызметкері
Р.Қасымова және және алғысөз 1976 жылдың 5 – ші мамырында жасалған.
Б.Момышұлының жеке қоры Р – 1432 2 – ші тізбесіне Алғысөз.
Бауыржан Момышұлы – Кеңес Әскерінің запастағы гвардия полковнигі, Ұлы
Отан Соғысына қатысушы 1940 жылы Жамбыл облысының Жуалы ауданында малшылар
жанұясында дүниеге келген. Он үш жасына дейіін өз ауылы Көлбастауда болған,
кейінірек, кеңес интернаттарында тәрбиеленіп, орта білім алған. Мектеп
бітіргеннен кейін мұғалім болып қызмет істеген.
1932 жылы Б.Момышұлы нағыз әскери қызметке шақырылған. Біраз үзілістен
кейін, 1936 жылы қайта Қызыл Әскер қатарына шақырылып, Кеңес Одағының түрлі
жерлерінде 1956 жылға дейін әскери қызметте болған. Ол взвод командирінен
гвардиялық дивизия командиріне дейінгі шендерде болған.
Ұлы Отан Соғысының алғашқы күндерінен бастап майданда болған. Атағы
аңызға айналған Панфиловшылар дивизиясында батальон, гвардиялық полк, содан
кейін 9 – шы гвардиялық атқыштар дивизиясына басшылық еткен. Ұлы Отан
Соғысының 1 – ші дәрежелі орденімен, Қызыл Жұлдыз Орденімен және 5
медальмен марапатталған.
1942 жылдан бастап КОКП мүшесі.
Ұлы Отан Соғысынан кейін Б. Момышұлы Бас Штабының Жоғары Әскери
Академиясын тәмәмдап, Кеңес Әскери Академияларында шапшаң қимылдау
тактикасы курсы бойынша әскери – педагогикалық тәлім берумен айналысты.
Жалпы алғанда Кеңес Әскері қатарында 25 жыл қызметте болып, 1956 жылы
денсаулығына байланысты Б. Момышұлы қосалқы құрамға кетті және келесі өмір
жолын әдеби шығармашылыққа арнап, көркем шығармалары үшін Құрмет белгісін
алған.
Шығармашылық жолға ол өзін бүкіл өмір бойы дайындаған. Ұрыстардан және
әскери қызметтерден бос уақыттарында күнделік жазып, суреттер жасап,
әңгімелер, мақалалар және өлең шумақтарын жазған. Ол қазақша жазумен қатар
орысша да көркем жаза білген.
Соғыс жылдарында орталық газет беттерінде әскери педагогикалық
тақырыптарға мақалалар жариялаған, ал Қазақстанда оның әңгімелері, өлеңдері
мен мақалдары жарық көріп отырған. Панфиловшылар дивизиясының даңқты жолын
жүріп өтіп. Б.Момышұлы аталған дивизияның өмірбаяншысы болған. 1948 жылы
әдеби шығармаларының көркемділігі нәтижесінде Жазушылар Одағына мүше болып
қабылданды.
Б. Момышұлы жеке құрам құжаттары Қазақстан Республикасының Орталық
Мемлекеттік Мұрағатында сақтауда және құжаттар 1951 жылдан бастап кезең –
кезеңмен қабылданған. Құжаттардың бір бөлігі 1953 жылы өңделіп, 1 –ші тізбе
құрылған. 1 – ші тізбеге түрлі жиындарда сойлеген сөздері, баяндамалары мен
лекциялары, ұрыс майданындағы жазбалары, әскери өнер бойынша зерттеулері,
История одной ночи және Наша семья повестерінің алғашқы басылымдары,
И.В. Панфилов туралы естеліктері, А. Бектің Волоколам тас жолы повестінің
қол жазбалары және осы повесті талқылануы жөніңдегі қолжазбалары енген
19.
1960 – 1965 жылдары түскен құжаттар 2 – ші тізбені құрады және ол
тізбе 591 сақтау бірлігінен тұрады.
2 – ші тізбе Б. Момышұлы шығармаларынан және 1927 – 1965 жылдар
аралығындағы өмірбаяндық құжаттардан тұрады. Бұл құжаттардың барлығы жеке
қордың 6 – шы бөліміне жүйеленген.:
1. Б. Момышұлының жазбалары
2. Хат алмасулары
3. Б. Момышұлының өмір баянына қатысты құжаттар
4. Б. Момышұлы туралы құжаттар
5. Бейнелік құжаттар
6. Сый – құрмет жазбалары
Тізбенің бірінші бөлімі Б. Момышұлының За нами Москва, Боевые
будни, Генерал Понфилов, Наша семья, История одной ночи және т.б
әңгімелері, очерктері, мақалалары, сөйлеген сөздері. Сұхбаттары, естелік
жазбалары, күнделіктері мен блокноттарының қолжазбалары сынды сақтау
бірліктерінен тұрады.
Негізінен бұл қолжазбалар 1941 жылдың қазан – қараша айларындағы
Мәскеу түбіндегі Волколамск бағытындағы қорғаныс шайқасында аты аңызға
айналған Понфилов дивизиясына арналған.
Б. Момышұлы жазбалары бөлімінде А Бектің Волоколам тас жолы
повестінің Б. Момышұлының ескертпелері қосылған жобалық нұсқасы бар.
Тізбеде олардың авторлық атауы – бағдарламалары сақталған. Осы тамаша
еңбектің шығу тарихы А. Бектің Б. Момышұлымен шығармашылық достықта
жазғанын көрсетеді. Еңбекті жазуда А. Бек Б. Момышұлымен кездесіп, еңбекке
оның күнделіктерін, сызбаларын, әскери қимылдардың схемасын, естеліктерін,
ауызша әңгімелері мен әскери қолжазбаларын жазып алып, дерек ретінде
пайдаланған. Повестің бағдарламалары осын қол жазбалардың бірі болып
табылады.
1942 жылдың ақпанындағы ұрыс майданындағы Б. Момышұлы мен А. Бектің
Волоколам тас жолы повестін жазу туралы келісім бойынша Б. Момышұлы
еңбектегі әскери және әсекери – психологиялық қырларын жазуға көмектесу
міндетін алады және ол бірінші редакторы және кітаптың бірінші цензоры
құқығына ие болған.
Б. Момышұлының қол жазбаларына тек өз қолтаңбалары ғана емес, сонымен
бірге газет материалдары қосылған, кейде олар шығармасының жалғыз ғана
нұсқасы болып табылатын жағдайлары да бар.
Сонымен қатар, осы бөлімде Бауыржан Момышұлының офицер ретіндегі
шығармашылық ойлау қабілетін көрсететін әскери өнерге қатысты зерттеулері
мен жаңалықтар жазбалары үлкен анзарға ие болып отыр. Оның зерттеулік және
оперативті – стратегиялық жаңалықтарының басым көпшілігі оқу - әдістемелік
құрал ретінде есептеліп, Ленинград тыл және қатынас Әскери Академиясының
мұрағатында және Москвадағы бұрыңғы Бас Штаб Академиясында сақтауда.
Тізбе қол жазбалары, шығармалары және жанрлық белгісі бойынша 14
бөлімшеге жүйеленген. Бөлімше ішінде сақтау бірліктері шығармалардың жазылу
уақыты бойынша қойылған.
Сақтау бірліктерінің сыртында және тізбеде бір уақытта орыс және қазақ
тілінде жарияланған шығармалар тек орыс тілінде көрсетілген. Қол жазба қай
тілде жазылған іс пен тізбенің мұқабасында аннотация ретінде белгіленген.
Аннртацияда құжат пен оның шрифтінің жасалу тәсілі және де авторлық және
редакторлық түзетулері көрсетілген.
2 – ші бөлім Б. Момышұлының хат алмасулары құжаттарына
арналған 20.
Құжаттарды пайдалану тиімділігі үшін 3 бөлімшеге бөлінген:
1. Хат алмасулар: онда Б. Момышұлының өзі жазған хаттарымен оған
жауаптары;
2. Б. Момышұлының хаттарына қайтарылған жауаптар, бірақ, олар
сақталмаған;
3. Б. Момышұлына келіп түскен хаттары. Мұнда Б. Момышұлы жауап жазбаған
хаттар жіктелген.
Істерге жинақталған және тұлғалардан келіп түскен хаттар тізбегі
алфавиттік ретпен орналастырылған. Сақтау бірлігінің ішіндегі құжаттар жылы
бойынша орналасқан. Хаттардың бір бөлігі сақтау бірліктерінде мән –
мағынасына қарай жасақталған. Бұл корреспонденттердің көп болуына және
олардың бір ғана мәселені қарастырғанына байланысты. Олар әр бөлімшенің
соңына орналастырылған. Осындай сақтау бірліктерінің тақырыпшасында оның
негізгі тақырыбы көрсетілген және ол барлық хаттарға қатысты болып
табылады. Мысалы, Б. Момышұлының әке – шешесі мен туыстарымен хат
алмасулары.
Бұл бөлімдегі мекемелер хаттары алфабиттік ретпен орналастырылған.
Жалпы Хат алмасу бөлімі қордың негізгі тобын құрайды. Бөлімде
көрнекті мемлекет және қоғам, ғылым, әдебиет және өнер қайраткерлері,
А.Бектің Волоколам тас жолы повестінің батыры және жазушы ретінде оған
түрлі қауымдастық өкілдері және Кеңес Одағы елдері мен демократиялық
елдердің өкілдерінің хаттары бар.
Тізбенің 3 – ші бөлімі Б. Момышұлының өміріне арналған құжаттардан
тұрады. Бұл құжаттарды пайдалану тиімділігіне байланысты істер келесі сұлба
боыйнша топтастырылған:
1. Әдеби – шығармашылық қызметтегі құжаттары, яғни
Б.Момышұлының КСРО және Қазақ КСР жазушылар одағындағы
қызметі жөніндегі құжаттары, өз еңбектері мен басылымдары
туралы газет және журнал редакциялары және баспаларымен хат
алмасулары.
2. Әскери сабақ пен қызметі жөніндегі құжаттары.
3. Қоғамдық қызметтегі құжаттары – Б. Момышұлының кеңес – үнді
мәдени байланыс қоғамының Қазақ бөліміндегі жұмысшы,
Панфилов дивизиясына және Кубаға жасағн сапары т.б.
4. Б. Момышұлының туылғанына 50 жыл толу мерей тойы құжаттары.
Бұл бөлімде сақтау бірліктері жылы бойынша тақырыптық мәселелік
белгісі ретімен орналастырылған.
Б. Момышұлы туралы құжаттар атты 4 – ші бөлімде басқа тұлғалар
жазған және оның өміріне жанама және тікелей қатысты құжаттар тапсырылған
21. Мысалы, Б. Момышұлы туралы хаттар, өлеңдер, өмірімен шығармашылығына
қатысты очерктер және мақалалар, еңбектеріне рецензиялар және т.б істер
жылы бойынша орналастырылған.
5 – ші Бейнелік құжаттар бөлімінде сақтау бірліктері нақты
бнелгілеріне, тақырыбына және жылына байланысты орналастырылған. Мысалы, Б.
Момышұлының Бас Штабтың Жоғарғы Әскери Академиясында оқып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz