Қазақстан Республикасындағы инвестиция жүйесінің дамуы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 РЫНОК ЭКОНОМИКАСЫН ИНВЕСТИЦИЯЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Инвестиция және экономикалық өсудің теориялық аспектілері ... ... 6
1.2 Қазақстан Республикасындағы шетел инвестицияларының ролі мен орны ... . 17
1.3 Қазақстан Республикасындағы инвестициялық даму институтының атқаратын қызметтері ... ... ... .. 23
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ СТРАТЕГИЯСЫ
2.1 Қазақстандағы инвестициялық климатты бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Қазақстан Республикасының инвестициялық саясаты:бағыттары, қағидалары және басымдықтары ... ... ... 44
2.3 Қазақстан Республикасындағы инвестициялық процесті мемлекеттік ынталандыру саясаты ... ... ... ... ... ... 51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
1 РЫНОК ЭКОНОМИКАСЫН ИНВЕСТИЦИЯЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Инвестиция және экономикалық өсудің теориялық аспектілері ... ... 6
1.2 Қазақстан Республикасындағы шетел инвестицияларының ролі мен орны ... . 17
1.3 Қазақстан Республикасындағы инвестициялық даму институтының атқаратын қызметтері ... ... ... .. 23
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ СТРАТЕГИЯСЫ
2.1 Қазақстандағы инвестициялық климатты бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Қазақстан Республикасының инвестициялық саясаты:бағыттары, қағидалары және басымдықтары ... ... ... 44
2.3 Қазақстан Республикасындағы инвестициялық процесті мемлекеттік ынталандыру саясаты ... ... ... ... ... ... 51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСЕТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Экономиялық теория кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИНВЕСТИЦИЯ
ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУЫ
Орындаушы:
Оразбаева М.Ғ
4 курс студенті
Ғылыми жетекші
Дауылбаев Қ.Б
э.ғ.к (қолы, күні)
Нормабақылаушы
Абдилова А.Ч
(қолы, күні)
Қорғауға каф. меңгерушісімен
жіберілді
э.ғ.д. ______________
Төлегенова М.С
Алматы, 2007
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1. РЫНОК ЭКОНОМИКАСЫН ИНВЕСТИЦИЯЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. Инвестиция және экономикалық өсудің
теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... . 6
2. Қазақстан Республикасындағы шетел инвестицияларының
ролі мен
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 17
3. Қазақстан Республикасындағы инвестициялық даму
институтының атқаратын
қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 23
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ
СТРАТЕГИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
2.1 Қазақстандағы инвестициялық климатты
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Қазақстан Республикасының инвестициялық саясаты:
бағыттары, қағидалары және
басымдықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 44
3. Қазақстан Республикасындағы инвестициялық процесті
мемлекеттік ынталандыру
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. 57
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
КІРІСПЕ
Тәуелсіздік алған алғашқы күннен бастап Жаңа Қазақстан өзінің
дербес даму жолын таңдап, жылдан жылға әлемдік қоғамдастықта барған сайын
зор құрмет пен беделге қол жеткізе отырып, алға қарай нық сеніммен
ілгерілеп келеді. Қазақстан бүгінде экономиканың берік іргетасын қамтамасыз
етіп, қағидаттық жаңа кезеңге қадам басуда. Мұның өзі Қазақстанның одан әрі
дамуын тұрлаулы, осы заманғы және болашағы зор экономикалық, әлеуметік,
саяси және әкімшілік негізге қоюға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасы жан-жақты жаңартудың Жаңа кезеңіндегі басты
басымдық ретінде ішкі және сыртқы саясаттың маңызды бағыттарын айқындайтын
даму бағдарламаларын қабылдаумен айналысты. Осы мақсатта 1997 жылы
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму Стратегиясы қабылданған болатын, онда
қоғамның келешек мүмкіндіктері мен мемлекеттің ұлы мұратына деген көзқарас
таныстырылды. Қазақстан ( 2030 жыл Стратегиясын дәйектілікпен орындау
өзіміздің алдағы ілгерілеуіміз үшін берік негізді қамтамасыз етті, сол үшін
оны орындауда Қазақстан жеделдете жан- жақты жаңғырта жаңарту жолын
таңдады. Бұл дамудың бірден-бір дұрыс арнасы болып табылады.
Осы заманғы әлемде Қазақстанға және қазақстандықтарға лайықты орнын,
бүкіл ел халқының әл-ауқатының өсуі мен тұрмыс деңгейінің елеулі жақсаруын
қаматамасыз ету үшін сыртқы нарықтарға шығып, сенімді орнығуға міндетті.
Бұл мақсатқа жету үшін Қазақстан экономикалық дамуында жаңа қадамдар
жасауда. 2006 жылдың өзінен бастап жаңа жоба тұжырымдалып, оны іске асыру
қолға алынған болатын. Бұл — біздің әлемнің бәсекеге барынша қабілетті елу
елінің қоғамдастығына қарай жедел жылжуымыз және оның тұрақты мүшесі
ретінде Қазақстанның тұғырнамасын нығайту. Және мұның қажетті шарты –
Қазақстан тауарлары мен қызметтерінің озық халықаралық стандарттардың
сапалық деңгейіне шығуы. Бірақ бұл жеткіліксіз. Бізге экономиканың барлық
деңгейінде – бүгінгі де, сол секілді ықтимал мүмкін болатын нақты да
перспективалы бәсекелестік артықшыларымызды қажеттілікпен анықтауға және
пайдалануға тура келеді.
Қазақстан әлемдік тауарлар, қызметтер, еңбек ресурстары, капитал, осы
заманғы идеялар мен технологиялар рыногының шын мәнінде серпінді бөлігіне
айналуы үшін басты міндет – экономиканың тұрлаулы дамуын жай қамтамасыз
етіп, ұстап тұру емес, оның өсуін басқару. Бізге экономиканың бәсекеге
қабілеттілігінің тұрлаулы сипатын қамтамасыз ету үшін толымды стратегия
әзірлеу мен іске асыру, сондай-ақ оның орындалуына қатаң бақылау қажет
болады. Бұл стратегия біздің экономикамыздың жекелеген секторлары мен
өндірістің нақтылы бәсекелестік артықшылықтарын негізге алып, әлемдік даму
үрдістері мен сыртқы рыноктардағы сұранысты ескеруге тиіс. Бұл ретте тиімді
жұмыс істейтін қор рыногын құру қажет. Оның дамуы халықты өз салымдарын
бағалы қағаздарға белсенді инвестициялауға тартпайынша мүмкін емес.
Сондықтан да, Үкімет халықты инвестициялық сауаттылық әліппесене тиісінше
үйрету жөнінде кең ауқымды жұмыс жүргізуі керек.
Қазіргі заманғы экономика жүйесін ауыстыру кезеңінде, ішкі
қаржыландырудың мүмкіндіктерінің шектеулі жағдайында, үкіметтің іс-әрекет
бағдарламасы негізінде құрылымдық қайта қалыптастыруды қамтамасыз ету үшін,
сыртқы капиталды тарту және пайдалану проблемаларды өте маңызды орын алады.
Республика экономикасының дағдарысын жеңу тек мемлекет иелігінен алу ғана
емес, сонымен қатар, құрылымдық-инвестициялық өзгерістермен де тығыз
байланысты, оның ірі және маңызды субъектісі мемлекет болып табылады.
Осыған байланысты үкімет органдары алдында ұзақ мерзімдік инвестициялық
бағдарлама жасау мәселесі туындайды.
Елбасы Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Жолдауында Қазақстан үшін
қолайлы шарттармен Біріккен Сауда Ұйымына кіруі – біз қол жеткізуге
міндетті мақсат. Бізге халықаралық техникалық стандартты барынша жедел де
кеңінен енгізу қажет деп атап көрсетті. Бұл өндіруші секторлардың
тиімділігін арттырумен байланысты. Өндірістің одан әрі дамуы шетел және
жергілікті инвесторларды тартумен және экономиканы әртараптандырумен
тікелей байланысты. Қазақстанның аса бай жер қойнауын игеріп жатқан
шетелдік инвесторлар елдің мүддесіне қарай экономиканы әртараптандыруда
шешуші түрде қатысады.
Экономиканың инвестициялау мәселелерін зерттеу әрдайым экономикалық
ғылымның көз-қарасында болатын. Бұл инвестициялардың ел экономикасының өсу
процесін анықтай отыра, шаруашылық қызметтің ең терең негіздерін
қарастыруымен байланысты.
Қазіргі кезде Республикада шетел инвестициясын тарту және пайдалану
маңызды бағыт болып табылады. Ұлттық инвестицияның жеткіліксіз көлеміне
байланысты үкіметтің инвестициялық саясаты елге шетел инвестицияларын
тартуды ынталандыруға бағытталған. Осыған орай, таңдалынған тақырып маңызды
болып табылады. Бұл тақырыптың өзектілігі, әлемдік тәжірибе көрсеткендей,
елдің экономикалық өсуі инвестициямен өзара байланысты. Сондықтан оның ел
экономикасындағы алатын орнын жетік түсіну қажет. Бұл жұмыста Қазақстан
Республикасындағы шетел инвестициясының ағымы қарастырылған.
Бітіру жұмысының мақсатына тоқталатын болсақ, ол инвестициялық
жүйесінің механизміне сараптама жүргізу, елдің экономикалық өсу жүйесіндегі
инвестицияның ролі мен орнын бағалау, Қазақстан Республикасы экономикасына
шетел инвестициясын тарту процесін қарастырып, ондағы жетілдірілу
жағдайларын анықтау, және сол арқылы ұсыныстар беру болып табылады.
Қойылған мақсаттарға жету үшін бітіру жұмысында келесідей міндеттерді
шешу қажет:
— рынык экономикасын инвестициялаудың теориялық негіздерін қарастыру;
— Қазақстан Республикасындағы шетел инвестицияларына сараптама
жүргізу;
— Қазақстан республикасының инвестициялық стратегияларын және
инвестициялық даму жолдарын айқындау.
Зерттеу объектісіне Қазақстан Республикасындағы инвестиция жүйесінің
қызметі жатады.
Осы жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі болып 2007 жылдың 1
наурызындағы Қазақстан Республикасы Президентінің Жаңа әлемдегі жаңа
Қазақстан атты Қазақстан халқына Жолдауы, Қазақстан – 2030 жыл
бағдарламасы, Қазақстан Республикасы Президентінің Шетел инвестициялары
туралы 1994 жылдың 27 желтоқсанындағы № 226-XII Жарлығы, Батыс
экономистерінің, ТМД елдерінің және отандық ғалым-зерттеушілердің еңбектері
және табылады. Сондай-ақ, талдау кезінде Ұлттық банктің статистикалық
бюллетеніндегі және Ұлттық банктің 2005-жылғы Жылдық есебіндегі мәліметтер
пайдаланылды.
Сонымен, бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан
тұрады және кестелер мен суреттер пайдаланылды.
1 РЫНОК ЭКОНОМИКАСЫН ИНВЕСТИЦИЯЛАУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Инвестиция және экономикалық өсудің теориялық аспектілері
Қазақстан тәуелсіздігін жариялаған күннен бастап республика
экономикасында күрделі, бұрын соңды болмаған өзгерістер болды. Реформа
экономикада әлеуметтік жағдайға бағыт алуды өзінің мақсаты етіп қойды, ал
оған жету, бұрын республикада қалыптасқан экономикалық қатынастардың барлық
жүйесін өзгертуді қажет етеді, оны жүзеге асыру, күрделі де ауыр процесс
екені белгілі. КСРО құрамында Қазақстан негізінен аграрлы-шикізаттық жүйеге
мамандандырылған да, ал технология жағынан артта қалған, экологиясы
қолайсыз, өз алдына қажетті өндіріс салалары қалыптаспаған болатын.
Әлемдік тәжірибе негізінде дәлелденгеніндей, капиталдың халықаралық
миграциясы, шаруашылық өмірде (интернационалды) барлық ұлттардың қарым-
қатынасының тереңдеуі капиталдың өзара қозғалысының дамуына, әсіресе
өндірісі дамыған елдер арасындағы қатынастарға әкелетіні белгілі.
Капиталдың табиғаты, ол бір елде қозғалмай жата алмайды, өнеркәсібі дамыған
елдердің ірі компаниялары ұлттық шеңберден өтіп, трансұлттық сипат алады.
Әр түрлі елдерде кәсіпорындары бар ірі трансұлтты компаниялардың қалыптасуы
халықаралық мамандану мен кооперацияның қалыптасуының жеделдеуіне әкеледі.
Сондықтан, трансұлттық компания капитал қозғалысы негізінде елдердің
экономикалық өзара байланысын тереңдететін фактор болып табылады.
Қазіргі жағдайда Қазақстан Республикасының шетелдік капиталдың
көптеп келуіне бірнеше факторлар қолайсыз әсер етуде. Олардың ішінде:
кәсіпорындарға салық салудың дүние жүзіндегі ең үлкен дәрежесі;
экономикалық дағдарыс; рынок инфрақұрылымының толық қалыптаспауы;
инфляцияның көтеріңкілігі және айырбастау курсының тұрақсыздығы.
Дегенмен де, бұл жалпы себептерден бөлек Қазақстан Республикасына
шетелдік капитал құйылуына бір жақты субъективті себептер де кедергі
жасауда: шетелдік инвесторлар инвестиция жасауға қажетті ақпараттармен
қамтамасыз етілмейді; шетелдік инвестиция құжатын дайындау, орындау
тәртібінің жетілмегендігі; Қазақстан Республикасындағы меншік құқығының
дамымағандығы (жер туралы, жекешелендірілетін объектілерге, жергілікті
серікке қатысты қорлар туралы); жергілікті несие мен қор қызметтеріне
кірудегі қиындықтар; инвестициялық жеңілдіктердің жеткіліксіздігі; саяси
және экономикалық туелділіктен қорғаудың жеткіліксіздігі; интелектуалды
меншікті қорғаудың төмен дәрежесі. Сондықтан, шетелдік кәсіпкерлік
капиталды тарту мен реттеудің әлемдік тәжірибесін меңгеру өте қажет.
Рыноктық экономикасы дамыған елдерде қалыптасқан шетелдік инвесторлар үшін
ұлттық ереже принциптерімен санасу қажет.
Батыс елдерінде шетелдік инвесторлар қызметі, негізінен барлық
жергілікті ұлттық заңдармен, қаулылармен, әкімшілік істі орындау тәртібімен
реттеледі. Ұлттық заң шығару жүйесі шаруашылық қызметінің көптеген
бөліктерінде ұлттық және шетелдік компаниялар қызметтерін бөліп қарамайды.
Олар үшін өздерінің тең дәрежедегі азаматтық және сауда құқығы, нақты
айтқанда акционерлік заң ретінде қолданады. Сондықтан, батыс елдердің
көбісінде шетелдік инвестиция туралы арнаулы кодекстер мен заңдар жоқ, оның
орнына бірсыпыра әкімшілік қаулылар мен оған қатысты кодекстер тек бірер
жерорта теңізі елдерінде және бұрын Британия отарында болған елдерде ғана
бар [16, 18б.].
Ұлттық ереже шетелдік инвесторларға көптеген ыңғайлы жағдайлар
жасайды: шетелдік кәсіпкерлер өздерінің компаниясының негізін құруда және
шаруашылық жүргізуде, жергілікті ұлттық тауар өндірушілермен тең жағдайда
қызмет атқарады және олармен бәсекеге түседі; оларға шаруашылық қызметін
жүргізудің сол елдегі кез-келген ұйымдастырушылық құқықтық түрін жүргізуге
болады; жергілікті жеңілдіктердің көпшілігін пайдаланады; жергілікті қаржы,
еңбек, ғылыми-техникалық, табиғат ресурстарын пайдалануға, қолдануға
мүмкіндіктері бар.
Рыноктық экономикадағы әр түрлі елдерде шетелдік инвесторлардың
құқығы мен мүддесін мемлекеттік қауіпсіздендіру үш деңгейде дайындалған:
а) осы елдің Конституциясы негізінде;
б) шетелдік инвестицияны екі жақты мемлекеттік өзара қорғау мен сыйлық
беруге келісімдер жасау;
в) мемлекет пен шетелдік азаматтар арасындағы инвестиция туралы
келіспеушілікті реттеу конвенциясына (арнаулы мәселе жөніндегі
халықаралық шарт) қатысу [27, 54б.].
Батыс елдерінде шетелдік елдермен, көбінесе дамушы елдермен
инвестицияны өзара қорғау және дәріптеп сыйлау келісімдері бар. Жалпы бұған
мынадай негізгі міндеттемелер кіреді: әрбір келісімге келген жақтар басқа
жағының қаржылық мүдделеріне ыңғайлы жағдай жасауға міндеттенеді, сонымен
қатар, соған байланысты қызметтерге, шетелдік меншікті қорғауды қамтамасыз
ету, күрделі қаржыдан түскен табысты ешқандай кедергісіз аударуға мүмкіндік
жасау, өзара күрделі қаржы мәселелеріндегі келіспеушілікті халықаралық
сотта қарау.
Қазақстан Республикасындағы қалыптасқан инвестициялық жағдайдың
негізгі белгілерін сипаттамас алдында, экономикалық әдебиеттерде әр түрлі
дәрежеде қаралатын негізгі категория, шетелдік инвестиция туралы ұғымды
анықтап алған дұрыс. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, шаруашылық ісінде бұл
терминді пайдаланудың ұқсас еместігі әр түрлі айтыс-тартысты жағдайға
соқтырады, соның кесірінен оны реттеуге көп уақыт пен ақша жұмсауға тура
келеді. Инвестиция термині нарықтық экономикаға көшу кезінде пайда
болған. Бұл термин латынның investire ( жұмылдыру сөзінен алынған.
Инвестиция кез келген салым құралы ретінде түсіндіріледі. Қазақстан
Республикасының 1991 жылғы Шетелдік инвестициялар туралы заңына сәйкес,
шетелдік инвесторлар тауар өндіруге және басқа қызметтерге әкелген
мүліктердің барлық түрлері мен валюталық қаржылары шетелдік инвестицияға
жатады.
Бұл категорияны өте кең талдағанда бұған қаржы салудың мынадай
түрлері жатады:
– материалды-заттай — яғни, түрліше өндіріс салаларында тауар өндіруге
қолданылатын құрал-саймандар, станоктар, механизмдер;
– қаржылық — бұған несие-қаржылық қызмет және бағалы қағаздармен жұмыс
жатады;
– ой еңбегінің өндірісті басқару тәжірибесін, мамандар дайындау,
лицензиялау, біріккен ғылыми еңбектерді жасау ноу-хау және бұған
бүкіл шетелден әкелінген капитал жатады [28, 12б.].
Капитал құнының өсуінің көзқарасына байланысты инвестициялық
процесс Кейнспен қаралады. Дж.М. Кейнс өзінің Жұмыспен қамту, процент және
ақша туралы жалпы теория атты еңбегінде инвестицияны бағалы капиталды
мүліктің негізгі, айналмалы, өтімді капиталдан құрылуына қарамастан оның
өсуі деп анықтама берді. Дж.М. Кейнс алғашқы инвестициялық серпіліс
жасаудағы мемлекет роліне ерекше мән береді. Оның теориялық еңбектерінде
инвестициялық жобалары қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру, жол, көпір, плотина
құрылысы т.б. түрінде даму алды.
Э.Дж.Долан және Д.Е.Лендсей өздерінің Рыноктың микроэкономикалық
үлгісі деген кітабында инвестицияны экономикалық жүйедегі қызмет атқарып
жатқан капиталдың, яғни адамдардың жасаған өндіріс құрал- жабдықтарының
ұсынылған санының көлемінің көбейіп өсуі деп анықтама береді. Ворсей И.
және Ровентлу Д. инвестиция терминін өте кең қарастырған. Тұрмыстық
дәрежеде инвестицияны үй, көркем өнер еңбектерін, асыл-әсемдік бұйымдарды
сатып алу ретінде түсіндіреді. Сонымен қатар, инвестиция деп акция,
облигация салынған затқа берілетін қағаздарды айтады. Ал В. Фельзенбаумның
айтуынша, инвестиция түсінігі нақты инвестиция аталатын мәні бойынша
күрделі қаржы салу, қаржылықты (портфельді инвестиция) яғни акцияға,
облигацияға және басқа бағалы қағаздарға меншіктің тікелей табыс алуға
байланысы бар бөлігіне қаржы бөлуді қамтиды [18, 6б.].
В.В. Бочаровтың пікірінше Инвестицияны белгілі бір кезең ішінде
инвестициялық қызметтің соңғы өнімінің және меншік түрінің өзгеру процесін
тек тіркеп есептеу ғана емес оның өсіп дамуы ретінде түсінген дұрыс дейді
[20, 41б.]. Демек пайдалануға болмайтын бөлігін атайды.
В.В. Бочаров инвестициялаудың негізгі 3 кезеңін көрсетті:
1. Ресурстардың капитал салымына айналуы, яғни инвестиция қызметінің
нақты объектісіне инвестициялық трансформация процесі;
2. Салым құралдарының капитал құнының өсіміне айналуы;
3. Табыс немесе әлеуметтік құбылыс формасында капитал құнының өсімі,
яғни инвестициялық қызметінің ақырғы мақсатының орындалуы.
Инвестицияның анықтамасы ғылыми әдебиеттерде сан алуан. Инвестиция
туралы Жекешелендіру және инвестициялау еңбектерінің жиынтығы жұмысының
авторлары былай жазады: Инвестиция қызметі түсінігі ұзақ немесе қысқа
мерзімде табыс алу мақсатында әртүрлі активтерге қаржылық салымдар жасаумен
байланысты құбылыстармен түсіндіріледі. Инвестициялық қызметтің объектілері
болып табылатын активтердің мінез-құлқына байланысты инвестициялар
материалдық активтерге немесе шынайы капитал және материалдық емес
активтерге бөлінеді. Ең нақты анықтама Инвестициялық - қаржылық жинағы
кітабында берілген: Инвестиция- капиталды өндіруге бағытталған ақша
құралдарының шығыны [20, 45б.].
Р. Кареновтың терминдік сөздігінде инвестицияға мүлік-заттардың
барлық түрлері, кәсіпкерлік объектілері және басқа қызметтерге жұмсалған,
ал нәтижесінде табыс қалыптасатын немесе әлеуметтік тиімділікке жеткізетін
ойды көздеген құндылықтар жатады. Құндылыққа автор ақшаны, құнды
қағаздарды, мүліктерді, мүлікке құқықты, авторлық құқықты ноу-хау және
өндірістік тәжірибе тұрғысында әзірленген техникалық немесе технологиялық,
сауда, коммерциялық т.б. бөлімдер жиынтығы мен басқа ой-көзқарастар
құндылықтарды және құқықты жатқызады.
Инвестициялардың экономикалық табиғаты оны жіктеу арқылы толығырақ
түсіндіреледі, жіктеу негізіне түрлі белгілер салынған. Белгілер ретінде
мыналар қолданылады:
1) инвестициялардың түрлері;
2) ақша құралдарын салу объектілері;
3) инвестицияландыруға қатысу сипаты;
4) инвестицияландыру кезеңі;
5) меншік түрлері;
6) инвестордың қатысу түрлері;
7) тәуекел дәрежесі;
8) ұдайы өндіріс түрлері [28, 13б.].
1. Инвестициялардың түрлерін былайша топтайды:
▪ ақша құралдары, салымдар, пайлар, акциялар және басқа да құнды
қағаздар;
▪ жылжымайтын және жылжымалы мүлік;
▪ авторлық құқықпен, тәжірибемен және басқа да интеллектуалды
құндылықтармен байланысты мүліктік құқықтар;
▪ қандай да бір өндірісті (бірақ патенттелген ноу-хау емес)
ұйымдастыруға қажетті техникалық құжат, дағды, өндірістік тәжірибе
ретінде рәсімделген техникалық, технологиялық, коммерциялық
сауаттылық.
2. Құралдардың салыну объектілері бойынша инвестициялар былайша
бөлінеді:
▪ нақты инвестициялар немесе құралдардың материалды активтерге
салынуы, яғни нақты инвестициялар – кәсіпорынның негізгі және айналыс
капиталын қалыптастыратын материалды және материалды емес активтерге
салынатын салым.
— материалды активтер – ғимараттарға, станоктарға, қосымша материалдық
бұйымдарға, дайын өнімдерге айналдырылған құралдар;
— материалды емес активтер – лицензиялардың, патенттердің, тауар
белгісінің құны, жарнамаға және кадрларды дайындауға кеткен шығындар;
▪ қаржылық инвестициялар немесе түрлі қаржылық құралдарға ақша
құралдарының салынуы – депозиттер, құнды қағаздар, банктік салымдар.
3. Инвестициялық процестерге қатысу сипаты бойынша инвестициялар келесі
түрлерге бөлінеді:
▪ тікелей инвестициялар, мұнда инвестицияландыру және ақша құралдарын
салу объектісін таңдауда инвестордың тікелей қатысуы қажет етіледі.
Сонымен қатар, инвестор инвестициялық циклдердің барлық кезеңдеріне
тартылады, оның ішінде алдын ала жүретін инвестициялық зерттеулерге,
инвестицияландыру объектілерін жобалау мен тұрғызуға, дайын өнім
өндірісіне;
▪ жанама, бұл ақша құралдарын өз қалауынша, неғұрлым тиімді
орналастыратын және аккумуляцияландыратын түрлі қаржылық делдалдар
арқылы (инвестициялық қорлар және компаниялар) жүзеге асады. Мұндай
делдарлар инвестицияландыру объектілерін басқаруға қатысады, ал
алатын табыстарын клиенттері арасында бөледі. Тұтас басқарылатын
құнды қағаздарға салынатын салынымдарды портфельдік деп те атайды.
4. Инвестицияландырудың кезеңдері бойынша инвестицияларды мына түрлерге
бөледі:
▪ қысқа мерзімді, ұзақтылығы бір жылдан аспайды (қысқа мерзімді
депозиттік салымдар, жинақ сертификаттар);
▪ ұзақ мерзімді, бұның ұзақтылығы бір жылдан көп.
5. Меншік түрлері бойынша инвестициялар мыналарға бөлінеді:
▪ азаматтардың, мемлекеттік емес меншік нысанындағы кәсіпорындардың,
өкіметтік емес ұйымдардың жеке ақша құралдары;
▪ мемлекеттік, ол түрлі деңгейдегі кәсіпорындар мен мемлекеттердің
бюджет көздерінен қаржыландырылады.
6. Инвестордың қатысу түріне байланысты:
▪ қайта құрылып жатқан кәсіпорындарға жартылай қатысу немесе
шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындардың бір бөлігін иелену
(шектеулі меншік қоғамына үлестік қатынас);
▪ инвестор толық иеленетін кәсіпорындарды құру немесе шаруашылық
жүргізіп жатқан кәсіпорындарды өз меншігіне алу;
▪ жылжымалы немесе жылжымайтын мүлікті акция, облигация арқылы немесе
басқа да құнды қағаздар түрінде алу;
▪ табиғат ресурстарын пайдалануға, жерді пайдалану құқығына, басқа да
мүліктік құқықтарға концессия алу.
7. Тәуекел дәрежесі бойынша инвестициялар келесі түрлерге бөлінеді:
▪ тәуекелсіз инвестициялар. Мысалы, бірқатар мемлекеттерде қысқа
мерзімді мемлекеттік облигацияларға салымдар салу қауіпсіз деп
саналады, ал олар бойынша алынған табыс қауіпсіз қойылымды анықтайды,
бұл қауіпсіз қойылым инвестициялық тәуекел нүктесін санау ретіндегі
салымдарды бағалау ретінде қолданылады;
▪ тәукелді инвестициялар. Инвестициялармен байланысты тәуекел немесе
белгісіздік дәрежесі, мысалы, уақыт, салыным объектісі сияқты
факторларға тәуелді. Инвестицияландыру аяқталғаннан кейінгі
кәсіпорынның жұмыс істеу нәтижесінің өзгеруі инвестицияландырудың
мерзіміне және жобаның масштабы мен оның мақсаттарына тәуелді,
сондықтан қауіптіліктің дәрежесі нарықтың мүмкін болатын әрекетіне
шеше алмау болып табылады (жаңа өнім түрін құру, өндіріс шығындарын
төмендету, сату көлемін кеңейту, мемлекеттік тапсырыстарды орындау
және т.б.). Дәрежені бағалау критерийлері мыналар болуы мүмкін:
— барлық пайда сомасын жоғалту мүмкіндігі. Тәуекелдің орын алуы
мүмкін;
— жоба іске асқаннан кейін пайданы ғана емес, жалпы есептемелік
табысты жоғалту мүмкіндігі. Тәуекел дағдарысты болып табылады;
— барлық активтерді жоғалту мүмкіндігі және инвестордың банкротқа
ұшырауы немесе апаттық тәуекел.
8. Ұдайы өндіріс инвестицияның келесі түрлерінің бірінде жүзеге асуы
мүмкін:
▪ жаңа алаңдарда және бастапқыда бекітілген жоба бойынша іске асып
жатқан жаңа құрылыстар немесе кәсіпорындардың, ғимараттардың салынуы;
▪ шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындардың кеңеюі - өндіріс
қуаттылығын арттыру мақсатымен шаруашылық жүргізіп отырған
кәсіпорындардың екінші және келесі кезектерін, қосымша өндіріс
кешендерін және өндірістерді, жаңа кәсіпорындарды салу немесе қызмет
етіп жүрген кәсіпорындарды кеңейту;
▪ шаруашылық жүргізіп жүрген кәсіпорындарды қайта құру – моральді
тұрып қалған және физикалық жағынан тозған қондырғыларды ауыстыру
арқылы жаңа өнімнің шығарылуының профилін өзгерту мақсатымен
өндірісті толық немесе жартылай қайта жабдықтауды ортақ жоба бойынша
жүзеге асыру;
▪ техникалық қайта қамтамасыздандыру – жекелеген цехтардың,
өндірістердің, учаскелердің өндірісінің техникалық-экономикалық
деңгейлерін арттыруға бағытталған шара кешендерін жүргізу.
Инвестицияның ұсынылған жіктелуі қазіргі заманның инвестициялық
климатты толығырақ түсіну үшін, жүріп жатқан процестерді жан-жақты бағалау
үшін қажет.
Инвестициялық процесс – ұсыныс жасаушылар мен ақша берушілер үшінгі
ақпарат механизмі болып табылады. Екі тарап та қаржылық институттар немесе
қаржылық нарықтарда кездеседі. Қаржылық институттарға мыналар жатады:
банктер, ссудалық-жинақтаушы ұйымдар, сақтандыру компаниялары және т.с.с.
Акциялар, облигациялар, опциондар қаржылық нарық болып табылады. Қаржылық
нарық ақша және капитал нарықтарынан тұрады.
Жоғарыда айтылған инвестициялық процесті келесі 1 – суретте қарауды
ұсынамыз [19, 30б.]:
Сурет 1 ( Инвестициялық процесс
Көріп отырғанымыздай, қаржылық ұйымдар бір мезгілде қаржылық
нарықтармен жұмыс жасауға қатысады және жабдықтаушылар мен тұтынушылар
арасында делдалдық қызметін атқарады.
Инвесторлардың бағалы қағаздарға қатысты шешім қабылдауын
инвестициялық процесс көрсетеді. Бұл құбылыс 5 кезеңнен тұрады:
1) инвестициялық саясатты таңдау;
2) бағалы қағаздар нарығына сараптама жүргізу;
3) бағалы қағаздар жинағын жасау;
4) бағалы қағаздар жинағын қайта қарастыру;
5) бағалы қағаздар жинағының тиімділігін бағалау.
Біздің ойымызша инвестиция туралы кең тараған ұғым күрделі қаржы
салу. Мысалға Экономикалық теория негізінің белорус авторлары қор жинау
процесі тек инвестиция немесе күрделі қаржы арқылы жүзеге асады деп
есептейді. Инвестиция дегеніміз жаңадан жасауға және бұрынғы кәсіпорындарды
қайта жаңартуға жұмсалған шығындар жиынтығы. Сонымен қатар, инвестиция таза
шығынның тұтынудан кейінгі компоненті болып табылады.
Бөлінген инвестициялар және оны іс-жүзінде игерудегі қызметтер
жиынтығы инвестициялық қызметті білдіреді. Инвестициялық қызметтің
субъектілері болып белгілі қабілеті бар адам мен заңды тұлғалар, соның
ішінде шетелдік азаматтар, мемлекет және халықаралық ұйымдар саналады.
Инвестициялық қызметке қатысушылар болып, инвесторлар, тапсырыс берушілер,
жұмыс пайдаланушылар, сонымен қатар жабдықтаушылар, банктік, сақтандыру
және делдалдық мекемелер, инвестициялық биржалар және инвестициялық
процеске қатысушылар жатады.
Инвестициялық қызмет – бұл шаруашылық қызметте маңызды роль
атқаратын және өзіне тән заңдылықтармен дамып отыратын, өзіндік логикаға ие
объективті процесс, себебі инвестициялар өзінің экономикалық табиғаты
жағынан болашақта табысқа жету үшін ағымдағы тұтынудан бас тартуды
білдіреді. Инвестициялық қызмет анық бағытта қаржылық сипат алуы мүмкін.
Бұндай жағдайда қаржылық инвестиция акцияға, облигацияға және басқа құнды
қағаздармен қатар банктік депозиттерге салынған түрінде жүзеге асырылады.
Инвестициялық қызмет мынадай негізгі принциптерге сәйкес жүзеге
асырылуы қажет:
— қоғамдық ұйымдардың басқармалары мен мемлекеттік билік мекемелері
кедергі жасап араласпауы қажет;
— инвестициялаудың өз еркімен болуы;
— меншік және қызмет түрлеріне қарамастан инвестициялық қызметке
қатысушылардың тең құқығы;
— инвестицияның қорғалуы;
— инвестициялық қызметті жүзеге асыру жолдарын еркін таңдауға,
инвестициялық қызметті жүзеге асырудағы азаматтар мүддесі мен құқығын
бұзбай сақтау [19, 78б.].
Инвестициялық қызмет инвесторлар арқылы жүзеге асады. Инвестор
объектілерін, бағыттарын, инвестицияның көлемі мен тиімділігін өз еркімен
анықтайды. Сонымен қатар инвестицияны жүзеге асыруда өзіне қажетті,
қабілетті, заңды тұлғаларды шартты немесе көбінесе конкурсты әдіспен
қызметке алуға құқығы бар. Инвестор өзінің инвестицияға өкілдігі мен оның
нәтижесін шарт арқылы жеке заңды тұлғаға және де мемлекеттік және
жергілікті мекемелерге заңда белгіленген тәртіп бойынша бере алады.
Инвестициялық қызметке қатысты шешім қабылдау бәсекелік ортада дамудың
балама нұсқаларын таңдау проблемасына тіреледі және бұл бәсекелік орта бір
немесе басқа да салаларға тиісті әр түрлі экономикалық, құқықтық және басқа
да факторлардың ықпалында болады.
Ғалымдардың көпшілігі тек инвестицияның мәніне және оның мақсаты
мен бағытына көңіл бөлген. Мысалы, Бочаров инвестиция деп тұтынуға
жарамаған және пайдалануға болмайтын табыстың бөлігін айтады. Инвестициялық
ресурстар инвестициялық қызметінің нақты объектілеріне жұмсалады, сондықтан
күрделі құндылықтар табыс және әлеуметтік тиімділік ретінде қаралады.
Инвестиция қызметтің субъектілері мен объектілері арасындағы
байланысты 2 – суреттен көруге болады [18, 13б.]:
Сурет 2 – Инвестиция нарығының субъектілері мен объектілері арасындағы
қарым-қатынас
Инвестициялық қызметінің объектілері
Инвестиция - бұл табыс салу мақсатында елдің ішіндегі жеке
салаларға және шетке ұзақ мерзімге мемлекеттік және капитал салымдарын
айтады Инвестицияның негізгі мынадай бағыттары бар:
– Жаңа өндіріс ғимараттары құрылысын салуға;
– Жаңа техника және технология, жаңа жабдықтар сатып алуға;
– Шикізат пен материалдарды қосымша алуға;
– Әлеуметтік нысаны және пәтер құрылысына.
Осы бағыттарға байланысты :
– негізгі капитал инвестициясы;
– тауарлы - материалдық қорлар инвестициясы;
– адам капиталы инвестициясы болып бөлінеді [28, 178б.].
Инвестициялар бұдан басқа жалпы және таза инвестициялар болып
бөлінеді.
Жалпы инвестициялар — ескі жабдықтың орнын басуға кеткен шығындар
(амортизация) + өндірісті ұлғайтуға кеткен инвестиция өсуі.
Таза инвестиция — негізгі капиталмен амортизация қосындысын
шегергендегі есептелген жалпы инвестиция. Егер таза инвестиция мөлшері
тұрақты болса, экономика өседі, дамиды. Егер таза инвестиция нольдік
мөлшерді құраса (жалпы шығынмен амортизация тең болса), онда экономика
статика шамасында болады. Егер таза инвестиция теріс мөлшерді құраса (жалпы
шығын амортизациядан төмен), онда іскерлік белсенділіктің төмендеуін
көрсетеді.
Инвестициялық сұраныстың маңызды факторына жатады:
• табыс мөлшерінің күтімі, яғна инвестиция процесі күтіліп отырған пайда
нормасына немесе күрделі қаржылық рентабелділігіне тәуелді. Егер
инвестордың пікірінше рентабелділік төмен болса, онда қаржыландыру
жүзеге аспайды;
• банкілік процент ставкасы, яғни инвестор шешім қабылдау кезінде
күрделі қаржының альтернативті мүмкіндіктерін есепке алады және
мұндағы шешуші фактор процент ставкасының деңгейі болады. Инвестор
ақшасын жаңа зауыт, фабрика құрылысына жұмсауы мүмкін, немесе ақша
ресурстарын банкке орналастыруы да ықтимал. Егер процент нормасы
күтіліп отырған пайда нормасынан жоғары болса, инвестиция жүзеге
аспайды, керісінше, егер процент нормасы күтіліп отырған пайда
нормасынан төмен болса, кәсіпкерлер күрделі қаржыны іске қосады.
• салық салу деңгейі, яғни инвестиция сол елдегі немесе аймақтағы салық
салудың деңгейі мен ахуалына тәуелді. Салық деңгейінің жоғары болуы
инвестицияны ынталандырмайды, сонымен қатар салықтың қандай ставкасы
жоғары немесе төмен деп үзілді – кесілді айтуға да болмайды.
Инвестицияға сұраныс тәуелділігі процент мөлшеріне кері
пропорционалды (3 – сурет) [17, 64б.]:
Сурет 3 – Инвестицияға сұраныс тәуелділігі процент мөлшеріне кері
пропорционалды
Процент
ставкасы
инвестиция сұраныс қисығы
инвестиция
Инвестицияға сұраныс қисығына басқа да факторлар ықпал етеді:
а) инвестицияның табыс күтімін өсіруге әкелетін фактор, ол қисықты
оңға ауытқытады (инвестицияға сұраныс өседі);
б) инвестициялық табыс күтімін төмендетуге әкелетін фактор, ол қисықты
солға ауытқытыда (инвестицияға сұраныс төмендейді). Бұл факторларға жатады:
жабдықты пайдалануға кеткен шығын, кәсіпкерлерге салық, инфляция т.б.
Сондықтан, ағымдық инвестицияны базистік жылдың инвестициясымен
салыстырғанда нақты инвестициялар пайдаланылады [18, 19б.].
Табыспен инвестицияның тәуелділігі мультипликаторда көрінеді.
Мультипликатор - бұл инвестиция мен табыс мөлшері арасындағы өзгерісті
көрсететін коэффициент [17, 65б.]. Мультипликатор - сөзбе-сөз аударғанда
көбейткіш деген ұғымды білдіреді. Рыноктық шаруашылық жүйесіндегі
мультиипликаторлың мәні мынада: инвестицияның ұлғаюы қоғамның ұлттық
табысын алғашқы инвестиция өсімінің мөлшерінен артық мөлшерге көбейтеді.
Басқаша айтқанда, суға тастаған тас қандай толқын шеңберін туғызса,
экономикаға тасталған инвестиция да табыс және жұмыспен қамтудың өсуі
сияқты тізбекті реакцияны туғызады.
Инвестиция өскенде, Жалпы Ұлттық Өнімде (ЖҰӨ) көп мөлшерге өседі.
Бұл өсудің, көбейткіш әсерлі мөлшері - мультипликаторлық әсер деп аталады.
Мультипликатор ( бұл сандық коэффициент инвестиция көлемі
көбейгендегі ЖҰӨ мөлшері көбеюін көрсетеді. Айталық, инвестиция артуы 10
млрд. теңгені құрайды, ал ЖҰӨ 20 млрд. теңгеге өсті. Сәйкес
мультипликатор=2.
ЖҰӨ қосыла өсуі
ЖҰӨ
Мультипликатор МР = =
Инвестицияның қосыла өсуі
Инвестиция
∆ ЖҰӨ = МР * ∆ Инвестиция
Мультипликаторды инвестицияға көбейткенде нақтылы ЖҰӨ өсімін
көрсетеді. Бұл жетілдірілген ЖҰӨ деп аталады және ол мынаны білдіреді:
— Халықтың тұтыну шығындары қаншалықты қосымша көп болса, онда
мультипликатор шамасы да көп болады, сәйкесінше, жетілдірілген ЖҰӨ
жетілдірілген инвестиция көлемімен берілген.
— Халықтың қосымша қор жинауы көп болса, онда мультипликатор мөлшері
аз, сәйкесінше, жетілдірілген ЖҰӨ жетілдірілген инвестиция көлемімен
берілген. Табыс өсуінің инвестиция өсуіне әсерін белгілеуге
акселератор ұғымы керек болады.
Акселератор - (лат. - тездеткіш) - осы жылғы инвестицияның өсуінің,
өткен жылғы ұлттық табыс өсуіне сандық қатынасын көрсететін коэффициент.
Акселератор = ∆ И : ∆ ҰТ
Бұнда, ∆ И- инвестиция; ∆ ҰТ- ұлттық табыс;
Бұл табыстың өсуінің инвестиция өсуіне әсерін көрсетеді.
2. Қазақстан Республикасындағы шетел инвестицияларының ролі мен
орны
Ұлттық экономиканың дамуына шетел капиталының қатысуы елдің
халықаралық еңбекті бөлу және әлемдік экономикалық кеңістікте капиталдың
тәуелсіз қозғалысына қатысты объективті заңнамаларына байланысты болып
келеді. Әлемдік экономиканың тарихы, әсіресе дамушы елдердің экономикасы
капитал импортының экономикалық өсудегі шешуші фактор болып табылатынын
көрсетеді. Егер АҚШ, Германия, Жапония, Франция, Ұлыбритания секілді
өндірісі дамыған елдердің экономикалық өсу кезеңдерін сараптайтын болсақ,
соңғы он жыл ішіндегі барлық кезеңдерінде осы елдердегі жоғарғы
инвестициялық белсенділік ел экономикасы өсуінің ең жоғарғы кезеңдеріне
сәйкес келгенін көруге болады. Мысалы, АҚШ-та тікелей шетел инвестициясының
көлемі 1976 жылы 30 млрд. долларды құраса, 1990 жылдардың аяғында бұл
көрсеткіш 20 есеге өсті [16, 17б.].
Соңғы кезеңдегі Азияның Оңтүстік Корея, Тайвань, Сингапур, Гонгонг
секілді жаңа индустриалды елдерінің пайда болуы да инвестициялық
белсенділіктің жоғары болуымен байланысты. Инвестицияларға байланысты осы
елдерде қысқа мерзім ішінде әлемнің нарық конъюнктурасының өзгеруіне тез
үйренетін тұрақты экономикалық құрылым қалыптасты.
Қазақстан экономикасының жоғарғы деңгейде дамуы елге инвестиция
тартумен және оларды тиімді пайдаланумен байланысты. Шетел капиталы
Қазақстан экономикасын инвестициялаудың маңызды көзі болып табылады,
өйткені ол экономиканың қайта құрылуына, ғылыми-техникалық артта қалуды
жеңуге, инновациялық процестердің кеңеюіне бастама болуда, нарықтық жаңа
ұйымдық-экономикалық институттардың және нарықтық инфрақұрылымның
қалыптасуына негіз бола алады.
Бүгінде шетелдік компаниялар өздерінің салалық өндірістік
комплексін қосымша жетілдіріп ұлғайту үшін шетелде қызмет атқарып жатқан
кәсіпорындарға күрделі қаржы енгізу арқылы жүргізіп жатыр. Сондықтан
инвестициялық климатты бағалауға республикалар салаларының жағдайы ғана
емес, экономикадағы құрылымдық өзгерістер, мемлекет иелігінен алу мен
жекешелендіру процесі, жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды игеріп алу
мүмкіндігі де әсер етеді. Шетелдік инвестицияны тартуға өте үлкен әсер
ететін себеп ( ол ұлттық экономиканың даму деңгейі болып саналады.
Сондықтан да, мемлекеттік саясат шетелдік капиталды тартуда, халықаралық
келісімдердің дәстүрін сақтауда, елдің қауіпсіздігін сақтауда жетекші роль
атқаруға тиіс.
Инвестиция және шетел капиталы теориясын оқу процесіндегі негізгі
методологиялық мәселе ( халықаралық капиталды тарту әдістерін анықтау.
Қазіргі көптеген экономикалық әдебиеттерде халықаралық капитал тарту
мәселесі кең көлемде қозғалғанмен, капитал тарту әдістерінің квалификациясы
толық қарастырылмаған. Сондықтан бұл сұраққа методологиялық тұрғыдан қарау
аса маңызды.
Атақты американдық экономист М.И.Голдман елдің ұлттық экономикасына
шетел капиталын тартудың 2 әдісін көрсетеді: шетел қатысушыларының бағалы
қағаздарды сатып алуы (пассивті инвестиция деп аталатын) және
кәсіпорындарды толық немесе жартылай басқару [16, 22б.].
Қазақстандық шетел капиталын пайдалану бойынша Комитеті шетел
капиталының келуі 3 канал бойынша жүзеге асады деп көрсетті: дамуға арнайы
көмек ретінде, экспорттық несие және кәсіпкерлік капитал ретінде [28,
123б.]. Бірақ бұлай бөлу нақты емес, өйткені дамуға арнайы көмек ретінде
және экспорттық несие капитал келуінің бірдей формасы деп айтуға болады,
себебі екеуі де несиелік формада жүзеге асырылады. Біздің ойымызша елге
капиталдың келуі келесідей түрде болу керек:
1) халықаралық несие мен қаржыландыру формасындағы ссудалық түрде;
2) кәсіпкерлік түрде (халықаралық кәсіпкерлік).
Қазақстан қазір шетелдік инвесторлар қызметіне әлеуметтік,
экономикалық, құқықтық ережелер жасап, олардың мүдделеріне сәйкес
инвестициялық климатты өте ыңғайлы жасауға ұмтылып отыр, сонымен қатар,
экономикадағы қиындықтарды шешіп алдына қойылған мақсатқа жетуді де
көздейді.
Республикада, саясатшылар мен экономистердің пікірінше, шетелдік
күрделі қаржыны қатыстыру төмендегі мәселелерді шешуге мүмкіндік береді:
— сыртқа шығару мүмкіндігінің тиімділігін арттыру, оны шикізаттық
сипатынан арылту;
— елдің сыртқа шығару қызметтерді күшейту және сыртқы рыноктағы өз
орнын табу;
— сырттан әкелетін өнімдерді ауыстыратын өндірісті дамыту;
— өндірістің ғылыми-техникалық деңгейін жаңа техника мен технология,
басқару әдісін, өнім өткізу арқылы көтеру;
— дайын өнімді шығарудың технологиялық бөлігінің қалыптасуын дамыту;
— артта қалған және тоқырап ыдыраған аудандардың дамуына көмектесу;
— ұлттық экономикада жаңа жұмыс орнын жасау;
— Қазақстанның экономикалық өз дербестігін қамтамасыз ету. Осы
айтылған мақсатты белгілерді барлық дамыған және дамушы елдер
пайдаланады.
Қазақстан Республикасы ашық рыноктың экономика саясатын жүзеге
асыруға бағышталған ел. Инвестициялық саясат ел экономикасында маңызды роль
атқарады, бұл Республика Президенті мен Үкіметтің республикаға шетелдік
капиталдың құйылуын ынталандырудағы іс-әрекеттерінен, қолданып жатқан
шараларынан көрінуде.
Республикаға шетелдік инвестиция өте қажет, өйткені оның қаржы
ынтымақтастығының басқа түрлеріне қарағанда артықшылығы қазіргі кезде
даусыз. Дамушы елдерде экономикалық мәселелерді шешуде шетелдік
инвестицияның орны ерекше. Шетел капиталын тартуда және оларды экономикаға
инвестициялауда келесідей артықшыларды атауға болады:
– шетелдік капиталды пайдалану бюджетке түсетін салық түсімін
арттырады және өндіріс өнеркәсібінің тиімділігін арттыруға үлес
қосады. Айта кететін жәйт, экономикалық жүйеде еуропалық мемлекеттер
өздерінің табысының 50 пайызын өндірісті өңдейтін, қайта өндірітін
кәсіпорындардан және экспортталатын дайын өнімді өндіретін салаларды
инвестициялау арқылы алады;
– шетел капиталы мен инвестиция жергілікті бюджет түсімін арттырады.
Шетел инвесторлары жергілікті азаматтарды жұмысқа алып және оларға
еңбекақы, сонымен қатар бюджетке түсетін салықты төлеп отырады;
– шетел инвестициясы елге жаңа технологиялар мен басқару тәжірибесін
әкеле отырып елдің ғылыми-техникалық потенциалын арттырады;
– ішкі көздердің шектеулі талаптарына сәйкес халықаралық капитал ғылыми-
техникалық артта қалуды тежейді, сонымен қатар жаңа нарықтық
инфрақұрылым құрып инновациялық қызметтің дамуына өз ықпалын тигізеді;
– шетел капитал импорты ұлттық экономикада жаңа жұмыс орнын құруға
әрекет етеді, және де жаңа жұмыс орын талаптары персоналдан қайта оқу
және жаңа біліктілікті қажет етеді. Басқарушылық (маркетинг, қаржылық
басқару, ақпараттық технология сферасында) және техникалық біліктілік
жергілікті жұмыс күші сапасының артуына әкеледі;
– шетел инвестициясы нарықтың қаржылық-экономикалық қатынастырының
әлемдік талаптарына сәйкес отандық кәсіпорындарының адаптация процесін
тездетеді;
– шетел инвесторларының басқару және техникалық білімдері мен
біліктіліктерінің берілуі сапалы жаңа деңгейде дамиды. Бұл берілген
тәжірибе мен технологияларды дұрыс пайдалануының нәтижесіне
байланысты;
– шетел капиталы экспорт және бәсекелестік деңгейін арттырады және
отандық кәсіпорындардың әлемдік нарыққа шығу процесін тездетеді;
– шетел инвестициясы өндірістің жаңа салаларын одан әрі дамытуға негіз
болады. Белгілі бір ауданда шетел инвесторларымен құрылған жаңа
өндірістік бағыты басқа салалардың дамуына әсер ететін шешуші фактор
болып табылады. Өзінің нәтижесіне қанағаттанған инвестор оны міндетті
түрде басқаларға хабардар етеді. Инвестордың мұндай көзқарасы аталған
нарықта жаңа инвесторлардың елге капитал салуына түрткі болады.
Шетелдік инвесторлардың инвестициялық жобалары аралас өндіріс
салаларының дамуына өз ықпалын тигізеді;
– шетел капиталы мен инвестициясы елдің немесе ауданның әлемдік
экономикаға шығуына көмектеседі. Елдегі немесе аудандағы инвестициялық
жоба инвестор мен оның жергілікті серіктерінің арасында жұмысшы
жүйесінің арақатынасын құруды қажет етеді. Инвестициялық жобаның екі
жағы да елдің әлеуметтік және экономикалық талаптарын терең түсінуге
қызығуда. Нәтижесінде, ғаламдық экономикалық поцестер мен
тенденциялардың кең түсінігі қалыптасады;
– шетел капиталы мен инвестициясы әлеуметтік қажеттіліктерге шығындарды
қысқартады. Қосымша жұмыс орындарын құру жұмыссыздық деңгейін
төмендетеді, сәйкесінше, ол жұмыссыздық бойынша төленетін төлемдердің
үнемдеуіне әкеледі. Шетелдік компаниялар басқа да әлеуметтік
қажеттіліктер шығындарын, сақтандыруды қоса есептегенде, өз мойнына
алады. Өз кезегінде, жаңа жұмыс орындарын құру жұмыссыздықты қысқартып
және көптеген қоғамның әлеуметтік сырқаттардан, психикалық аурулардан,
қылмыс көздерінен сақтайды;
– шетел капиталы мен инвестицияның келуі артта қалған аудандардың
дамуына ықпал жасайды;
– инвестицияның келуі, нәтижесінде, мемлекеттік табыстың артуына, елдің
жалпы әлеуметтік - экономикалық өсуіне, халықтың тұрмыс деңгейі
сапасының артуына, жұмысбастылықтың жаңа мүмкіндіктерін құруға т.б.
алып келеді [19, 36б.].
Шетелдік кәсіпкерлік капиталды тікелей инвестициялау шетел
инвестицияларын тартудың ең тартымды түрі болып табылады. Ол біріккен және
толық шетелдік кәсіпорындар құру, мемлекет пен шетелдік инвестициялаушы
арасында концессиялық келісім жасаушы, келісім-шарттық кәсіпорындар құру
түрінде жүзеге асырылады.
Тікелей инвестиция түріндегі шетелдік инвестициялаудың тиімді түрін
таңдау республикаға екі мәселенің: саяси және экономикалық аспектілерін
араластырып жібермеу маңызды екенімен байланысты. Тікелей және меншік шетел
инвестицияларына сақтықпен қарайтын дамушы елдер бұдан гөрі мемлекеттік
қарыздарды артық көріп келді. Бұл олардың қарыз дағдарысына тартып апаратын
экономикалық зақымдану жүйесінде қалуының негізгі себептерінің бірі болды.
Шетелдік кәсіпкерлік капиталды Қазақстан экономикасына тікелей
инвестициялаудың, мемлекеттік шетелдік несиелермен салыстырғанда, елеулі
артықшылықтары бар. Тікелей инвестицияны жүзеге асыра отырып, шетелдік
кәсіпкердің өзі салып отырған капиталды тиімді қолдануға тырысады, осыған
орай машиналар, жабдықтар беру мерзімін қарастырады, жаңа өндірістік
технологияны жасауға, өндірісті ұйымдастыруға және жалға қоюға белсене
қатысады және тауарларды өзінің сенімді арналары арқылы өткізудің тиімді
тәсілдерін табады.
Республикада шетел инвестициясын тартудың негізгі түрлеріне
мыналар жатады:
— біріккен кәсіпорын (БК) құруға үлестік қатысу;
— толық шетелдік инвестициялар салушылар иелігіндегі шетелдік
кәсіпорындар құру;
— портфельдік инвестиция;
— жалға беру немесе концессиялар.
Олардың барлығында өз құндылықтары мен жеткіліксіздіктері бар,
бірақ әрбір нақты жағдайда, серіктестіктер өз мүдделері мен
мүмкіндіктерінің ыңғайына қарай бірлесіп жұмыс істейтін түрлерін еркін
таңдап алуы керек.
Қазақстанда БК және шетел кәсіпорындары 1990 жылдан бастап құрыла
бастады. Қазіргі уақытта олардың саны шамамен 2700 біріккен кәсіпорындарды
құрайды. Инвестициялық қызметтің дамуында шетел компанияларының бірнеше
кезеңдерін көрсетуге болады:
Бірінші кезеңде (1991-1993 жж.) жарғылық капиталдың аз мөлшеріне
қарамастан БК көптеп құрыла бастады, әсіресе саудалық қызмет сферасында.
Шағын және жаппай жекешелендіру, экономиканы қайта құру бағдарламалары
шетел қатысуымен ірі кәсіпорындардың құрылуына алып келді, мысалы, 1993
жылы Филипп Морристің қатысуымен құрылған Табако Компани акционерлік
қоғамы.
Екінші кезеңде (1993-2006 жж.) экономиканы либерализациялаудың
нәтижесінде Қазақстан экономикасының маңызды салаларына шетел
инвесторларының қол жеткізуі мүмкін болды.
Үшінші кезеңде (2006 жылдан бастап) шетел капиталын тарту ірі
кәсіпорындардың жеке жобаларын іске асырумен және мемлекеттік акцияларды
шетел фирмаларына сатумен байланысты дамуда.
Портфельдік инвестицияларды шетелдік инвесторлар жарналар, акция
немесе елде меншікке – капитал салу объектісіне ие ететін өзге құнды
қағаздар сатып алу жолымен жүзеге асырылады. Ақша салудың бұл түріне тек
рыноктық инфрақұрылымның дамыған элементтері жекелей алғанда, халықаралық
стандарттары мен құқықтық өлшемдерге сәйкес келетін және әлемдік қорлар
рыногі мен операциялық байланыстары қор биржалары болғанда ғана тиімді.
Акция сату мемлекет үшін пайдалы, өйткені олар сыртқы қарыздарды жою, сол
сияқты халық шаруашылығының аса маңызды салаларын және басқа мақсаттарын
тиімділігі жоғары капитал салу арқылы қаржыландыру үшін пайдаланылады.
Портфельдік инвестициялар Қазақстанда негізінен шетелдік капиталдың қатысуы
арқылы әкелінеді.
Шетел инвестициясын тікелей тартудың басқа бір түрі жалға беру
немесе концессия, яғни шетел кәсіпкеріне ұзақ мерзімді жалдау жағдайында әр
текті шаруашылық қызметін жүзеге асыру құқығын беру. Мемлекет меншігіне
жататын жаңғырып тұратын немесе жаңғырмайтын табиғат ресурстарын пайдалану
немесе игеру, мемелекет монополиясына жататын басқа да қызметтерді жүзеге
асыру құқығын беру елдің қолданылып жүрген заңдарына сәйкес арнайы
мерзімдер негізінде іске асырылады. Концессия қарым-қатынастары жалға алу
үшін шаруашылық түрін таңдаудың өнім өндірушілер меншіктері түрлерінің
олардың өзара байланысының кез-келген варианттарының толық еркіндігін
береді, Шығыс Еуропа елдерінің, мысалы, Венгрияның тәжірибесі жалға алу
түрінің тағы бір артықшылығын көрсетті, бұл еңбек ұжымдары тарапынан
шығатын әлеуметтік шиеленістерді шетелдік кәсіпкерлерге акция сатуға
байланысты өзге жағымсыз құбылыстарды болдырмауға және басқа қажетсіз
жағдайлардан сақтандыратын мүмкіндігі бар [28, 102б.].
Тікелей шетел инвестициялары және біріккен кәсіпорындарды құрудан
басқа, елге шетел капиталы келуінің басқа да түрлері бар, соның ішінде
бірлескен және шетел банктерін құру арқылы. Қазіргі кезде мұндай банктер
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінде тіркеледі. Айта кететін болсақ,
олар ABN AMRO Bank, TEXAKA Bank, АЛЬФА банк және басқалар. Қазақстан
экономикасының негізгі инвесторлары болып АҚШ, Азия және Еуропа
компаниялары болып табылады.
Инвесторға жеңілдіктер мен халықаралық келісімдегі артықшылықтар,
соның ішінде салық және кедендік жеңілдік кезеңдер, заттай кепілдіктер
инвестициялық жобаға байланысты егер ол бекітілген маңызды өндіріс тізіміне
сәйкес, инвестор ұсынған құжаттар бойынша оның маңыздылығы, тиімділігі және
жаңа талапқа сәйкестігі, құжаттаға қаржы, техникалық және міндеттемелерін
орындаудағы ұйымдастырушылық мүмкіндіктері және жобаны жүзеге асырудағы
жауапкершілікті сақтағанда ғана беріледі.
Шетелдік инвестицияны тарту процесіне әсер ететін факторлардан
мыналарды бөліп көрсетуге болады:
— мемлекеттік кәсіпорындарын жекешелендіруді аяқтау;
— бағалы қағаздар рыногын дамыту шаралары.
Сонымен, республикада болып жатқан процестер,
Қазақстан экономикасына инвестиция климатын ыңғайластыруға және капитал
тартуға мүдделі екенін көрсетіп отыр. Қазақстан Республикасындағы
инвестициялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономика және бизнес факультеті
Экономиялық теория кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИНВЕСТИЦИЯ
ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУЫ
Орындаушы:
Оразбаева М.Ғ
4 курс студенті
Ғылыми жетекші
Дауылбаев Қ.Б
э.ғ.к (қолы, күні)
Нормабақылаушы
Абдилова А.Ч
(қолы, күні)
Қорғауға каф. меңгерушісімен
жіберілді
э.ғ.д. ______________
Төлегенова М.С
Алматы, 2007
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1. РЫНОК ЭКОНОМИКАСЫН ИНВЕСТИЦИЯЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. Инвестиция және экономикалық өсудің
теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... . 6
2. Қазақстан Республикасындағы шетел инвестицияларының
ролі мен
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 17
3. Қазақстан Республикасындағы инвестициялық даму
институтының атқаратын
қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 23
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ
СТРАТЕГИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
2.1 Қазақстандағы инвестициялық климатты
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Қазақстан Республикасының инвестициялық саясаты:
бағыттары, қағидалары және
басымдықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 44
3. Қазақстан Республикасындағы инвестициялық процесті
мемлекеттік ынталандыру
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. 57
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
КІРІСПЕ
Тәуелсіздік алған алғашқы күннен бастап Жаңа Қазақстан өзінің
дербес даму жолын таңдап, жылдан жылға әлемдік қоғамдастықта барған сайын
зор құрмет пен беделге қол жеткізе отырып, алға қарай нық сеніммен
ілгерілеп келеді. Қазақстан бүгінде экономиканың берік іргетасын қамтамасыз
етіп, қағидаттық жаңа кезеңге қадам басуда. Мұның өзі Қазақстанның одан әрі
дамуын тұрлаулы, осы заманғы және болашағы зор экономикалық, әлеуметік,
саяси және әкімшілік негізге қоюға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасы жан-жақты жаңартудың Жаңа кезеңіндегі басты
басымдық ретінде ішкі және сыртқы саясаттың маңызды бағыттарын айқындайтын
даму бағдарламаларын қабылдаумен айналысты. Осы мақсатта 1997 жылы
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму Стратегиясы қабылданған болатын, онда
қоғамның келешек мүмкіндіктері мен мемлекеттің ұлы мұратына деген көзқарас
таныстырылды. Қазақстан ( 2030 жыл Стратегиясын дәйектілікпен орындау
өзіміздің алдағы ілгерілеуіміз үшін берік негізді қамтамасыз етті, сол үшін
оны орындауда Қазақстан жеделдете жан- жақты жаңғырта жаңарту жолын
таңдады. Бұл дамудың бірден-бір дұрыс арнасы болып табылады.
Осы заманғы әлемде Қазақстанға және қазақстандықтарға лайықты орнын,
бүкіл ел халқының әл-ауқатының өсуі мен тұрмыс деңгейінің елеулі жақсаруын
қаматамасыз ету үшін сыртқы нарықтарға шығып, сенімді орнығуға міндетті.
Бұл мақсатқа жету үшін Қазақстан экономикалық дамуында жаңа қадамдар
жасауда. 2006 жылдың өзінен бастап жаңа жоба тұжырымдалып, оны іске асыру
қолға алынған болатын. Бұл — біздің әлемнің бәсекеге барынша қабілетті елу
елінің қоғамдастығына қарай жедел жылжуымыз және оның тұрақты мүшесі
ретінде Қазақстанның тұғырнамасын нығайту. Және мұның қажетті шарты –
Қазақстан тауарлары мен қызметтерінің озық халықаралық стандарттардың
сапалық деңгейіне шығуы. Бірақ бұл жеткіліксіз. Бізге экономиканың барлық
деңгейінде – бүгінгі де, сол секілді ықтимал мүмкін болатын нақты да
перспективалы бәсекелестік артықшыларымызды қажеттілікпен анықтауға және
пайдалануға тура келеді.
Қазақстан әлемдік тауарлар, қызметтер, еңбек ресурстары, капитал, осы
заманғы идеялар мен технологиялар рыногының шын мәнінде серпінді бөлігіне
айналуы үшін басты міндет – экономиканың тұрлаулы дамуын жай қамтамасыз
етіп, ұстап тұру емес, оның өсуін басқару. Бізге экономиканың бәсекеге
қабілеттілігінің тұрлаулы сипатын қамтамасыз ету үшін толымды стратегия
әзірлеу мен іске асыру, сондай-ақ оның орындалуына қатаң бақылау қажет
болады. Бұл стратегия біздің экономикамыздың жекелеген секторлары мен
өндірістің нақтылы бәсекелестік артықшылықтарын негізге алып, әлемдік даму
үрдістері мен сыртқы рыноктардағы сұранысты ескеруге тиіс. Бұл ретте тиімді
жұмыс істейтін қор рыногын құру қажет. Оның дамуы халықты өз салымдарын
бағалы қағаздарға белсенді инвестициялауға тартпайынша мүмкін емес.
Сондықтан да, Үкімет халықты инвестициялық сауаттылық әліппесене тиісінше
үйрету жөнінде кең ауқымды жұмыс жүргізуі керек.
Қазіргі заманғы экономика жүйесін ауыстыру кезеңінде, ішкі
қаржыландырудың мүмкіндіктерінің шектеулі жағдайында, үкіметтің іс-әрекет
бағдарламасы негізінде құрылымдық қайта қалыптастыруды қамтамасыз ету үшін,
сыртқы капиталды тарту және пайдалану проблемаларды өте маңызды орын алады.
Республика экономикасының дағдарысын жеңу тек мемлекет иелігінен алу ғана
емес, сонымен қатар, құрылымдық-инвестициялық өзгерістермен де тығыз
байланысты, оның ірі және маңызды субъектісі мемлекет болып табылады.
Осыған байланысты үкімет органдары алдында ұзақ мерзімдік инвестициялық
бағдарлама жасау мәселесі туындайды.
Елбасы Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Жолдауында Қазақстан үшін
қолайлы шарттармен Біріккен Сауда Ұйымына кіруі – біз қол жеткізуге
міндетті мақсат. Бізге халықаралық техникалық стандартты барынша жедел де
кеңінен енгізу қажет деп атап көрсетті. Бұл өндіруші секторлардың
тиімділігін арттырумен байланысты. Өндірістің одан әрі дамуы шетел және
жергілікті инвесторларды тартумен және экономиканы әртараптандырумен
тікелей байланысты. Қазақстанның аса бай жер қойнауын игеріп жатқан
шетелдік инвесторлар елдің мүддесіне қарай экономиканы әртараптандыруда
шешуші түрде қатысады.
Экономиканың инвестициялау мәселелерін зерттеу әрдайым экономикалық
ғылымның көз-қарасында болатын. Бұл инвестициялардың ел экономикасының өсу
процесін анықтай отыра, шаруашылық қызметтің ең терең негіздерін
қарастыруымен байланысты.
Қазіргі кезде Республикада шетел инвестициясын тарту және пайдалану
маңызды бағыт болып табылады. Ұлттық инвестицияның жеткіліксіз көлеміне
байланысты үкіметтің инвестициялық саясаты елге шетел инвестицияларын
тартуды ынталандыруға бағытталған. Осыған орай, таңдалынған тақырып маңызды
болып табылады. Бұл тақырыптың өзектілігі, әлемдік тәжірибе көрсеткендей,
елдің экономикалық өсуі инвестициямен өзара байланысты. Сондықтан оның ел
экономикасындағы алатын орнын жетік түсіну қажет. Бұл жұмыста Қазақстан
Республикасындағы шетел инвестициясының ағымы қарастырылған.
Бітіру жұмысының мақсатына тоқталатын болсақ, ол инвестициялық
жүйесінің механизміне сараптама жүргізу, елдің экономикалық өсу жүйесіндегі
инвестицияның ролі мен орнын бағалау, Қазақстан Республикасы экономикасына
шетел инвестициясын тарту процесін қарастырып, ондағы жетілдірілу
жағдайларын анықтау, және сол арқылы ұсыныстар беру болып табылады.
Қойылған мақсаттарға жету үшін бітіру жұмысында келесідей міндеттерді
шешу қажет:
— рынык экономикасын инвестициялаудың теориялық негіздерін қарастыру;
— Қазақстан Республикасындағы шетел инвестицияларына сараптама
жүргізу;
— Қазақстан республикасының инвестициялық стратегияларын және
инвестициялық даму жолдарын айқындау.
Зерттеу объектісіне Қазақстан Республикасындағы инвестиция жүйесінің
қызметі жатады.
Осы жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі болып 2007 жылдың 1
наурызындағы Қазақстан Республикасы Президентінің Жаңа әлемдегі жаңа
Қазақстан атты Қазақстан халқына Жолдауы, Қазақстан – 2030 жыл
бағдарламасы, Қазақстан Республикасы Президентінің Шетел инвестициялары
туралы 1994 жылдың 27 желтоқсанындағы № 226-XII Жарлығы, Батыс
экономистерінің, ТМД елдерінің және отандық ғалым-зерттеушілердің еңбектері
және табылады. Сондай-ақ, талдау кезінде Ұлттық банктің статистикалық
бюллетеніндегі және Ұлттық банктің 2005-жылғы Жылдық есебіндегі мәліметтер
пайдаланылды.
Сонымен, бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан
тұрады және кестелер мен суреттер пайдаланылды.
1 РЫНОК ЭКОНОМИКАСЫН ИНВЕСТИЦИЯЛАУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Инвестиция және экономикалық өсудің теориялық аспектілері
Қазақстан тәуелсіздігін жариялаған күннен бастап республика
экономикасында күрделі, бұрын соңды болмаған өзгерістер болды. Реформа
экономикада әлеуметтік жағдайға бағыт алуды өзінің мақсаты етіп қойды, ал
оған жету, бұрын республикада қалыптасқан экономикалық қатынастардың барлық
жүйесін өзгертуді қажет етеді, оны жүзеге асыру, күрделі де ауыр процесс
екені белгілі. КСРО құрамында Қазақстан негізінен аграрлы-шикізаттық жүйеге
мамандандырылған да, ал технология жағынан артта қалған, экологиясы
қолайсыз, өз алдына қажетті өндіріс салалары қалыптаспаған болатын.
Әлемдік тәжірибе негізінде дәлелденгеніндей, капиталдың халықаралық
миграциясы, шаруашылық өмірде (интернационалды) барлық ұлттардың қарым-
қатынасының тереңдеуі капиталдың өзара қозғалысының дамуына, әсіресе
өндірісі дамыған елдер арасындағы қатынастарға әкелетіні белгілі.
Капиталдың табиғаты, ол бір елде қозғалмай жата алмайды, өнеркәсібі дамыған
елдердің ірі компаниялары ұлттық шеңберден өтіп, трансұлттық сипат алады.
Әр түрлі елдерде кәсіпорындары бар ірі трансұлтты компаниялардың қалыптасуы
халықаралық мамандану мен кооперацияның қалыптасуының жеделдеуіне әкеледі.
Сондықтан, трансұлттық компания капитал қозғалысы негізінде елдердің
экономикалық өзара байланысын тереңдететін фактор болып табылады.
Қазіргі жағдайда Қазақстан Республикасының шетелдік капиталдың
көптеп келуіне бірнеше факторлар қолайсыз әсер етуде. Олардың ішінде:
кәсіпорындарға салық салудың дүние жүзіндегі ең үлкен дәрежесі;
экономикалық дағдарыс; рынок инфрақұрылымының толық қалыптаспауы;
инфляцияның көтеріңкілігі және айырбастау курсының тұрақсыздығы.
Дегенмен де, бұл жалпы себептерден бөлек Қазақстан Республикасына
шетелдік капитал құйылуына бір жақты субъективті себептер де кедергі
жасауда: шетелдік инвесторлар инвестиция жасауға қажетті ақпараттармен
қамтамасыз етілмейді; шетелдік инвестиция құжатын дайындау, орындау
тәртібінің жетілмегендігі; Қазақстан Республикасындағы меншік құқығының
дамымағандығы (жер туралы, жекешелендірілетін объектілерге, жергілікті
серікке қатысты қорлар туралы); жергілікті несие мен қор қызметтеріне
кірудегі қиындықтар; инвестициялық жеңілдіктердің жеткіліксіздігі; саяси
және экономикалық туелділіктен қорғаудың жеткіліксіздігі; интелектуалды
меншікті қорғаудың төмен дәрежесі. Сондықтан, шетелдік кәсіпкерлік
капиталды тарту мен реттеудің әлемдік тәжірибесін меңгеру өте қажет.
Рыноктық экономикасы дамыған елдерде қалыптасқан шетелдік инвесторлар үшін
ұлттық ереже принциптерімен санасу қажет.
Батыс елдерінде шетелдік инвесторлар қызметі, негізінен барлық
жергілікті ұлттық заңдармен, қаулылармен, әкімшілік істі орындау тәртібімен
реттеледі. Ұлттық заң шығару жүйесі шаруашылық қызметінің көптеген
бөліктерінде ұлттық және шетелдік компаниялар қызметтерін бөліп қарамайды.
Олар үшін өздерінің тең дәрежедегі азаматтық және сауда құқығы, нақты
айтқанда акционерлік заң ретінде қолданады. Сондықтан, батыс елдердің
көбісінде шетелдік инвестиция туралы арнаулы кодекстер мен заңдар жоқ, оның
орнына бірсыпыра әкімшілік қаулылар мен оған қатысты кодекстер тек бірер
жерорта теңізі елдерінде және бұрын Британия отарында болған елдерде ғана
бар [16, 18б.].
Ұлттық ереже шетелдік инвесторларға көптеген ыңғайлы жағдайлар
жасайды: шетелдік кәсіпкерлер өздерінің компаниясының негізін құруда және
шаруашылық жүргізуде, жергілікті ұлттық тауар өндірушілермен тең жағдайда
қызмет атқарады және олармен бәсекеге түседі; оларға шаруашылық қызметін
жүргізудің сол елдегі кез-келген ұйымдастырушылық құқықтық түрін жүргізуге
болады; жергілікті жеңілдіктердің көпшілігін пайдаланады; жергілікті қаржы,
еңбек, ғылыми-техникалық, табиғат ресурстарын пайдалануға, қолдануға
мүмкіндіктері бар.
Рыноктық экономикадағы әр түрлі елдерде шетелдік инвесторлардың
құқығы мен мүддесін мемлекеттік қауіпсіздендіру үш деңгейде дайындалған:
а) осы елдің Конституциясы негізінде;
б) шетелдік инвестицияны екі жақты мемлекеттік өзара қорғау мен сыйлық
беруге келісімдер жасау;
в) мемлекет пен шетелдік азаматтар арасындағы инвестиция туралы
келіспеушілікті реттеу конвенциясына (арнаулы мәселе жөніндегі
халықаралық шарт) қатысу [27, 54б.].
Батыс елдерінде шетелдік елдермен, көбінесе дамушы елдермен
инвестицияны өзара қорғау және дәріптеп сыйлау келісімдері бар. Жалпы бұған
мынадай негізгі міндеттемелер кіреді: әрбір келісімге келген жақтар басқа
жағының қаржылық мүдделеріне ыңғайлы жағдай жасауға міндеттенеді, сонымен
қатар, соған байланысты қызметтерге, шетелдік меншікті қорғауды қамтамасыз
ету, күрделі қаржыдан түскен табысты ешқандай кедергісіз аударуға мүмкіндік
жасау, өзара күрделі қаржы мәселелеріндегі келіспеушілікті халықаралық
сотта қарау.
Қазақстан Республикасындағы қалыптасқан инвестициялық жағдайдың
негізгі белгілерін сипаттамас алдында, экономикалық әдебиеттерде әр түрлі
дәрежеде қаралатын негізгі категория, шетелдік инвестиция туралы ұғымды
анықтап алған дұрыс. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, шаруашылық ісінде бұл
терминді пайдаланудың ұқсас еместігі әр түрлі айтыс-тартысты жағдайға
соқтырады, соның кесірінен оны реттеуге көп уақыт пен ақша жұмсауға тура
келеді. Инвестиция термині нарықтық экономикаға көшу кезінде пайда
болған. Бұл термин латынның investire ( жұмылдыру сөзінен алынған.
Инвестиция кез келген салым құралы ретінде түсіндіріледі. Қазақстан
Республикасының 1991 жылғы Шетелдік инвестициялар туралы заңына сәйкес,
шетелдік инвесторлар тауар өндіруге және басқа қызметтерге әкелген
мүліктердің барлық түрлері мен валюталық қаржылары шетелдік инвестицияға
жатады.
Бұл категорияны өте кең талдағанда бұған қаржы салудың мынадай
түрлері жатады:
– материалды-заттай — яғни, түрліше өндіріс салаларында тауар өндіруге
қолданылатын құрал-саймандар, станоктар, механизмдер;
– қаржылық — бұған несие-қаржылық қызмет және бағалы қағаздармен жұмыс
жатады;
– ой еңбегінің өндірісті басқару тәжірибесін, мамандар дайындау,
лицензиялау, біріккен ғылыми еңбектерді жасау ноу-хау және бұған
бүкіл шетелден әкелінген капитал жатады [28, 12б.].
Капитал құнының өсуінің көзқарасына байланысты инвестициялық
процесс Кейнспен қаралады. Дж.М. Кейнс өзінің Жұмыспен қамту, процент және
ақша туралы жалпы теория атты еңбегінде инвестицияны бағалы капиталды
мүліктің негізгі, айналмалы, өтімді капиталдан құрылуына қарамастан оның
өсуі деп анықтама берді. Дж.М. Кейнс алғашқы инвестициялық серпіліс
жасаудағы мемлекет роліне ерекше мән береді. Оның теориялық еңбектерінде
инвестициялық жобалары қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру, жол, көпір, плотина
құрылысы т.б. түрінде даму алды.
Э.Дж.Долан және Д.Е.Лендсей өздерінің Рыноктың микроэкономикалық
үлгісі деген кітабында инвестицияны экономикалық жүйедегі қызмет атқарып
жатқан капиталдың, яғни адамдардың жасаған өндіріс құрал- жабдықтарының
ұсынылған санының көлемінің көбейіп өсуі деп анықтама береді. Ворсей И.
және Ровентлу Д. инвестиция терминін өте кең қарастырған. Тұрмыстық
дәрежеде инвестицияны үй, көркем өнер еңбектерін, асыл-әсемдік бұйымдарды
сатып алу ретінде түсіндіреді. Сонымен қатар, инвестиция деп акция,
облигация салынған затқа берілетін қағаздарды айтады. Ал В. Фельзенбаумның
айтуынша, инвестиция түсінігі нақты инвестиция аталатын мәні бойынша
күрделі қаржы салу, қаржылықты (портфельді инвестиция) яғни акцияға,
облигацияға және басқа бағалы қағаздарға меншіктің тікелей табыс алуға
байланысы бар бөлігіне қаржы бөлуді қамтиды [18, 6б.].
В.В. Бочаровтың пікірінше Инвестицияны белгілі бір кезең ішінде
инвестициялық қызметтің соңғы өнімінің және меншік түрінің өзгеру процесін
тек тіркеп есептеу ғана емес оның өсіп дамуы ретінде түсінген дұрыс дейді
[20, 41б.]. Демек пайдалануға болмайтын бөлігін атайды.
В.В. Бочаров инвестициялаудың негізгі 3 кезеңін көрсетті:
1. Ресурстардың капитал салымына айналуы, яғни инвестиция қызметінің
нақты объектісіне инвестициялық трансформация процесі;
2. Салым құралдарының капитал құнының өсіміне айналуы;
3. Табыс немесе әлеуметтік құбылыс формасында капитал құнының өсімі,
яғни инвестициялық қызметінің ақырғы мақсатының орындалуы.
Инвестицияның анықтамасы ғылыми әдебиеттерде сан алуан. Инвестиция
туралы Жекешелендіру және инвестициялау еңбектерінің жиынтығы жұмысының
авторлары былай жазады: Инвестиция қызметі түсінігі ұзақ немесе қысқа
мерзімде табыс алу мақсатында әртүрлі активтерге қаржылық салымдар жасаумен
байланысты құбылыстармен түсіндіріледі. Инвестициялық қызметтің объектілері
болып табылатын активтердің мінез-құлқына байланысты инвестициялар
материалдық активтерге немесе шынайы капитал және материалдық емес
активтерге бөлінеді. Ең нақты анықтама Инвестициялық - қаржылық жинағы
кітабында берілген: Инвестиция- капиталды өндіруге бағытталған ақша
құралдарының шығыны [20, 45б.].
Р. Кареновтың терминдік сөздігінде инвестицияға мүлік-заттардың
барлық түрлері, кәсіпкерлік объектілері және басқа қызметтерге жұмсалған,
ал нәтижесінде табыс қалыптасатын немесе әлеуметтік тиімділікке жеткізетін
ойды көздеген құндылықтар жатады. Құндылыққа автор ақшаны, құнды
қағаздарды, мүліктерді, мүлікке құқықты, авторлық құқықты ноу-хау және
өндірістік тәжірибе тұрғысында әзірленген техникалық немесе технологиялық,
сауда, коммерциялық т.б. бөлімдер жиынтығы мен басқа ой-көзқарастар
құндылықтарды және құқықты жатқызады.
Инвестициялардың экономикалық табиғаты оны жіктеу арқылы толығырақ
түсіндіреледі, жіктеу негізіне түрлі белгілер салынған. Белгілер ретінде
мыналар қолданылады:
1) инвестициялардың түрлері;
2) ақша құралдарын салу объектілері;
3) инвестицияландыруға қатысу сипаты;
4) инвестицияландыру кезеңі;
5) меншік түрлері;
6) инвестордың қатысу түрлері;
7) тәуекел дәрежесі;
8) ұдайы өндіріс түрлері [28, 13б.].
1. Инвестициялардың түрлерін былайша топтайды:
▪ ақша құралдары, салымдар, пайлар, акциялар және басқа да құнды
қағаздар;
▪ жылжымайтын және жылжымалы мүлік;
▪ авторлық құқықпен, тәжірибемен және басқа да интеллектуалды
құндылықтармен байланысты мүліктік құқықтар;
▪ қандай да бір өндірісті (бірақ патенттелген ноу-хау емес)
ұйымдастыруға қажетті техникалық құжат, дағды, өндірістік тәжірибе
ретінде рәсімделген техникалық, технологиялық, коммерциялық
сауаттылық.
2. Құралдардың салыну объектілері бойынша инвестициялар былайша
бөлінеді:
▪ нақты инвестициялар немесе құралдардың материалды активтерге
салынуы, яғни нақты инвестициялар – кәсіпорынның негізгі және айналыс
капиталын қалыптастыратын материалды және материалды емес активтерге
салынатын салым.
— материалды активтер – ғимараттарға, станоктарға, қосымша материалдық
бұйымдарға, дайын өнімдерге айналдырылған құралдар;
— материалды емес активтер – лицензиялардың, патенттердің, тауар
белгісінің құны, жарнамаға және кадрларды дайындауға кеткен шығындар;
▪ қаржылық инвестициялар немесе түрлі қаржылық құралдарға ақша
құралдарының салынуы – депозиттер, құнды қағаздар, банктік салымдар.
3. Инвестициялық процестерге қатысу сипаты бойынша инвестициялар келесі
түрлерге бөлінеді:
▪ тікелей инвестициялар, мұнда инвестицияландыру және ақша құралдарын
салу объектісін таңдауда инвестордың тікелей қатысуы қажет етіледі.
Сонымен қатар, инвестор инвестициялық циклдердің барлық кезеңдеріне
тартылады, оның ішінде алдын ала жүретін инвестициялық зерттеулерге,
инвестицияландыру объектілерін жобалау мен тұрғызуға, дайын өнім
өндірісіне;
▪ жанама, бұл ақша құралдарын өз қалауынша, неғұрлым тиімді
орналастыратын және аккумуляцияландыратын түрлі қаржылық делдалдар
арқылы (инвестициялық қорлар және компаниялар) жүзеге асады. Мұндай
делдарлар инвестицияландыру объектілерін басқаруға қатысады, ал
алатын табыстарын клиенттері арасында бөледі. Тұтас басқарылатын
құнды қағаздарға салынатын салынымдарды портфельдік деп те атайды.
4. Инвестицияландырудың кезеңдері бойынша инвестицияларды мына түрлерге
бөледі:
▪ қысқа мерзімді, ұзақтылығы бір жылдан аспайды (қысқа мерзімді
депозиттік салымдар, жинақ сертификаттар);
▪ ұзақ мерзімді, бұның ұзақтылығы бір жылдан көп.
5. Меншік түрлері бойынша инвестициялар мыналарға бөлінеді:
▪ азаматтардың, мемлекеттік емес меншік нысанындағы кәсіпорындардың,
өкіметтік емес ұйымдардың жеке ақша құралдары;
▪ мемлекеттік, ол түрлі деңгейдегі кәсіпорындар мен мемлекеттердің
бюджет көздерінен қаржыландырылады.
6. Инвестордың қатысу түріне байланысты:
▪ қайта құрылып жатқан кәсіпорындарға жартылай қатысу немесе
шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындардың бір бөлігін иелену
(шектеулі меншік қоғамына үлестік қатынас);
▪ инвестор толық иеленетін кәсіпорындарды құру немесе шаруашылық
жүргізіп жатқан кәсіпорындарды өз меншігіне алу;
▪ жылжымалы немесе жылжымайтын мүлікті акция, облигация арқылы немесе
басқа да құнды қағаздар түрінде алу;
▪ табиғат ресурстарын пайдалануға, жерді пайдалану құқығына, басқа да
мүліктік құқықтарға концессия алу.
7. Тәуекел дәрежесі бойынша инвестициялар келесі түрлерге бөлінеді:
▪ тәуекелсіз инвестициялар. Мысалы, бірқатар мемлекеттерде қысқа
мерзімді мемлекеттік облигацияларға салымдар салу қауіпсіз деп
саналады, ал олар бойынша алынған табыс қауіпсіз қойылымды анықтайды,
бұл қауіпсіз қойылым инвестициялық тәуекел нүктесін санау ретіндегі
салымдарды бағалау ретінде қолданылады;
▪ тәукелді инвестициялар. Инвестициялармен байланысты тәуекел немесе
белгісіздік дәрежесі, мысалы, уақыт, салыным объектісі сияқты
факторларға тәуелді. Инвестицияландыру аяқталғаннан кейінгі
кәсіпорынның жұмыс істеу нәтижесінің өзгеруі инвестицияландырудың
мерзіміне және жобаның масштабы мен оның мақсаттарына тәуелді,
сондықтан қауіптіліктің дәрежесі нарықтың мүмкін болатын әрекетіне
шеше алмау болып табылады (жаңа өнім түрін құру, өндіріс шығындарын
төмендету, сату көлемін кеңейту, мемлекеттік тапсырыстарды орындау
және т.б.). Дәрежені бағалау критерийлері мыналар болуы мүмкін:
— барлық пайда сомасын жоғалту мүмкіндігі. Тәуекелдің орын алуы
мүмкін;
— жоба іске асқаннан кейін пайданы ғана емес, жалпы есептемелік
табысты жоғалту мүмкіндігі. Тәуекел дағдарысты болып табылады;
— барлық активтерді жоғалту мүмкіндігі және инвестордың банкротқа
ұшырауы немесе апаттық тәуекел.
8. Ұдайы өндіріс инвестицияның келесі түрлерінің бірінде жүзеге асуы
мүмкін:
▪ жаңа алаңдарда және бастапқыда бекітілген жоба бойынша іске асып
жатқан жаңа құрылыстар немесе кәсіпорындардың, ғимараттардың салынуы;
▪ шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындардың кеңеюі - өндіріс
қуаттылығын арттыру мақсатымен шаруашылық жүргізіп отырған
кәсіпорындардың екінші және келесі кезектерін, қосымша өндіріс
кешендерін және өндірістерді, жаңа кәсіпорындарды салу немесе қызмет
етіп жүрген кәсіпорындарды кеңейту;
▪ шаруашылық жүргізіп жүрген кәсіпорындарды қайта құру – моральді
тұрып қалған және физикалық жағынан тозған қондырғыларды ауыстыру
арқылы жаңа өнімнің шығарылуының профилін өзгерту мақсатымен
өндірісті толық немесе жартылай қайта жабдықтауды ортақ жоба бойынша
жүзеге асыру;
▪ техникалық қайта қамтамасыздандыру – жекелеген цехтардың,
өндірістердің, учаскелердің өндірісінің техникалық-экономикалық
деңгейлерін арттыруға бағытталған шара кешендерін жүргізу.
Инвестицияның ұсынылған жіктелуі қазіргі заманның инвестициялық
климатты толығырақ түсіну үшін, жүріп жатқан процестерді жан-жақты бағалау
үшін қажет.
Инвестициялық процесс – ұсыныс жасаушылар мен ақша берушілер үшінгі
ақпарат механизмі болып табылады. Екі тарап та қаржылық институттар немесе
қаржылық нарықтарда кездеседі. Қаржылық институттарға мыналар жатады:
банктер, ссудалық-жинақтаушы ұйымдар, сақтандыру компаниялары және т.с.с.
Акциялар, облигациялар, опциондар қаржылық нарық болып табылады. Қаржылық
нарық ақша және капитал нарықтарынан тұрады.
Жоғарыда айтылған инвестициялық процесті келесі 1 – суретте қарауды
ұсынамыз [19, 30б.]:
Сурет 1 ( Инвестициялық процесс
Көріп отырғанымыздай, қаржылық ұйымдар бір мезгілде қаржылық
нарықтармен жұмыс жасауға қатысады және жабдықтаушылар мен тұтынушылар
арасында делдалдық қызметін атқарады.
Инвесторлардың бағалы қағаздарға қатысты шешім қабылдауын
инвестициялық процесс көрсетеді. Бұл құбылыс 5 кезеңнен тұрады:
1) инвестициялық саясатты таңдау;
2) бағалы қағаздар нарығына сараптама жүргізу;
3) бағалы қағаздар жинағын жасау;
4) бағалы қағаздар жинағын қайта қарастыру;
5) бағалы қағаздар жинағының тиімділігін бағалау.
Біздің ойымызша инвестиция туралы кең тараған ұғым күрделі қаржы
салу. Мысалға Экономикалық теория негізінің белорус авторлары қор жинау
процесі тек инвестиция немесе күрделі қаржы арқылы жүзеге асады деп
есептейді. Инвестиция дегеніміз жаңадан жасауға және бұрынғы кәсіпорындарды
қайта жаңартуға жұмсалған шығындар жиынтығы. Сонымен қатар, инвестиция таза
шығынның тұтынудан кейінгі компоненті болып табылады.
Бөлінген инвестициялар және оны іс-жүзінде игерудегі қызметтер
жиынтығы инвестициялық қызметті білдіреді. Инвестициялық қызметтің
субъектілері болып белгілі қабілеті бар адам мен заңды тұлғалар, соның
ішінде шетелдік азаматтар, мемлекет және халықаралық ұйымдар саналады.
Инвестициялық қызметке қатысушылар болып, инвесторлар, тапсырыс берушілер,
жұмыс пайдаланушылар, сонымен қатар жабдықтаушылар, банктік, сақтандыру
және делдалдық мекемелер, инвестициялық биржалар және инвестициялық
процеске қатысушылар жатады.
Инвестициялық қызмет – бұл шаруашылық қызметте маңызды роль
атқаратын және өзіне тән заңдылықтармен дамып отыратын, өзіндік логикаға ие
объективті процесс, себебі инвестициялар өзінің экономикалық табиғаты
жағынан болашақта табысқа жету үшін ағымдағы тұтынудан бас тартуды
білдіреді. Инвестициялық қызмет анық бағытта қаржылық сипат алуы мүмкін.
Бұндай жағдайда қаржылық инвестиция акцияға, облигацияға және басқа құнды
қағаздармен қатар банктік депозиттерге салынған түрінде жүзеге асырылады.
Инвестициялық қызмет мынадай негізгі принциптерге сәйкес жүзеге
асырылуы қажет:
— қоғамдық ұйымдардың басқармалары мен мемлекеттік билік мекемелері
кедергі жасап араласпауы қажет;
— инвестициялаудың өз еркімен болуы;
— меншік және қызмет түрлеріне қарамастан инвестициялық қызметке
қатысушылардың тең құқығы;
— инвестицияның қорғалуы;
— инвестициялық қызметті жүзеге асыру жолдарын еркін таңдауға,
инвестициялық қызметті жүзеге асырудағы азаматтар мүддесі мен құқығын
бұзбай сақтау [19, 78б.].
Инвестициялық қызмет инвесторлар арқылы жүзеге асады. Инвестор
объектілерін, бағыттарын, инвестицияның көлемі мен тиімділігін өз еркімен
анықтайды. Сонымен қатар инвестицияны жүзеге асыруда өзіне қажетті,
қабілетті, заңды тұлғаларды шартты немесе көбінесе конкурсты әдіспен
қызметке алуға құқығы бар. Инвестор өзінің инвестицияға өкілдігі мен оның
нәтижесін шарт арқылы жеке заңды тұлғаға және де мемлекеттік және
жергілікті мекемелерге заңда белгіленген тәртіп бойынша бере алады.
Инвестициялық қызметке қатысты шешім қабылдау бәсекелік ортада дамудың
балама нұсқаларын таңдау проблемасына тіреледі және бұл бәсекелік орта бір
немесе басқа да салаларға тиісті әр түрлі экономикалық, құқықтық және басқа
да факторлардың ықпалында болады.
Ғалымдардың көпшілігі тек инвестицияның мәніне және оның мақсаты
мен бағытына көңіл бөлген. Мысалы, Бочаров инвестиция деп тұтынуға
жарамаған және пайдалануға болмайтын табыстың бөлігін айтады. Инвестициялық
ресурстар инвестициялық қызметінің нақты объектілеріне жұмсалады, сондықтан
күрделі құндылықтар табыс және әлеуметтік тиімділік ретінде қаралады.
Инвестиция қызметтің субъектілері мен объектілері арасындағы
байланысты 2 – суреттен көруге болады [18, 13б.]:
Сурет 2 – Инвестиция нарығының субъектілері мен объектілері арасындағы
қарым-қатынас
Инвестициялық қызметінің объектілері
Инвестиция - бұл табыс салу мақсатында елдің ішіндегі жеке
салаларға және шетке ұзақ мерзімге мемлекеттік және капитал салымдарын
айтады Инвестицияның негізгі мынадай бағыттары бар:
– Жаңа өндіріс ғимараттары құрылысын салуға;
– Жаңа техника және технология, жаңа жабдықтар сатып алуға;
– Шикізат пен материалдарды қосымша алуға;
– Әлеуметтік нысаны және пәтер құрылысына.
Осы бағыттарға байланысты :
– негізгі капитал инвестициясы;
– тауарлы - материалдық қорлар инвестициясы;
– адам капиталы инвестициясы болып бөлінеді [28, 178б.].
Инвестициялар бұдан басқа жалпы және таза инвестициялар болып
бөлінеді.
Жалпы инвестициялар — ескі жабдықтың орнын басуға кеткен шығындар
(амортизация) + өндірісті ұлғайтуға кеткен инвестиция өсуі.
Таза инвестиция — негізгі капиталмен амортизация қосындысын
шегергендегі есептелген жалпы инвестиция. Егер таза инвестиция мөлшері
тұрақты болса, экономика өседі, дамиды. Егер таза инвестиция нольдік
мөлшерді құраса (жалпы шығынмен амортизация тең болса), онда экономика
статика шамасында болады. Егер таза инвестиция теріс мөлшерді құраса (жалпы
шығын амортизациядан төмен), онда іскерлік белсенділіктің төмендеуін
көрсетеді.
Инвестициялық сұраныстың маңызды факторына жатады:
• табыс мөлшерінің күтімі, яғна инвестиция процесі күтіліп отырған пайда
нормасына немесе күрделі қаржылық рентабелділігіне тәуелді. Егер
инвестордың пікірінше рентабелділік төмен болса, онда қаржыландыру
жүзеге аспайды;
• банкілік процент ставкасы, яғни инвестор шешім қабылдау кезінде
күрделі қаржының альтернативті мүмкіндіктерін есепке алады және
мұндағы шешуші фактор процент ставкасының деңгейі болады. Инвестор
ақшасын жаңа зауыт, фабрика құрылысына жұмсауы мүмкін, немесе ақша
ресурстарын банкке орналастыруы да ықтимал. Егер процент нормасы
күтіліп отырған пайда нормасынан жоғары болса, инвестиция жүзеге
аспайды, керісінше, егер процент нормасы күтіліп отырған пайда
нормасынан төмен болса, кәсіпкерлер күрделі қаржыны іске қосады.
• салық салу деңгейі, яғни инвестиция сол елдегі немесе аймақтағы салық
салудың деңгейі мен ахуалына тәуелді. Салық деңгейінің жоғары болуы
инвестицияны ынталандырмайды, сонымен қатар салықтың қандай ставкасы
жоғары немесе төмен деп үзілді – кесілді айтуға да болмайды.
Инвестицияға сұраныс тәуелділігі процент мөлшеріне кері
пропорционалды (3 – сурет) [17, 64б.]:
Сурет 3 – Инвестицияға сұраныс тәуелділігі процент мөлшеріне кері
пропорционалды
Процент
ставкасы
инвестиция сұраныс қисығы
инвестиция
Инвестицияға сұраныс қисығына басқа да факторлар ықпал етеді:
а) инвестицияның табыс күтімін өсіруге әкелетін фактор, ол қисықты
оңға ауытқытады (инвестицияға сұраныс өседі);
б) инвестициялық табыс күтімін төмендетуге әкелетін фактор, ол қисықты
солға ауытқытыда (инвестицияға сұраныс төмендейді). Бұл факторларға жатады:
жабдықты пайдалануға кеткен шығын, кәсіпкерлерге салық, инфляция т.б.
Сондықтан, ағымдық инвестицияны базистік жылдың инвестициясымен
салыстырғанда нақты инвестициялар пайдаланылады [18, 19б.].
Табыспен инвестицияның тәуелділігі мультипликаторда көрінеді.
Мультипликатор - бұл инвестиция мен табыс мөлшері арасындағы өзгерісті
көрсететін коэффициент [17, 65б.]. Мультипликатор - сөзбе-сөз аударғанда
көбейткіш деген ұғымды білдіреді. Рыноктық шаруашылық жүйесіндегі
мультиипликаторлың мәні мынада: инвестицияның ұлғаюы қоғамның ұлттық
табысын алғашқы инвестиция өсімінің мөлшерінен артық мөлшерге көбейтеді.
Басқаша айтқанда, суға тастаған тас қандай толқын шеңберін туғызса,
экономикаға тасталған инвестиция да табыс және жұмыспен қамтудың өсуі
сияқты тізбекті реакцияны туғызады.
Инвестиция өскенде, Жалпы Ұлттық Өнімде (ЖҰӨ) көп мөлшерге өседі.
Бұл өсудің, көбейткіш әсерлі мөлшері - мультипликаторлық әсер деп аталады.
Мультипликатор ( бұл сандық коэффициент инвестиция көлемі
көбейгендегі ЖҰӨ мөлшері көбеюін көрсетеді. Айталық, инвестиция артуы 10
млрд. теңгені құрайды, ал ЖҰӨ 20 млрд. теңгеге өсті. Сәйкес
мультипликатор=2.
ЖҰӨ қосыла өсуі
ЖҰӨ
Мультипликатор МР = =
Инвестицияның қосыла өсуі
Инвестиция
∆ ЖҰӨ = МР * ∆ Инвестиция
Мультипликаторды инвестицияға көбейткенде нақтылы ЖҰӨ өсімін
көрсетеді. Бұл жетілдірілген ЖҰӨ деп аталады және ол мынаны білдіреді:
— Халықтың тұтыну шығындары қаншалықты қосымша көп болса, онда
мультипликатор шамасы да көп болады, сәйкесінше, жетілдірілген ЖҰӨ
жетілдірілген инвестиция көлемімен берілген.
— Халықтың қосымша қор жинауы көп болса, онда мультипликатор мөлшері
аз, сәйкесінше, жетілдірілген ЖҰӨ жетілдірілген инвестиция көлемімен
берілген. Табыс өсуінің инвестиция өсуіне әсерін белгілеуге
акселератор ұғымы керек болады.
Акселератор - (лат. - тездеткіш) - осы жылғы инвестицияның өсуінің,
өткен жылғы ұлттық табыс өсуіне сандық қатынасын көрсететін коэффициент.
Акселератор = ∆ И : ∆ ҰТ
Бұнда, ∆ И- инвестиция; ∆ ҰТ- ұлттық табыс;
Бұл табыстың өсуінің инвестиция өсуіне әсерін көрсетеді.
2. Қазақстан Республикасындағы шетел инвестицияларының ролі мен
орны
Ұлттық экономиканың дамуына шетел капиталының қатысуы елдің
халықаралық еңбекті бөлу және әлемдік экономикалық кеңістікте капиталдың
тәуелсіз қозғалысына қатысты объективті заңнамаларына байланысты болып
келеді. Әлемдік экономиканың тарихы, әсіресе дамушы елдердің экономикасы
капитал импортының экономикалық өсудегі шешуші фактор болып табылатынын
көрсетеді. Егер АҚШ, Германия, Жапония, Франция, Ұлыбритания секілді
өндірісі дамыған елдердің экономикалық өсу кезеңдерін сараптайтын болсақ,
соңғы он жыл ішіндегі барлық кезеңдерінде осы елдердегі жоғарғы
инвестициялық белсенділік ел экономикасы өсуінің ең жоғарғы кезеңдеріне
сәйкес келгенін көруге болады. Мысалы, АҚШ-та тікелей шетел инвестициясының
көлемі 1976 жылы 30 млрд. долларды құраса, 1990 жылдардың аяғында бұл
көрсеткіш 20 есеге өсті [16, 17б.].
Соңғы кезеңдегі Азияның Оңтүстік Корея, Тайвань, Сингапур, Гонгонг
секілді жаңа индустриалды елдерінің пайда болуы да инвестициялық
белсенділіктің жоғары болуымен байланысты. Инвестицияларға байланысты осы
елдерде қысқа мерзім ішінде әлемнің нарық конъюнктурасының өзгеруіне тез
үйренетін тұрақты экономикалық құрылым қалыптасты.
Қазақстан экономикасының жоғарғы деңгейде дамуы елге инвестиция
тартумен және оларды тиімді пайдаланумен байланысты. Шетел капиталы
Қазақстан экономикасын инвестициялаудың маңызды көзі болып табылады,
өйткені ол экономиканың қайта құрылуына, ғылыми-техникалық артта қалуды
жеңуге, инновациялық процестердің кеңеюіне бастама болуда, нарықтық жаңа
ұйымдық-экономикалық институттардың және нарықтық инфрақұрылымның
қалыптасуына негіз бола алады.
Бүгінде шетелдік компаниялар өздерінің салалық өндірістік
комплексін қосымша жетілдіріп ұлғайту үшін шетелде қызмет атқарып жатқан
кәсіпорындарға күрделі қаржы енгізу арқылы жүргізіп жатыр. Сондықтан
инвестициялық климатты бағалауға республикалар салаларының жағдайы ғана
емес, экономикадағы құрылымдық өзгерістер, мемлекет иелігінен алу мен
жекешелендіру процесі, жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды игеріп алу
мүмкіндігі де әсер етеді. Шетелдік инвестицияны тартуға өте үлкен әсер
ететін себеп ( ол ұлттық экономиканың даму деңгейі болып саналады.
Сондықтан да, мемлекеттік саясат шетелдік капиталды тартуда, халықаралық
келісімдердің дәстүрін сақтауда, елдің қауіпсіздігін сақтауда жетекші роль
атқаруға тиіс.
Инвестиция және шетел капиталы теориясын оқу процесіндегі негізгі
методологиялық мәселе ( халықаралық капиталды тарту әдістерін анықтау.
Қазіргі көптеген экономикалық әдебиеттерде халықаралық капитал тарту
мәселесі кең көлемде қозғалғанмен, капитал тарту әдістерінің квалификациясы
толық қарастырылмаған. Сондықтан бұл сұраққа методологиялық тұрғыдан қарау
аса маңызды.
Атақты американдық экономист М.И.Голдман елдің ұлттық экономикасына
шетел капиталын тартудың 2 әдісін көрсетеді: шетел қатысушыларының бағалы
қағаздарды сатып алуы (пассивті инвестиция деп аталатын) және
кәсіпорындарды толық немесе жартылай басқару [16, 22б.].
Қазақстандық шетел капиталын пайдалану бойынша Комитеті шетел
капиталының келуі 3 канал бойынша жүзеге асады деп көрсетті: дамуға арнайы
көмек ретінде, экспорттық несие және кәсіпкерлік капитал ретінде [28,
123б.]. Бірақ бұлай бөлу нақты емес, өйткені дамуға арнайы көмек ретінде
және экспорттық несие капитал келуінің бірдей формасы деп айтуға болады,
себебі екеуі де несиелік формада жүзеге асырылады. Біздің ойымызша елге
капиталдың келуі келесідей түрде болу керек:
1) халықаралық несие мен қаржыландыру формасындағы ссудалық түрде;
2) кәсіпкерлік түрде (халықаралық кәсіпкерлік).
Қазақстан қазір шетелдік инвесторлар қызметіне әлеуметтік,
экономикалық, құқықтық ережелер жасап, олардың мүдделеріне сәйкес
инвестициялық климатты өте ыңғайлы жасауға ұмтылып отыр, сонымен қатар,
экономикадағы қиындықтарды шешіп алдына қойылған мақсатқа жетуді де
көздейді.
Республикада, саясатшылар мен экономистердің пікірінше, шетелдік
күрделі қаржыны қатыстыру төмендегі мәселелерді шешуге мүмкіндік береді:
— сыртқа шығару мүмкіндігінің тиімділігін арттыру, оны шикізаттық
сипатынан арылту;
— елдің сыртқа шығару қызметтерді күшейту және сыртқы рыноктағы өз
орнын табу;
— сырттан әкелетін өнімдерді ауыстыратын өндірісті дамыту;
— өндірістің ғылыми-техникалық деңгейін жаңа техника мен технология,
басқару әдісін, өнім өткізу арқылы көтеру;
— дайын өнімді шығарудың технологиялық бөлігінің қалыптасуын дамыту;
— артта қалған және тоқырап ыдыраған аудандардың дамуына көмектесу;
— ұлттық экономикада жаңа жұмыс орнын жасау;
— Қазақстанның экономикалық өз дербестігін қамтамасыз ету. Осы
айтылған мақсатты белгілерді барлық дамыған және дамушы елдер
пайдаланады.
Қазақстан Республикасы ашық рыноктың экономика саясатын жүзеге
асыруға бағышталған ел. Инвестициялық саясат ел экономикасында маңызды роль
атқарады, бұл Республика Президенті мен Үкіметтің республикаға шетелдік
капиталдың құйылуын ынталандырудағы іс-әрекеттерінен, қолданып жатқан
шараларынан көрінуде.
Республикаға шетелдік инвестиция өте қажет, өйткені оның қаржы
ынтымақтастығының басқа түрлеріне қарағанда артықшылығы қазіргі кезде
даусыз. Дамушы елдерде экономикалық мәселелерді шешуде шетелдік
инвестицияның орны ерекше. Шетел капиталын тартуда және оларды экономикаға
инвестициялауда келесідей артықшыларды атауға болады:
– шетелдік капиталды пайдалану бюджетке түсетін салық түсімін
арттырады және өндіріс өнеркәсібінің тиімділігін арттыруға үлес
қосады. Айта кететін жәйт, экономикалық жүйеде еуропалық мемлекеттер
өздерінің табысының 50 пайызын өндірісті өңдейтін, қайта өндірітін
кәсіпорындардан және экспортталатын дайын өнімді өндіретін салаларды
инвестициялау арқылы алады;
– шетел капиталы мен инвестиция жергілікті бюджет түсімін арттырады.
Шетел инвесторлары жергілікті азаматтарды жұмысқа алып және оларға
еңбекақы, сонымен қатар бюджетке түсетін салықты төлеп отырады;
– шетел инвестициясы елге жаңа технологиялар мен басқару тәжірибесін
әкеле отырып елдің ғылыми-техникалық потенциалын арттырады;
– ішкі көздердің шектеулі талаптарына сәйкес халықаралық капитал ғылыми-
техникалық артта қалуды тежейді, сонымен қатар жаңа нарықтық
инфрақұрылым құрып инновациялық қызметтің дамуына өз ықпалын тигізеді;
– шетел капитал импорты ұлттық экономикада жаңа жұмыс орнын құруға
әрекет етеді, және де жаңа жұмыс орын талаптары персоналдан қайта оқу
және жаңа біліктілікті қажет етеді. Басқарушылық (маркетинг, қаржылық
басқару, ақпараттық технология сферасында) және техникалық біліктілік
жергілікті жұмыс күші сапасының артуына әкеледі;
– шетел инвестициясы нарықтың қаржылық-экономикалық қатынастырының
әлемдік талаптарына сәйкес отандық кәсіпорындарының адаптация процесін
тездетеді;
– шетел инвесторларының басқару және техникалық білімдері мен
біліктіліктерінің берілуі сапалы жаңа деңгейде дамиды. Бұл берілген
тәжірибе мен технологияларды дұрыс пайдалануының нәтижесіне
байланысты;
– шетел капиталы экспорт және бәсекелестік деңгейін арттырады және
отандық кәсіпорындардың әлемдік нарыққа шығу процесін тездетеді;
– шетел инвестициясы өндірістің жаңа салаларын одан әрі дамытуға негіз
болады. Белгілі бір ауданда шетел инвесторларымен құрылған жаңа
өндірістік бағыты басқа салалардың дамуына әсер ететін шешуші фактор
болып табылады. Өзінің нәтижесіне қанағаттанған инвестор оны міндетті
түрде басқаларға хабардар етеді. Инвестордың мұндай көзқарасы аталған
нарықта жаңа инвесторлардың елге капитал салуына түрткі болады.
Шетелдік инвесторлардың инвестициялық жобалары аралас өндіріс
салаларының дамуына өз ықпалын тигізеді;
– шетел капиталы мен инвестициясы елдің немесе ауданның әлемдік
экономикаға шығуына көмектеседі. Елдегі немесе аудандағы инвестициялық
жоба инвестор мен оның жергілікті серіктерінің арасында жұмысшы
жүйесінің арақатынасын құруды қажет етеді. Инвестициялық жобаның екі
жағы да елдің әлеуметтік және экономикалық талаптарын терең түсінуге
қызығуда. Нәтижесінде, ғаламдық экономикалық поцестер мен
тенденциялардың кең түсінігі қалыптасады;
– шетел капиталы мен инвестициясы әлеуметтік қажеттіліктерге шығындарды
қысқартады. Қосымша жұмыс орындарын құру жұмыссыздық деңгейін
төмендетеді, сәйкесінше, ол жұмыссыздық бойынша төленетін төлемдердің
үнемдеуіне әкеледі. Шетелдік компаниялар басқа да әлеуметтік
қажеттіліктер шығындарын, сақтандыруды қоса есептегенде, өз мойнына
алады. Өз кезегінде, жаңа жұмыс орындарын құру жұмыссыздықты қысқартып
және көптеген қоғамның әлеуметтік сырқаттардан, психикалық аурулардан,
қылмыс көздерінен сақтайды;
– шетел капиталы мен инвестицияның келуі артта қалған аудандардың
дамуына ықпал жасайды;
– инвестицияның келуі, нәтижесінде, мемлекеттік табыстың артуына, елдің
жалпы әлеуметтік - экономикалық өсуіне, халықтың тұрмыс деңгейі
сапасының артуына, жұмысбастылықтың жаңа мүмкіндіктерін құруға т.б.
алып келеді [19, 36б.].
Шетелдік кәсіпкерлік капиталды тікелей инвестициялау шетел
инвестицияларын тартудың ең тартымды түрі болып табылады. Ол біріккен және
толық шетелдік кәсіпорындар құру, мемлекет пен шетелдік инвестициялаушы
арасында концессиялық келісім жасаушы, келісім-шарттық кәсіпорындар құру
түрінде жүзеге асырылады.
Тікелей инвестиция түріндегі шетелдік инвестициялаудың тиімді түрін
таңдау республикаға екі мәселенің: саяси және экономикалық аспектілерін
араластырып жібермеу маңызды екенімен байланысты. Тікелей және меншік шетел
инвестицияларына сақтықпен қарайтын дамушы елдер бұдан гөрі мемлекеттік
қарыздарды артық көріп келді. Бұл олардың қарыз дағдарысына тартып апаратын
экономикалық зақымдану жүйесінде қалуының негізгі себептерінің бірі болды.
Шетелдік кәсіпкерлік капиталды Қазақстан экономикасына тікелей
инвестициялаудың, мемлекеттік шетелдік несиелермен салыстырғанда, елеулі
артықшылықтары бар. Тікелей инвестицияны жүзеге асыра отырып, шетелдік
кәсіпкердің өзі салып отырған капиталды тиімді қолдануға тырысады, осыған
орай машиналар, жабдықтар беру мерзімін қарастырады, жаңа өндірістік
технологияны жасауға, өндірісті ұйымдастыруға және жалға қоюға белсене
қатысады және тауарларды өзінің сенімді арналары арқылы өткізудің тиімді
тәсілдерін табады.
Республикада шетел инвестициясын тартудың негізгі түрлеріне
мыналар жатады:
— біріккен кәсіпорын (БК) құруға үлестік қатысу;
— толық шетелдік инвестициялар салушылар иелігіндегі шетелдік
кәсіпорындар құру;
— портфельдік инвестиция;
— жалға беру немесе концессиялар.
Олардың барлығында өз құндылықтары мен жеткіліксіздіктері бар,
бірақ әрбір нақты жағдайда, серіктестіктер өз мүдделері мен
мүмкіндіктерінің ыңғайына қарай бірлесіп жұмыс істейтін түрлерін еркін
таңдап алуы керек.
Қазақстанда БК және шетел кәсіпорындары 1990 жылдан бастап құрыла
бастады. Қазіргі уақытта олардың саны шамамен 2700 біріккен кәсіпорындарды
құрайды. Инвестициялық қызметтің дамуында шетел компанияларының бірнеше
кезеңдерін көрсетуге болады:
Бірінші кезеңде (1991-1993 жж.) жарғылық капиталдың аз мөлшеріне
қарамастан БК көптеп құрыла бастады, әсіресе саудалық қызмет сферасында.
Шағын және жаппай жекешелендіру, экономиканы қайта құру бағдарламалары
шетел қатысуымен ірі кәсіпорындардың құрылуына алып келді, мысалы, 1993
жылы Филипп Морристің қатысуымен құрылған Табако Компани акционерлік
қоғамы.
Екінші кезеңде (1993-2006 жж.) экономиканы либерализациялаудың
нәтижесінде Қазақстан экономикасының маңызды салаларына шетел
инвесторларының қол жеткізуі мүмкін болды.
Үшінші кезеңде (2006 жылдан бастап) шетел капиталын тарту ірі
кәсіпорындардың жеке жобаларын іске асырумен және мемлекеттік акцияларды
шетел фирмаларына сатумен байланысты дамуда.
Портфельдік инвестицияларды шетелдік инвесторлар жарналар, акция
немесе елде меншікке – капитал салу объектісіне ие ететін өзге құнды
қағаздар сатып алу жолымен жүзеге асырылады. Ақша салудың бұл түріне тек
рыноктық инфрақұрылымның дамыған элементтері жекелей алғанда, халықаралық
стандарттары мен құқықтық өлшемдерге сәйкес келетін және әлемдік қорлар
рыногі мен операциялық байланыстары қор биржалары болғанда ғана тиімді.
Акция сату мемлекет үшін пайдалы, өйткені олар сыртқы қарыздарды жою, сол
сияқты халық шаруашылығының аса маңызды салаларын және басқа мақсаттарын
тиімділігі жоғары капитал салу арқылы қаржыландыру үшін пайдаланылады.
Портфельдік инвестициялар Қазақстанда негізінен шетелдік капиталдың қатысуы
арқылы әкелінеді.
Шетел инвестициясын тікелей тартудың басқа бір түрі жалға беру
немесе концессия, яғни шетел кәсіпкеріне ұзақ мерзімді жалдау жағдайында әр
текті шаруашылық қызметін жүзеге асыру құқығын беру. Мемлекет меншігіне
жататын жаңғырып тұратын немесе жаңғырмайтын табиғат ресурстарын пайдалану
немесе игеру, мемелекет монополиясына жататын басқа да қызметтерді жүзеге
асыру құқығын беру елдің қолданылып жүрген заңдарына сәйкес арнайы
мерзімдер негізінде іске асырылады. Концессия қарым-қатынастары жалға алу
үшін шаруашылық түрін таңдаудың өнім өндірушілер меншіктері түрлерінің
олардың өзара байланысының кез-келген варианттарының толық еркіндігін
береді, Шығыс Еуропа елдерінің, мысалы, Венгрияның тәжірибесі жалға алу
түрінің тағы бір артықшылығын көрсетті, бұл еңбек ұжымдары тарапынан
шығатын әлеуметтік шиеленістерді шетелдік кәсіпкерлерге акция сатуға
байланысты өзге жағымсыз құбылыстарды болдырмауға және басқа қажетсіз
жағдайлардан сақтандыратын мүмкіндігі бар [28, 102б.].
Тікелей шетел инвестициялары және біріккен кәсіпорындарды құрудан
басқа, елге шетел капиталы келуінің басқа да түрлері бар, соның ішінде
бірлескен және шетел банктерін құру арқылы. Қазіргі кезде мұндай банктер
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінде тіркеледі. Айта кететін болсақ,
олар ABN AMRO Bank, TEXAKA Bank, АЛЬФА банк және басқалар. Қазақстан
экономикасының негізгі инвесторлары болып АҚШ, Азия және Еуропа
компаниялары болып табылады.
Инвесторға жеңілдіктер мен халықаралық келісімдегі артықшылықтар,
соның ішінде салық және кедендік жеңілдік кезеңдер, заттай кепілдіктер
инвестициялық жобаға байланысты егер ол бекітілген маңызды өндіріс тізіміне
сәйкес, инвестор ұсынған құжаттар бойынша оның маңыздылығы, тиімділігі және
жаңа талапқа сәйкестігі, құжаттаға қаржы, техникалық және міндеттемелерін
орындаудағы ұйымдастырушылық мүмкіндіктері және жобаны жүзеге асырудағы
жауапкершілікті сақтағанда ғана беріледі.
Шетелдік инвестицияны тарту процесіне әсер ететін факторлардан
мыналарды бөліп көрсетуге болады:
— мемлекеттік кәсіпорындарын жекешелендіруді аяқтау;
— бағалы қағаздар рыногын дамыту шаралары.
Сонымен, республикада болып жатқан процестер,
Қазақстан экономикасына инвестиция климатын ыңғайластыруға және капитал
тартуға мүдделі екенін көрсетіп отыр. Қазақстан Республикасындағы
инвестициялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz