Маңғыстау өңіріндегі экожүйелер компоненттерінің мұнай және мұнай өнімдерімен ластануын экологиялық сараптау
Кіріспе
I. Зерттелетін аймақтың табиғатына және шаруашылығына сипаттама (Қаламқас кен орны өңірін қамтитын аймақ).
1.1. Зерттелетін аймақтың жалпы географиялық сипаттамасы
1.2.Зерттелетін аймақтың климатына сипаттама
1.3. Зерттелетін аймақтың экожүйесін ластаушы көздері
1.3.1. Атмосфераны ластайтын өндірістік көздерден шығарылатын ластаушы заттар
1.3.2. Су объектілерінің ластануы
1.3.3. Зерттелетін аймақтағы топырақ жамылғысының ластануы.
1.4. Зерттелетін аймақтағы экожүйелердің ластану дәрежесі туралы жалпылама ақпараттар және алынған нәтижелер
II. Қоршаған орта компоненттерінің мұнай және мұнай өнімдерімен ластануын зерттеу әдістемесі
2.1. Атмосфералық ауаның ластануына экологиялық сараптама жүргізу әдістемесі
2.2. Беттік сулардың ластануына экологиялық сараптама жүргізу әдістемесі
2.3. Топырақтың ластануын бақылау
3.тарау
3.1. Қаламқас өңіріндегі атмосфералық ауаның ластануына экологиялық.сараптамалық баға беру.(ШМК...)
3.2. Беттік сулардың ластануына нормативтік көрсеткіштерді негізге ала отырып, баға беру .
3.3. Топырақ және өсімдік жамылғысының ластануына экологиялық сараптамалық баға беру
3.4. Аса ластаушы заттарды нақтылау, түсініктеме беру
3.5. Кең таралған масштабты ластануды бағалау (карта, сызба.нұсқа құру, ГАЖ. технологиясын қолдану)
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
I. Зерттелетін аймақтың табиғатына және шаруашылығына сипаттама (Қаламқас кен орны өңірін қамтитын аймақ).
1.1. Зерттелетін аймақтың жалпы географиялық сипаттамасы
1.2.Зерттелетін аймақтың климатына сипаттама
1.3. Зерттелетін аймақтың экожүйесін ластаушы көздері
1.3.1. Атмосфераны ластайтын өндірістік көздерден шығарылатын ластаушы заттар
1.3.2. Су объектілерінің ластануы
1.3.3. Зерттелетін аймақтағы топырақ жамылғысының ластануы.
1.4. Зерттелетін аймақтағы экожүйелердің ластану дәрежесі туралы жалпылама ақпараттар және алынған нәтижелер
II. Қоршаған орта компоненттерінің мұнай және мұнай өнімдерімен ластануын зерттеу әдістемесі
2.1. Атмосфералық ауаның ластануына экологиялық сараптама жүргізу әдістемесі
2.2. Беттік сулардың ластануына экологиялық сараптама жүргізу әдістемесі
2.3. Топырақтың ластануын бақылау
3.тарау
3.1. Қаламқас өңіріндегі атмосфералық ауаның ластануына экологиялық.сараптамалық баға беру.(ШМК...)
3.2. Беттік сулардың ластануына нормативтік көрсеткіштерді негізге ала отырып, баға беру .
3.3. Топырақ және өсімдік жамылғысының ластануына экологиялық сараптамалық баға беру
3.4. Аса ластаушы заттарды нақтылау, түсініктеме беру
3.5. Кең таралған масштабты ластануды бағалау (карта, сызба.нұсқа құру, ГАЖ. технологиясын қолдану)
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 46 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 46 бет
Таңдаулыға:
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Химия факультеті
ЖАЛПЫ ХИМИЯ ЖӘНЕ ХИМИЯЛЫҚ ЭКОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
МАҢҒЫСТАУ ӨҢІРІНДЕГІ ЭКОЖҮЙЕЛЕР КОМПОНЕНТТЕРІНІҢ МҰНАЙ ЖӘНЕ МҰНАЙ
ӨНІМДЕРІМЕН ЛАСТАНУЫН ЭКОЛОГИЯЛЫҚ САРАПТАУ
Орындаған:
5 курс студенті З.Т. Бекмағанбетова
Ғылыми жетекшісі:
х.ғ.д., профессор Н.Р. Мажренова
Норма бақылаушы:
х.ғ.к., доцент Каримов А.Н.
Қорғауға жіберілді
Жалпы химия және химиялық
экология
кафедрасының меңгерушісі,
х.ғ.д., профессор А.Г. Сармурзина
Алматы, 2007 жыл
РЕФЕРАТ
Бітіру жұмысы 48 беттен, үш бөлімнен, 10 кестеден, 36 әдебиет көзінен
тұрады.
Кілтті сөздер: АҚАБА СУ, ШЕКТІ РҰҚСАТ ЕТІЛГЕН МӨЛШЕР, ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
САРАПТАУ, ЭКОЛОГИЯЛЫҚ АУДИТ, ТАБИҒИ ОРТА, ЭКОЖҮЙЕ.
Зерттеу объектісі ретінде Қаламқас мұнай өндіріс орынының топырағы, суы,
ауасы алынды.
Жұмыс мақсаты: Маңғыстау облысының мұнай өндіру территориясының экожүйе
компоненттеріне зиянды әсерін бағалау болып табылады. Мұнайдың химиялық
құрамы анықталып, ластанған су, ауа, топырақ үлгілері зерттелді.
Нәтижесінде ластануды азайту, болдырмау жолдары көрсетілді.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 4
I. Зерттелетін аймақтың табиғатына және шаруашылығына сипаттама
(Қаламқас кен орны өңірін қамтитын аймақ). 7
1.1. Зерттелетін аймақтың жалпы географиялық сипаттамасы 7
1.2.Зерттелетін аймақтың климатына сипаттама 7
1.3. Зерттелетін аймақтың экожүйесін ластаушы көздері 9
1.3.1. Атмосфераны ластайтын өндірістік көздерден шығарылатын
ластаушы заттар 10
1.3.2. Су объектілерінің ластануы 14
1.3.3. Зерттелетін аймақтағы топырақ жамылғысының ластануы. 17
1.4. Зерттелетін аймақтағы экожүйелердің ластану дәрежесі туралы
жалпылама ақпараттар және алынған нәтижелер 19
II. Қоршаған орта компоненттерінің мұнай және мұнай өнімдерімен
ластануын зерттеу әдістемесі 20
2.1. Атмосфералық ауаның ластануына экологиялық сараптама жүргізу
әдістемесі 20
2.2. Беттік сулардың ластануына экологиялық сараптама жүргізу
әдістемесі 26
2.3. Топырақтың ластануын бақылау 29
3-тарау
3.1. Қаламқас өңіріндегі атмосфералық ауаның ластануына
экологиялық-сараптамалық баға беру.(ШМК...) 34
3.2. Беттік сулардың ластануына нормативтік көрсеткіштерді негізге
ала отырып, баға беру . 35
3.3. Топырақ және өсімдік жамылғысының ластануына экологиялық
сараптамалық баға беру 35
3.4. Аса ластаушы заттарды нақтылау, түсініктеме беру 44
3.5. Кең таралған масштабты ластануды бағалау (карта, сызба-нұсқа
құру, ГАЖ- технологиясын қолдану) 44
Қорытынды 46
Қолданылған әдебиеттер 47
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда қоршаған ортаның басты ластаушы көздері - мұнай және мұнай
өнімдері болып табылады. Қазақстан үшін басты мәселелердің бірі болып
саналатын табиғи экожүйелерді ластаушы аймақтардың біріне Каспий теңізі
жағалауындағы Маңғыстау мұнай кеніші жатады. Мұнай және мұнай өнімдерімен
ластану флора мен фаунаның, биоценоз құрамының өзгеруін туғызады. Мұнайдың
улылық дәрежесі олардың химиялық құрамының әртүрлі мөлшерімен, әсіресе
ұшқыш ароматты көмірсутектердің (толуол, ксилол, бензол) құрамымен
анықталады. Белгілі - бір аймақтағы экожүйенің ластануын кешенді зерттеу -
біздің жағдайымызда Маңғыстау өңірінің табиғи ортасының әр түрлі құрам
бөліктерінің, атап айтқанда атмосфералық ауаның, топырақтың, қар
жамылғысының, беттік сулардың, түптік шөгінділердің интенсивті
антропогендік ластануға душар болған өндірістік аймақтағы биотаның ластану
дәрежесін уақыт және кеңістік бойынша бақылауды, ластануға байланысты
қосымша мәліметтерді жинауды қарастыратын, қоршаған ортаның ластануын жан -
жақты талдау болып табылады.
Кешенді зерттеу жүргізу мақсатымыз - мұнай өңдеу саласының салдарынан
интенсивті антропогендік әсерге душар болған Маңғыстау өңірінің
экожүйесінің ластануы жайлы неғұрлым нақты және толық мәліметтер алу.
Кешенді зерттеу жүргізудегі негізгі міндет:
1) Қоршаған табиғи ортаның негізгі компоненттерінің ластану дәрежесіне
және оның болашақтағы тенденциясына жан - жақты анализ жасау;
2) Мұнай өңдеу саласының объектілерінің табиғи процестерге кері әсерін
бағалау;
3) Зерттеуге алынған аймақтағы экожүйелерге әсер ететін факторлар мен
негізгі көздерді анықтау;
4) Басым ластаушы заттарды, сонымен қатар неғұрлым кері әсерге душар
болған қоршаған табиғи ортаның құрам компоненттерін анықтау;
5) Қоршаған ортаның ластану себебін зерттеу;
Қоршаған табиғи ортаның ластануын кешенді зерттеудің концептуалды негізі
ретінде табиғи және антропогендік көздердің анализін қамтитын геожүйелік
бағыт қолданылады. Қазақстан республикасының 2007-2024 жылдарға арналған
тұрақты дамуға көшу концепциясында дамудың әлеуметтік, саяси, экономикалық,
экологиялық факторларының өзара жанаса дамуы және еліміздің халқының өмір
сүру сапасын жоғарылатуға бағытталған бірыңғай процесс екені қарастырылған.
Табиғи ортаның өзін - өзі қайта қалпына келтіру және антропогендік
әрекеттің зардаптарын қайтадан орнына толтыруға жеткілікті қабілеттері бар
ландшафталық, биологиялық әртүрлілікті сақтап, қайтадан қалпына келтіру
үшін елімізде ғылыми негізделген шаралар жүзеге асырылатын болады.
Табиғи ортаны сақтау және қалпына келтіру шаралары келесі жолдармен
жүзеге асырылады:
-қоршаған ортаның сапасына қарай жүйені басқаруды оптималдау;
-табиғатты пайдалануды басқаруда экожүйелік бағыт қолдану;
-мемлекеттік, өндірістік, қоғамдық және өндірістік бақылау жүйелерін,
сонымен қатар экологиялық аудитті жетілдіру;
-қоршаған ортаның қадағалау жүйесін дамыту;
-жер және су ресурстарының ауа бассеинінің ластануының алдын-алу;
-климатқа және жердің озон қабатына антропогендік әсерді төмендету;
-биологиялық әртүрлілікті тұрақты дамыту және сақтау;
-аса қорғауға арналған табиғи аймақтарды еліміздің аймағына шаққанда 10
%-ға дейін көлемін кеңейту;
-табиғи жүйелердің тұтастығын қайта қалпына келтіру және сақтау, соның
ішінде гидротехникалық құбырларды, жеңіл көлік және темір жолдарды, газ
және мұнай құбырларын салуда және ауыл шаруашылық әрекеттер барысында
олардың фрагментке бөлінуінің алдын-алу;
-өндірістік объектілердің өмір сүру циклы тоқтағаннан кейін табиғи
ландшафтыларды қайта қалпына келтіруді міндетті түрде талап етуді қолдану;
-экологиялық зардапқа ұшыраған зоналарды космостық және әскери сынақ
кешеніндегі полигондарды реабилитациялау;
-Каспий теңізі айлағының және оған етене жақын аймақтардың ластануының
алдын-алу;
-өндірістік және қолданыс қалдықтарын кәдеге жарату және қайта өңдеу
көлемін арттыру;
-халықаралық бірлестіктерді кеңейту.
Қоршаған ортаның зиянды әсерлерінен халық денсаулығын сақтау,
мемлекеттік саясаттың тұрақты даму саласындағы маңызды элементтерінің бірі
болып табылады. Халық денсаулығын зиянды экологиялық факторлардан сақтау
мақсатында келесі шаралар жүзеге асады:
-экологиялық қауіп – қатерді бағалау және оны төмендету үшін
программалар құру;
-халық қоныстанған аймақтарда қоршаған ортаның сапасына нормативті
шартты түрде қамтамасыз ету қажет;
-су құбырларындағы сулардың және ауыз сулардың сапасына талаптарды
арттыру;
-тұрғын үйлердегі ортаның жағдайын әсіресе радиоактивті параметрлерді
бақылау;
-экологиялық зардаптарға байланысты туындаған ауруларды емдеу үшін
клиникалық орталықтар салу;
-қоршаған ортаны қорғау саласына халықаралық конвенциялармен
келісімдерде қарастырылған халықаралық қаржы экономикалық механизмдерді
қолдану;
Қоршаған ортаны қорғауды ғылыми негізбен жүргізу. Қазақстан
республикасында қоршаған ортаны қорғауды ғылыми негізде жүргізу еліміздің
тұрақты даму жолын анықтайтын негізгі элементтердің бірі болып табылады.
Қазақстан республикасындағы қоршаған ортаны қорғау саласындағы ғылым келесі
негізгі бағыттармен дамуы тиіс:
-тұрақты даму саласындағы ғылыми зерттеулер жүргізу;
-қоршаған ортаны қорғауды басқарудың ғылыми негізін жасау;
-қоршаған орта жағдайының индикаторлар жүйесін қорғау;
-экологиялық аймақтау;
-локальды экологиялық шешу жолдарын қарастыру;
-аз қалдықты ресурстарды үнемдейтін жаңа экологиялық тиімді технологияны
жасау.
Қоршаған ортаны қорғауда ғылымды негіз ретінде қолдану елімізде
туындаған көптеген экологиялық мәселелерді шешуге мүмкіндік береді. Себебі,
ғылыми зертханаларда туындаған әдістерді қоршаған ортаның құрам
компоненттерін қайта қалпына келтіруде қолдану келеңсіз құбылыстарды шешуге
мүмкіндік береді.
I. Зерттелетін аймақтың табиғатына және шаруашылығына сипаттама (Қаламқас
кен - орны өңірін қамтитын аймақ).
1.1. Зерттелетін аймақтың жалпы географиялық сипаттамасы
Маңғыстау облысы Касспий теңізінің солтүстік жағалауында орналасқан. Жер
аумағы 165,7 мың км2. Маңғыстау облысына төрт түбек енеді. Олар: Бозашы,
Түпқараған, таулы Маңғыстау және Маңғыстау. Тұрғыны 349,6 мың адам. Жер
бедері күрделі. Халықтың орташа тығыздығы 1 км2 - ге 2,1 адамнан келеді.
Қала халқының үлесіне бүкіл халықтың 80,3% келеді. Қалалары Ақтау,
Жаңаөзен, Форт-Шевченко. Ақтау қаласы – облыс орталығы, 175600 тұрғыны бар
және Қазақстанның жалғыз теңіз порты болып табылады. Қазіргі кезде 2 электр
жүйесі, атом энергетика комбинаты, Каспий орта машина жасау, мұнай-газ
өндіру кәсіпшіліктері, пластмасса зауыты, еншілес мемлекеттік және
өндірістік кәсіпорындар, ұлутас және басқа құрылыс материалдарын өндіретін
кәсіпорындар, Қазақ балық флотының кәсіпорындары, тігін фабрикасы мен сүт
зауыты жұмыс істейді.
Маңғыстау облысы республикамыздағы минералды-шикізат ресурстарын
қамтитын аймақтың бірі. Мұнда мұнайдың – 24 % сақтаулы, 8 % -табиғи газ,
0,7 % - конденсат, 3,2 % - урандық руда, 0,3 % - фосфориттер, 100 % - сирек
кездесетін элементтер бар. Аймақ мұнай, газ және конденсат секілді
шикізаттарға аса бай. Облыста көмірсутекті шикізаттардың 69 кен орны
белгілі. Атап айтқанда, мұнда мұнай қорының үлесі 735 млн.т., газдың үлесі
164 млрд.м3, Ластаушы көзі ретінде Қаламқас, Жетібай, Арман, Доңға,
Қаражанбас кен орындары, сонымен қатар, автокөлік және өндірістік
кәсіпорындар болып табылады.
1.2.Зерттелетін аймақтың климатына сипаттама
Маңғыстау өңірі континенталды жартылай шөл климаттық аймаққа кіреді.
Негізгі климаттық көрсеткіштері 1-кестеде көрсетілген.
1 кесте – Аймақтың климаттық көрсеткіштері
Көрсеткіштер Мәндер
1 2
Климаттық аудан Оңтүстік зоналылық
Жергілікті бедер Адырлы жазықтық
Ауаның орташа жылдық температурасы, 0С +8
Орташа айлық температура:
-салқынырақ айдағы, 0С -8
-қатты ыстық айдағы, 0С +30
Жылы мезгілдің жалғасы 9
Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері,мм 120
Ауаның ылғалдылығы:
-суық мезгілдегі, % 75
-жылы мезгілдегі, % 56
Қар жамылғысы, см 25-ке дейін
Топырақтың қату тереңдігі, м 0,8
1 кестенің жалғасы
1 2
Желдің жылдамдығы:
-қаңтардағы ең жоғары мән, мс 8,9
-шілдедегі ең төменгі мән, мс 5,1
Желдің бағыты:
-суық мезгілде Шығыс,оңтүстік-шығыс
-жылы мезгілде Солтүстік,солтүстік-батыс
Кестеден көрінгендей, ауаның аса жоғары температурасы +43°С, ал аса
төмен температурасы - 27°С. Топырақ бойының қату температурасы 0,8м.
Аймақтың климаты ауа массасы күйінің әсеріне қарай өзгеріп отырады. Жылдың
суық периодында ауа массасы европа континентінің батыс бөлігінен келсе,
жылдың жылы периодында ол Орта Азия және Иран шөлдерінен келетін қызған
ауа массаларымен алмасады. Жылы атлантикалық ауа массалары территорияның
ылғалдылық дәрежесіне ешқандай әсер етпейді, себебі ауа құрғақ күйде
келеді және де өңірдің тегістік сипаты ауа массасының ғайларындағы
температуралық режим тұрақсыз. Температура +13°С-дан +15°С-ға дейін
көтеріледі, ал ыстық күндер 20-күнге жетеді . Ызғарлы қыс 20-25 жылда бір
болады, бұл кездерде ауа температурасы -20° және -30°С дейін төмендейді.
Көктем айларында ауа температурасы интенсивті түрде жоғарылайды.
Температураның артуындағы тәуліктік ауытқуы 10°С тең. Жаз айы өте ұзақ.
Ашық құрғақ ауа басым. Жаз мезгіліндегі орташа айлық температура 30°-31°С,
кей кездерде 42°-43°С-қа жетеді. Күз айы жылы және құрғақ. Қыркүйек айының
орташа температурасы 25°С, қазан айының орташа температурасы 15°С. Қараша
айының орташа температурасы 6°С. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы оның
температуралық режиміне және атмосфераға ылғалдың түсуіне байланысты.
Жылдың суық мерзіміндегі ылғалдылық дәрежесі 80%. Ылғалдылық дәрежесі жаз
айларында өте төмен (60-62%). Қаламқас, Қаражанбас мұнай-кен орындары
Маңғышлақ жартылай арал аймағының климаты мен солтүстік шығыс климаттық
аймақтың шекарасында орналасқан. Қысы суық, тұрақсыз, бұлтты ауа - райы
тән. Ызғарлы, суық қараша айының ортасынан басталады. Жылдың аса суық
айында ауа температурасы күндіз 4°С-тан 6°С дейін, ал қыста -7°С тан -15°С-
қа дейін болады. Топырақ бойының қату тереңдігі 80 см. Тұманды күндер 6 ай
бойы созылады.
1.3. Зерттелетін аймақтың экожүйесін ластаушы көздер
Жер бетіндегі тіршілік пен жансыз дүниенің арасында гармониялық қатынас
бар. Бұл гомеостаз бұзылса адам өміріне зиян келеді.Табиғатта жаратылған
тау, өзен, орман, өсімдік әлемі, тағы жануарлар себепсіз жойылмай, бұзылмай
қорғанышы болуымызды қажет етеді. Мұнай жерге де, суға да төгіліп зиян
келтіреді. Жерде өсімдік өспейді, мұнай буымен ауа бұзылады. Су бетіндегі
мұнай ауа мен су буының табиғи алмасуын тоқтатады және тіршілігін жояды.
Тек танкерлерді тазартқанда теңізге төгілетін мұнай мыңдаған тоннаға
жетеді.
Топырақ қасиеттерінің өзгеру дәрежесі олардың меншікті қарсыласуымен,
кескіннің тереңдікте бұзылуына, топырақ қабатының орналасу және алмасуымен
тікелей байланысты. Мұнаймен химиялық ластану топырақ кескінінің мұнай
өнімдерімен қанығуына және битумды қабаттың түзілуіне әкеледі. Аз ластану
дәрежесі кезінде топырақ кескіні 5см аз тереңдікте мұнаймен қанығады, битум
қабығы түзілмейді; Орташа – 5-10 см сәйкес, күшті -10-11см (жиі битум
қабығы түзіледі); өте күшті - 20 см жоғары тереңдікте мұнаймен қанығады, әр
түрлі тереңдікте битум қабығы түзіледі. Мұнаймен ластанған топырақ кескіні
қою қоңыр және шайырлы қара түсті, битум қабығы жабысқақ, тығыз болып
келеді. Ластанған топырақта шірінді мөлшері және сіңірілген негіздер
ластануының дәрежесі жоғарылайды. pH-ортасы, азот, нитрат мөлшері,
интерфаза және дегидрогеназды белсенділік қарқындылығы төмендеп, улы
металдар (қорғасын, кобальт т.б) мөлшері көбейеді. Мұнаймен химиялық
ластану жиі топырақ кескінінің техногенді бұзылуы мен тұздануына әкеледі.
Мұндай өнеркәсіптік ағын сулармен аккумуляциялану кезінде ерекше техногенді
морфологиялық кескінді сортаң және сор топырақтар түзіледі.
Көміртегі, азот және күкірт оксидтерінің қышқылды жаңбырдың ең негізгі
құрам бөліктері екенін, олардың табиғи жолмен антропогендік жолмен
атмосфераға тарайды.
Күкіртті қышқыл дымқыл ауада біртіндеп күкірт қышқылына айналады. Күкірт
және күкіртті қышқылдың атмосферадағы үлесі 23, ал қалған бөлігі азот және
азотты қышқылдар құрайды. Олар азот (IV) оксидінің су буының әсерінен
түзіледі.
Мұнай өнімдерін өндіру және өңдеу кезінде бөлінетін қалдықтар және
факельдерде жағылатын леспе газдар қоршаған ортаға қауіп төндіреді.Озық
технологияның жетіспеуінен өндірілетін мұнай мен газдардың көп бөлігі
ысырап болуда. Мұнай өнімдерін, мазутты және тас көмірді жаққанда
атмосфераға түтінді газдар мен көміртегі оксидтерінен басқа, күкірт (IV)
оксиді бөлінеді, ал ауадағы оттегімен және су тамшыларымен әрекеттесіп
күкірт қышқылын түзеді, яғни қышқылды жаңбырлар пайда болады.[30]
Озон қабаты адам баласының қорғанышы, күннің ультракүлгін сәулелер
артығын ұстайды және кері шағылтады. Жердің де зиянды булануынан қорғайды.
Ауаға көтерілетін қатты заттардың түйірлері 10 милимикрон болатындары бір
ай бойы ауада болып жерге оралады. Түйірлері 4-10 милимикрон шамасындағылар
бұрынғы көтерілген жерінен ұзақ сапар шегеді де едәуір қашықтықта барып
жерге түседі. Қатты түйірлердің барлығы да әр мезгілде жерге оралады.
Атмосфераның өзінен-өзі тазаланып тұруына икемділігі осындай.[4]
Қаламқас мұнай - газ кен-орны көздері бөлетін зиянды заттардың физико-
химиялық және уландырғыш қасиеттерін талдап, олардың ең қауіптілері-
күкіртсутегі, азот және күкірт (IV-VI) оксидтері. Күкіртсутегінің
қауіптілік деңгейі жоғары, сонымен бірге ауадан ауыр болғандықтан жер
бетіне жақын жерге жинақталады. Мұнай кен орындары және тұрмыстық ағынды
сулардың көмірсутектері мен улы химиялық қосылыстар жыл сайын қоршаған
ортаға түсіп ластайды. Оларды тазартуда механикалық, химиялық,
микробиологиялық әдістер қолданылады. Механикалық және химиялық әдістерімен
тазалау толық және тиімді емес. Қазіргі таңда микробиологиялық әдістердің
тиімділігі жоғары бағалануда. Табиғи ортада организмдердің өзі де
органикалық заттарды бөледі, бірақ табиғаттың өздігінен тазалану процесі
баяу жүреді. Ластанған сулардың өздігінен қалпына келуі бірқатар
факторларға байланысты. Олар физикалық, химиялық және биологиялық
факторларға байланысты. Алғашқы екі фактордың әсерінен мұнай мен мұнай
өнімдерінің деструкциясы соңына дейін жүрмейді. Биологиялық факторлар су
қоймаларының өздігінен тазалану процесінде алдыңғы орынды иеленеді. Онда
шешуші рөлді мұнай тотықтарын микроорганизмдер атқарады. Олардың әсерінен
мұнай қарапайым қосылыстарға дейін трансформацияланады, одан әрі су
қоймаларындағы көміртек айналымына қатысатын және органикалық заттардың
жинақталуы жүреді.
Микроорганизмдер негізінде жасалынатын биопрепараттар әлемдік деңгейде
қолданылады. Мысалы Путидойл, Микозим бактериалды препараттары Ресейде
нәтижелі пайдалынылады. Мұндай тазарту әдістерін қолдану АҚШ-та XX ғасырдың
өзінде қолға алынған болатын. Қазақстандық зерттеушілер мұнай және мұнай
өнімдерін ыдырататын препараттарын өңдеуде.
1.3.1. Атмосфераны ластайтын өндірістік көздерден шығарылатын ластаушы
заттар
Қаламқас өңіріндегі МКӨАЦ-да (Мұнайды кешенді өңдеу және айдау цехында)
мұнайды дайындау кезінде атмосфералық ауаның ластануы келесі
ингриеденттердің әсерінен жүреді:
-резервуардағы мұнайдың ауа клапандары арқылы булану нәтижесінде
францалық жалғастырғыштардың және тығыздап-реттеуші арматуралардың мықты
бекімегендігінен бөлінетін көмірсутектер;
-мұнай газдарының, сонымен қатар мұнайды қыздыру пештерінде отын ретінде
пайдалынылатын серіктес газдардың жану өнімдері болып табылатын көміртегі
оксиді, азот оксиді, күл, метан, көмірсутектер.
МКӨАЦ (мұнайды кешенді өңдеу және айдау цехында) атмосфераға
лақтырылатын ластаушы заттардың негізгі көздері:
-факель;
-технологиялық резервуарлар;
-ГСМ жинақтамасы;
-су резервуарлары;
-буферлі резервуарлар;
-мұнайды қыздыру пештері;
-пештердегі үрлеуші свечкалар;
-сеператорлар;
-насостар;
-дренажды жинағыштар.
Атмосфераға лақтырылатын ластаушы заттардың мөлшері 2 - кестеде
берілген. МКӨАЦ - да пайдаланылған қондырғыдан лақтырылатын ластаушы
заттардың жалпы мөлшері 20,947гсек немесе 651,011тж.
2- кесте - Атмосфераға лақтырылатын ластаушы заттардың мөлшері
Шығу көзі Ластаушы заттардыңТасталынатын ластаушы
атауы заттардың мөлшері ШМК
гсек т жыл
мгм3
МКӨАЦ Көмірсутектер 3,339 95,551 4,2
Азот оксидтері 0,490 15,508 0,3
Көміртек оксиді 14,329 451,944 13,0
Күл 1,585 49,980 2,0
Метан 1,204 38,028 1,5
Кестеде көрсетілгендей зерттеліп отырған аймақтың атмосфералық ауасының
құрамындағы азот оксидтері және көміртегі оксидтері шекті рұқсат етілген
мөлшерден салыстырмалы түрде жоғары. Бұл оксидтердің мөлшерінің ауа
құрамында жоғары болуы келеңсіз экологиялық құбылыстардың тууына ғана
емес, сондай-ақ, адам денсаулығына кері әсерін тигізеді. Ал күл, метан,
көмірсутектер мөлшері шекті рұқсат етілген мөлшерден аспайды.
Атмосфералық ауаға лақтырылатын заттардың мөлшерін азайту, сондай-ақ
ластаушы заттардың жер бетілік концентрациясын төмендету мақсатына кешенді
технологиялық және арнайы шаралар ұйымдастырылады:
-құбыр қабырғалары есептеу бойынша алынған қалыңдықтан да одан әрі
жұқарған жағдайда ескірген аймақтарын ауыстыру:
-барлық қондырғылардың жұмысының тұрақтылығын қамтамасыз ететіндей
мұнай мен газды дайындаудың технологиялық процестерін автоматтандыру;
-мұнайды айдау және дайындау жүйелеріне ауаның енуін болдырмау;
-мұнаймен ластанған жерлерді рекультивациялау;
Сонымен қатар мұнайды айдау және дайындау процестерін жаңа талаптарға
сай жаңарту жұмыстарын жүргізуді талап етеді. Атап айтқанда:
-өңделетін сұйықтықтардың және газдардың қасиетіне қарай белгілі-бір
көлемде коррозияның ингибиторларын қолдануды қамтамасыз ету;
-қондырғыларды коррозиядан арнайы қорғаушы сыртқы қаптарды,
антикоррозиялық изоляцияларды күшейту секілді шараларды жүзеге асыру;
-құбыр жүйесіндегі ақауларды анықтайтын құбырлардың техникалық
жағдайын бақылайтын диагностикалық құралдар дайындау;
-құбырларда тұздардың, асфальт-шайырлардың, парафиндердің жиналуын
болдырмау үшін дер кезінде тазалау жұмыстарын жүргізу;
-МКӨАЦ-да атмосфераға лақтырылатын ластаушы заттарды ШМК-да (ПДК)
шығару мақсатында жүргізілетін шаралар;
-факельде газдардың күлсіз жануын қамтамасыз ету;
-алдын-ала сақтандырғыш клапандарға тексеру жүргізу;
-мұнайды, суды қыздыру пештеріне, газды қондырғыларға тексеру жүргізу.
Қаламқас өңірі ғана емес, Маңғыстау облысының барлық аймақтарындағы
атмосфералық ауа, мұнай-газ кешені, химия өнеркәсіптері салдарынан
ластанған. Аймақтағы стационарлық көздерден лақтырылған ластаушы заттардың
1999-2006 жылдардағы жылдық көрсеткіштері 1-суретте көрсетілген.
1сурет - Аймақтағы стационарлық көздерден лақтырылған ластаушы
заттардың 1999-2006 жылдардағы жылдық көрсеткіштері
Суретті талқыласақ, Маңғыстау аймағында 2003 жылы ауаға лақтырылатын
ластаушы заттардың 91% мұнай - газ секторының үлесіне тиеді. Ластаушы
заттардың жылдық көрсеткішін талдай келе, 2006 жылы 1999 жылға қарағанда
лақтырылатын ластаушы заттардың мөлшері 36000 тоннаға төмендеген. Бірақ,
соңғы төрт жыл бойынша лақтырылатын ластаушы заттардың динамикалық үлесі
55000 тоннадан 65000 тоннаға жоғарылаған. Соңғы жылдарда атмосфералық ауаны
ластаушы көз ретінде ААҚ Маңғыстаумұнайгаз, Өзенмұнайгаз, АО
Қаражанбасмұнайгаз, КазТрансОйл, Интергаз Центральная Азия болып
табылады. 1990-шы жылдардың басынан қоршаған ортаны зерттеудің дүниежүзілік
белсенді кезеңі басталады. Біз планетамызбен не істеп жатырмыз - деген
сұраққа ғалымдар жауап беруге әрекеттенді. Өндірістік төңкерістің адам мен
табиғат арасындағы қарым-қатынастарды түбегейлі өзгерткенін анық түсіндік.
Адамзаттың әрекеті алдымыздағы ғасырдың орта немесе соңғы кезеңінде жер
бетіндегі тіршіліктің өркендеу, дамуына кедергі жасайтынына осы кездің
өзінде алаңдатып отыр.
1992-ші жылы қабылданған Климаттың өзгеруі туралы БҰҰ Халықаралық
Рамалық конвенциясы дүние жүзі мемлекеттерінің алдына қойған ең күрделі
мәселе, климаттың кең-көлемді жылынуын (парниктік эффект) және оның зиянды
зардаптарын болдырмауға арналған.
Мұхиттың ластануы, жердің тақырға айналуы, озон қабатының жұқаруы және
өсімдіктер мен жануарлар түрлерінің тез жойылуы климаттың өзгеруі
нәтижесінде ғаламдық климаттың өзгеру қаупі туады. Бұдан туындайтын негізгі
салдар - жер бетінің орташа температурасының көтерілуі және ауа-райының кең
масштабты аймақтарының өзгеруінен және т.б. біз күтпеген апатты құбылыстар
болуы мүмкін.
Адамзат, өсімдіктер және жануарлар тіршілігі атмосфераның төменгі
қабатында, жер бетінде өтеді. Осы кездегі зиянды өзгерістер адамзат
әрекетінің жерді қоршап тұрған атмосфераға кері әсерінің нәтижесі. Адамзат
өз әрекетімен ауаны табиғи қалпына келтіре алмайтындай етіп, түсініксіз
дәрежеде бұзды. Атмосфера құрамындағы газдар тепе-теңдігі өзгеруде. Олар -
ауа құрамындағы парникті газдар, көмір қышқыл газы (СО2), метан (СН4),
азоттың тотықтары (NxOy) және т.б. Аталған табиғи газдар атмосфераның
(0,1%), ал, оттек (21 %), азот (78 %) құрайды. Жер бетіндегі жылы жамылғы
ретінде парникті газдардың маңызы зор, олар жылу жинайды және сақтайды.
Егер бұл газдар болмаса, жер беті суына кеткен болар еді.
Парниктік эффект. Жер бетіндегі тіршіліктің негізгі көзі - күн
радиациясы. Осы радиацияның аздаған бөлігі (30 %) жер беті арқылы,
атмосфера арқылы, негізінен бұлттар арқылы космосқа кері қайтады. Дегенмен,
күн радиациясының жер бетіне жеткен қысқа толқынды бөлігі (55 %) атмосфера
қабатынан өтіп, ауаның мөлдір болуы себепті атмосфераны қатты қыздыра
алмайды. Бірақ, осы радиация жер бетін қыздырып, ұзын толқынды радиация
сәулелерін шығарады. Атмосфера кұрамында кездесетін "парникті газдар" ұзын
толқынды радиацияны сіңіріп, атмосфераны жылытады. Жер бетінің жылыну
салдарынан атмосфераға көтерілген ұзын толқынды радиация су буы, көмір
қышқыл газы т.б. табиғи парникті газдармен сіңіріледі. Аталған газдар жер
бетіндегі энергияның тікелей космосқа кері қайтуына кедергі жасайды. Оның
орнына радиация, ауа ағымдары, булану, бұлттың пайда болуы және жауын-
шашынның түсуі сияқты өзара қарым-қатынастағы процестер энергияны
атмосфераның жоғарғы шекарасына жеткізіп, ғарышқа кері қайтарады. Ғарышқа
кері қайтқан ұзын толқынды радиация жер бетінен басталған радиациядан аз
болғандықтан, тіршілік иелері күн сәулесінің энергиясымен қамтылған.
Сонымен, атмосфераның күн энергиясын жарғақ тәрізді төмен жер бетіне мол
мөлшерде, ал жоғары ғарышқа аз мөлшерде өткізетін қасиеті бар. Осы себепті
атмосфера жылуды өзінің ұзын толқынды спектр аймағындағы күңгірттігімен
сақтай алады. Энергияны аз мөлшерде тасымалдап, баяу тура жүретін процесс
тіршілікті сақтауға ьқпалын тигізеді. Энергияның жер бетінен ғарышқа
кедергісіз өту жағдайы туса, онда жер бетіндегі ауаның температурасы 30°С-
қа төмендеп Жер суық, тіршілігі жоқ, өсімдіксіз Марс тәрізді планета болар
еді.
Климаттың табиғи өзгерісінен шөлдің молаюы жеделдейді. Құрғақшылық
кезеңі мен қарқыны топырақтың құнарлылығын нашарлатып, шөлдің молаюына,
климаттың құрғауына душар етеді. Бұл жағдай Солтүстік Африканың Сахель
аймағында байқалды. Себебі, соңғы он жылда жауын-шашын 20-30 % кеміп,
топырағы қатты тозды. Ылғалдылықтың кемуінің нәтижесінде бұта тектес және
көп жылдық шөптесін өсімдіктер жойылып, бір жылдық шөптесін өсімдіктер
қалады. Ұзақ соғатын қатты желдерден топырақтың беткі құнарлы қабаты ұшып
жойылып, астыңғы жағы қақырап мүжіледі. Тропиктік өсімдік жамылғысы жоқ
ылғалды аудандарда жер қабаты көп жауған нөсер жаңбырға тікелей байланысты.
Шөлдің молаюы климаттың аймақтың және кең көлемді өзгеруіне әсер етеді.
Топырақ сапасының және өсімдік жамылғысының кемуінің салдарынан температура
көтеріліп, ылғалдылық дәрежесі төмендеп, жергілікгі климатқа әсер етеді.
Келтірілген жағдай аталған ауданнан ауа айналымы мен аймақтық климатқа
әсерін тигізіп, құрғақ климатты аудандарды да күйзелтеді. Шөлдің молаюы
(онымен күрес шаралары) кең көлемді климатты және парникті газдардың
бөлінуін, оның сіңірілуін өзгертеді. Мысалы, топырақ және өсімдік
жамылғысының өзгеруі қосымша көміртегін арттырады, осыдан өсімдіктің келесі
даму кезеңіндегі өнімдерде ауадағы көміртегі көп мөлшерде сіңіп, жиналады.
Осындай алқаптарда жайылған мал метанды көп мөлшерде ауаға бөледі, ол
ауадан құрғақ топыраққа сіңіріледі. Осы малдың қилары топырақты
құнарландырса, онда азоттың шала тотығы молаяды. Кең көлемдегі
пайдаланылатын энергиямен салыстырсақ, бұл өте аз тәрізді, бірақ, кейбір
мемлекеттер жиі пайдаланып, парникті газдардыд атмосфераға бөлінуін
арттырады.
1.3.2. Су объектілерінің ластануы
Қаламқас кен орнынан алынған эмульсия мұнай және суға бөлінгеннен
кейінгі ақаба суды дайындау қондырғысындағы су резервуарларына беріледі,
одан насос көмегімен пласталық қысымды ұстап тұру жүйесіне айдалады. Ақаба
судың компоненттік құрамы 3-кестеде берілген.
3 – кесте - МКӨАЦ – дағы ағынды судың химиялық құрамы
Компоненттердің атауы Мәні, Компоненттердің орташа құрамы
г эквивалент
мг - эквл мгл
1 2 3 4
1. Аниондар:
СО 30 0,0 0,0
HCO 61 3,4 206,8
CI 35,5 2102,8 71895,8
SO 48,03 0,0 0,0
2. Аниондардың жалпы 2025,3 98137,3
мөлшері, An-
3. Катиондар:
Ca 20 274 5465,5
Mg 12 181 2168,3
Na+ + K+ 23 1643,1 36584,1
Fe3+ 19 0,2 4,1
Fe2+ 28 1,0 26,6
4. Катиондардың жалпы 2781,8 45148,1
мөлшері
5. Жалпы минерализация 119639,2
Аn- + K+
6. Жалпы кермектілік. ЖК 455
7. Тығыздық с,гсм3 20 1,078
0С кезінде
Пласталық қысымды ұстап тұру жүйесіндегі пластаға айдау үшін
қолданылатын ақаба судың физико-химиялық параметрлерінің талап етілетін
проектілік нормасы 4-кестеде берілген.
4 – кесте – Ақаба судың физико-химиялық параметрлерінің талап етілетін
проектілік нормасы
Параметрлердің атауы Өлшем бірліктері Параметрлер мәні
20 0С кезіндегі тығыздық гсм3 1,08 – 1,20
Механикалық қоспалардың құрамы мгл 40
Темір окисі мгл 3
Мұнай өнімдері мгл 50
Еріген оттегі мгл 1
Сульфат түзуші бактериялардың саны клетокл 10
Сульфаттар саны мгл 2,5 – 4
Жалпы минерализация гл 80 – 160
Ағынды судағы металл коррозиясының ммжыл 0,29
жылдамдығы
Судың түрі Кальций хлориді түріндегі жоғары
минералды тұздық
4 - кестеден көрінгендей, МКӨАЦ объектілеріндегі қондырғыларды
коррозиядан сақтау, сәйкесінше ингибиторларды қолдана отырып,
электрохимиялық және химиялық әдістермен жүргізіледі. Технологиялық
қондырғылардың коррозияға ұшырауына локальді сипат тән. Бұл сипатты сандық
мәндермен нақтыласақ, питингілердің түзілу жылдамдығы V=1,4 ммж. Мұнайды
дайындаудағы технологиялық процестердің сапасын арттыру және МКӨАЦ-дағы
қондырғыларды сақтау үшін деэмульгаторлар тұз жиналуға қарсы, сондай-ақ,
коррозия ингибиторлары, деэмульгаторлар қолданылады. Мұндай жағдайда
қолданылатын реагенттерге сипаттама 5-кестеде берілген.
5 – кесте - Реагенттерге сипаттама
Химиялық реагенттер 20 0С 20 0С Қату
кезіндегі кезіндегі температурасы,
тығыздық, тұтқырлық 0С
кгм3
Деэмульгаторлар Диссолван 950 30*10-3 Па*с 50 -ден төмен
V3144
Диссолван 930 45*10-3 Па*с Минус 40
4411, 4908
Коррексид 930 8*10-6 м2с Минус 12
77-98
Коррозия
ингибиторлары
Додиген W 880 3,5*10-3Па*с Минус 55
180-2
Додикор 890 4,5*10-3Па*с Минус 40
V4712
Бактерам 930 120*10-3Па*с Минус 6
-607
СК -378 930 30*10-3 Па*с Минус 15
Норуст Ра 852 Минус 40
-23Д
Тұздану ПАФ -13 1000-1500 80*10-6 м2с Минус 50
ингибиторлары
Додискейл V1140 Минус 35
2870К
Кестеден көрінгендей реагенттерді енгізу технологиялық режимге сай,
белгілі-бір нүктелерде НД типіндегі дозирлеуші насос немесе БР-10 және БР-
25 типіндегі блокты қондырғылар көмегімен жүргізіледі. Реагенттерді белгілі-
бір ретпен, тұрақты беру процестің эффективтілігін арттырады және бұл
мұнайды дайындау процесіне кері әсер тигізбеуі қажет.
1.3.3 Зерттелетін аймақтың топырағының ластануы.
Құрғақ климат топырақ түзілісінің ерекшелігін түсіндіреді. Аридтік
климаттық жағдайларда рельеф,түптілік жыныс топырақ түзуші фактор болып
саналады. Шөлді аймақтарда топырақ түзуші негіз сазданған топырақ
горизонтының қуаттылығының аздығы. Климат неғұрлым құрғақ болған сайын
топырақ құрамынан тұздар ұшпайды да, топырақ тұзды болып келеді. Кеуекті
беттік, тұзды горизонттардың түзілуі, топырақтың карбонаттылығында, гумусқа
кедейлігінде, аса гидротермиялық режимге байланысты. Тұран шөл зонасына екі
топырақ типі тән: қоңыр және күлгін- қоңыр. Е. В. Лобовой еңбектерінде
күлгін-қоңыр топырақтың шөл топырағына жататындығы дәлелденсе де, қоңыр
топыраққа зоналдық сипат тән екендігі туралы жалпы бір көзқарас жоқ.
Көптеген Қазақстандық топырақ зерттеушілер қоңыр топырақтарды Қаламқас
өңірінде байқалмайтын шөл зонасының солтүстігіне жатқызады. Қарастырылып
отырған өңірдің топырағына әртүрлілік (суглинисті, құмды) тән. Бұл өңірдің
көптеген бөлігін солончактар, тақырлар, құмдар алып жатыр. Сонымен қатар
жартылай ылғал топырақ түрлері кездеседі. АН КазССР-дің топырақтану
институтының мәліметтері бойынша Қаламқастағы зоналды топырақ - 57,08 %
құрайды. Оның ішіндегі 34,9 % күлгін қоңыр топырақ, 21,18 % - қоңыр
топырақ, 37,2 % интразоналды (солончактар, тақырлар, солонцалар) топырақ,
5,2 %-геологиялық түзіліс тән топырақ (құмдар т.б), 0,52 % - лугово - бурый
топырақ. Маңғышлақ, Бозашы жартылай аралының солтүстік және солтүстік
батыс бөлігіндегі топырақ – солтүстік шөлдің қоңыр топырағына, ал ,
оңтүстік, оңтүстік - шығыс бөлігіндегі топырақ оңтүстік шөлдің күлгін -
қоңыр топырағына жатады. Топырақты – географиялық аудандастыру бойынша
зерттелетін өңір (аймақ) – шөл-дала зонасына жатады. Бұл аймақтың
топырағының ерекшелігі гумустың және гумус горизонтының қуаттылығының
аздығы. Жартылай шөлді аймақтың қоңыр топырағының беттік горизонты тотыққа,
кальцийге, магнийге кедей. Топырақтың механикалық құрамына байланысты гумус
мөлшері 0,2 - 2,5 %. Аналитикалық зерттеу нәтижелері бойынша, Маңғыстау
аймағының қоңыр топырағында аса техногендік әсердің жоқ екені дәлелденді.
Мұнайдың көмірсутектік қатарының жалпы мөлшері 8,1 мгкг, ал полиароматты
көмірсутектер шекті рұқсат етілген мөлшерден аспайды. Пирен өте аз мөлшерде
(0,012 мгкг) табылды.
5 – кесте - Маңғыстау аймағындағы Қаламқас және Қаражанбас кен
орындарындағы топырақ құрамындағы ауыр металдардың мөлшері
Үлгі алу Топырақтың Топырақтағы ауыр металдардың құрамы, мгкг
пункті реакция
жүру ортасы
Азот (N2) 78,08
Оттек (О2) 20,94
Аргон (Аr) 0,93
Көмір диоксиді (СО2) 0,03
Озон (О3) 0,00005
Гелий, метан, криптон
және сутектің аздаған 0,002-ден аз неон
мөлшері
7 - кесте - Біріккен Ұлттap Ұйымы бағдарламасының ЮНЕП деректері негізгі
ластағыштар жылына 25 млрд т болса, оларға:
Компоненттер Көлемі бойынша млн. тж
Көмір диоксиді мен шаң-тозаң
бөлшектері 8000
Азот оксидтері (NxOy) 60
Күкірт диоксиді 200
Көмірсутектер (CXHV) 80
Әр түрлі ортаға байланысты шекті мөлшерлік концентрацияның - ШМК (ПДК)
сипатына қарай белгілену ерекшеліктері болады. Төменде солардың кейбіреуіне
тоқталайық. I. Ауа ортасында:
1. ШМКжз. - жұмысшы зонадағы ауаның құрамындағы ластаушы заттардың
шекті мөлшерлік концентрациясы, (мгм3) (ПДКр.з-рабочей зоны). Бұл
концентрация аптаның 8 сағаттық жұмыс күнінде (жексенбіден басқа күндерде),
немесе аптасына жалпы 41 сағаттан аспайтын жұмыс істеген кезде жұмыс
жасының соңына дейін (25-30 жыл) ауырмаған, немесе қазіргі зерттеу әдістері
оның ешқандай ауруын тіркемеген немесе денсаулығында ешқандай ауытқулар
болмаған шаманы білдіреді. Жұмысшы зона деп, еденнен немесе жұмысшы тұратын
жерден 2 м биіктіктегі кеңістікті айтады.
2. ШМКм.б -тұрғын үйлер орналасқан аудан ауасындағы максималды бір
реттік шектік концентрация,мгм3(ПДКм.р. максимально разовая). Бұл
концентрация сол ауамен 20 минут тыныс алынған жағдайда, адам организмінде
рефлекторлық (субсенсорлық) реакция бермеуі керек.
3. ШМКо.т.-тұрғын үйлер орналасқан аудандағы ауа кұрамындағы улы
заттардың орташа тәуліктік шекті мөлшерлік концентрациясы, (мгм3) ( ПДКсС.
- среднесуточная). Бұл концентрация адам ол ауамен қанша уақыт тыныс алса
да тікелей немесе жанама ешқандай әсер етпеуі керек. II Сулы ортада:
ШМКС- шаруашылық пен ауыз сулары және мәдени-тұрмыстық салада қолданылатын
сулардың қоймаларындағы заттардың шекті мөлшерлік концентрациясы,(мгл)
(ПДКв - в воде водоема хозяйственно-питьевого и культурно-бытового
водопользования). Бұл концентрация адам органдарына өмір бойы тікелей
немесе жанама әсер етпейтін және келешек ұрпақтарға әсерін тигізбей
гигиеналық шарттарды нашарлатпайтын болу керек.
ШМКб.ш. - балық шаруашылығында қолданылатын сулардағы заттардың шекті
мөлшерлік концентрациясы, (мгл) (ПДКв.р- в воде водоема используемого для
рыбо-хозяйственных целей).
Су үшін интегралды көрсеткіштер:
а) Судың оттектегі биологиялық қажеттілігі - ОБҚ (ВПК -биологическая
потребность в кислороде)- органикалық заттардың биохимиялық тотығуы
кезіндегі (нитрификация процестерінен басқа) сынаманың (проба) белгілі-бір
уақыт аралығындағы (инкубация уақытындағы) жұмсайтын оттек мөлшерін
(2, 5, 20, 120 тәулік), мг О2л су (ОБҚП -20 тәулік, ОБҚП - 5 тәулік)
айтады.
б) Судың оттектегі химиялық қажеттілігі - ОХҚ (ХПК- химическая
потребность в кислороде) – судағы бар барлық тотықсыздандырғыштарды
тотықтыру үшін бихроматтық әдіспен, яғни жұмсалған тотықтырғышқа оттектің
эквивалентті мөлшерде жұмсалуы әдісімен анықталған оттектің мөлшері, мг
О2л су. ОБҚп-ның ОХК қатынасы бойынша (ОБҚпОХҚ) заттардың биохимиялық
тотығу нәтижесі туралы тұжырымдама жасалады.
III. Топырақта:
Аударылған (айдалған) топырақ қабатындағы заттардың шектік мөлшерлік
концентрациясы ШМКа (ПДКп - в пахотном слое почвы) мгкг. Бұл концентрация
адам денсаулығына тікелей немесе жанама жарамсыз әсері болмағандықтан және
топырақтың өздігінен тазалану қабілетіне де әсер етпейді.
Азық-түлік құрамында болатын заттардың шектік мөлшерлік концентрациясы
ШМКа.з. (ПДКпр. - вещества в продуктах питания), мкгкг.
Егер ШМК түрлі орталарда белгіленбеген болса, онда уақытша гигиеналық
норматив уақытша шекті концентрация - УШК (ВДК временно допустимая
концентрация немесе ОБУВ - ориентировочно безопасный уровень воздействия)
енгізіледі. Уақытша норматив белгілі бір мерзімде анықталады (2-3 жыл).
Кейде қасиеттері әр түрлі заттар адам организміне бір-біріне ұқсас
зиянды әсер етуі мүмкін. Мысалы, азот диоксиді мен формальдегид, фенол және
ацетон, этанол және бір топ түрлі органикалық қосылыстарға арналған жиынтық
(суммация) нәтиже деген ұғым бар.
Қоршаған ортаға әсерді толығырақ бағалау үшін кейінгі кездері басқа
критерий қолданыла бастады.
Шекті мөлшерлік экологиялық жүктеме
(ПДЭН - предельно допустимая экологическая нагрузка); су үшін шектік
мөлшерлік ағызылым ШМА (ПДС - предельно допустимый сброс) гс; ауа үшін
шектік мөлшерлік тастау ШМТ (ПДВ - предельно допустимый выброс), гс. Бұл
шамалар уакыт бірлігі ішінде өндіріс орындарының қоршаған ортаға ететін
әсерін сипаттайды, сонымен қатар бұл мәліметтер өнеркәсіптің экологиялық
паспортына немесе сол күшке ие басқа құжаттарға енгізілуі шарт.
Жоғарыда көрсетілген қоршаған ортаға әсерді бағалау критерийлері -
сызба-нұсқасының кемшілігі, табиғат қорғау органдары мен министрліктердің
қоршаған ортаны қорғау функцияларынан жауапкершіліктердің шашыранды
орналасуы, әрі ШМК мәндері әр елде бір-бірінен өзгеше болуы.
Біз тыныс алатын ауада, көптеген зиянды заттар бар. Олар - қатты
бөлшектер, мысалы күл бөлшектері, асбест, көмірсутектердің суда еріген ұсақ
тамшылары және әр түрлі газдар. Бұл ластағыштардың барлығы адам организміне
биологиялық әсер етіп, тыныс алуын қиындатады, жүрек-қантамыр жүйесінің
жұмысын тежеп ауруға шалдықтырады. Ауадағы күкірт диоксиді мен көміртек
(II) және көміртек (IV) оксидтерін қарастырып көрейік.
Күкірт (IV) оксиді SO2 суда еруі нәтижесінде қышқыл жаңбырлар
түзіледі. Н2О + SO2 = H2SO3. Бұл газ негізінен жылу электр станциясы
отындары (мазут, қоңыр көмір, күкіртті мұнай өнімдері) жанғанда бөлінеді.
Көмір немесе мұнайды жаққанда олардың құрамындағы күкірт тотығы екі
қосылыс, күкірттің диоксидін және триоксидін түзеді. Отынның алғашқы жануы
кезінде күкірттің триоксидіне бар болғаны 3% тотығады. Қышқыл жаңбырлар
өсімдіктер дүниесін бүлдіреді, топырақ пен өзендердің қышқылдығын
арттырады.Күкірт диоксидінің 1м3 орташа мөлшері 100 мкг болғанда, ал біздің
көптеген қалаларымыздың ауадағы SO2 мөлшері кейде бұдан әлдеқайда жоғары
екенін тәжірибелер нәтижесі көрсетіп отыр, сондықтан бұл ауа әсерінен
өсімдіктер сарғыш тартып, тыныс алу органдары ауруларының көбейгені
байқалған.
Азот оксидтері (NxOy) көбінесе ормандар өртенгенде, ЖЭС (ГЭС) және
автокөліктерден, азот қышқылы өндірісі мен қопарғыш заттар өндірісі де
бұлардың бөліну кезі болуы мүмкін.
Бұлардың ішінде NO - азот оксиді (II) адамның нерв жүйесіне әсер
етеді, әрі қандағы гемоглобинді азайтып, оттектің жетіспеуіне себеп болады.
NOz, N2O4- оксидтері сумен әрекеттесіп азот қышқылын түзеді.
Азот оксидтері фотохимиялық түтінді тұман (смогтың) түзілуінде, ал ол
пероксиацетилнитраттар түзіп, оның 0,1-0,5 мгм3 мөлшері көзді
тітіркендіріп, ауаның фотохимиялық ластану дәрежесі әсіресе,
автокөліктердің жиі қозғалыстары уақытында, таңертең мен кешкі сағаттарда
қаладағы ауаға көмірсутектер мен азот оксидтері көп мөлшерде бөлінеді.
Көміртек (11) оксиді (СО) - қала ауасында басқа ластығыштардың
барлығынан концентрациясы жоғары. Бірақ, бұл газдың иісі, түсі, дәмі
болмағандықтан біздің сезу органдарымыз оны байқай алмайды.
Оның қаладағы ең үлкен көзі – автокөліктер. Оның 90% мотор отынының
толық жанбауы нәтижесінде түзіледі. 2С+О2 ═2СО, толық жанғанда С +О2 ═СО2.
АҚШ-та 1960 жылдарда автокөлік әрбір 1,5 км 73г көміртек оксидін
бөлген, ал 1981ж.автокөліктер CO белуі 1,5 км 3,4 граммға дейін
азайған.Көміртек (IV) оксиді СО2 - инфрақызыл сәулелерді сіңіруі (700-1400
нм толқын ұзындығындағы), сөйтіп парниктік азаю болумен залал келтіреді.
Өйткені, жер беті барлық энергиясынан спектрдің көрінетін бөлігінің (400-
700 нм) сәулелерін сіңіріп, ал ИҚ сәулелерді ұзын толқындар түрінде
шағылдырады.
1850 жылы адамзаттың техногендік әрекеттерінің нәтижесінде СО2-нің
атмосферадағы мөлшері 0,027-ден 0,033%-ке дейін өскен. Сөйтіп, адамзаттың
XX ғасырда табиғи отындарды жағу мөлшері оның XX ғасырға дейінгі бүкіл
жаққан отын шамасына теңеседі екен.
Шаң-тозаң атмосфераға бөлінген топырақтың эрозиясынан, вулкандардан,
шаңды борандардан түзіліп, 20%-тей шамада адамның әрекеті нәтижесінде, тау-
кен өндірісі шаңдары, цемент және басқа құрылыс материалдары өндірісіне
түзіледі.
Бұл орайда американдық эколог О.Бартон атмосфераның шаңмен ластануы
жөнінде былай деген: "Екінің бірі: не адамзат атмосфераға тасталатын шаң
мөлшерін азайтуы қажет, немесе шаң-тозаң жер бетіндегі адам санын
азайтады."
Шан-тозаң тек денсаулыққа тыныс алуды қиындатып қана қоймай, климаттың
өзгеруіне де үлкен ықпал етеді, өйткені ол күн сәулесін шағылыстырып,
жерден жылудың кетуін қиындатады.
Сонымен, адам әрекеті нәтижесінде климат өзгереді, атмосфераның
химиялық құрамы өзгеріске ұшырайды. Бұл өзгерістердің атмосфераға онша
қатысы болмағанымен, ортаның биотикалық бөлімі оның құрам бөлігі болған
адамға әсер етуші негізгі фактор болып саналады.
Атмосфера (ауа ортасы) екі аспектіде бағаланады:
1.Климат және оның табиғи әсерлердің нәтижесінде өзгеруі мен
антропогенді әсерлердің (макроклимат) нәтижесіндегі өзгерісі және ұсынылып
отырған жобаның нәтижесіндегі өзгеруі (микроклимат). Бұл бағалар іске
асырылайын деп отырған жобаның антропогенді қызметіне климаттың ықтимал
әсерін болжауды да көздейді.
1.Атмосфераның ластануы алдымен оның ықтимал ластануы кешенді
көрсеткіштердің біреуінің көмегімен бағаланады: атмосфераның ластану
потенциалы (АЛП), атмосфераның сейілту (шашыратқыш) қабілеті (АШҚ) және
басқа.
Содан соң, сол аудандағы атмосфераның ластану деңгейін бағалау
жүргізіледі. Климаттық-метеорологиялық ерекшеліктер мен атмосфераның
өзгерістері туралы мәліметтерді сол ауданның гидромет қызметі орталығынан
алады. Нақты түрде алынған ластағыш көздері мен бағалар негізінде жобаланып
отырған объектінің атмосфераны ықтимал ластағыш бағалары арнайы
компьютерлік бағдарламаларда ("Эколог", "Гарант" және басқа) есептеліп, ол
тек атмосфераның ластануын ғана есептеп қоймай, сонымен бірге ластағыш
концентрацияның карта сызба-нұсқалары мен сол алаңға түсе алатын
ластағыш заттар туралы деректерді де береді.
Атмосфераның ластануының басты белгісі - ластағыш заттардың шекті
мөлшерлік концентрациясы (ШМК) (ПДК) болып табылады. Ауадағы ластағыш
заттардың өлшенген немесе есептелінген концентрациясы ШМК(ПДК)-мен
салыстырылады, сөйтіп атмосфераның ластануы ШМК шамасымен өлшенеді.
Атмосфералық ауаның санитарлық сапасын анықтау үшін, ондағы ластағыш
заттардың мөлшерін көлемі 1м3 ауадағы мг-мен алынған салмағымен бағалайды.
Концентрацияны бұл жолмен анықтауды ластағыш заттың кез-келген
агрегаттық күйін анықтауға қолдануға болады. Шет елдерде,мысалы АҚШ-та,
басқа концентрация қолданылады:
Млн-1 ═ ластану көлемі ластанған ауаның 106 көлемі ═ -4% (көлемдік)
Мгм3 =млн -1М 22,4
мұнда: М - ластағыштың молекулалық массасы; 22,4 - 1 моль газдың 25°С
және 760 мм сн. бағ. қысымдағы литрмен алынған көлемі.
Қоршаған ортаға өндіріс орындарының әсерін бағалау негізі болып,
атмосфераға қоспалар таралғаннан кейінгі іс жүзіндегі концентрациясының
шекті мөлшерлік концентрациямен (ІІІМК) салыстырғандағы шамасы болып
табылады. Атмосфералық ауада ІІІМК (ПДК)-ның сәйкес мәндері белгіленген.
Өндіріс ғимараттарының ауасындағы зиянды заттардың концентрациясының
ШМКж.з (ПДКр.з) мөлшері, ауаландырылатын цехтардың ауасындағы шамасы 0,3
ШМКж.з (ПДКр.з), ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Химия факультеті
ЖАЛПЫ ХИМИЯ ЖӘНЕ ХИМИЯЛЫҚ ЭКОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
МАҢҒЫСТАУ ӨҢІРІНДЕГІ ЭКОЖҮЙЕЛЕР КОМПОНЕНТТЕРІНІҢ МҰНАЙ ЖӘНЕ МҰНАЙ
ӨНІМДЕРІМЕН ЛАСТАНУЫН ЭКОЛОГИЯЛЫҚ САРАПТАУ
Орындаған:
5 курс студенті З.Т. Бекмағанбетова
Ғылыми жетекшісі:
х.ғ.д., профессор Н.Р. Мажренова
Норма бақылаушы:
х.ғ.к., доцент Каримов А.Н.
Қорғауға жіберілді
Жалпы химия және химиялық
экология
кафедрасының меңгерушісі,
х.ғ.д., профессор А.Г. Сармурзина
Алматы, 2007 жыл
РЕФЕРАТ
Бітіру жұмысы 48 беттен, үш бөлімнен, 10 кестеден, 36 әдебиет көзінен
тұрады.
Кілтті сөздер: АҚАБА СУ, ШЕКТІ РҰҚСАТ ЕТІЛГЕН МӨЛШЕР, ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
САРАПТАУ, ЭКОЛОГИЯЛЫҚ АУДИТ, ТАБИҒИ ОРТА, ЭКОЖҮЙЕ.
Зерттеу объектісі ретінде Қаламқас мұнай өндіріс орынының топырағы, суы,
ауасы алынды.
Жұмыс мақсаты: Маңғыстау облысының мұнай өндіру территориясының экожүйе
компоненттеріне зиянды әсерін бағалау болып табылады. Мұнайдың химиялық
құрамы анықталып, ластанған су, ауа, топырақ үлгілері зерттелді.
Нәтижесінде ластануды азайту, болдырмау жолдары көрсетілді.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 4
I. Зерттелетін аймақтың табиғатына және шаруашылығына сипаттама
(Қаламқас кен орны өңірін қамтитын аймақ). 7
1.1. Зерттелетін аймақтың жалпы географиялық сипаттамасы 7
1.2.Зерттелетін аймақтың климатына сипаттама 7
1.3. Зерттелетін аймақтың экожүйесін ластаушы көздері 9
1.3.1. Атмосфераны ластайтын өндірістік көздерден шығарылатын
ластаушы заттар 10
1.3.2. Су объектілерінің ластануы 14
1.3.3. Зерттелетін аймақтағы топырақ жамылғысының ластануы. 17
1.4. Зерттелетін аймақтағы экожүйелердің ластану дәрежесі туралы
жалпылама ақпараттар және алынған нәтижелер 19
II. Қоршаған орта компоненттерінің мұнай және мұнай өнімдерімен
ластануын зерттеу әдістемесі 20
2.1. Атмосфералық ауаның ластануына экологиялық сараптама жүргізу
әдістемесі 20
2.2. Беттік сулардың ластануына экологиялық сараптама жүргізу
әдістемесі 26
2.3. Топырақтың ластануын бақылау 29
3-тарау
3.1. Қаламқас өңіріндегі атмосфералық ауаның ластануына
экологиялық-сараптамалық баға беру.(ШМК...) 34
3.2. Беттік сулардың ластануына нормативтік көрсеткіштерді негізге
ала отырып, баға беру . 35
3.3. Топырақ және өсімдік жамылғысының ластануына экологиялық
сараптамалық баға беру 35
3.4. Аса ластаушы заттарды нақтылау, түсініктеме беру 44
3.5. Кең таралған масштабты ластануды бағалау (карта, сызба-нұсқа
құру, ГАЖ- технологиясын қолдану) 44
Қорытынды 46
Қолданылған әдебиеттер 47
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда қоршаған ортаның басты ластаушы көздері - мұнай және мұнай
өнімдері болып табылады. Қазақстан үшін басты мәселелердің бірі болып
саналатын табиғи экожүйелерді ластаушы аймақтардың біріне Каспий теңізі
жағалауындағы Маңғыстау мұнай кеніші жатады. Мұнай және мұнай өнімдерімен
ластану флора мен фаунаның, биоценоз құрамының өзгеруін туғызады. Мұнайдың
улылық дәрежесі олардың химиялық құрамының әртүрлі мөлшерімен, әсіресе
ұшқыш ароматты көмірсутектердің (толуол, ксилол, бензол) құрамымен
анықталады. Белгілі - бір аймақтағы экожүйенің ластануын кешенді зерттеу -
біздің жағдайымызда Маңғыстау өңірінің табиғи ортасының әр түрлі құрам
бөліктерінің, атап айтқанда атмосфералық ауаның, топырақтың, қар
жамылғысының, беттік сулардың, түптік шөгінділердің интенсивті
антропогендік ластануға душар болған өндірістік аймақтағы биотаның ластану
дәрежесін уақыт және кеңістік бойынша бақылауды, ластануға байланысты
қосымша мәліметтерді жинауды қарастыратын, қоршаған ортаның ластануын жан -
жақты талдау болып табылады.
Кешенді зерттеу жүргізу мақсатымыз - мұнай өңдеу саласының салдарынан
интенсивті антропогендік әсерге душар болған Маңғыстау өңірінің
экожүйесінің ластануы жайлы неғұрлым нақты және толық мәліметтер алу.
Кешенді зерттеу жүргізудегі негізгі міндет:
1) Қоршаған табиғи ортаның негізгі компоненттерінің ластану дәрежесіне
және оның болашақтағы тенденциясына жан - жақты анализ жасау;
2) Мұнай өңдеу саласының объектілерінің табиғи процестерге кері әсерін
бағалау;
3) Зерттеуге алынған аймақтағы экожүйелерге әсер ететін факторлар мен
негізгі көздерді анықтау;
4) Басым ластаушы заттарды, сонымен қатар неғұрлым кері әсерге душар
болған қоршаған табиғи ортаның құрам компоненттерін анықтау;
5) Қоршаған ортаның ластану себебін зерттеу;
Қоршаған табиғи ортаның ластануын кешенді зерттеудің концептуалды негізі
ретінде табиғи және антропогендік көздердің анализін қамтитын геожүйелік
бағыт қолданылады. Қазақстан республикасының 2007-2024 жылдарға арналған
тұрақты дамуға көшу концепциясында дамудың әлеуметтік, саяси, экономикалық,
экологиялық факторларының өзара жанаса дамуы және еліміздің халқының өмір
сүру сапасын жоғарылатуға бағытталған бірыңғай процесс екені қарастырылған.
Табиғи ортаның өзін - өзі қайта қалпына келтіру және антропогендік
әрекеттің зардаптарын қайтадан орнына толтыруға жеткілікті қабілеттері бар
ландшафталық, биологиялық әртүрлілікті сақтап, қайтадан қалпына келтіру
үшін елімізде ғылыми негізделген шаралар жүзеге асырылатын болады.
Табиғи ортаны сақтау және қалпына келтіру шаралары келесі жолдармен
жүзеге асырылады:
-қоршаған ортаның сапасына қарай жүйені басқаруды оптималдау;
-табиғатты пайдалануды басқаруда экожүйелік бағыт қолдану;
-мемлекеттік, өндірістік, қоғамдық және өндірістік бақылау жүйелерін,
сонымен қатар экологиялық аудитті жетілдіру;
-қоршаған ортаның қадағалау жүйесін дамыту;
-жер және су ресурстарының ауа бассеинінің ластануының алдын-алу;
-климатқа және жердің озон қабатына антропогендік әсерді төмендету;
-биологиялық әртүрлілікті тұрақты дамыту және сақтау;
-аса қорғауға арналған табиғи аймақтарды еліміздің аймағына шаққанда 10
%-ға дейін көлемін кеңейту;
-табиғи жүйелердің тұтастығын қайта қалпына келтіру және сақтау, соның
ішінде гидротехникалық құбырларды, жеңіл көлік және темір жолдарды, газ
және мұнай құбырларын салуда және ауыл шаруашылық әрекеттер барысында
олардың фрагментке бөлінуінің алдын-алу;
-өндірістік объектілердің өмір сүру циклы тоқтағаннан кейін табиғи
ландшафтыларды қайта қалпына келтіруді міндетті түрде талап етуді қолдану;
-экологиялық зардапқа ұшыраған зоналарды космостық және әскери сынақ
кешеніндегі полигондарды реабилитациялау;
-Каспий теңізі айлағының және оған етене жақын аймақтардың ластануының
алдын-алу;
-өндірістік және қолданыс қалдықтарын кәдеге жарату және қайта өңдеу
көлемін арттыру;
-халықаралық бірлестіктерді кеңейту.
Қоршаған ортаның зиянды әсерлерінен халық денсаулығын сақтау,
мемлекеттік саясаттың тұрақты даму саласындағы маңызды элементтерінің бірі
болып табылады. Халық денсаулығын зиянды экологиялық факторлардан сақтау
мақсатында келесі шаралар жүзеге асады:
-экологиялық қауіп – қатерді бағалау және оны төмендету үшін
программалар құру;
-халық қоныстанған аймақтарда қоршаған ортаның сапасына нормативті
шартты түрде қамтамасыз ету қажет;
-су құбырларындағы сулардың және ауыз сулардың сапасына талаптарды
арттыру;
-тұрғын үйлердегі ортаның жағдайын әсіресе радиоактивті параметрлерді
бақылау;
-экологиялық зардаптарға байланысты туындаған ауруларды емдеу үшін
клиникалық орталықтар салу;
-қоршаған ортаны қорғау саласына халықаралық конвенциялармен
келісімдерде қарастырылған халықаралық қаржы экономикалық механизмдерді
қолдану;
Қоршаған ортаны қорғауды ғылыми негізбен жүргізу. Қазақстан
республикасында қоршаған ортаны қорғауды ғылыми негізде жүргізу еліміздің
тұрақты даму жолын анықтайтын негізгі элементтердің бірі болып табылады.
Қазақстан республикасындағы қоршаған ортаны қорғау саласындағы ғылым келесі
негізгі бағыттармен дамуы тиіс:
-тұрақты даму саласындағы ғылыми зерттеулер жүргізу;
-қоршаған ортаны қорғауды басқарудың ғылыми негізін жасау;
-қоршаған орта жағдайының индикаторлар жүйесін қорғау;
-экологиялық аймақтау;
-локальды экологиялық шешу жолдарын қарастыру;
-аз қалдықты ресурстарды үнемдейтін жаңа экологиялық тиімді технологияны
жасау.
Қоршаған ортаны қорғауда ғылымды негіз ретінде қолдану елімізде
туындаған көптеген экологиялық мәселелерді шешуге мүмкіндік береді. Себебі,
ғылыми зертханаларда туындаған әдістерді қоршаған ортаның құрам
компоненттерін қайта қалпына келтіруде қолдану келеңсіз құбылыстарды шешуге
мүмкіндік береді.
I. Зерттелетін аймақтың табиғатына және шаруашылығына сипаттама (Қаламқас
кен - орны өңірін қамтитын аймақ).
1.1. Зерттелетін аймақтың жалпы географиялық сипаттамасы
Маңғыстау облысы Касспий теңізінің солтүстік жағалауында орналасқан. Жер
аумағы 165,7 мың км2. Маңғыстау облысына төрт түбек енеді. Олар: Бозашы,
Түпқараған, таулы Маңғыстау және Маңғыстау. Тұрғыны 349,6 мың адам. Жер
бедері күрделі. Халықтың орташа тығыздығы 1 км2 - ге 2,1 адамнан келеді.
Қала халқының үлесіне бүкіл халықтың 80,3% келеді. Қалалары Ақтау,
Жаңаөзен, Форт-Шевченко. Ақтау қаласы – облыс орталығы, 175600 тұрғыны бар
және Қазақстанның жалғыз теңіз порты болып табылады. Қазіргі кезде 2 электр
жүйесі, атом энергетика комбинаты, Каспий орта машина жасау, мұнай-газ
өндіру кәсіпшіліктері, пластмасса зауыты, еншілес мемлекеттік және
өндірістік кәсіпорындар, ұлутас және басқа құрылыс материалдарын өндіретін
кәсіпорындар, Қазақ балық флотының кәсіпорындары, тігін фабрикасы мен сүт
зауыты жұмыс істейді.
Маңғыстау облысы республикамыздағы минералды-шикізат ресурстарын
қамтитын аймақтың бірі. Мұнда мұнайдың – 24 % сақтаулы, 8 % -табиғи газ,
0,7 % - конденсат, 3,2 % - урандық руда, 0,3 % - фосфориттер, 100 % - сирек
кездесетін элементтер бар. Аймақ мұнай, газ және конденсат секілді
шикізаттарға аса бай. Облыста көмірсутекті шикізаттардың 69 кен орны
белгілі. Атап айтқанда, мұнда мұнай қорының үлесі 735 млн.т., газдың үлесі
164 млрд.м3, Ластаушы көзі ретінде Қаламқас, Жетібай, Арман, Доңға,
Қаражанбас кен орындары, сонымен қатар, автокөлік және өндірістік
кәсіпорындар болып табылады.
1.2.Зерттелетін аймақтың климатына сипаттама
Маңғыстау өңірі континенталды жартылай шөл климаттық аймаққа кіреді.
Негізгі климаттық көрсеткіштері 1-кестеде көрсетілген.
1 кесте – Аймақтың климаттық көрсеткіштері
Көрсеткіштер Мәндер
1 2
Климаттық аудан Оңтүстік зоналылық
Жергілікті бедер Адырлы жазықтық
Ауаның орташа жылдық температурасы, 0С +8
Орташа айлық температура:
-салқынырақ айдағы, 0С -8
-қатты ыстық айдағы, 0С +30
Жылы мезгілдің жалғасы 9
Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері,мм 120
Ауаның ылғалдылығы:
-суық мезгілдегі, % 75
-жылы мезгілдегі, % 56
Қар жамылғысы, см 25-ке дейін
Топырақтың қату тереңдігі, м 0,8
1 кестенің жалғасы
1 2
Желдің жылдамдығы:
-қаңтардағы ең жоғары мән, мс 8,9
-шілдедегі ең төменгі мән, мс 5,1
Желдің бағыты:
-суық мезгілде Шығыс,оңтүстік-шығыс
-жылы мезгілде Солтүстік,солтүстік-батыс
Кестеден көрінгендей, ауаның аса жоғары температурасы +43°С, ал аса
төмен температурасы - 27°С. Топырақ бойының қату температурасы 0,8м.
Аймақтың климаты ауа массасы күйінің әсеріне қарай өзгеріп отырады. Жылдың
суық периодында ауа массасы европа континентінің батыс бөлігінен келсе,
жылдың жылы периодында ол Орта Азия және Иран шөлдерінен келетін қызған
ауа массаларымен алмасады. Жылы атлантикалық ауа массалары территорияның
ылғалдылық дәрежесіне ешқандай әсер етпейді, себебі ауа құрғақ күйде
келеді және де өңірдің тегістік сипаты ауа массасының ғайларындағы
температуралық режим тұрақсыз. Температура +13°С-дан +15°С-ға дейін
көтеріледі, ал ыстық күндер 20-күнге жетеді . Ызғарлы қыс 20-25 жылда бір
болады, бұл кездерде ауа температурасы -20° және -30°С дейін төмендейді.
Көктем айларында ауа температурасы интенсивті түрде жоғарылайды.
Температураның артуындағы тәуліктік ауытқуы 10°С тең. Жаз айы өте ұзақ.
Ашық құрғақ ауа басым. Жаз мезгіліндегі орташа айлық температура 30°-31°С,
кей кездерде 42°-43°С-қа жетеді. Күз айы жылы және құрғақ. Қыркүйек айының
орташа температурасы 25°С, қазан айының орташа температурасы 15°С. Қараша
айының орташа температурасы 6°С. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы оның
температуралық режиміне және атмосфераға ылғалдың түсуіне байланысты.
Жылдың суық мерзіміндегі ылғалдылық дәрежесі 80%. Ылғалдылық дәрежесі жаз
айларында өте төмен (60-62%). Қаламқас, Қаражанбас мұнай-кен орындары
Маңғышлақ жартылай арал аймағының климаты мен солтүстік шығыс климаттық
аймақтың шекарасында орналасқан. Қысы суық, тұрақсыз, бұлтты ауа - райы
тән. Ызғарлы, суық қараша айының ортасынан басталады. Жылдың аса суық
айында ауа температурасы күндіз 4°С-тан 6°С дейін, ал қыста -7°С тан -15°С-
қа дейін болады. Топырақ бойының қату тереңдігі 80 см. Тұманды күндер 6 ай
бойы созылады.
1.3. Зерттелетін аймақтың экожүйесін ластаушы көздер
Жер бетіндегі тіршілік пен жансыз дүниенің арасында гармониялық қатынас
бар. Бұл гомеостаз бұзылса адам өміріне зиян келеді.Табиғатта жаратылған
тау, өзен, орман, өсімдік әлемі, тағы жануарлар себепсіз жойылмай, бұзылмай
қорғанышы болуымызды қажет етеді. Мұнай жерге де, суға да төгіліп зиян
келтіреді. Жерде өсімдік өспейді, мұнай буымен ауа бұзылады. Су бетіндегі
мұнай ауа мен су буының табиғи алмасуын тоқтатады және тіршілігін жояды.
Тек танкерлерді тазартқанда теңізге төгілетін мұнай мыңдаған тоннаға
жетеді.
Топырақ қасиеттерінің өзгеру дәрежесі олардың меншікті қарсыласуымен,
кескіннің тереңдікте бұзылуына, топырақ қабатының орналасу және алмасуымен
тікелей байланысты. Мұнаймен химиялық ластану топырақ кескінінің мұнай
өнімдерімен қанығуына және битумды қабаттың түзілуіне әкеледі. Аз ластану
дәрежесі кезінде топырақ кескіні 5см аз тереңдікте мұнаймен қанығады, битум
қабығы түзілмейді; Орташа – 5-10 см сәйкес, күшті -10-11см (жиі битум
қабығы түзіледі); өте күшті - 20 см жоғары тереңдікте мұнаймен қанығады, әр
түрлі тереңдікте битум қабығы түзіледі. Мұнаймен ластанған топырақ кескіні
қою қоңыр және шайырлы қара түсті, битум қабығы жабысқақ, тығыз болып
келеді. Ластанған топырақта шірінді мөлшері және сіңірілген негіздер
ластануының дәрежесі жоғарылайды. pH-ортасы, азот, нитрат мөлшері,
интерфаза және дегидрогеназды белсенділік қарқындылығы төмендеп, улы
металдар (қорғасын, кобальт т.б) мөлшері көбейеді. Мұнаймен химиялық
ластану жиі топырақ кескінінің техногенді бұзылуы мен тұздануына әкеледі.
Мұндай өнеркәсіптік ағын сулармен аккумуляциялану кезінде ерекше техногенді
морфологиялық кескінді сортаң және сор топырақтар түзіледі.
Көміртегі, азот және күкірт оксидтерінің қышқылды жаңбырдың ең негізгі
құрам бөліктері екенін, олардың табиғи жолмен антропогендік жолмен
атмосфераға тарайды.
Күкіртті қышқыл дымқыл ауада біртіндеп күкірт қышқылына айналады. Күкірт
және күкіртті қышқылдың атмосферадағы үлесі 23, ал қалған бөлігі азот және
азотты қышқылдар құрайды. Олар азот (IV) оксидінің су буының әсерінен
түзіледі.
Мұнай өнімдерін өндіру және өңдеу кезінде бөлінетін қалдықтар және
факельдерде жағылатын леспе газдар қоршаған ортаға қауіп төндіреді.Озық
технологияның жетіспеуінен өндірілетін мұнай мен газдардың көп бөлігі
ысырап болуда. Мұнай өнімдерін, мазутты және тас көмірді жаққанда
атмосфераға түтінді газдар мен көміртегі оксидтерінен басқа, күкірт (IV)
оксиді бөлінеді, ал ауадағы оттегімен және су тамшыларымен әрекеттесіп
күкірт қышқылын түзеді, яғни қышқылды жаңбырлар пайда болады.[30]
Озон қабаты адам баласының қорғанышы, күннің ультракүлгін сәулелер
артығын ұстайды және кері шағылтады. Жердің де зиянды булануынан қорғайды.
Ауаға көтерілетін қатты заттардың түйірлері 10 милимикрон болатындары бір
ай бойы ауада болып жерге оралады. Түйірлері 4-10 милимикрон шамасындағылар
бұрынғы көтерілген жерінен ұзақ сапар шегеді де едәуір қашықтықта барып
жерге түседі. Қатты түйірлердің барлығы да әр мезгілде жерге оралады.
Атмосфераның өзінен-өзі тазаланып тұруына икемділігі осындай.[4]
Қаламқас мұнай - газ кен-орны көздері бөлетін зиянды заттардың физико-
химиялық және уландырғыш қасиеттерін талдап, олардың ең қауіптілері-
күкіртсутегі, азот және күкірт (IV-VI) оксидтері. Күкіртсутегінің
қауіптілік деңгейі жоғары, сонымен бірге ауадан ауыр болғандықтан жер
бетіне жақын жерге жинақталады. Мұнай кен орындары және тұрмыстық ағынды
сулардың көмірсутектері мен улы химиялық қосылыстар жыл сайын қоршаған
ортаға түсіп ластайды. Оларды тазартуда механикалық, химиялық,
микробиологиялық әдістер қолданылады. Механикалық және химиялық әдістерімен
тазалау толық және тиімді емес. Қазіргі таңда микробиологиялық әдістердің
тиімділігі жоғары бағалануда. Табиғи ортада организмдердің өзі де
органикалық заттарды бөледі, бірақ табиғаттың өздігінен тазалану процесі
баяу жүреді. Ластанған сулардың өздігінен қалпына келуі бірқатар
факторларға байланысты. Олар физикалық, химиялық және биологиялық
факторларға байланысты. Алғашқы екі фактордың әсерінен мұнай мен мұнай
өнімдерінің деструкциясы соңына дейін жүрмейді. Биологиялық факторлар су
қоймаларының өздігінен тазалану процесінде алдыңғы орынды иеленеді. Онда
шешуші рөлді мұнай тотықтарын микроорганизмдер атқарады. Олардың әсерінен
мұнай қарапайым қосылыстарға дейін трансформацияланады, одан әрі су
қоймаларындағы көміртек айналымына қатысатын және органикалық заттардың
жинақталуы жүреді.
Микроорганизмдер негізінде жасалынатын биопрепараттар әлемдік деңгейде
қолданылады. Мысалы Путидойл, Микозим бактериалды препараттары Ресейде
нәтижелі пайдалынылады. Мұндай тазарту әдістерін қолдану АҚШ-та XX ғасырдың
өзінде қолға алынған болатын. Қазақстандық зерттеушілер мұнай және мұнай
өнімдерін ыдырататын препараттарын өңдеуде.
1.3.1. Атмосфераны ластайтын өндірістік көздерден шығарылатын ластаушы
заттар
Қаламқас өңіріндегі МКӨАЦ-да (Мұнайды кешенді өңдеу және айдау цехында)
мұнайды дайындау кезінде атмосфералық ауаның ластануы келесі
ингриеденттердің әсерінен жүреді:
-резервуардағы мұнайдың ауа клапандары арқылы булану нәтижесінде
францалық жалғастырғыштардың және тығыздап-реттеуші арматуралардың мықты
бекімегендігінен бөлінетін көмірсутектер;
-мұнай газдарының, сонымен қатар мұнайды қыздыру пештерінде отын ретінде
пайдалынылатын серіктес газдардың жану өнімдері болып табылатын көміртегі
оксиді, азот оксиді, күл, метан, көмірсутектер.
МКӨАЦ (мұнайды кешенді өңдеу және айдау цехында) атмосфераға
лақтырылатын ластаушы заттардың негізгі көздері:
-факель;
-технологиялық резервуарлар;
-ГСМ жинақтамасы;
-су резервуарлары;
-буферлі резервуарлар;
-мұнайды қыздыру пештері;
-пештердегі үрлеуші свечкалар;
-сеператорлар;
-насостар;
-дренажды жинағыштар.
Атмосфераға лақтырылатын ластаушы заттардың мөлшері 2 - кестеде
берілген. МКӨАЦ - да пайдаланылған қондырғыдан лақтырылатын ластаушы
заттардың жалпы мөлшері 20,947гсек немесе 651,011тж.
2- кесте - Атмосфераға лақтырылатын ластаушы заттардың мөлшері
Шығу көзі Ластаушы заттардыңТасталынатын ластаушы
атауы заттардың мөлшері ШМК
гсек т жыл
мгм3
МКӨАЦ Көмірсутектер 3,339 95,551 4,2
Азот оксидтері 0,490 15,508 0,3
Көміртек оксиді 14,329 451,944 13,0
Күл 1,585 49,980 2,0
Метан 1,204 38,028 1,5
Кестеде көрсетілгендей зерттеліп отырған аймақтың атмосфералық ауасының
құрамындағы азот оксидтері және көміртегі оксидтері шекті рұқсат етілген
мөлшерден салыстырмалы түрде жоғары. Бұл оксидтердің мөлшерінің ауа
құрамында жоғары болуы келеңсіз экологиялық құбылыстардың тууына ғана
емес, сондай-ақ, адам денсаулығына кері әсерін тигізеді. Ал күл, метан,
көмірсутектер мөлшері шекті рұқсат етілген мөлшерден аспайды.
Атмосфералық ауаға лақтырылатын заттардың мөлшерін азайту, сондай-ақ
ластаушы заттардың жер бетілік концентрациясын төмендету мақсатына кешенді
технологиялық және арнайы шаралар ұйымдастырылады:
-құбыр қабырғалары есептеу бойынша алынған қалыңдықтан да одан әрі
жұқарған жағдайда ескірген аймақтарын ауыстыру:
-барлық қондырғылардың жұмысының тұрақтылығын қамтамасыз ететіндей
мұнай мен газды дайындаудың технологиялық процестерін автоматтандыру;
-мұнайды айдау және дайындау жүйелеріне ауаның енуін болдырмау;
-мұнаймен ластанған жерлерді рекультивациялау;
Сонымен қатар мұнайды айдау және дайындау процестерін жаңа талаптарға
сай жаңарту жұмыстарын жүргізуді талап етеді. Атап айтқанда:
-өңделетін сұйықтықтардың және газдардың қасиетіне қарай белгілі-бір
көлемде коррозияның ингибиторларын қолдануды қамтамасыз ету;
-қондырғыларды коррозиядан арнайы қорғаушы сыртқы қаптарды,
антикоррозиялық изоляцияларды күшейту секілді шараларды жүзеге асыру;
-құбыр жүйесіндегі ақауларды анықтайтын құбырлардың техникалық
жағдайын бақылайтын диагностикалық құралдар дайындау;
-құбырларда тұздардың, асфальт-шайырлардың, парафиндердің жиналуын
болдырмау үшін дер кезінде тазалау жұмыстарын жүргізу;
-МКӨАЦ-да атмосфераға лақтырылатын ластаушы заттарды ШМК-да (ПДК)
шығару мақсатында жүргізілетін шаралар;
-факельде газдардың күлсіз жануын қамтамасыз ету;
-алдын-ала сақтандырғыш клапандарға тексеру жүргізу;
-мұнайды, суды қыздыру пештеріне, газды қондырғыларға тексеру жүргізу.
Қаламқас өңірі ғана емес, Маңғыстау облысының барлық аймақтарындағы
атмосфералық ауа, мұнай-газ кешені, химия өнеркәсіптері салдарынан
ластанған. Аймақтағы стационарлық көздерден лақтырылған ластаушы заттардың
1999-2006 жылдардағы жылдық көрсеткіштері 1-суретте көрсетілген.
1сурет - Аймақтағы стационарлық көздерден лақтырылған ластаушы
заттардың 1999-2006 жылдардағы жылдық көрсеткіштері
Суретті талқыласақ, Маңғыстау аймағында 2003 жылы ауаға лақтырылатын
ластаушы заттардың 91% мұнай - газ секторының үлесіне тиеді. Ластаушы
заттардың жылдық көрсеткішін талдай келе, 2006 жылы 1999 жылға қарағанда
лақтырылатын ластаушы заттардың мөлшері 36000 тоннаға төмендеген. Бірақ,
соңғы төрт жыл бойынша лақтырылатын ластаушы заттардың динамикалық үлесі
55000 тоннадан 65000 тоннаға жоғарылаған. Соңғы жылдарда атмосфералық ауаны
ластаушы көз ретінде ААҚ Маңғыстаумұнайгаз, Өзенмұнайгаз, АО
Қаражанбасмұнайгаз, КазТрансОйл, Интергаз Центральная Азия болып
табылады. 1990-шы жылдардың басынан қоршаған ортаны зерттеудің дүниежүзілік
белсенді кезеңі басталады. Біз планетамызбен не істеп жатырмыз - деген
сұраққа ғалымдар жауап беруге әрекеттенді. Өндірістік төңкерістің адам мен
табиғат арасындағы қарым-қатынастарды түбегейлі өзгерткенін анық түсіндік.
Адамзаттың әрекеті алдымыздағы ғасырдың орта немесе соңғы кезеңінде жер
бетіндегі тіршіліктің өркендеу, дамуына кедергі жасайтынына осы кездің
өзінде алаңдатып отыр.
1992-ші жылы қабылданған Климаттың өзгеруі туралы БҰҰ Халықаралық
Рамалық конвенциясы дүние жүзі мемлекеттерінің алдына қойған ең күрделі
мәселе, климаттың кең-көлемді жылынуын (парниктік эффект) және оның зиянды
зардаптарын болдырмауға арналған.
Мұхиттың ластануы, жердің тақырға айналуы, озон қабатының жұқаруы және
өсімдіктер мен жануарлар түрлерінің тез жойылуы климаттың өзгеруі
нәтижесінде ғаламдық климаттың өзгеру қаупі туады. Бұдан туындайтын негізгі
салдар - жер бетінің орташа температурасының көтерілуі және ауа-райының кең
масштабты аймақтарының өзгеруінен және т.б. біз күтпеген апатты құбылыстар
болуы мүмкін.
Адамзат, өсімдіктер және жануарлар тіршілігі атмосфераның төменгі
қабатында, жер бетінде өтеді. Осы кездегі зиянды өзгерістер адамзат
әрекетінің жерді қоршап тұрған атмосфераға кері әсерінің нәтижесі. Адамзат
өз әрекетімен ауаны табиғи қалпына келтіре алмайтындай етіп, түсініксіз
дәрежеде бұзды. Атмосфера құрамындағы газдар тепе-теңдігі өзгеруде. Олар -
ауа құрамындағы парникті газдар, көмір қышқыл газы (СО2), метан (СН4),
азоттың тотықтары (NxOy) және т.б. Аталған табиғи газдар атмосфераның
(0,1%), ал, оттек (21 %), азот (78 %) құрайды. Жер бетіндегі жылы жамылғы
ретінде парникті газдардың маңызы зор, олар жылу жинайды және сақтайды.
Егер бұл газдар болмаса, жер беті суына кеткен болар еді.
Парниктік эффект. Жер бетіндегі тіршіліктің негізгі көзі - күн
радиациясы. Осы радиацияның аздаған бөлігі (30 %) жер беті арқылы,
атмосфера арқылы, негізінен бұлттар арқылы космосқа кері қайтады. Дегенмен,
күн радиациясының жер бетіне жеткен қысқа толқынды бөлігі (55 %) атмосфера
қабатынан өтіп, ауаның мөлдір болуы себепті атмосфераны қатты қыздыра
алмайды. Бірақ, осы радиация жер бетін қыздырып, ұзын толқынды радиация
сәулелерін шығарады. Атмосфера кұрамында кездесетін "парникті газдар" ұзын
толқынды радиацияны сіңіріп, атмосфераны жылытады. Жер бетінің жылыну
салдарынан атмосфераға көтерілген ұзын толқынды радиация су буы, көмір
қышқыл газы т.б. табиғи парникті газдармен сіңіріледі. Аталған газдар жер
бетіндегі энергияның тікелей космосқа кері қайтуына кедергі жасайды. Оның
орнына радиация, ауа ағымдары, булану, бұлттың пайда болуы және жауын-
шашынның түсуі сияқты өзара қарым-қатынастағы процестер энергияны
атмосфераның жоғарғы шекарасына жеткізіп, ғарышқа кері қайтарады. Ғарышқа
кері қайтқан ұзын толқынды радиация жер бетінен басталған радиациядан аз
болғандықтан, тіршілік иелері күн сәулесінің энергиясымен қамтылған.
Сонымен, атмосфераның күн энергиясын жарғақ тәрізді төмен жер бетіне мол
мөлшерде, ал жоғары ғарышқа аз мөлшерде өткізетін қасиеті бар. Осы себепті
атмосфера жылуды өзінің ұзын толқынды спектр аймағындағы күңгірттігімен
сақтай алады. Энергияны аз мөлшерде тасымалдап, баяу тура жүретін процесс
тіршілікті сақтауға ьқпалын тигізеді. Энергияның жер бетінен ғарышқа
кедергісіз өту жағдайы туса, онда жер бетіндегі ауаның температурасы 30°С-
қа төмендеп Жер суық, тіршілігі жоқ, өсімдіксіз Марс тәрізді планета болар
еді.
Климаттың табиғи өзгерісінен шөлдің молаюы жеделдейді. Құрғақшылық
кезеңі мен қарқыны топырақтың құнарлылығын нашарлатып, шөлдің молаюына,
климаттың құрғауына душар етеді. Бұл жағдай Солтүстік Африканың Сахель
аймағында байқалды. Себебі, соңғы он жылда жауын-шашын 20-30 % кеміп,
топырағы қатты тозды. Ылғалдылықтың кемуінің нәтижесінде бұта тектес және
көп жылдық шөптесін өсімдіктер жойылып, бір жылдық шөптесін өсімдіктер
қалады. Ұзақ соғатын қатты желдерден топырақтың беткі құнарлы қабаты ұшып
жойылып, астыңғы жағы қақырап мүжіледі. Тропиктік өсімдік жамылғысы жоқ
ылғалды аудандарда жер қабаты көп жауған нөсер жаңбырға тікелей байланысты.
Шөлдің молаюы климаттың аймақтың және кең көлемді өзгеруіне әсер етеді.
Топырақ сапасының және өсімдік жамылғысының кемуінің салдарынан температура
көтеріліп, ылғалдылық дәрежесі төмендеп, жергілікгі климатқа әсер етеді.
Келтірілген жағдай аталған ауданнан ауа айналымы мен аймақтық климатқа
әсерін тигізіп, құрғақ климатты аудандарды да күйзелтеді. Шөлдің молаюы
(онымен күрес шаралары) кең көлемді климатты және парникті газдардың
бөлінуін, оның сіңірілуін өзгертеді. Мысалы, топырақ және өсімдік
жамылғысының өзгеруі қосымша көміртегін арттырады, осыдан өсімдіктің келесі
даму кезеңіндегі өнімдерде ауадағы көміртегі көп мөлшерде сіңіп, жиналады.
Осындай алқаптарда жайылған мал метанды көп мөлшерде ауаға бөледі, ол
ауадан құрғақ топыраққа сіңіріледі. Осы малдың қилары топырақты
құнарландырса, онда азоттың шала тотығы молаяды. Кең көлемдегі
пайдаланылатын энергиямен салыстырсақ, бұл өте аз тәрізді, бірақ, кейбір
мемлекеттер жиі пайдаланып, парникті газдардыд атмосфераға бөлінуін
арттырады.
1.3.2. Су объектілерінің ластануы
Қаламқас кен орнынан алынған эмульсия мұнай және суға бөлінгеннен
кейінгі ақаба суды дайындау қондырғысындағы су резервуарларына беріледі,
одан насос көмегімен пласталық қысымды ұстап тұру жүйесіне айдалады. Ақаба
судың компоненттік құрамы 3-кестеде берілген.
3 – кесте - МКӨАЦ – дағы ағынды судың химиялық құрамы
Компоненттердің атауы Мәні, Компоненттердің орташа құрамы
г эквивалент
мг - эквл мгл
1 2 3 4
1. Аниондар:
СО 30 0,0 0,0
HCO 61 3,4 206,8
CI 35,5 2102,8 71895,8
SO 48,03 0,0 0,0
2. Аниондардың жалпы 2025,3 98137,3
мөлшері, An-
3. Катиондар:
Ca 20 274 5465,5
Mg 12 181 2168,3
Na+ + K+ 23 1643,1 36584,1
Fe3+ 19 0,2 4,1
Fe2+ 28 1,0 26,6
4. Катиондардың жалпы 2781,8 45148,1
мөлшері
5. Жалпы минерализация 119639,2
Аn- + K+
6. Жалпы кермектілік. ЖК 455
7. Тығыздық с,гсм3 20 1,078
0С кезінде
Пласталық қысымды ұстап тұру жүйесіндегі пластаға айдау үшін
қолданылатын ақаба судың физико-химиялық параметрлерінің талап етілетін
проектілік нормасы 4-кестеде берілген.
4 – кесте – Ақаба судың физико-химиялық параметрлерінің талап етілетін
проектілік нормасы
Параметрлердің атауы Өлшем бірліктері Параметрлер мәні
20 0С кезіндегі тығыздық гсм3 1,08 – 1,20
Механикалық қоспалардың құрамы мгл 40
Темір окисі мгл 3
Мұнай өнімдері мгл 50
Еріген оттегі мгл 1
Сульфат түзуші бактериялардың саны клетокл 10
Сульфаттар саны мгл 2,5 – 4
Жалпы минерализация гл 80 – 160
Ағынды судағы металл коррозиясының ммжыл 0,29
жылдамдығы
Судың түрі Кальций хлориді түріндегі жоғары
минералды тұздық
4 - кестеден көрінгендей, МКӨАЦ объектілеріндегі қондырғыларды
коррозиядан сақтау, сәйкесінше ингибиторларды қолдана отырып,
электрохимиялық және химиялық әдістермен жүргізіледі. Технологиялық
қондырғылардың коррозияға ұшырауына локальді сипат тән. Бұл сипатты сандық
мәндермен нақтыласақ, питингілердің түзілу жылдамдығы V=1,4 ммж. Мұнайды
дайындаудағы технологиялық процестердің сапасын арттыру және МКӨАЦ-дағы
қондырғыларды сақтау үшін деэмульгаторлар тұз жиналуға қарсы, сондай-ақ,
коррозия ингибиторлары, деэмульгаторлар қолданылады. Мұндай жағдайда
қолданылатын реагенттерге сипаттама 5-кестеде берілген.
5 – кесте - Реагенттерге сипаттама
Химиялық реагенттер 20 0С 20 0С Қату
кезіндегі кезіндегі температурасы,
тығыздық, тұтқырлық 0С
кгм3
Деэмульгаторлар Диссолван 950 30*10-3 Па*с 50 -ден төмен
V3144
Диссолван 930 45*10-3 Па*с Минус 40
4411, 4908
Коррексид 930 8*10-6 м2с Минус 12
77-98
Коррозия
ингибиторлары
Додиген W 880 3,5*10-3Па*с Минус 55
180-2
Додикор 890 4,5*10-3Па*с Минус 40
V4712
Бактерам 930 120*10-3Па*с Минус 6
-607
СК -378 930 30*10-3 Па*с Минус 15
Норуст Ра 852 Минус 40
-23Д
Тұздану ПАФ -13 1000-1500 80*10-6 м2с Минус 50
ингибиторлары
Додискейл V1140 Минус 35
2870К
Кестеден көрінгендей реагенттерді енгізу технологиялық режимге сай,
белгілі-бір нүктелерде НД типіндегі дозирлеуші насос немесе БР-10 және БР-
25 типіндегі блокты қондырғылар көмегімен жүргізіледі. Реагенттерді белгілі-
бір ретпен, тұрақты беру процестің эффективтілігін арттырады және бұл
мұнайды дайындау процесіне кері әсер тигізбеуі қажет.
1.3.3 Зерттелетін аймақтың топырағының ластануы.
Құрғақ климат топырақ түзілісінің ерекшелігін түсіндіреді. Аридтік
климаттық жағдайларда рельеф,түптілік жыныс топырақ түзуші фактор болып
саналады. Шөлді аймақтарда топырақ түзуші негіз сазданған топырақ
горизонтының қуаттылығының аздығы. Климат неғұрлым құрғақ болған сайын
топырақ құрамынан тұздар ұшпайды да, топырақ тұзды болып келеді. Кеуекті
беттік, тұзды горизонттардың түзілуі, топырақтың карбонаттылығында, гумусқа
кедейлігінде, аса гидротермиялық режимге байланысты. Тұран шөл зонасына екі
топырақ типі тән: қоңыр және күлгін- қоңыр. Е. В. Лобовой еңбектерінде
күлгін-қоңыр топырақтың шөл топырағына жататындығы дәлелденсе де, қоңыр
топыраққа зоналдық сипат тән екендігі туралы жалпы бір көзқарас жоқ.
Көптеген Қазақстандық топырақ зерттеушілер қоңыр топырақтарды Қаламқас
өңірінде байқалмайтын шөл зонасының солтүстігіне жатқызады. Қарастырылып
отырған өңірдің топырағына әртүрлілік (суглинисті, құмды) тән. Бұл өңірдің
көптеген бөлігін солончактар, тақырлар, құмдар алып жатыр. Сонымен қатар
жартылай ылғал топырақ түрлері кездеседі. АН КазССР-дің топырақтану
институтының мәліметтері бойынша Қаламқастағы зоналды топырақ - 57,08 %
құрайды. Оның ішіндегі 34,9 % күлгін қоңыр топырақ, 21,18 % - қоңыр
топырақ, 37,2 % интразоналды (солончактар, тақырлар, солонцалар) топырақ,
5,2 %-геологиялық түзіліс тән топырақ (құмдар т.б), 0,52 % - лугово - бурый
топырақ. Маңғышлақ, Бозашы жартылай аралының солтүстік және солтүстік
батыс бөлігіндегі топырақ – солтүстік шөлдің қоңыр топырағына, ал ,
оңтүстік, оңтүстік - шығыс бөлігіндегі топырақ оңтүстік шөлдің күлгін -
қоңыр топырағына жатады. Топырақты – географиялық аудандастыру бойынша
зерттелетін өңір (аймақ) – шөл-дала зонасына жатады. Бұл аймақтың
топырағының ерекшелігі гумустың және гумус горизонтының қуаттылығының
аздығы. Жартылай шөлді аймақтың қоңыр топырағының беттік горизонты тотыққа,
кальцийге, магнийге кедей. Топырақтың механикалық құрамына байланысты гумус
мөлшері 0,2 - 2,5 %. Аналитикалық зерттеу нәтижелері бойынша, Маңғыстау
аймағының қоңыр топырағында аса техногендік әсердің жоқ екені дәлелденді.
Мұнайдың көмірсутектік қатарының жалпы мөлшері 8,1 мгкг, ал полиароматты
көмірсутектер шекті рұқсат етілген мөлшерден аспайды. Пирен өте аз мөлшерде
(0,012 мгкг) табылды.
5 – кесте - Маңғыстау аймағындағы Қаламқас және Қаражанбас кен
орындарындағы топырақ құрамындағы ауыр металдардың мөлшері
Үлгі алу Топырақтың Топырақтағы ауыр металдардың құрамы, мгкг
пункті реакция
жүру ортасы
Азот (N2) 78,08
Оттек (О2) 20,94
Аргон (Аr) 0,93
Көмір диоксиді (СО2) 0,03
Озон (О3) 0,00005
Гелий, метан, криптон
және сутектің аздаған 0,002-ден аз неон
мөлшері
7 - кесте - Біріккен Ұлттap Ұйымы бағдарламасының ЮНЕП деректері негізгі
ластағыштар жылына 25 млрд т болса, оларға:
Компоненттер Көлемі бойынша млн. тж
Көмір диоксиді мен шаң-тозаң
бөлшектері 8000
Азот оксидтері (NxOy) 60
Күкірт диоксиді 200
Көмірсутектер (CXHV) 80
Әр түрлі ортаға байланысты шекті мөлшерлік концентрацияның - ШМК (ПДК)
сипатына қарай белгілену ерекшеліктері болады. Төменде солардың кейбіреуіне
тоқталайық. I. Ауа ортасында:
1. ШМКжз. - жұмысшы зонадағы ауаның құрамындағы ластаушы заттардың
шекті мөлшерлік концентрациясы, (мгм3) (ПДКр.з-рабочей зоны). Бұл
концентрация аптаның 8 сағаттық жұмыс күнінде (жексенбіден басқа күндерде),
немесе аптасына жалпы 41 сағаттан аспайтын жұмыс істеген кезде жұмыс
жасының соңына дейін (25-30 жыл) ауырмаған, немесе қазіргі зерттеу әдістері
оның ешқандай ауруын тіркемеген немесе денсаулығында ешқандай ауытқулар
болмаған шаманы білдіреді. Жұмысшы зона деп, еденнен немесе жұмысшы тұратын
жерден 2 м биіктіктегі кеңістікті айтады.
2. ШМКм.б -тұрғын үйлер орналасқан аудан ауасындағы максималды бір
реттік шектік концентрация,мгм3(ПДКм.р. максимально разовая). Бұл
концентрация сол ауамен 20 минут тыныс алынған жағдайда, адам организмінде
рефлекторлық (субсенсорлық) реакция бермеуі керек.
3. ШМКо.т.-тұрғын үйлер орналасқан аудандағы ауа кұрамындағы улы
заттардың орташа тәуліктік шекті мөлшерлік концентрациясы, (мгм3) ( ПДКсС.
- среднесуточная). Бұл концентрация адам ол ауамен қанша уақыт тыныс алса
да тікелей немесе жанама ешқандай әсер етпеуі керек. II Сулы ортада:
ШМКС- шаруашылық пен ауыз сулары және мәдени-тұрмыстық салада қолданылатын
сулардың қоймаларындағы заттардың шекті мөлшерлік концентрациясы,(мгл)
(ПДКв - в воде водоема хозяйственно-питьевого и культурно-бытового
водопользования). Бұл концентрация адам органдарына өмір бойы тікелей
немесе жанама әсер етпейтін және келешек ұрпақтарға әсерін тигізбей
гигиеналық шарттарды нашарлатпайтын болу керек.
ШМКб.ш. - балық шаруашылығында қолданылатын сулардағы заттардың шекті
мөлшерлік концентрациясы, (мгл) (ПДКв.р- в воде водоема используемого для
рыбо-хозяйственных целей).
Су үшін интегралды көрсеткіштер:
а) Судың оттектегі биологиялық қажеттілігі - ОБҚ (ВПК -биологическая
потребность в кислороде)- органикалық заттардың биохимиялық тотығуы
кезіндегі (нитрификация процестерінен басқа) сынаманың (проба) белгілі-бір
уақыт аралығындағы (инкубация уақытындағы) жұмсайтын оттек мөлшерін
(2, 5, 20, 120 тәулік), мг О2л су (ОБҚП -20 тәулік, ОБҚП - 5 тәулік)
айтады.
б) Судың оттектегі химиялық қажеттілігі - ОХҚ (ХПК- химическая
потребность в кислороде) – судағы бар барлық тотықсыздандырғыштарды
тотықтыру үшін бихроматтық әдіспен, яғни жұмсалған тотықтырғышқа оттектің
эквивалентті мөлшерде жұмсалуы әдісімен анықталған оттектің мөлшері, мг
О2л су. ОБҚп-ның ОХК қатынасы бойынша (ОБҚпОХҚ) заттардың биохимиялық
тотығу нәтижесі туралы тұжырымдама жасалады.
III. Топырақта:
Аударылған (айдалған) топырақ қабатындағы заттардың шектік мөлшерлік
концентрациясы ШМКа (ПДКп - в пахотном слое почвы) мгкг. Бұл концентрация
адам денсаулығына тікелей немесе жанама жарамсыз әсері болмағандықтан және
топырақтың өздігінен тазалану қабілетіне де әсер етпейді.
Азық-түлік құрамында болатын заттардың шектік мөлшерлік концентрациясы
ШМКа.з. (ПДКпр. - вещества в продуктах питания), мкгкг.
Егер ШМК түрлі орталарда белгіленбеген болса, онда уақытша гигиеналық
норматив уақытша шекті концентрация - УШК (ВДК временно допустимая
концентрация немесе ОБУВ - ориентировочно безопасный уровень воздействия)
енгізіледі. Уақытша норматив белгілі бір мерзімде анықталады (2-3 жыл).
Кейде қасиеттері әр түрлі заттар адам организміне бір-біріне ұқсас
зиянды әсер етуі мүмкін. Мысалы, азот диоксиді мен формальдегид, фенол және
ацетон, этанол және бір топ түрлі органикалық қосылыстарға арналған жиынтық
(суммация) нәтиже деген ұғым бар.
Қоршаған ортаға әсерді толығырақ бағалау үшін кейінгі кездері басқа
критерий қолданыла бастады.
Шекті мөлшерлік экологиялық жүктеме
(ПДЭН - предельно допустимая экологическая нагрузка); су үшін шектік
мөлшерлік ағызылым ШМА (ПДС - предельно допустимый сброс) гс; ауа үшін
шектік мөлшерлік тастау ШМТ (ПДВ - предельно допустимый выброс), гс. Бұл
шамалар уакыт бірлігі ішінде өндіріс орындарының қоршаған ортаға ететін
әсерін сипаттайды, сонымен қатар бұл мәліметтер өнеркәсіптің экологиялық
паспортына немесе сол күшке ие басқа құжаттарға енгізілуі шарт.
Жоғарыда көрсетілген қоршаған ортаға әсерді бағалау критерийлері -
сызба-нұсқасының кемшілігі, табиғат қорғау органдары мен министрліктердің
қоршаған ортаны қорғау функцияларынан жауапкершіліктердің шашыранды
орналасуы, әрі ШМК мәндері әр елде бір-бірінен өзгеше болуы.
Біз тыныс алатын ауада, көптеген зиянды заттар бар. Олар - қатты
бөлшектер, мысалы күл бөлшектері, асбест, көмірсутектердің суда еріген ұсақ
тамшылары және әр түрлі газдар. Бұл ластағыштардың барлығы адам организміне
биологиялық әсер етіп, тыныс алуын қиындатады, жүрек-қантамыр жүйесінің
жұмысын тежеп ауруға шалдықтырады. Ауадағы күкірт диоксиді мен көміртек
(II) және көміртек (IV) оксидтерін қарастырып көрейік.
Күкірт (IV) оксиді SO2 суда еруі нәтижесінде қышқыл жаңбырлар
түзіледі. Н2О + SO2 = H2SO3. Бұл газ негізінен жылу электр станциясы
отындары (мазут, қоңыр көмір, күкіртті мұнай өнімдері) жанғанда бөлінеді.
Көмір немесе мұнайды жаққанда олардың құрамындағы күкірт тотығы екі
қосылыс, күкірттің диоксидін және триоксидін түзеді. Отынның алғашқы жануы
кезінде күкірттің триоксидіне бар болғаны 3% тотығады. Қышқыл жаңбырлар
өсімдіктер дүниесін бүлдіреді, топырақ пен өзендердің қышқылдығын
арттырады.Күкірт диоксидінің 1м3 орташа мөлшері 100 мкг болғанда, ал біздің
көптеген қалаларымыздың ауадағы SO2 мөлшері кейде бұдан әлдеқайда жоғары
екенін тәжірибелер нәтижесі көрсетіп отыр, сондықтан бұл ауа әсерінен
өсімдіктер сарғыш тартып, тыныс алу органдары ауруларының көбейгені
байқалған.
Азот оксидтері (NxOy) көбінесе ормандар өртенгенде, ЖЭС (ГЭС) және
автокөліктерден, азот қышқылы өндірісі мен қопарғыш заттар өндірісі де
бұлардың бөліну кезі болуы мүмкін.
Бұлардың ішінде NO - азот оксиді (II) адамның нерв жүйесіне әсер
етеді, әрі қандағы гемоглобинді азайтып, оттектің жетіспеуіне себеп болады.
NOz, N2O4- оксидтері сумен әрекеттесіп азот қышқылын түзеді.
Азот оксидтері фотохимиялық түтінді тұман (смогтың) түзілуінде, ал ол
пероксиацетилнитраттар түзіп, оның 0,1-0,5 мгм3 мөлшері көзді
тітіркендіріп, ауаның фотохимиялық ластану дәрежесі әсіресе,
автокөліктердің жиі қозғалыстары уақытында, таңертең мен кешкі сағаттарда
қаладағы ауаға көмірсутектер мен азот оксидтері көп мөлшерде бөлінеді.
Көміртек (11) оксиді (СО) - қала ауасында басқа ластығыштардың
барлығынан концентрациясы жоғары. Бірақ, бұл газдың иісі, түсі, дәмі
болмағандықтан біздің сезу органдарымыз оны байқай алмайды.
Оның қаладағы ең үлкен көзі – автокөліктер. Оның 90% мотор отынының
толық жанбауы нәтижесінде түзіледі. 2С+О2 ═2СО, толық жанғанда С +О2 ═СО2.
АҚШ-та 1960 жылдарда автокөлік әрбір 1,5 км 73г көміртек оксидін
бөлген, ал 1981ж.автокөліктер CO белуі 1,5 км 3,4 граммға дейін
азайған.Көміртек (IV) оксиді СО2 - инфрақызыл сәулелерді сіңіруі (700-1400
нм толқын ұзындығындағы), сөйтіп парниктік азаю болумен залал келтіреді.
Өйткені, жер беті барлық энергиясынан спектрдің көрінетін бөлігінің (400-
700 нм) сәулелерін сіңіріп, ал ИҚ сәулелерді ұзын толқындар түрінде
шағылдырады.
1850 жылы адамзаттың техногендік әрекеттерінің нәтижесінде СО2-нің
атмосферадағы мөлшері 0,027-ден 0,033%-ке дейін өскен. Сөйтіп, адамзаттың
XX ғасырда табиғи отындарды жағу мөлшері оның XX ғасырға дейінгі бүкіл
жаққан отын шамасына теңеседі екен.
Шаң-тозаң атмосфераға бөлінген топырақтың эрозиясынан, вулкандардан,
шаңды борандардан түзіліп, 20%-тей шамада адамның әрекеті нәтижесінде, тау-
кен өндірісі шаңдары, цемент және басқа құрылыс материалдары өндірісіне
түзіледі.
Бұл орайда американдық эколог О.Бартон атмосфераның шаңмен ластануы
жөнінде былай деген: "Екінің бірі: не адамзат атмосфераға тасталатын шаң
мөлшерін азайтуы қажет, немесе шаң-тозаң жер бетіндегі адам санын
азайтады."
Шан-тозаң тек денсаулыққа тыныс алуды қиындатып қана қоймай, климаттың
өзгеруіне де үлкен ықпал етеді, өйткені ол күн сәулесін шағылыстырып,
жерден жылудың кетуін қиындатады.
Сонымен, адам әрекеті нәтижесінде климат өзгереді, атмосфераның
химиялық құрамы өзгеріске ұшырайды. Бұл өзгерістердің атмосфераға онша
қатысы болмағанымен, ортаның биотикалық бөлімі оның құрам бөлігі болған
адамға әсер етуші негізгі фактор болып саналады.
Атмосфера (ауа ортасы) екі аспектіде бағаланады:
1.Климат және оның табиғи әсерлердің нәтижесінде өзгеруі мен
антропогенді әсерлердің (макроклимат) нәтижесіндегі өзгерісі және ұсынылып
отырған жобаның нәтижесіндегі өзгеруі (микроклимат). Бұл бағалар іске
асырылайын деп отырған жобаның антропогенді қызметіне климаттың ықтимал
әсерін болжауды да көздейді.
1.Атмосфераның ластануы алдымен оның ықтимал ластануы кешенді
көрсеткіштердің біреуінің көмегімен бағаланады: атмосфераның ластану
потенциалы (АЛП), атмосфераның сейілту (шашыратқыш) қабілеті (АШҚ) және
басқа.
Содан соң, сол аудандағы атмосфераның ластану деңгейін бағалау
жүргізіледі. Климаттық-метеорологиялық ерекшеліктер мен атмосфераның
өзгерістері туралы мәліметтерді сол ауданның гидромет қызметі орталығынан
алады. Нақты түрде алынған ластағыш көздері мен бағалар негізінде жобаланып
отырған объектінің атмосфераны ықтимал ластағыш бағалары арнайы
компьютерлік бағдарламаларда ("Эколог", "Гарант" және басқа) есептеліп, ол
тек атмосфераның ластануын ғана есептеп қоймай, сонымен бірге ластағыш
концентрацияның карта сызба-нұсқалары мен сол алаңға түсе алатын
ластағыш заттар туралы деректерді де береді.
Атмосфераның ластануының басты белгісі - ластағыш заттардың шекті
мөлшерлік концентрациясы (ШМК) (ПДК) болып табылады. Ауадағы ластағыш
заттардың өлшенген немесе есептелінген концентрациясы ШМК(ПДК)-мен
салыстырылады, сөйтіп атмосфераның ластануы ШМК шамасымен өлшенеді.
Атмосфералық ауаның санитарлық сапасын анықтау үшін, ондағы ластағыш
заттардың мөлшерін көлемі 1м3 ауадағы мг-мен алынған салмағымен бағалайды.
Концентрацияны бұл жолмен анықтауды ластағыш заттың кез-келген
агрегаттық күйін анықтауға қолдануға болады. Шет елдерде,мысалы АҚШ-та,
басқа концентрация қолданылады:
Млн-1 ═ ластану көлемі ластанған ауаның 106 көлемі ═ -4% (көлемдік)
Мгм3 =млн -1М 22,4
мұнда: М - ластағыштың молекулалық массасы; 22,4 - 1 моль газдың 25°С
және 760 мм сн. бағ. қысымдағы литрмен алынған көлемі.
Қоршаған ортаға өндіріс орындарының әсерін бағалау негізі болып,
атмосфераға қоспалар таралғаннан кейінгі іс жүзіндегі концентрациясының
шекті мөлшерлік концентрациямен (ІІІМК) салыстырғандағы шамасы болып
табылады. Атмосфералық ауада ІІІМК (ПДК)-ның сәйкес мәндері белгіленген.
Өндіріс ғимараттарының ауасындағы зиянды заттардың концентрациясының
ШМКж.з (ПДКр.з) мөлшері, ауаландырылатын цехтардың ауасындағы шамасы 0,3
ШМКж.з (ПДКр.з), ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz