«Сервир Компании» ЖШС-нің негізгі құралдарының есебі және оның тиімділі пайдалануын талдау
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. Нарықтық жағдайдағы негізгі құралдар есебінің теориялық негіздері ... ... ...9
1.1 Негізгі құралдардың экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Негізгі құралдарды жіктеу және бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Негізгі құралдардың амортизациясы мен құнсыздануын есепке алу ... ... ..16
1.4 Негізгі құралдардың қозғалысын құжаттық рәсімдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2. «Сервир Компании» ЖШС.нің негізгі құралдарының есебі және оның
тиімді пайдалануын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.1 «Сервир Компании» ЖШС.нің негізгі экономикалық сипаттамасы ... ... ..26
2.2 «Сервир Компании» ЖШС.нің негізгі құралдарының есебін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.3 «Сервир Компании» ЖШС.нің негізгі құралдарының есебі ... ... ... ... ... ... .30
2.4 «Сервир Компании» ЖШС.нің негізгі құралдарын тиімді пайдалануды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
3. Негізгі құралдар есебін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
3.1 Негізгі құралдардың есебін жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. Нарықтық жағдайдағы негізгі құралдар есебінің теориялық негіздері ... ... ...9
1.1 Негізгі құралдардың экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Негізгі құралдарды жіктеу және бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Негізгі құралдардың амортизациясы мен құнсыздануын есепке алу ... ... ..16
1.4 Негізгі құралдардың қозғалысын құжаттық рәсімдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2. «Сервир Компании» ЖШС.нің негізгі құралдарының есебі және оның
тиімді пайдалануын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.1 «Сервир Компании» ЖШС.нің негізгі экономикалық сипаттамасы ... ... ..26
2.2 «Сервир Компании» ЖШС.нің негізгі құралдарының есебін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.3 «Сервир Компании» ЖШС.нің негізгі құралдарының есебі ... ... ... ... ... ... .30
2.4 «Сервир Компании» ЖШС.нің негізгі құралдарын тиімді пайдалануды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
3. Негізгі құралдар есебін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
3.1 Негізгі құралдардың есебін жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Кіріспе
Қазіргі кезде бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп өндіріс үдерісіне ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады. «Негізгі құралдарға» - қозғалмайтын мүлік, жер учаскілері, үйлер мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және олардың бағдарламалық құраладары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруышылық құрал – саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалар жатады.
Барлық «негізгі құралдар» өздерінің өндіріске қатысуына қарай өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік негізгі құралдар деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында пайдаланатын негізгі құралдарды атады. Оларға: өндіріске арналған үйлер, ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау құралдары, әр түрлі станоктар, двигвтельдер, құрал-саймандар, өлшеуіш апаптар және тағы басқалары жатады. Өірістік емес негізгі құралдардың қатарына шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында пайдаланатын негізгі құралдар жатады. Оларға тұрмыстық үй-жай (коммуналдық) шаруашылығында, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру және мәдениет салаларында пайдаланатын негізгі құралдар және таға да басқа негізгі құралдар жатады. Халық шаруашылық салаларына және істейтін қызметтерінің түрлеріне қарай барлық негізгі құраладар: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, орман шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, құрылыс, материалдық-техникалық жабдықтау және сату-өткізу ұйымдары, қоғамдық тамақтандыру, ғылым және білім беру, ғылыми көмек көрсету және тағы да басқалар салалар бойынша топталады.
«Негізгі құралдары» халық шаруашылығының салаларына қарай топтастырған кезде олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса орындалған жұмыстар мен қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы негізге алынады.
Әр субьектінің ұзақ мерзімді активтері меншік формалары мен қызмет түрлеріне тәуелсіз негізгі капиталды құрайды және келесілерден тұрады: материалдық емес активтер, негізгі құралдар, инвестициялар.
Ұзақ мерзімді активтерді тиімді басқару олардың есеп методикасын нақты анықтауды білдіреді. Ұзақ мерзімді активтердің негізгі құраушысы болып негізгі құралдар табылады. Сондай-ақ, көптеген кәсіпкерлік ортада қызмет ететін кәсіпорындардағы активтердің басты бөлігін негізгі құралдар құрайды. Олар туралы ақпарат кәсіпорынның іс-әрекет нәтижелері мен қаржылық жағдайының сипаттамасы үшін маңызы зор. Әсіресе, 16 ХҚЕС сәйкес қаржылық есепті құрастыратын ұйымдарға қатысты. Негізгі құралдарға салынған салымдардың тиімділігін, олардың ұдайы өндірісі мен эксплуотациясының талдауын бағалау кезінде келесі принципті ережелерге негізделу қажет:
1. Негізгі құралдардың функционалды пайдалылығы бірнеше жыл бойы сақталады, сондықтан оларды иелену мен эксплуатация бойынша шығындар уақытпен бөлінген;
2. Негізгі құралдардың заттық алмастыру (жаңарту) кезеңі құндық орнын басу кезеңімен сәйкес келмейді, ал бұл пайдалы қызмет мерзімін қайта қарастыру қажеттілігіне әкеледі;
3. Негізгі құралдарды пайдалану тиімділігі олардың түрлеріне, өндіріс процесіне қатысу сипатына, қызметтеріне байланысты әр түрлі бағаланады. Негізгі құралдар субьект қызметінің тек қана өндірістік емес, сонымен қатар әлеуметтік тұрмыстық сферасына қызмет көрсететіндіктен, оларды пайдалану тиімділігі экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және басқадай факторлармен анықталады.
Егер кәсіпорындар мен ұйымдардағы негізгі құралдардың бәрі тек қана ұйымның негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін болса, онда бұл ұйымдағы негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол кәсіпорынның атқаратын қызметі саласындағы топқа жатады.
Нарықтық экономика жағдайында бухгалтерлік есеп шаруашылық операциялардың қарапайым тіркелуі мен есеп жүргізу шеңберінен тыс шығады. Кәсіпорындарда шаруашылықты жүргізудің негізгі әдісі – шаруашылық есеп. Оның негізіне еңбекті, материалдық және қаражат ресурстарын аз жұмсау, шаруаға қырсыздықты жою, әртүрлі ысырапты және өнімсіз шығындарды болдырмау, үнемдеу тәртібін жүргізу арқылы жоғары өндірістік көрсеткіштерге қол жеткізу алынған. Шаруашылықты жүргізудің бұл әдісін қолдануда бухгалтерлік есеп маңызды роль атқарады. Іс өміріне тартылғандардың барлығы бухгалтерлік есептің терминдерін дұрыс пайдалануға, алынған нәтижелердің шаруашылық қызметтің жағдайымен байланысын қадағалап, бухгалтерлік және қаржылық құжаттарды еркін оқуға міндетті. Экономиканы нарықтық қатынастармен қалыптастыру жағдайында қатаң есеп пен бақылаусыз материалдық, еңбектік және қаржылық ресурстарды рационалды пайдалануын ұйымдастыру мен олардың сақталуын қамтамасыз ету мүмкін емес. Жалпы кәсіпорында және құрылымдық бөлімшелерінде есептің ұйымдастырылуына байланысты.
Дипломдық жұмыстың мақсаты өндіріс үдерісіне ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек құралдарының бағалануын және жіктелуін, құнсыздануын есепке алу, аудит жүргізу, талдау сонымен қатар жетілдіру жолдарын ұсыну.
Қазіргі уақытта бизнес интенсивті дамып жатыр. Әр бизнестің мақсаты – бұл табыс алу. Нарық жағдайында өз қаражаттарын субьектіге салған меншік иелері бұл субьектінің қызмет нәтижелеріне мүдделі болады. Бұл нәтижелерге ең әуелі ұзақ мерзімді активтерге, тауарлы – материалдық қорларға, қаржылық инвестицияларға және басқадай активтерге капитал салу пропорциялары туралы дұрыс қабылданған шешімдер әсер етеді.
Кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтерді рационалды пайдалану мен нормалау құрылымының, мөлшерінің, ұдайы өндіріс мәселелерінің ғылыми негізделген жұмысы (зерттемесі) шаруашылықтың материалдық – техникалық базаның кеңеюіне, жинақтар қарқынының жылдамдатуына себеп болады.
Кәсіпорындардың ұзақ мерзімді активтермен қамтамасыз етілуі өндіріс интенсивтілігінің жеткен деңгейі туралы куәландырады. Негізгі құралдардың өсуі мен жетілдірілуі оларды қолданылуының жақсаруымен бірге болуы қажет, ал бұл аграрлық өндірістің экономикалық тиімділігінің өсу резерві болып табылады.
Жұмыстың тақырыбы бойынша қарастырылған зерттеу обьектісі «Сервир Компании» ЖШС қарастырылады
Қазіргі кезде бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп өндіріс үдерісіне ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады. «Негізгі құралдарға» - қозғалмайтын мүлік, жер учаскілері, үйлер мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және олардың бағдарламалық құраладары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруышылық құрал – саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалар жатады.
Барлық «негізгі құралдар» өздерінің өндіріске қатысуына қарай өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік негізгі құралдар деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында пайдаланатын негізгі құралдарды атады. Оларға: өндіріске арналған үйлер, ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау құралдары, әр түрлі станоктар, двигвтельдер, құрал-саймандар, өлшеуіш апаптар және тағы басқалары жатады. Өірістік емес негізгі құралдардың қатарына шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында пайдаланатын негізгі құралдар жатады. Оларға тұрмыстық үй-жай (коммуналдық) шаруашылығында, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру және мәдениет салаларында пайдаланатын негізгі құралдар және таға да басқа негізгі құралдар жатады. Халық шаруашылық салаларына және істейтін қызметтерінің түрлеріне қарай барлық негізгі құраладар: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, орман шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, құрылыс, материалдық-техникалық жабдықтау және сату-өткізу ұйымдары, қоғамдық тамақтандыру, ғылым және білім беру, ғылыми көмек көрсету және тағы да басқалар салалар бойынша топталады.
«Негізгі құралдары» халық шаруашылығының салаларына қарай топтастырған кезде олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса орындалған жұмыстар мен қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы негізге алынады.
Әр субьектінің ұзақ мерзімді активтері меншік формалары мен қызмет түрлеріне тәуелсіз негізгі капиталды құрайды және келесілерден тұрады: материалдық емес активтер, негізгі құралдар, инвестициялар.
Ұзақ мерзімді активтерді тиімді басқару олардың есеп методикасын нақты анықтауды білдіреді. Ұзақ мерзімді активтердің негізгі құраушысы болып негізгі құралдар табылады. Сондай-ақ, көптеген кәсіпкерлік ортада қызмет ететін кәсіпорындардағы активтердің басты бөлігін негізгі құралдар құрайды. Олар туралы ақпарат кәсіпорынның іс-әрекет нәтижелері мен қаржылық жағдайының сипаттамасы үшін маңызы зор. Әсіресе, 16 ХҚЕС сәйкес қаржылық есепті құрастыратын ұйымдарға қатысты. Негізгі құралдарға салынған салымдардың тиімділігін, олардың ұдайы өндірісі мен эксплуотациясының талдауын бағалау кезінде келесі принципті ережелерге негізделу қажет:
1. Негізгі құралдардың функционалды пайдалылығы бірнеше жыл бойы сақталады, сондықтан оларды иелену мен эксплуатация бойынша шығындар уақытпен бөлінген;
2. Негізгі құралдардың заттық алмастыру (жаңарту) кезеңі құндық орнын басу кезеңімен сәйкес келмейді, ал бұл пайдалы қызмет мерзімін қайта қарастыру қажеттілігіне әкеледі;
3. Негізгі құралдарды пайдалану тиімділігі олардың түрлеріне, өндіріс процесіне қатысу сипатына, қызметтеріне байланысты әр түрлі бағаланады. Негізгі құралдар субьект қызметінің тек қана өндірістік емес, сонымен қатар әлеуметтік тұрмыстық сферасына қызмет көрсететіндіктен, оларды пайдалану тиімділігі экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және басқадай факторлармен анықталады.
Егер кәсіпорындар мен ұйымдардағы негізгі құралдардың бәрі тек қана ұйымның негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін болса, онда бұл ұйымдағы негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол кәсіпорынның атқаратын қызметі саласындағы топқа жатады.
Нарықтық экономика жағдайында бухгалтерлік есеп шаруашылық операциялардың қарапайым тіркелуі мен есеп жүргізу шеңберінен тыс шығады. Кәсіпорындарда шаруашылықты жүргізудің негізгі әдісі – шаруашылық есеп. Оның негізіне еңбекті, материалдық және қаражат ресурстарын аз жұмсау, шаруаға қырсыздықты жою, әртүрлі ысырапты және өнімсіз шығындарды болдырмау, үнемдеу тәртібін жүргізу арқылы жоғары өндірістік көрсеткіштерге қол жеткізу алынған. Шаруашылықты жүргізудің бұл әдісін қолдануда бухгалтерлік есеп маңызды роль атқарады. Іс өміріне тартылғандардың барлығы бухгалтерлік есептің терминдерін дұрыс пайдалануға, алынған нәтижелердің шаруашылық қызметтің жағдайымен байланысын қадағалап, бухгалтерлік және қаржылық құжаттарды еркін оқуға міндетті. Экономиканы нарықтық қатынастармен қалыптастыру жағдайында қатаң есеп пен бақылаусыз материалдық, еңбектік және қаржылық ресурстарды рационалды пайдалануын ұйымдастыру мен олардың сақталуын қамтамасыз ету мүмкін емес. Жалпы кәсіпорында және құрылымдық бөлімшелерінде есептің ұйымдастырылуына байланысты.
Дипломдық жұмыстың мақсаты өндіріс үдерісіне ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек құралдарының бағалануын және жіктелуін, құнсыздануын есепке алу, аудит жүргізу, талдау сонымен қатар жетілдіру жолдарын ұсыну.
Қазіргі уақытта бизнес интенсивті дамып жатыр. Әр бизнестің мақсаты – бұл табыс алу. Нарық жағдайында өз қаражаттарын субьектіге салған меншік иелері бұл субьектінің қызмет нәтижелеріне мүдделі болады. Бұл нәтижелерге ең әуелі ұзақ мерзімді активтерге, тауарлы – материалдық қорларға, қаржылық инвестицияларға және басқадай активтерге капитал салу пропорциялары туралы дұрыс қабылданған шешімдер әсер етеді.
Кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтерді рационалды пайдалану мен нормалау құрылымының, мөлшерінің, ұдайы өндіріс мәселелерінің ғылыми негізделген жұмысы (зерттемесі) шаруашылықтың материалдық – техникалық базаның кеңеюіне, жинақтар қарқынының жылдамдатуына себеп болады.
Кәсіпорындардың ұзақ мерзімді активтермен қамтамасыз етілуі өндіріс интенсивтілігінің жеткен деңгейі туралы куәландырады. Негізгі құралдардың өсуі мен жетілдірілуі оларды қолданылуының жақсаруымен бірге болуы қажет, ал бұл аграрлық өндірістің экономикалық тиімділігінің өсу резерві болып табылады.
Жұмыстың тақырыбы бойынша қарастырылған зерттеу обьектісі «Сервир Компании» ЖШС қарастырылады
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. ҚР «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру» туралы Заңы № 185.23.05.2007ж.
2. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы» 1998 жылғы 20 қарашадағы № 20 заң күші бар Жарлығы (2001жылғы 15 қарашадағы өзгертулер және толықтырулармен).
3. «Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері» Кеулімжаев Қ.К, Құдайбергенов Н.А. Алматы: Экономика. 2007ж.
4. «Қаржылық есеп» Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А. Жантаева А.А. Алматы: Экономика. 2001ж.
5. «Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп» Назарова Н.А. Алматы: Экономика. 2005ж.
6. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау» Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Алматы: Экономика. 2001ж.
7. «Бухгалтерлік есеп» І бөлім Толпаков Ж.С. Қарағанды. «Қарағанды полиграфиясы» АҚ 2009ж.
8. «Бухгалтерлік есеп» ІІ бөлім Толпаков Ж.С. Қарағанды «Қарағанды полиграфиясы» АҚ 2009ж.
9. «Аудит негіздері» Абленов Д.О. Алматы: Экономика. 2005ж.
10. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау / Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001 ж.
11. 16-«Негізгі қүралдар» ІА5 Халықаралық қаржы есептілігінің стандарты
12. «Бухгалтерлік есеп теориясы және принциптері» Әбдіманапов Ә.Ә. Алматы: АЙАН, 2001 ж.
13. «Аудит» Ажибаева –З.Н. Алматы: Экономика 2004 г.
14. «Принципы бухгалтерского учета» Салина А.П. Алматы: Экономика, 2003г.
15. «Аудит-1» Ержанов М.С., Даулетбеков Г.Б., Учебник-Алматы: Бастау 2005г.
16. «Анализ хозяйственной деятельности предприятий АПК» Савицкая Г.В.: Минск 2006 г.
17. «Финансовый анализ» Ефимова О.В. М.: Бухгалтерский учет, 2009
18. «Бухгалтерский учет в условиях рынка» Жапаров K.Ж,, Ладаненко Е.И., Жапаров Т.К.: Талгар, 1998 г
19. «Бухгалтерский учет на предприятии» Радостовец В.К.. - Алматы: Центр-Аудит, Казахстан, 2002г.
20. Маркарян Э.А., Герасименко Г.П. Финансовый анализ. - М.: ПРИОР, 2000г.
21. «Аудит» Шеремет А.Д., Суйц В.П. Аудит Учебник 2-е изд. 2000г.
22. «Аудит» Подольский В.И.., Поляк Г.Б., Савин., Сотникова Л.В., Учебник 2-е изд. 2000г.
23. «Бухгалтерский учет на предприятии» Радостовец В.К., Радостовец В.К., Шмидт О.И. – Алматы: Центраудит – Казахстан,2002.
24. «Аудит и анализ отчетности» Дюсембаев Е.Л.. - Алматы: Центр-Аудит, 2002г.
25. Финансовый учет - 2 (Учебное пособие). - А.: ЮСАИД, 2002 г.
26. 2007 – 2009 ж.ж «Сервир Компании» ЖШС-нің жылдық есеп берулері.
1. ҚР «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру» туралы Заңы № 185.23.05.2007ж.
2. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы» 1998 жылғы 20 қарашадағы № 20 заң күші бар Жарлығы (2001жылғы 15 қарашадағы өзгертулер және толықтырулармен).
3. «Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері» Кеулімжаев Қ.К, Құдайбергенов Н.А. Алматы: Экономика. 2007ж.
4. «Қаржылық есеп» Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А. Жантаева А.А. Алматы: Экономика. 2001ж.
5. «Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп» Назарова Н.А. Алматы: Экономика. 2005ж.
6. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау» Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Алматы: Экономика. 2001ж.
7. «Бухгалтерлік есеп» І бөлім Толпаков Ж.С. Қарағанды. «Қарағанды полиграфиясы» АҚ 2009ж.
8. «Бухгалтерлік есеп» ІІ бөлім Толпаков Ж.С. Қарағанды «Қарағанды полиграфиясы» АҚ 2009ж.
9. «Аудит негіздері» Абленов Д.О. Алматы: Экономика. 2005ж.
10. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау / Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001 ж.
11. 16-«Негізгі қүралдар» ІА5 Халықаралық қаржы есептілігінің стандарты
12. «Бухгалтерлік есеп теориясы және принциптері» Әбдіманапов Ә.Ә. Алматы: АЙАН, 2001 ж.
13. «Аудит» Ажибаева –З.Н. Алматы: Экономика 2004 г.
14. «Принципы бухгалтерского учета» Салина А.П. Алматы: Экономика, 2003г.
15. «Аудит-1» Ержанов М.С., Даулетбеков Г.Б., Учебник-Алматы: Бастау 2005г.
16. «Анализ хозяйственной деятельности предприятий АПК» Савицкая Г.В.: Минск 2006 г.
17. «Финансовый анализ» Ефимова О.В. М.: Бухгалтерский учет, 2009
18. «Бухгалтерский учет в условиях рынка» Жапаров K.Ж,, Ладаненко Е.И., Жапаров Т.К.: Талгар, 1998 г
19. «Бухгалтерский учет на предприятии» Радостовец В.К.. - Алматы: Центр-Аудит, Казахстан, 2002г.
20. Маркарян Э.А., Герасименко Г.П. Финансовый анализ. - М.: ПРИОР, 2000г.
21. «Аудит» Шеремет А.Д., Суйц В.П. Аудит Учебник 2-е изд. 2000г.
22. «Аудит» Подольский В.И.., Поляк Г.Б., Савин., Сотникова Л.В., Учебник 2-е изд. 2000г.
23. «Бухгалтерский учет на предприятии» Радостовец В.К., Радостовец В.К., Шмидт О.И. – Алматы: Центраудит – Казахстан,2002.
24. «Аудит и анализ отчетности» Дюсембаев Е.Л.. - Алматы: Центр-Аудит, 2002г.
25. Финансовый учет - 2 (Учебное пособие). - А.: ЮСАИД, 2002 г.
26. 2007 – 2009 ж.ж «Сервир Компании» ЖШС-нің жылдық есеп берулері.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. Нарықтық жағдайдағы негізгі құралдар есебінің теориялық
негіздері ... ... ...9
1.1 Негізгі құралдардың экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 Негізгі құралдарды жіктеу және
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Негізгі құралдардың амортизациясы мен құнсыздануын есепке
алу ... ... ..16
1.4 Негізгі құралдардың қозғалысын құжаттық
рәсімдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2. Сервир Компании ЖШС-нің негізгі құралдарының есебі және оның
тиімді пайдалануын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..26
2.1 Сервир Компании ЖШС-нің негізгі экономикалық сипаттамасы ... ... ..26
2.2 Сервир Компании ЖШС-нің негізгі құралдарының есебін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.3 Сервир Компании ЖШС-нің негізгі құралдарының
есебі ... ... ... ... ... ... .30
2.4 Сервир Компании ЖШС-нің негізгі құралдарын тиімді пайдалануды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
3. Негізгі құралдар есебін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
3.1 Негізгі құралдардың есебін жетілдіру
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .60
Кіріспе
Қазіргі кезде бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп өндіріс
үдерісіне ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланатын, өзінің
бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге,
орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке есептелген амортизациялық
аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек құралдарын,
яғни материалдық активтерді айтады. Негізгі құралдарға - қозғалмайтын
мүлік, жер учаскілері, үйлер мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар
мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш
машиналар мен техникалары және олардың бағдарламалық құраладары, көлік
тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруышылық құрал –
саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер, шаруашылықтың
ішкі жолы, тағы да басқалар жатады.
Барлық негізгі құралдар өздерінің өндіріске қатысуына қарай
өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік
негізгі құралдар деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында
пайдаланатын негізгі құралдарды атады. Оларға: өндіріске арналған үйлер,
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау
құралдары, әр түрлі станоктар, двигвтельдер, құрал-саймандар, өлшеуіш
апаптар және тағы басқалары жатады. Өірістік емес негізгі құралдардың
қатарына шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында пайдаланатын негізгі
құралдар жатады. Оларға тұрмыстық үй-жай (коммуналдық) шаруашылығында,
денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру және мәдениет
салаларында пайдаланатын негізгі құралдар және таға да басқа негізгі
құралдар жатады. Халық шаруашылық салаларына және істейтін қызметтерінің
түрлеріне қарай барлық негізгі құраладар: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы,
орман шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, құрылыс, материалдық-техникалық
жабдықтау және сату-өткізу ұйымдары, қоғамдық тамақтандыру, ғылым және
білім беру, ғылыми көмек көрсету және тағы да басқалар салалар бойынша
топталады.
Негізгі құралдары халық шаруашылығының салаларына қарай топтастырған
кезде олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса орындалған жұмыстар
мен қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы негізге алынады.
Әр субьектінің ұзақ мерзімді активтері меншік формалары мен қызмет
түрлеріне тәуелсіз негізгі капиталды құрайды және келесілерден тұрады:
материалдық емес активтер, негізгі құралдар, инвестициялар.
Ұзақ мерзімді активтерді тиімді басқару олардың есеп методикасын нақты
анықтауды білдіреді. Ұзақ мерзімді активтердің негізгі құраушысы болып
негізгі құралдар табылады. Сондай-ақ, көптеген кәсіпкерлік ортада қызмет
ететін кәсіпорындардағы активтердің басты бөлігін негізгі құралдар құрайды.
Олар туралы ақпарат кәсіпорынның іс-әрекет нәтижелері мен қаржылық
жағдайының сипаттамасы үшін маңызы зор. Әсіресе, 16 ХҚЕС сәйкес қаржылық
есепті құрастыратын ұйымдарға қатысты. Негізгі құралдарға салынған
салымдардың тиімділігін, олардың ұдайы өндірісі мен эксплуотациясының
талдауын бағалау кезінде келесі принципті ережелерге негізделу қажет:
1. Негізгі құралдардың функционалды пайдалылығы бірнеше жыл бойы
сақталады, сондықтан оларды иелену мен эксплуатация бойынша шығындар
уақытпен бөлінген;
2. Негізгі құралдардың заттық алмастыру (жаңарту) кезеңі құндық орнын
басу кезеңімен сәйкес келмейді, ал бұл пайдалы қызмет мерзімін қайта
қарастыру қажеттілігіне әкеледі;
3. Негізгі құралдарды пайдалану тиімділігі олардың түрлеріне, өндіріс
процесіне қатысу сипатына, қызметтеріне байланысты әр түрлі
бағаланады. Негізгі құралдар субьект қызметінің тек қана өндірістік
емес, сонымен қатар әлеуметтік тұрмыстық сферасына қызмет
көрсететіндіктен, оларды пайдалану тиімділігі экономикалық,
әлеуметтік, экологиялық және басқадай факторлармен анықталады.
Егер кәсіпорындар мен ұйымдардағы негізгі құралдардың бәрі тек қана
ұйымның негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін болса, онда бұл
ұйымдағы негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол кәсіпорынның атқаратын
қызметі саласындағы топқа жатады.
Нарықтық экономика жағдайында бухгалтерлік есеп шаруашылық
операциялардың қарапайым тіркелуі мен есеп жүргізу шеңберінен тыс шығады.
Кәсіпорындарда шаруашылықты жүргізудің негізгі әдісі – шаруашылық есеп.
Оның негізіне еңбекті, материалдық және қаражат ресурстарын аз жұмсау,
шаруаға қырсыздықты жою, әртүрлі ысырапты және өнімсіз шығындарды
болдырмау, үнемдеу тәртібін жүргізу арқылы жоғары өндірістік көрсеткіштерге
қол жеткізу алынған. Шаруашылықты жүргізудің бұл әдісін қолдануда
бухгалтерлік есеп маңызды роль атқарады. Іс өміріне тартылғандардың барлығы
бухгалтерлік есептің терминдерін дұрыс пайдалануға, алынған нәтижелердің
шаруашылық қызметтің жағдайымен байланысын қадағалап, бухгалтерлік және
қаржылық құжаттарды еркін оқуға міндетті. Экономиканы нарықтық
қатынастармен қалыптастыру жағдайында қатаң есеп пен бақылаусыз
материалдық, еңбектік және қаржылық ресурстарды рационалды пайдалануын
ұйымдастыру мен олардың сақталуын қамтамасыз ету мүмкін емес. Жалпы
кәсіпорында және құрылымдық бөлімшелерінде есептің ұйымдастырылуына
байланысты.
Дипломдық жұмыстың мақсаты өндіріс үдерісіне ұзақ уақыт бойы, яғни бір
жылдан артық уақыт пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай
отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген
қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп
ауыстырып отыратын еңбек құралдарының бағалануын және жіктелуін,
құнсыздануын есепке алу, аудит жүргізу, талдау сонымен қатар жетілдіру
жолдарын ұсыну.
Қазіргі уақытта бизнес интенсивті дамып жатыр. Әр бизнестің мақсаты –
бұл табыс алу. Нарық жағдайында өз қаражаттарын субьектіге салған меншік
иелері бұл субьектінің қызмет нәтижелеріне мүдделі болады. Бұл нәтижелерге
ең әуелі ұзақ мерзімді активтерге, тауарлы – материалдық қорларға, қаржылық
инвестицияларға және басқадай активтерге капитал салу пропорциялары туралы
дұрыс қабылданған шешімдер әсер етеді.
Кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтерді рационалды пайдалану мен
нормалау құрылымының, мөлшерінің, ұдайы өндіріс мәселелерінің ғылыми
негізделген жұмысы (зерттемесі) шаруашылықтың материалдық – техникалық
базаның кеңеюіне, жинақтар қарқынының жылдамдатуына себеп болады.
Кәсіпорындардың ұзақ мерзімді активтермен қамтамасыз етілуі өндіріс
интенсивтілігінің жеткен деңгейі туралы куәландырады. Негізгі құралдардың
өсуі мен жетілдірілуі оларды қолданылуының жақсаруымен бірге болуы қажет,
ал бұл аграрлық өндірістің экономикалық тиімділігінің өсу резерві болып
табылады.
Жұмыстың тақырыбы бойынша қарастырылған зерттеу обьектісі Сервир
Компании ЖШС қарастырылады
1. Нарықтық жағдайдағы негізгі құралдар есебінің теориялық негіздері
1.1 Негізгі құралдардың экономикалық мәні
Өндірістік негізгі құралдар деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім
өндіру орындарында пайдаланатын негізгі құралдарды атады. Оларға: өндіріске
арналған үйлер, ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік
тасымалдау құралдары, әр түрлі станоктар, двигвтельдер, құрал-саймандар,
өлшеуіш апаптар және тағы басқалары жатады. Өірістік емес негізгі
құралдардың қатарына шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында
пайдаланатын негізгі құралдар жатады. Оларға тұрмыстық үй-жай (коммуналдық)
шаруашылығында, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру
және мәдениет салаларында пайдаланатын негізгі құралдар және таға да басқа
негізгі құралдар жатады. Халық шаруашылық салаларына және істейтін
қызметтерінің түрлеріне қарай барлық негізгі құраладар: өнеркәсіп, ауыл
шаруашылығы, орман шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, құрылыс, материалдық-
техникалық жабдықтау және сату-өткізу ұйымдары, қоғамдық тамақтандыру,
ғылым және білім беру, ғылыми көмек көрсету және тағы да басқалар салалар
бойынша топталады.
Кәсіпорынның материалдық базасын өндіріс құралдарына бірігетін еңбек
құралдары мен еңбек заты құрайды. Еңбек құралдары негізгі қорлар формасында
есептелінеді. Құндық көріністегі негізгі қорлар бухгалтерлік есеп беру
жүйесінде есептелінетін негізгі құралдарды білдіреді.
К. Маркс белгілегендей: Еңбек құралдары адамның жұмыс күшінің дамуын
ғана өлшеген жоқ, сонымен бірге сол қоғамдық қатынастардың көрсеткіші
болды. Еңбек құралдарының ішіндегі еңбектің механикалық құралдары қоғамдық
өндірісінің нақты кезеңінің ерекше белгілерін құрайды. Бухгалтерлік
есепте негізгі құралдар деп өндіріс үдерісінде ұзақ бойы, яғни бір жылдан
артық уақыт пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып,
құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке
есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып
отыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады. “Негізгі
құралдарға” – қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен ғимараттар,
өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары
мен құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және олардың
бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік
және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс маллдары, көп жылдық
көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалары жатады.
Көлеміне немесе бағасына (арзанды-қымбаттылығына) қарамастан
пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс құралдары негізгі құралдардың
қатарына жатпайды. Сонымен қатар негізгі құралдардың құрамына кәсіпорынның
қоймаларындағы дайын бұйымдар (тауарлар) болып саналатын жабдықтар мен
машиналар, күрделі құрылыс құрамында есептелетін монтаждауды (құрастыруды,
орнатуды) қажет ететін жабдықтар, жасалып (салынып) біткен, бірақ әлі
пайдалануға берілмей тұрған машиналар мен жабдықтар, сондай-ақ құрылыс-
монтаж жұмысының өзіндік құнының құрамында қаралған үстеме шығындардың
есебінен салынған титулдық тізімге кірмеген ғимараттар мен тетіктер,
сонымен бірге жас малдар, яғни мал төлдері де жатпайды.
Барлық “негізгі құралдар” өздерінің өндіріске қатысуына қарай
өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік
негізгі құралдар деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында
пайдаланатын негізгі құралдарды айтады. Оларға: өндіріске арналған үйлер,
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау
құралдары, әр түрлі станоктар, двигательдер, құрал-саймандар, өлшеуіш
аспаптар және тағы басқалары жатады. Өндірістік емес негізгі құралдардың
қатарына шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында пайдаланатын негізгі
құралдар жатады. Оларға тұрмыстық үй-жай (комуналдық) шаруашылығында, ден
саулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру және мәдениет
салаларында пайдаланатын негізгі құралдар және тағы да басқа негізгі
құралдар жатады. Халық шаруашылық салаларына және істейтін қызметтерінің
түрлеріне қарай барлық негізгі құралдар: өнеркәсіп, ауыл шарушылығы, орман
(тоғай) шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, құрылыс, материалдық-техникалық
жабдықтау және сату-өткізу ұйымдары, қоғамдық тамақтандыру, басқару
органдары, әлеуметтік сақтандыру, ғылым және білім беру, ғылыми көмек
көрсету және тағы да басқа салалар бойынша топталады.
“Негізгі құралдарды” халықшаруашылығының салаларына қарай
топтастырған кезде олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса
орындалған жұмыстар мен қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы
негізге алынады.
Егер кәсіпорындар мен ұйымдардағы нешізгі құралдардың бәрі тек қана
ұйымның негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін болса, онда бұл
ұйымдағы негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол кәсіпорынның атқаратын
қызметі саласындағы топқа жатады.
Мысалы: өнеркәсіптік ұйымындағы өнеркәсіп өнімдерін өндіру үдерісіне
тікелей байланысты негізгі құралдардың барлығы халық шаруашылығының
өнеркәсіп саласына жатады.
Егер кәсіпорынның балансында осы ұйымның негізгі қызметінен басқа
салаларында қызмет атқаратын өндірістері мен бөлімшелері болса, онда осы
бөлімшелер мен өндірістің атқаратын қызметтерінің сипатына сәйкес келетін
халық шаруашылық саласы қызметі түріндегі топқа жатады.
Кәсіпорынның балансындағы тұрғын үй шаруашылығының негізгі құралдары
халық шаруашылығының тұрғын үй шаруашылығы және халыққа тұрмыстық қызмет
көрсету саласына жатады.
Негізгі құралдар алдына қойған мақсатына және атқаратын қызметіне
қарай мынадай топтарға бөлінеді:
а) үйлер (тұрғын үй, кеңсе үйі, қойма, т.б.);
ә) ғимараттар (көпірлер, аспалы жолдар, жасанды су қоймалары,
эстокадалар, скважиналар, т.б.);
б) өткізгіш тетіктер (жұмыс машиналары, энергия бөлетін тетіктер,
құбырлар, т.б.);
в) машиналар (бумен жұмыс істейтін двигательдер; іштен жанатын
двигательдер, көтергіш крандар, су өлшегіш құралдар, т.б.);
г) тасымалдау құралдары (жолдаушылар және жүк таситын көліктер, жеңіл
көліктер, тракторлар және т.б.);
ғ) құрал- саймандар мен жабдықтар ( шкафтар, бактар, контейнерлер,
т.б.);
д) шаруашылық құрал жабдықтары (жиһаздар, креслолар, кілемдер, т.б.);
е) жұмыс және өнім малдары
ж) көп жылдық өсімдіктер мен көшеттер;
з) жер (ұйымның сатып алған жер көлемінің құны);
и) жерді жақсартуға (өңдеуге) жұмсалған күрделі шығын;
к) басқа да негізгі құралдар (кітапхана қорлары, т.б.).
Негізгі құралар кімнің меншігінде, иелігінде екендігіне қарай меншіктік,
яғни кәсіпорынның өзіне тиісті және уақытша жалға алынған болып екіге
бөлінеді. Кәсіпорын уақытша жалға алған негізгі құралдарды баланс
сыртындағы “Жалға алынған негізгі құралдар” деп аталатын шотта есптейді.
Сонымен қатар пайдалану барысына қарай негізгі құралдар жұмыс істейтін,
жұмыс істемейтін және сақтауда тұрған деп үш топқа бөлінеді.
Жұмыс істейтіндерге өндіріс үдерісіндегі, яғни қолданыстағы негізгі
құралдар жатады.
Жұмыс істемейтін негізгі құралдардың қатарына тоқтатылып қойылған,
белгілі себептермен басқа да жаққа әзірге берілмеген басы артық жабдықтар
жатады.
Сақтауда тұрған негізгі құралдардың қатарына келешекте, яғни алдыңғы
уақытта тозып немесе басқа да жағдайларға байланысты істен шығатын негізгі
құралдардың орнына пайдалануға арналған құрал-жабдықтар жатады.
Материлдық активтер матып алыну мақсатында қарай былай бөлініп есептеледі:
а) негізгі құралдар;
б) тауарлық-материалдық қорлар;
в) қаржылық инвестициялар.
Мысалы: кәсіпорынның шаруашылық қызметін атқару барысында қажет болып
табылатын өзінің пайдалануы мақсатында сатып алынған көлік құралы негізгі
құралдар құрамында есептелінсе, ал сату үшін сатылып алынған көлік
құралдары тауарлық-материалдық қорлар құрамында есептеледі. Кәсіпорынның өз
қызметіне пайдалануы үшін емес, ұзақ мерзімдік қаржы салымы мақсатында
алған жеручаскелері мен үйлері қаржылық инвестициялар ретінде есептелінеді.
өндірісінің нақты кезеңінің ерекше белгілерін құрайды.
Негізгі құралдар кәсіпорынның қалыпты өндірістік – шаруашылық
қызметін қамтамасыз ету үшін қажет. Қажетті негізгі құралдардың саны еңбек
құралдырын тиімді пайдалану, өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың алдыңғы
қатарлы прогрессивті формалары есебімен жоспарлы тапсырыстан шыға, әр
өндіріс бойынша анықталады.
Кәсіпорынның негізгі өндірістік қорлары келесі сатылардан құралатын
шаруашылық айналымын жасайды: негізгі қорлардың тозуы, амортизация, негізгі
қорларды толық қалпына келтіру үшін қаражаттарды жинау, капиталдың
салымдарды жүзеге асыру жолымен ауыстыру.
Негізгі құралдардың бірнеше анықтамалары бар, солардың бірі: Негізгі
құралдар бастапқы формасы мен қасиетін сақтап, процеске ұзақ уақыт бойы
қатысатын еңбек құралдарын білдіреді.
Кәсіпорында негізгі құралдардың есебі №16 халықаралық есеп беру
стандартына сәйкес ұйымдастырылады. Осы стандарт негізгі құралдың есебін
жүргізудің, субьектіге жататын меншік құқығын, шаруашылық пен оперативтік
басқару жүйесін анықтайды.
Негізгі қорлардың мәнін келесідей сипаттауға болады:
1. Олар еңбек құралдарында заттай көрсетілген;
2. Олардың бөліктері бойынша құны өнімге ауыстырылады;
3. Жұмыс мерзімі аяқталғанда амортизациялық аударымдар негізінде өте
алады.
Өнім өндірісіне қатынасатын еңбек құралдары өндіріс өнімі ретінде
құрылады. Бірақ ауыл шаруашыығында өндіріс процесінде құрылған еңбек
құралдарымен қатар өндірістің негізгі спецификалық құралы бар. Ол – жер.
Өндірістің басқа құралдарына қарағанда жер бір уақытта еңбек құралы
ретінде де (өсімдікке әсер ету құралы), еңбек заты ретінде де (еңбек құрал
– жабдықтарының әсер ету обьектісі) болуы мүмкін.
Негізгі қорларды талдау кезінде олар өндірістің белсенді элементі болып
табылатынын белгілеу қажет. Оларды дұрыс қолдану кезінде тек қана
тауарлардың пайда болуын қамтамасыз етпейді, сонымен қатар жұмысшылардың
еңбек жағдайының жақсаруына негіз болады.
1.2 Негізгі құралдарды жіктеу және бағалау
Негізгі құралдар халық шаруашылығының келесі салалары мен қызмет
түрлері бойынша топтасады: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, транспорт,
байланыс, құрылыс, сауда, материалдық – техникалық жабдықтау және өткізу,
жартылай фабрикаттар, материалдық өндіріс сферасының қызметінің басқа
түрлері, тұрмыстық – коммуналдық шаруашылық және тұрғындарға тұрмыстық
қызмет көрсету, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамтамасыз ету, ағарту,
мәдениет, өнер, ғылым және ғылыми қызмет көрсету, несиелендіру және
мемлекеттік сақтандыру, басқару және қоғамдық ұйымдастырулар.
Түрлер бойынша негізгі қорлардың топтасуының теоретикалық негізі К.
Маркспен ұсынылған өндірістік процестегі еңбек құралдарының рөліне
байланысты бөлімшесі болып табылады. Еңбек құралдарының бірінші тобы
кәсіпорынның өндірісітік қуаттылығын және өндірістің техникалық
жабдықталуын сипаттайтын механикалық құралдар болып табылады. Екінші тобына
К. Маркс процесс жүзеге асырылуы үшін қажетті еңбек құралдарын жатқызады.
Мысалы, өндірістік ғимараттар, құрал – жабдықтар, т.б. Үшінші тобына
транспорттық құралдар, аппараттар және өндірістік – шаруашылық керек –
жарақ (инвентарь).
Қазіргі уақытта барлық негізгі құралдарды келесі белгілері бойынша
бөлуге болады:
1) экономикалық мазмұны бойынша:
өндірістік, өндіріс процесіне тікелей қатынасады;
өндірістік емес, кәсіпорынның жарғылық қызметімен байланыспайтын;
2) функционалдық белгісі бойынша субъектілердің қаржылық – шаруашылық
қызметінің бухгалтерлік есептің Бас жоспар шоттарына сәйкес топтасады;
3) пайдалану дәрежесі бойынша негізгі құралдар әрекет жасайтын
(эксплуатацияда болатын), қор (қоймада болатын), әрекет жасайтын
(белгіленген тәртіпте консервацияланған);
4) иелену бойынша негізгі құралдар меншікті және жалға алынған болып
бөлінеді. Меншікті негізгі құралдар меншік құқығымен субъектіге жатады
немесе шаруашылық жүргізу, оперативтік басқару құқықтарында бекітілген және
баланста есептелінеді, ал жалға алынған негізгі құралдар – бұл ағымдағы
немесе ұзақ мерзімді жал негізінде ақылы уақытша пайдалануға алынған
активтер.
Жоғарыдағы топтастыруға келесі белгіні қосуға болады – натуралды –
заттай белгісі бойынша негізгі құралдар керек – жарақты (инвентарлы) және
керек – жарақсыз (инвентарсыз) болып бөлінеді. Инвентарлы негізгі
құралдарға заттай мазмұны бар және айырбас пен есепке жататын (ғимараттар,
құрал – жабдықтар, машиналар) обьектілер жатады. Инвентарсыз негізгі
құралдарға жер, орман және су алқаптары (құрал – жабдықтардан басқа)
капиталдық салымдар, яғни заттық формасы жоқ шығындар жатады.
Өндірістік емес негізгі қорлар өндіріс көлеміне, еңбек өнімділігінің
өсіміне тікелей әсер етпеуіне қарамастан, бұл қорлардың үнемі өсуі
кәсіпорын жұмысшыларының әл-ауқатының жақсаруымен, өмірдің материалдық және
мәдени деңгейінің өсуімен тікелей байланысты. Бұл кәсіпорын қызметінің
нәтижелеріне әсер етеді.
Негізгі құралдардың обьектісі ретінде активті танудың негізгі
критериялары болып табылады:
1. бір жылдан астам активтің жарамдылық мерзімі. Негізгі құралдардың
обьектісі ағымдағы жылда толық пайдаланған материалдардан ерекшеленеді.
2. активті сатып алудың мақсаты – белгісі бойынша субьект қызметінде
пайдалану.
3. Негізгі құралдар – тауарлар мен қызметтерді өндіру немесе жеткізу, басқа
кәсіпорындарға жалға беруге тапсыру немесе әкімшілік мақсаттар үшін
қоғаммен қолдануға болатын материалдық активтер. Негізгі құралдардың
құрамында аяқталмаған құрылыс обьектілері бойынша шығындар көрініс
табады, мысалы, үйлер мен ғимараттарды салу бойынша, монтажды қажет
ететін технологиялық, энергетикалық және өндірістік құрал – жабдықтарды
сатып алу бойынша, т.б.
Аграрлық өндіріс процесінде қызметіне байланысты, яғни технологиялық
белгісі бойынша өндірістік негізгі құралдар құрамында ауыл шаруашылық
қызметтері 11 ірі топтарын бөледі. Топтардың әр қайсысы қызмет ету
мерзімімен, эксплуатация шарттарымен және басқадай көрсеткіштерімен ұқсас
негізгі құралдардан құралатын топшаларға бөлінеді.
1. Үйлер. Халыққа еңбек етуге, тұруға, әлеуметтік – мәдени қызмет
көрсетуге жағдай жасауға және материалдық құндылықтарды сақтауға
арналған әлеуметті – құрылыс обьектілері. Әрбір тұрғын үй
мүліктік обьект болып табылады.
2. Ғимараттар. Еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі бір
қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға
арналған инженерлік – құрылыс обьектілері (шахта ұңғысы, мұнай
мұнарасы, бөгет, көпір, автомобиль жолы). Барлық жағдайлары бар
әрбір жеке ғимарат мүліктік обьект болып табылады.
3. Өткізгіш тетіктер. Электр, жылу немесе механикалық энергияны
өткізу қондырғылары (электр өткізу желілері, трансмиссиялар,
құбырлар).
4. Машиналар мен жабдықтар. Күш беретін машиналар мен жабдықтар;
жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары
және қондырғылар мен лабароториялық жабдықтар; әрбір машина,
егер ол басқа мүліктік обьектінің бөлшегі болмаса, оған кіретін
бейімделген құралдары, соған тиісті заттарды, аспаптарды,
қоршауды, фундаментті қоса алғанда, мүліктік обьекті болып
саналады. Негізгі құралдардың бұл тобы бес топтан тұрады: а) күш
беретін машиналар мен жабдықтар; б) жұмыс машиналар мен
жабдықтар; в) өлшейтін және реттейтін аспаптар, керек-жарақтар
және лабораториялық жабдықтар; г) есептейтін техника-
процестерді тездететін және автоматтандыратын машиналар; д)
басқа да машиналар мен жабдықтар(телефон станциялары, өрт
сөндіргіш машиналар).
5. Көлік құралдары. Адамдар мен жүктерді тасымалдауға арналған
қозғалыс құралдары. Әрбір обьект өзіне тиісті барлық бейімдегіш
құралдары мен заттарын қоса алғанда мүліктік обьект болып
табылады.
6. Өндірістік және шаруашылық мүлік. Өндірістік операцияларды
орындау немесе жеңілдету үшін қызмет ететін өндірістікке
арналған заттар.
7. Жұмысқа пайдаланатын мал. Ат, өгіз, түйе және басқа жұмысқа
пайдаланылатын малдар.
8. Өнім беретін мал. Мүйізді ірі қара мал, асыл тұқымды айғырлар
мен биелер, буралар мен інгендер, бұғылар, маралдар, еркек
шошқалар мен мегежіндер, ешкілер, саулық қой мен қошқарлар.
Әрбір ересек мал мүліктік обьект болып табылады.
9. Көп жылдық өсімдіктер. Барлық жасанды көпжылдық көшеттер.
Қолдан егілген, көп жылдық өсімдіктер (жеміс және жидек
ағаштары, жүзімдіктер, гүлдердің көп жылдық түрлері, өсімдіктен
жасалған қоршаулар).
10. Жерді жақсартуға байланысты күрделі шығындар. Ауыл шаруашылық
мақсатта пайдалану үшін ауыл шаруашылығында пайдалану үшін жер
қыртысын жақсарудың шараларына жұмсалған мүліктік емес сипаттағы
шығындар.
11. Басқа да негізгі құралдар. Кітапхана қорлары, спорт мүлкі және
басқа да салымдар.
№16 ХҚЕС-на сәйкес негізгі құралдар есебінің негізгі сұрағының бірі-
олардың бағалануы болып табылады. Бағалау – бұл кірістер мен шығыстар
туралы есептер мен баланстар да көрсетілетін және қаржылық есептің элементі
болып табылатын, ақшалай соманы анықтайтын процесс. Негізгі құралдарды
есептеуді дұрыс ұйымдастырудың маңызды және міндетті шарты – бүкіл халық
шаруашылығында қабылданған оларды бағалаудың бірыңғай принципі. Бұл олардың
көлемін, құрылымын анықтауға, әртүрлі кәсіпорындар мен салалардың негізгі
қорларын салыстыруға, оларды ұдайы өндіруді жоспарлауға және басқаларға
мүмкіндік береді.
Негізгі құралдарды бағалау келесі түрлерге бөлінеді:
1. Алғашқы құны – негізгі қорларды тұрғызу (салу) немесе алу
шығындарынан құралады, оларды шаруашылыққа жеткізу, салықтарды төлеу,
құрастыру,орнату және т.б. шығындарын қоса;
2. Ағымдағы құн – бұл анықталған күнге іс-әрекеттегі нарықтық баға
бойынша негізгі құралдардың құны. Әртүрлі уақытта эксплуатацияға енгізілген
бірыңғай негізгі құралдарды өндіру шығынының деңгейі әртүрлі болып
көрінеді. Сондықтан оларды ағымдағы құн бойынша бағалау қажет.
3. Баланстық құн – бұл есеп пен есептілікте актив ретінде көрсетілетін,
амортизациялық жинақтық сомасы алып тасталынған алғашқы және ағымдағы құн.
Бұл орындалған жұмыстар мен қызметтерге, шығарылған өнімге немесе ағымдағы
шығындарға жіберілмеген негізгі құралдар құны болып табылады. Негізгі
құралдардың эксплуатацияда болу уақытының көбеюіне байланысты осы құнның
көлемі төмендейді.
4. Қалпына келтіру құны - өндірістің осы заманғы жағдайында осы сәтте
қолда бар негізгі қорларды ұдайы дамыту үшін қажет болатын шығындардан
тұрады.
Салалық белгісі бойынша ауыл шаруашылық қызметінің өндірістік негізгі
құралдар өсімдік шаруашылығы, мал шаруашылығы және жалпы қызметтің
құралдарына бөлінеді. Ауыл шаруашылық қызметінің өндірістік негізгі
құралдардың әсер ету дәрежесіне байланысты аграрлық өнім алу процесіне екі
топқа бөледі: активтік және пассивтік. Бірінші топтың негізгі құралдарына
өнім өндірісіне активтік рөлін атқарады, себебі олардың көмегімен адам
еңбек затына тікелей әсер етеді және өнім алады. Оларға машиналар мен
жабдықтар, транспорттық құралдар, жерді жақсарту бойынша капиталдық
шығындар, т.б. жатады. Негізгі құралдардың пассивтік бөлігіне еңбек затына
тікелей әсер етпейтін, бірақ өндіріс процесін жүзеге асыруға қажетті
жағдайды қамтамасыз ететін, дайындайтын, аяқтайтын немесе еңбек құралдарын
сақтау мен орын ауыстыру үшін қызмет ететін еңбек құралдары жатады. Бұл -
өндірістік ғимараттар мен құрал – жабдықтар, қоймалар, өндірістік және
шаруашылық инвентарь (керек – жарақ). Кейбір ғалымдар негізгі құралдарды
активтік және пассивтік болып шартты бөледі, себебі ауыл шаруашылығында
абсолютті пассивтік рөл атқаратын қорлар жоқ, ал Петренко И.Я. активтік
және пассивтік бөлімдер өзара бір – бірін толықтырады деп санайды.
Ауыл шаруашылық процесіндегі маңызды мәні – бөлек таптар құнының жалпы
құнына пайыздық қатынасты көрсететін негізгі құралдардың құрылымы. 15.
Негізгі құралдардың құрылымы салалық және технологиялық болып бөлінеді.
Салалық құрылым жалпы құндағы бөлек салалардың өндірістік негізгі
құралдардың салмағымен, ал технологиялық құрылым технологиялық белгілері
бойынша негізгі құралдардың түрлі топтарының немесе топ ішіндегі түрлерінің
үлес салмағымен сипатталады. Шаруашылық үшін негізгі қорлардың құрылымын
өндіріс бағыттылығы мен мамандандыру анықтайды.
1.3 Негізгі құралдардың амортизациясы мен құнсыздануын есепке алу
Пайдалану барысында негізгі құралдар өзінің бастапқы заттық нысанын
сақтай отырып, біртіндеп тозу құнын жаңадан өндірілген өнімге аударады.
Негізгі қүралдар нысандарының тозуы - бұл олардың физикалық және моральдық
сипаттамала-рынан айырылу процессі.
16-Негізгі қүралдар ІА5 Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына
сэйкес амортизация — бұл активтің (ңегізгі құралдардың - Ж.Т.)
амортизацияланатын құнын оның пайдалы қызмет мерзімінің ішінде жүйелі түрде
бөлу. Жоғарыда айтылғандай, амортизацияланатын құн — жойылу кұны
шегерілген, активтің (негізгі құралдың) бастапқы құны немесе бастапқы
қүнының орнына көрсетілген басқа сома.
Нысанның жинақталған өзіндік құнымен салыстырғанда бастапқы құны елеулі
негізгі құралдар нысанының әрбір компоненті міндетті түрде бөлек
амортизациялануға тиіс. Негізгі құралдар нысаны елеулі компонентінің
пайдалы қызмет мерзімі және соған қатысты қолданылатын амортизациялау әдісі
тап сол нысанның пайдалы қызмет мерзімі және оның басқа елеулі компонентін
амортизациялау әдісі сияқты болуы мүмкін. Амортизациялық есептеудің
мөлшерін анықтаған кезде ондай компоненттерді топтарға біріктіруге болады.
Барлық жағдайларда негізгі құралдар нысандары пайда-лану мерзімі
аяқталғанша бастапқы түрін сақтайды, бірақ бас-тапқы қүны нақты амортизация
(тозу) сомасына төмендейді.
Егер мекеме негізгі құралдар нысанының кейбір компо-ненттерін бөлек
амортизациялайтын болса, ол осы нысанның қалған бөлігінде бөлек
амортизациялауға тиіс
Мекеме тұтас алғанда нысанның өзіндік кұнымен салыс-тырганда бастапкы
құны елеулі емес нысанның компоненттерін бөлек амортизациялауға құқылы.
Әрбір кезең үшін амортизациялық есептеулер, егер олар басқа активтің
теңгерімдік (баланстық) құнына қосылмаса ғана, пайдада немесе залалда
танылуға тиіс. Бірақ кейде активте түйінделген экономикалық пайдалар
басқа активтерді өндірген кезде жоғалып кетеді. Бұл жағдайда амортизациялық
есептеулер басқа активтің бастапқы кұнының бір бөлігін кұрайды және оның
теңгерімдік (баланстық) кұнына қосылады. Мысалы, өндірістік
жабдыкты амортизациялау тауарлық-материалдық босалқыларды өндеу
жөніндегі шығындарға қосылады. Сол сияқты әзірлеуде
пайдаланылатын негізгі кұралдардың амортизациясы 38 - Материалдық
емес активтер ІА5Халық-аралық қаржы есептілігінің стандартына сәйкес
танылатын материалдық емес активтің бастапқы (өзіндік) құнына қосылуы
мүмкін.
Негізгі құралды амортизациялау құны міндетті түрде жүй-елі негізде оның
пайдалы қызмет мерзіміне бөлінуге тиіс.
Негізгі құралдың жойылу құны мен пайдалы қызмет мерзімі міндетті түрде,
ең болмағанда, әрбір қаржы жылының соңында қайта қаралуға тиіс, және, егер
ағымдағы күтілімдердің алдыңғы бағалардан айырмашылығы болса, 8 - Есеп
саясаты, есептік бухгалтерлік бағалаулардағы өзгерістер және қателіктер
ІА8 Халықаралық қаржы есептілігінің стандар-тына сәйкес бұл өзгерістер
міндетті түрде есептік бағалаудағы өзгеріс ретінде есепте көрсетілуге тиіс.
Амортизация, тіпті, егер негізгі құралдың әділ құны оның теңгерімдік
(баланстық) құнынан асып түссе де, негізгі құралдың жойылу құны оның
теңгерімдік (баланстық) құнынан аспаған жағдайда, танылады. Негізгі құралды
жөндеу және оған қызмет көрсету оны амортизациялау қажеттігінен босатпайды.
Негізгі құралдың амортизацияланатын құны оның жойылу құны
шегерілгеннен кейін анықталады. Іс жүзінде, активтің жойылу құны
көбінесе мардымсыз болады, және сондыктан да амортизацияланатын құнды
есептеген кезде елеулі рөл атқармайды.
Негізгі құралдың жойылу құны оның теңгерімдік (баланстық) кұнына тең
немесе одан асып түсетін сомаға дейін ұлғаюы мүмкін. Егер солай болса, осы
актив бойынша амортизациялық есептеу, егер бұдан былай оның жойылу құны
теңгерімдік (баланстық) кұнынан төмен болмаған жағдайда ғана нөлге тең
болады.
Мынаны ескеру керек, негізгі құралды пайдаланудан мүлдем немесе оны
белсенді пайдалану тоқталса, егер ол толықтай амортизацияланбаған болса,
амортизация тоқтатылмайды. Алайда, активті пайдалану негізінде оны
амортизациялау әдісін қолданған кезде, актив еш нәрсе өндірмейінше,
амортизациялық есептеу нөлге тең болуы мүмкін.
Амортизация есептеудің пайдаланылатын әдісі мекеменің болашақ
экономикалық пайдаларды болжамды тұтыну сұлбасын көрсетуге тиіс. Негізгі
құралдарға қолданылатын амортизация есептеу әдісі ең болмағанда
әрбір қаржы жылының соңында қайта қаралуға тиіс, және егер
активтерде жасалған болашақ экономикалық пайдаларды тұтынудың
болжамды сұлбасында елгеулі өзгеріс анықталса, бұл әдіс осы өзгерісті
көрсету үшін түзетілуге тиіс.
Негізгі құралдың амортизацияланатын құнын оны пайдалы қызмет мерзімінің
ішінде жүйелі түрде беру үшін әр түрлі әдістер пайдаланылуы мүмкін.
Бұларға мынандай әдістер жатады:
* біркелкі есептеу әдісі;
* азайтылатын қалдық әдісі;
* өндіріс бірлігінің әдісі.
Біркелкі есептеу әдісі, егер бұл жагдайда оны тарату құны өзгермейтін
болса, негізгі құралдың пайдалы қызмет мерзімінің ішінде тұрақты
амортизация сомасын есептеу болып табылады.
Азайтылатын қалдық әдісі пайдалы қызмет мерзімінің ішінде амортизация
есептеу сомасының азаюына алып келеді.
Өндірістік бірлік әдісі болжамды пайдалану немесе болжамды өнімділік
негізінде амортизация сомасын есептеуден тұрады.
Мекеме негізгі құралда жасалған болашақ экономикалық пайдаларды
тұтынудың есептік сұлбасын неғұрлым дәл көрсететін әдісті тандай алады.
Тандап алынған әдіс, осы болашақ экономикалык пайдаларды тұтынудың есептік
сұлбасында өзгеріс болған реттерді қоспағанда, кезеңнен кезеңге жүйелі
түрде қолданыла алады.
Амортизациялау әдісін тандау және негізгі кұралдардың пайдалы қызмет
мерзімін бағалау білікті түрде пайымдау тақырыбы болып табылады. Тиісінше,
қабылданған әдістерді және пайдалы қызмет немесе амортизациялау
мөлшерлерінің (нормаларының) есептік мерзімдерін ашып көрсету қаржы
есептілігін пайдаланушыларға басшылық тандап алған саясатты тексеруге
мүмкіндік беретің ақпаратты табыс етеді және басқа мекемелсрмен салыстырма
жасауға мүмкіндік беретін ақпаратқа қол жеткізуді қамтамасыз етеді және
басқа мекемелермен салыстыру үшін оларға мүмкіндік береді. Тап осындай
себептер бойынша мыналарды көрсету қажет:
* амортизация шамасын, ол пайдада немесе залалда, немесе басқа
активтердің бастапқы құнының құрамында кезең ішінде танылған-
танылмағанына қарамастан;
* есепті жылдың соңында жинақталған амортизацияның шамасын.
Біркелкі есептеу әдісі бойынша негізгі құралдар нысанда-рының құны
олардың қызмет ету мерзімі ішінде өндіріс немесе оралым шығындарына ай
сайын біркелкі шама (норма) бойынша жатқызылады. Мұнда амортизация есептеу
негізгі құралдар нысандары біркелкі тозады және оларды қызмет ету мерзімі
бойына әрбір кезеңде оларды пайдаланудан алынатын кірістер бірдей болады
деген шартпен, немесе нысандардың қалған пайдалығы біркелкі азаяды деп
есептеледі. Бұл әдіс ең қарапайым әдіс болып танылады да, мұнда
амортизациялық аударымдар сомасы нысанның пайдалы қызмет ету мерзімі мен
амортизациялық шамасының (нормасының) шегінде қарап анықталады да, нысанның
амортизацияланатын құны ай сайын бірқалыпты сома бойынша есептен
шығарылады.
Азайтылатын қалдық әдісінің мәні - біркелкі есептеу әдісінде
қолданылған амортизация шамасы (нормасы) екі еселеніп, әрқашан тек қалдық
құнға қолданылады. Мұндайда амортизация сомасы жыддан жылға азаяды, сонымен
бірге алғашқы жылдары ол әжептәуір жоғары болады. Амортизацияны есептегенде
болжамды жойылу құны есепке алынбайды, соңғы жылды қоспағанда. Бұл жылғы
амортизация сомасы қалдық кұнды жойылуға дейін азайту үшін қажетті шамамен
шектелген.
Амортизация есептеудің өндіріс бірлік әдісінің мәні -амортизациялық
аударымдар тек нысанды пайдалану кезенде ғана анықталады, яғни амортизация
сомасы мен өндірістік қуаттылығының арасында тікелей тәуелділік бар. Мұнда
пайдалы қызмет мерзімі амортизация сомасын анықтау үшін қажет емес.
Өндірістік қуаттылығы шығарылған әнім бірлігімен, пайдалану уақытымен,
жүрегін жол бірлігімен және т.б. өлшенеді.
Өндірісте мекеме негізгі құралдар нысандарының өндірістік қуаттылығын
сипаттайтын көрсеткіштердің біреуін тандауға тиіс. Өндірістік бірлік әдісін
таңдаған кезде есепке алу керек, нысанның өндірістік қуаттылықтарын
пайдалануға байланысты жылдан жылға қатты құбылатын амортизация көлемі
амортизацияның өзгеру тенденциясы женінде нақты болжам бермейді жэне
өзіндік құнмен қаржылық нәтижені анықтауға тиісті.
Негізгі құралдар нысанының калдық құны жыл сайын жойылу құнына жеткенше
өндірістік қуаттылықтың көрсеткішіне тікелей пара-пар (пропорционалды)
түрде азайып отырады.
Амортизация сомасын есептеудің өндірістік бірлік әдісі тиімді болады,
егер пайдалану мерзімі техникалық керсеткіштермен немесе мекеменің
шаруашылық қызметіндегі өзгерістермен айрықша шектелсе.
Амортизацияны есептеу әдісі мекеменің есеп саясатымен белгілсніп, бір
ссепті кезеңнее екіншісіне дәйекті түрде қолданылуы тиіс.
Машиналарды, жабдықтарды және көлік құралдарын тезірек жаңартуды
ынталандыру үшін мекемелерге жеделдетілген амортизация жүргізугс рұқсат
беріледі. Мұнда амортизация нормасы арттырылуы мүмкін, бірақ ол екі еседен
артпауы тиіс.
Басқа барлық негізгі құралдар бойынша амортизациялық төлемдер олардың
қызметінің барлық нақты мерзімі бойынша жүргізіледі.
Амортизация консервацияға жатқызылатын негізгі құралдар, кітапханалар
қоры, есім малдары, буйволдар, егіздер мен бұғылар бойынша есептелмейді.
Жалға берілген негізгі құралдар бойынша жалға беруші амортизацияны жалпы
тәртіппен есептейді.
Негізгі құралдарға амортизацияны есептеудің негізі талдамалы есебі
тіркелімінің мәліметтері болып табылады, атап айтқанда, өнеркәсіпте
түгендеу карточкасының (НҚ-б нысаны) мәліметтері, онда негізгі құралдардың
бастапқы құнынан және амортизация нормасынан амортизацияның жылдық сомасы
есептеледі. Сонан кейін жылдық сома 12 айға бөлініп, алынған сомаға ай
сайын негізгі құралдарға амортизацияны есептеу жөніндегі есептеу жасалады
Жыл бойы осы шама негізгі құралдардың жекелеген нысандарының түсуі мен
шығуына байланысты амортизациялық төлемдер нысан іске қосылғаннан кейінгі
(келесі) айдан бастап тиісті шамаға ұлғайтылады, немесе негізгі құралдар
нысандары жойылған, сатылған немесе берілгеннен кейінгі (келесі) айдан
бастап, сондай-ақ негізгі құралдардың жекелеген нысандарының бастапқы
құнының толық өтелуі нәтижесінде тиісті шамаға азайтылады.
Келтірілген кесте бойынша негізгі құралдардын амортизациясы былай
есептеледі: өткен айда есептелген амортизация сомасына өткен айда түскен
негізгі құралдар бойынша ағымдағы айда есептелген амортизация сомасы
қосылады да, өткен айда шығып қалған негізгі құралдар бойынша ағымдағы айда
есептелген амортизация сомасы шегеріледі.
Сөйтіп, жасалған есептеудің негізінде бір айдың амортизация сомасы
белгіленеді.
Амортизацияны есептеу есепті айдың бірінші күніне мекеменің
теңгерімінде (балансында) есепте тұрған негізгі құралдардың белгіленген
қызмет ету мерзімі бойы ай сайын теңгемен жүргізіледі де, негізгі құралдар
шығып қалған айдан кейінгі айдың бірінші күніне доғарылады. Жаңадан түскен
негізгі құралдар бойынша амортизация (тозу) есептеу түскен айдан кейінгі
айдың бірінші күнінен басталады.
Бухгалтерлік есеп шотгарының үлгілік жоспарында негізгі құралдардың
амортизация сомасын жинақтауға 2420 Негізгі құралдардың амортизациясы
шоты арналған, қажет болған жағдайда мекеме негізгі құралдардың жекелеген
нысандарының амортизациясын есепке алу үшін аталған шотқа қосымша шоттар
ашуына болады.
2420 Негізгі құралдардың амортизациясы шоты бухгалтерлік теңгерімге
(балансқа) қатынасы бойынша пассивті, реттеуші шот болып танылады. Бұл
шоттың кредиті бойынша қал-дық (сальдо), 2410 Негізгі қүралдар шотында
есепке алынған негізгі құралдар нысандарының амортизация сомасының
жинақталуы көрсетіледі.
2420 Негізгі құралдардыц амортизациясы шотының дебеті бойынша
жинақталган амортизация сомасын негізгі құралдар нысандарының есептен
шығарылғанда (жойылғанда, сатылғанда және т.б.) шығысқа шығаруды көрсетеді.
Амортизациялық аударымдарды арнайы есептеу негізінде ай сайын негізгі
құралдардың өндірісте, өнімдерді (тауарларды) өткізу және қызметтер көрсету
және әкімшілік-басқару мақсаттағы нысандарына жатуына байланысты өндірістік
немесе оралымның немесе әкімшілік шығындарын есепке алатын тиісті шоттардың
дебетіне негізгі құралдар нысандарының амортизациясын есепке алынатын
шоттың кредиті бойынша амортизациялық аударымдардың сомасы керсетіледі, ол
амортизацияның түзетілген жылдық есептеу бойынша алынады:
Тиісті шоттардың дебеті:
7110 Өнімдерді сату және қызметтер көрсету бойынша шығыстар - негізгі
құралдардың өнімдерді (тауарларды, кызметтерді) өткізу процесінде
пайдаланылатын нысандары бойынша ессптелген амортизация сомасына
7210 Әкімшілік шығыстар - негізгі құралдардың әкімшілік-басқару
(жалпы шаруашылық) мақсатындагы нысандардың амортизация сомасына
8410 Үстеме шығыстар - негізгі кұралдардың өндірістегі нысандарының
есептелген амортизация сомасына
2420 Негізгі құралдардың амортизациясы шотының кредиті
Негізгі құралдардың жалға алынған немесе берілген нысандары
бойынша амортизация есептеуді жалдау нысаны мен жалгерлік келісім-шартқа
сәйкес жалға беруші немесе жалға; алушы (жалгер) жүргізеді. Негізгі
құралдардың жалға алынған"; және берілген нысандарының амортизациясын
есепке алу тәртібі оқулықтың 5.8. Жалға алынған негізгі қүралдарды есепке
алу бабында жан-жақты қарастырылады.
Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің Қазақстан
Республикасындағы негізгі қорларды (құралдарды) индексикациялану туралы
қаулысына сәйкес бухгалтерлік есепкс алынған негізгі құралдардың тозу
сомасы (тозуы толык есептелген нысандарды қоса) негізгі құралдардың құнын
қалпына келтіру құнына тиісті өсім коэффициенті бойынша индексациялауға
жатады.
Мұнда жоғарыда келтірілген тәртіп бойынша есептелген амортизация
сомасының негізгі құралдарды индексациялағанға дейін есептелген амортизация
сомасынан артуы бухгалтерлік есеп шоттарында мынандай жазулармен
көрсетіледі:
5420 Негізгі құралдарды кайта багалауға арналған резерв
шотының дебеті
2420 Негізгі құралдардың амортизациясы шотының кредиті
Мекеменің меншік құқығына жататын негізгі құралдар нысандары есептеп
шығарылгғанда (сатылғанда, шығысқа шығарылғанда, өтеусіз тегін берілгенде
және т.б.), олар бойынша жинақталған амортизация сомасы мынадай
бухгалтерлік жазба арқылы шығысқа шығарылады:
2420 Негізгі құралдардың амортизациясы шотының дебеті
2410 Негізгі құралдар шотының кредиті
Негізгі құралдардың жетіспейтін немесе толық бүлінген нысандары бойынша
жинақталған амортизация сомасы тиісінше жоғарыдағыдай бухгалтерлік жазбамен
шығысқа шығарылады.
Құны өндіріс немесе оралым шығындарына толық енгізілген негізгі
құралдар нысандары бойынша амортизация есептеу тоқтатылады.
2420 Негізгі құралдардың амортизациясы шоты бойын-ша кредиттік қалдық
(сальдо) меншікті де, ұзақ мерзімді жалға берілген негізгі құралдар
нысандарының жинақталған амортизация сомасын көрсетіп, шығып қалған негізгі
құралдардың бастапқы құнын өтеу кезі ретінде қызмет етеді.
Негізгі құралдар нысандары пайдалану барысында тозады да, бастапқы
құнына қарағанда құнсызданады.
Зб-Активтердің құнсыздануы ІА8 Халықаралық қаржы есептілігінің
стандартына сәйкес активтің (негізгі кұралдың -Ж.Т.) баланстік күші келетін
сомадан асқан кезде, ол құнсызданды деп есептеледі.
Мекеме әрбір есепті күні негізгі құралдың мүмкін болатын құнсыздану
белгілерінін болуын анықтауға міндетті. Кез келген осындай белгі анықталган
жағдайда мекеме негізгі құралдың өтелетін сомасын бағалауға тиіс.
Егер негізгі құралдың құнсыздануы мүмкін болатын белгілері бар болса,
онда бұл пайдалы қызметтің калған мерзімін, амортизациялау әдісін немесе
активтің жойылу құнын осы активке қолданылатын Халықаралық қаржы
есептілігінің стандартына сәйкес, тіпті, егер ол жөнінде қандай да болсын
құнсызданудан болатын залал танылмаса да, қайта қарау және тузету керек
екендігін дәлелдейді.
Егер негізгі құралдың өтелетін сомасы оның теңгерімдік (баланстық)
кұнынан аз болған кезде ғана, теңгерімдік (баланстық) құн негізгі құралдың
өтелетін сомасына дейін азайтылуға тиіс. Бұл азайтылу құнсыздану залалы
болып табылады.
Құнсызданудан болған залалдың бағалау өлшемі ол жатқызылған негізгі
құралдың теңгерімдік (баланстық) құнынан көп болған кезде, егер мұны басқа
Халықаралық қаржы есептілігінің стандарты талап етсе ғана, мекеме
міндеттемені тануға тиіс.
Құнсызданудан болған залал танылғаннан кейін осы негізгі құралдар
бойынша амортизациялық аударымдар негізгі құралдың өзгертілген теңгерімдік
(баланстық) кұнын бөлу үшін, оның жою құнын шегере отырып (егер ондайлар
бар болса), оның қалған пайдалы қызмет мерзімінің ішінде жүйелі негізде
болашақ кезеңдерде түзетілуге тиіс.
Құнсызданудан болған залалдар танылған жағдайда, кейінге қалдырылған барлық
салықтық активтер немесе міндеттемелер 12 Пайдага салынатын салықтар ІА8
Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына сәйкес негізгі құралдың өз-
гертілген теңгерімдік (баланстық) құнын оның салықтық базасы-мен салыстыру
арқылы анықталады.
Егер негізгі құралдың құнсыздануының қандай да болсын белгісі бар
болса, онда жеке алынған осы негізгі құрал үшін өтелетін сома бағалануға
тиіс. Егер жеке негізгі кұрал нысаны үшін өтелетін соманы бағалау мүмкін
болмаса, онда мекеме ақша қаражатын қозғалысқа келтіретін, негізгі құрал
тиесілі болатын бірліктің (осы активтің қозғалысқа келтіретін бірлігі)
өтелетін сомасын анықтауға міндетті.
Әрбір есепті күнге мекеме алдыңғы кезеңдерде негізгі құралға қатысты
танылған құнсызданудан болған залалдың, бәлкім, бұдан әрі болмауының немесе
кемуінің қандай да болсын белгілерінің бар немесе жоқ екендігін анықтауға
міндетті. Осындай белгілердің кез келгені анықталған жағдайда, мекеме осы
негізгі құралдың өтелетін сомасын бағалауға міндетті.
Қүнсызданудан болған қайта топтастырылған залалдың есебінен ұлғайған
негізгі құралдың теңгерімдік (баланстық) құны, егер алдынғы жылдары негізгі
құрал үшін құнсызданудан болған залал танылмаған болса, анықталуы мүмкін
(амортиза-цияны шегеріп) теңгерімдік (баланстық) құннан аспауға тиіс.
Егер алдыңғы жылдары негізгі құралдар үшін құнсызда-нудан болған залал
танылмаған болса, анықталуы мүмкін бола-тын теңгерімдік (баланстық) құннан
тыс (имортизацияны шеге-ріп), негізгі құралдың теңгерімдік (баланстық)
құнының кез келген ұлғаюы қайта бағалау болып танылады.
Негізгі құралдың құнсыздануынан болған залалды қайта топтастыру, егер
осы актив басқа стандартқа сәйксс (мысалы, 16 - Негізгі құралдар 1А5
Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына сәйкес қайта бағалау үлгісі
бойынша) қайта бағаланған өлшем бойынша есепте керсетілмесе ғана, пайдалар
мен залалдар туралы есептің өзінде танылуға тиіс. Қайта бағаланған негізгі
құрал бойынша құнсызданудан болған залалды қайта топтастырудың кез келгенін
осындай басқа Стандартқа сәйкес қайта бағаланудан ұлғаюы ретінде ескеру
керек.
Қайта бағаланған негізгі құралдар бойынша құнсызда-нудан болған залалды
қайта топтастыруға меншікті капиталдың шотына Қосымша бағалау сомасы
деген тақырыппен тікелей кредитіне беріледі. Алайда, егер қайта бағаланған
топ сол негізгі құралдар бойынша құнсызданудан болған залалды қайта
топтастыру бұрын пайдалар мен залалдар туралы есепте таныл-ған болса, онда
мұндай залалды қайта топтастыруда пайдалар мен залалдар туралы есепте
танылады.
Құнсызданудан болған залалды қайта топтастыру танылғаннан кейін негізгі
құралдар үшін амортизациялық аударым олардың өзгертілген теңгерімдік
(баланстық) құнын, оның тара-ту құнын (егер ондайлар бар болса) шегере
отырып, оның қалған пайдалы қызмет мерзімінің ішінде жүйелі негізде болашақ
кезеңдер үшін түзетілуге тиіс.
Негізгі кұралдар құнсыздануынан болатын залалдарды шоғарландырып есепке
алу үшін бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспарында
2430 Негізгі құралдардың құнсыздануынан болатын залалдар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. Нарықтық жағдайдағы негізгі құралдар есебінің теориялық
негіздері ... ... ...9
1.1 Негізгі құралдардың экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 Негізгі құралдарды жіктеу және
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Негізгі құралдардың амортизациясы мен құнсыздануын есепке
алу ... ... ..16
1.4 Негізгі құралдардың қозғалысын құжаттық
рәсімдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2. Сервир Компании ЖШС-нің негізгі құралдарының есебі және оның
тиімді пайдалануын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..26
2.1 Сервир Компании ЖШС-нің негізгі экономикалық сипаттамасы ... ... ..26
2.2 Сервир Компании ЖШС-нің негізгі құралдарының есебін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.3 Сервир Компании ЖШС-нің негізгі құралдарының
есебі ... ... ... ... ... ... .30
2.4 Сервир Компании ЖШС-нің негізгі құралдарын тиімді пайдалануды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
3. Негізгі құралдар есебін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
3.1 Негізгі құралдардың есебін жетілдіру
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .60
Кіріспе
Қазіргі кезде бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп өндіріс
үдерісіне ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланатын, өзінің
бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге,
орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке есептелген амортизациялық
аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек құралдарын,
яғни материалдық активтерді айтады. Негізгі құралдарға - қозғалмайтын
мүлік, жер учаскілері, үйлер мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар
мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш
машиналар мен техникалары және олардың бағдарламалық құраладары, көлік
тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруышылық құрал –
саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер, шаруашылықтың
ішкі жолы, тағы да басқалар жатады.
Барлық негізгі құралдар өздерінің өндіріске қатысуына қарай
өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік
негізгі құралдар деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында
пайдаланатын негізгі құралдарды атады. Оларға: өндіріске арналған үйлер,
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау
құралдары, әр түрлі станоктар, двигвтельдер, құрал-саймандар, өлшеуіш
апаптар және тағы басқалары жатады. Өірістік емес негізгі құралдардың
қатарына шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында пайдаланатын негізгі
құралдар жатады. Оларға тұрмыстық үй-жай (коммуналдық) шаруашылығында,
денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру және мәдениет
салаларында пайдаланатын негізгі құралдар және таға да басқа негізгі
құралдар жатады. Халық шаруашылық салаларына және істейтін қызметтерінің
түрлеріне қарай барлық негізгі құраладар: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы,
орман шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, құрылыс, материалдық-техникалық
жабдықтау және сату-өткізу ұйымдары, қоғамдық тамақтандыру, ғылым және
білім беру, ғылыми көмек көрсету және тағы да басқалар салалар бойынша
топталады.
Негізгі құралдары халық шаруашылығының салаларына қарай топтастырған
кезде олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса орындалған жұмыстар
мен қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы негізге алынады.
Әр субьектінің ұзақ мерзімді активтері меншік формалары мен қызмет
түрлеріне тәуелсіз негізгі капиталды құрайды және келесілерден тұрады:
материалдық емес активтер, негізгі құралдар, инвестициялар.
Ұзақ мерзімді активтерді тиімді басқару олардың есеп методикасын нақты
анықтауды білдіреді. Ұзақ мерзімді активтердің негізгі құраушысы болып
негізгі құралдар табылады. Сондай-ақ, көптеген кәсіпкерлік ортада қызмет
ететін кәсіпорындардағы активтердің басты бөлігін негізгі құралдар құрайды.
Олар туралы ақпарат кәсіпорынның іс-әрекет нәтижелері мен қаржылық
жағдайының сипаттамасы үшін маңызы зор. Әсіресе, 16 ХҚЕС сәйкес қаржылық
есепті құрастыратын ұйымдарға қатысты. Негізгі құралдарға салынған
салымдардың тиімділігін, олардың ұдайы өндірісі мен эксплуотациясының
талдауын бағалау кезінде келесі принципті ережелерге негізделу қажет:
1. Негізгі құралдардың функционалды пайдалылығы бірнеше жыл бойы
сақталады, сондықтан оларды иелену мен эксплуатация бойынша шығындар
уақытпен бөлінген;
2. Негізгі құралдардың заттық алмастыру (жаңарту) кезеңі құндық орнын
басу кезеңімен сәйкес келмейді, ал бұл пайдалы қызмет мерзімін қайта
қарастыру қажеттілігіне әкеледі;
3. Негізгі құралдарды пайдалану тиімділігі олардың түрлеріне, өндіріс
процесіне қатысу сипатына, қызметтеріне байланысты әр түрлі
бағаланады. Негізгі құралдар субьект қызметінің тек қана өндірістік
емес, сонымен қатар әлеуметтік тұрмыстық сферасына қызмет
көрсететіндіктен, оларды пайдалану тиімділігі экономикалық,
әлеуметтік, экологиялық және басқадай факторлармен анықталады.
Егер кәсіпорындар мен ұйымдардағы негізгі құралдардың бәрі тек қана
ұйымның негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін болса, онда бұл
ұйымдағы негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол кәсіпорынның атқаратын
қызметі саласындағы топқа жатады.
Нарықтық экономика жағдайында бухгалтерлік есеп шаруашылық
операциялардың қарапайым тіркелуі мен есеп жүргізу шеңберінен тыс шығады.
Кәсіпорындарда шаруашылықты жүргізудің негізгі әдісі – шаруашылық есеп.
Оның негізіне еңбекті, материалдық және қаражат ресурстарын аз жұмсау,
шаруаға қырсыздықты жою, әртүрлі ысырапты және өнімсіз шығындарды
болдырмау, үнемдеу тәртібін жүргізу арқылы жоғары өндірістік көрсеткіштерге
қол жеткізу алынған. Шаруашылықты жүргізудің бұл әдісін қолдануда
бухгалтерлік есеп маңызды роль атқарады. Іс өміріне тартылғандардың барлығы
бухгалтерлік есептің терминдерін дұрыс пайдалануға, алынған нәтижелердің
шаруашылық қызметтің жағдайымен байланысын қадағалап, бухгалтерлік және
қаржылық құжаттарды еркін оқуға міндетті. Экономиканы нарықтық
қатынастармен қалыптастыру жағдайында қатаң есеп пен бақылаусыз
материалдық, еңбектік және қаржылық ресурстарды рационалды пайдалануын
ұйымдастыру мен олардың сақталуын қамтамасыз ету мүмкін емес. Жалпы
кәсіпорында және құрылымдық бөлімшелерінде есептің ұйымдастырылуына
байланысты.
Дипломдық жұмыстың мақсаты өндіріс үдерісіне ұзақ уақыт бойы, яғни бір
жылдан артық уақыт пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай
отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген
қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп
ауыстырып отыратын еңбек құралдарының бағалануын және жіктелуін,
құнсыздануын есепке алу, аудит жүргізу, талдау сонымен қатар жетілдіру
жолдарын ұсыну.
Қазіргі уақытта бизнес интенсивті дамып жатыр. Әр бизнестің мақсаты –
бұл табыс алу. Нарық жағдайында өз қаражаттарын субьектіге салған меншік
иелері бұл субьектінің қызмет нәтижелеріне мүдделі болады. Бұл нәтижелерге
ең әуелі ұзақ мерзімді активтерге, тауарлы – материалдық қорларға, қаржылық
инвестицияларға және басқадай активтерге капитал салу пропорциялары туралы
дұрыс қабылданған шешімдер әсер етеді.
Кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтерді рационалды пайдалану мен
нормалау құрылымының, мөлшерінің, ұдайы өндіріс мәселелерінің ғылыми
негізделген жұмысы (зерттемесі) шаруашылықтың материалдық – техникалық
базаның кеңеюіне, жинақтар қарқынының жылдамдатуына себеп болады.
Кәсіпорындардың ұзақ мерзімді активтермен қамтамасыз етілуі өндіріс
интенсивтілігінің жеткен деңгейі туралы куәландырады. Негізгі құралдардың
өсуі мен жетілдірілуі оларды қолданылуының жақсаруымен бірге болуы қажет,
ал бұл аграрлық өндірістің экономикалық тиімділігінің өсу резерві болып
табылады.
Жұмыстың тақырыбы бойынша қарастырылған зерттеу обьектісі Сервир
Компании ЖШС қарастырылады
1. Нарықтық жағдайдағы негізгі құралдар есебінің теориялық негіздері
1.1 Негізгі құралдардың экономикалық мәні
Өндірістік негізгі құралдар деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім
өндіру орындарында пайдаланатын негізгі құралдарды атады. Оларға: өндіріске
арналған үйлер, ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік
тасымалдау құралдары, әр түрлі станоктар, двигвтельдер, құрал-саймандар,
өлшеуіш апаптар және тағы басқалары жатады. Өірістік емес негізгі
құралдардың қатарына шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында
пайдаланатын негізгі құралдар жатады. Оларға тұрмыстық үй-жай (коммуналдық)
шаруашылығында, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру
және мәдениет салаларында пайдаланатын негізгі құралдар және таға да басқа
негізгі құралдар жатады. Халық шаруашылық салаларына және істейтін
қызметтерінің түрлеріне қарай барлық негізгі құраладар: өнеркәсіп, ауыл
шаруашылығы, орман шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, құрылыс, материалдық-
техникалық жабдықтау және сату-өткізу ұйымдары, қоғамдық тамақтандыру,
ғылым және білім беру, ғылыми көмек көрсету және тағы да басқалар салалар
бойынша топталады.
Кәсіпорынның материалдық базасын өндіріс құралдарына бірігетін еңбек
құралдары мен еңбек заты құрайды. Еңбек құралдары негізгі қорлар формасында
есептелінеді. Құндық көріністегі негізгі қорлар бухгалтерлік есеп беру
жүйесінде есептелінетін негізгі құралдарды білдіреді.
К. Маркс белгілегендей: Еңбек құралдары адамның жұмыс күшінің дамуын
ғана өлшеген жоқ, сонымен бірге сол қоғамдық қатынастардың көрсеткіші
болды. Еңбек құралдарының ішіндегі еңбектің механикалық құралдары қоғамдық
өндірісінің нақты кезеңінің ерекше белгілерін құрайды. Бухгалтерлік
есепте негізгі құралдар деп өндіріс үдерісінде ұзақ бойы, яғни бір жылдан
артық уақыт пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып,
құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке
есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып
отыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады. “Негізгі
құралдарға” – қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен ғимараттар,
өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары
мен құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және олардың
бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік
және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс маллдары, көп жылдық
көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалары жатады.
Көлеміне немесе бағасына (арзанды-қымбаттылығына) қарамастан
пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс құралдары негізгі құралдардың
қатарына жатпайды. Сонымен қатар негізгі құралдардың құрамына кәсіпорынның
қоймаларындағы дайын бұйымдар (тауарлар) болып саналатын жабдықтар мен
машиналар, күрделі құрылыс құрамында есептелетін монтаждауды (құрастыруды,
орнатуды) қажет ететін жабдықтар, жасалып (салынып) біткен, бірақ әлі
пайдалануға берілмей тұрған машиналар мен жабдықтар, сондай-ақ құрылыс-
монтаж жұмысының өзіндік құнының құрамында қаралған үстеме шығындардың
есебінен салынған титулдық тізімге кірмеген ғимараттар мен тетіктер,
сонымен бірге жас малдар, яғни мал төлдері де жатпайды.
Барлық “негізгі құралдар” өздерінің өндіріске қатысуына қарай
өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік
негізгі құралдар деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында
пайдаланатын негізгі құралдарды айтады. Оларға: өндіріске арналған үйлер,
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау
құралдары, әр түрлі станоктар, двигательдер, құрал-саймандар, өлшеуіш
аспаптар және тағы басқалары жатады. Өндірістік емес негізгі құралдардың
қатарына шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында пайдаланатын негізгі
құралдар жатады. Оларға тұрмыстық үй-жай (комуналдық) шаруашылығында, ден
саулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру және мәдениет
салаларында пайдаланатын негізгі құралдар және тағы да басқа негізгі
құралдар жатады. Халық шаруашылық салаларына және істейтін қызметтерінің
түрлеріне қарай барлық негізгі құралдар: өнеркәсіп, ауыл шарушылығы, орман
(тоғай) шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, құрылыс, материалдық-техникалық
жабдықтау және сату-өткізу ұйымдары, қоғамдық тамақтандыру, басқару
органдары, әлеуметтік сақтандыру, ғылым және білім беру, ғылыми көмек
көрсету және тағы да басқа салалар бойынша топталады.
“Негізгі құралдарды” халықшаруашылығының салаларына қарай
топтастырған кезде олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса
орындалған жұмыстар мен қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы
негізге алынады.
Егер кәсіпорындар мен ұйымдардағы нешізгі құралдардың бәрі тек қана
ұйымның негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін болса, онда бұл
ұйымдағы негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол кәсіпорынның атқаратын
қызметі саласындағы топқа жатады.
Мысалы: өнеркәсіптік ұйымындағы өнеркәсіп өнімдерін өндіру үдерісіне
тікелей байланысты негізгі құралдардың барлығы халық шаруашылығының
өнеркәсіп саласына жатады.
Егер кәсіпорынның балансында осы ұйымның негізгі қызметінен басқа
салаларында қызмет атқаратын өндірістері мен бөлімшелері болса, онда осы
бөлімшелер мен өндірістің атқаратын қызметтерінің сипатына сәйкес келетін
халық шаруашылық саласы қызметі түріндегі топқа жатады.
Кәсіпорынның балансындағы тұрғын үй шаруашылығының негізгі құралдары
халық шаруашылығының тұрғын үй шаруашылығы және халыққа тұрмыстық қызмет
көрсету саласына жатады.
Негізгі құралдар алдына қойған мақсатына және атқаратын қызметіне
қарай мынадай топтарға бөлінеді:
а) үйлер (тұрғын үй, кеңсе үйі, қойма, т.б.);
ә) ғимараттар (көпірлер, аспалы жолдар, жасанды су қоймалары,
эстокадалар, скважиналар, т.б.);
б) өткізгіш тетіктер (жұмыс машиналары, энергия бөлетін тетіктер,
құбырлар, т.б.);
в) машиналар (бумен жұмыс істейтін двигательдер; іштен жанатын
двигательдер, көтергіш крандар, су өлшегіш құралдар, т.б.);
г) тасымалдау құралдары (жолдаушылар және жүк таситын көліктер, жеңіл
көліктер, тракторлар және т.б.);
ғ) құрал- саймандар мен жабдықтар ( шкафтар, бактар, контейнерлер,
т.б.);
д) шаруашылық құрал жабдықтары (жиһаздар, креслолар, кілемдер, т.б.);
е) жұмыс және өнім малдары
ж) көп жылдық өсімдіктер мен көшеттер;
з) жер (ұйымның сатып алған жер көлемінің құны);
и) жерді жақсартуға (өңдеуге) жұмсалған күрделі шығын;
к) басқа да негізгі құралдар (кітапхана қорлары, т.б.).
Негізгі құралар кімнің меншігінде, иелігінде екендігіне қарай меншіктік,
яғни кәсіпорынның өзіне тиісті және уақытша жалға алынған болып екіге
бөлінеді. Кәсіпорын уақытша жалға алған негізгі құралдарды баланс
сыртындағы “Жалға алынған негізгі құралдар” деп аталатын шотта есптейді.
Сонымен қатар пайдалану барысына қарай негізгі құралдар жұмыс істейтін,
жұмыс істемейтін және сақтауда тұрған деп үш топқа бөлінеді.
Жұмыс істейтіндерге өндіріс үдерісіндегі, яғни қолданыстағы негізгі
құралдар жатады.
Жұмыс істемейтін негізгі құралдардың қатарына тоқтатылып қойылған,
белгілі себептермен басқа да жаққа әзірге берілмеген басы артық жабдықтар
жатады.
Сақтауда тұрған негізгі құралдардың қатарына келешекте, яғни алдыңғы
уақытта тозып немесе басқа да жағдайларға байланысты істен шығатын негізгі
құралдардың орнына пайдалануға арналған құрал-жабдықтар жатады.
Материлдық активтер матып алыну мақсатында қарай былай бөлініп есептеледі:
а) негізгі құралдар;
б) тауарлық-материалдық қорлар;
в) қаржылық инвестициялар.
Мысалы: кәсіпорынның шаруашылық қызметін атқару барысында қажет болып
табылатын өзінің пайдалануы мақсатында сатып алынған көлік құралы негізгі
құралдар құрамында есептелінсе, ал сату үшін сатылып алынған көлік
құралдары тауарлық-материалдық қорлар құрамында есептеледі. Кәсіпорынның өз
қызметіне пайдалануы үшін емес, ұзақ мерзімдік қаржы салымы мақсатында
алған жеручаскелері мен үйлері қаржылық инвестициялар ретінде есептелінеді.
өндірісінің нақты кезеңінің ерекше белгілерін құрайды.
Негізгі құралдар кәсіпорынның қалыпты өндірістік – шаруашылық
қызметін қамтамасыз ету үшін қажет. Қажетті негізгі құралдардың саны еңбек
құралдырын тиімді пайдалану, өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың алдыңғы
қатарлы прогрессивті формалары есебімен жоспарлы тапсырыстан шыға, әр
өндіріс бойынша анықталады.
Кәсіпорынның негізгі өндірістік қорлары келесі сатылардан құралатын
шаруашылық айналымын жасайды: негізгі қорлардың тозуы, амортизация, негізгі
қорларды толық қалпына келтіру үшін қаражаттарды жинау, капиталдың
салымдарды жүзеге асыру жолымен ауыстыру.
Негізгі құралдардың бірнеше анықтамалары бар, солардың бірі: Негізгі
құралдар бастапқы формасы мен қасиетін сақтап, процеске ұзақ уақыт бойы
қатысатын еңбек құралдарын білдіреді.
Кәсіпорында негізгі құралдардың есебі №16 халықаралық есеп беру
стандартына сәйкес ұйымдастырылады. Осы стандарт негізгі құралдың есебін
жүргізудің, субьектіге жататын меншік құқығын, шаруашылық пен оперативтік
басқару жүйесін анықтайды.
Негізгі қорлардың мәнін келесідей сипаттауға болады:
1. Олар еңбек құралдарында заттай көрсетілген;
2. Олардың бөліктері бойынша құны өнімге ауыстырылады;
3. Жұмыс мерзімі аяқталғанда амортизациялық аударымдар негізінде өте
алады.
Өнім өндірісіне қатынасатын еңбек құралдары өндіріс өнімі ретінде
құрылады. Бірақ ауыл шаруашыығында өндіріс процесінде құрылған еңбек
құралдарымен қатар өндірістің негізгі спецификалық құралы бар. Ол – жер.
Өндірістің басқа құралдарына қарағанда жер бір уақытта еңбек құралы
ретінде де (өсімдікке әсер ету құралы), еңбек заты ретінде де (еңбек құрал
– жабдықтарының әсер ету обьектісі) болуы мүмкін.
Негізгі қорларды талдау кезінде олар өндірістің белсенді элементі болып
табылатынын белгілеу қажет. Оларды дұрыс қолдану кезінде тек қана
тауарлардың пайда болуын қамтамасыз етпейді, сонымен қатар жұмысшылардың
еңбек жағдайының жақсаруына негіз болады.
1.2 Негізгі құралдарды жіктеу және бағалау
Негізгі құралдар халық шаруашылығының келесі салалары мен қызмет
түрлері бойынша топтасады: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, транспорт,
байланыс, құрылыс, сауда, материалдық – техникалық жабдықтау және өткізу,
жартылай фабрикаттар, материалдық өндіріс сферасының қызметінің басқа
түрлері, тұрмыстық – коммуналдық шаруашылық және тұрғындарға тұрмыстық
қызмет көрсету, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамтамасыз ету, ағарту,
мәдениет, өнер, ғылым және ғылыми қызмет көрсету, несиелендіру және
мемлекеттік сақтандыру, басқару және қоғамдық ұйымдастырулар.
Түрлер бойынша негізгі қорлардың топтасуының теоретикалық негізі К.
Маркспен ұсынылған өндірістік процестегі еңбек құралдарының рөліне
байланысты бөлімшесі болып табылады. Еңбек құралдарының бірінші тобы
кәсіпорынның өндірісітік қуаттылығын және өндірістің техникалық
жабдықталуын сипаттайтын механикалық құралдар болып табылады. Екінші тобына
К. Маркс процесс жүзеге асырылуы үшін қажетті еңбек құралдарын жатқызады.
Мысалы, өндірістік ғимараттар, құрал – жабдықтар, т.б. Үшінші тобына
транспорттық құралдар, аппараттар және өндірістік – шаруашылық керек –
жарақ (инвентарь).
Қазіргі уақытта барлық негізгі құралдарды келесі белгілері бойынша
бөлуге болады:
1) экономикалық мазмұны бойынша:
өндірістік, өндіріс процесіне тікелей қатынасады;
өндірістік емес, кәсіпорынның жарғылық қызметімен байланыспайтын;
2) функционалдық белгісі бойынша субъектілердің қаржылық – шаруашылық
қызметінің бухгалтерлік есептің Бас жоспар шоттарына сәйкес топтасады;
3) пайдалану дәрежесі бойынша негізгі құралдар әрекет жасайтын
(эксплуатацияда болатын), қор (қоймада болатын), әрекет жасайтын
(белгіленген тәртіпте консервацияланған);
4) иелену бойынша негізгі құралдар меншікті және жалға алынған болып
бөлінеді. Меншікті негізгі құралдар меншік құқығымен субъектіге жатады
немесе шаруашылық жүргізу, оперативтік басқару құқықтарында бекітілген және
баланста есептелінеді, ал жалға алынған негізгі құралдар – бұл ағымдағы
немесе ұзақ мерзімді жал негізінде ақылы уақытша пайдалануға алынған
активтер.
Жоғарыдағы топтастыруға келесі белгіні қосуға болады – натуралды –
заттай белгісі бойынша негізгі құралдар керек – жарақты (инвентарлы) және
керек – жарақсыз (инвентарсыз) болып бөлінеді. Инвентарлы негізгі
құралдарға заттай мазмұны бар және айырбас пен есепке жататын (ғимараттар,
құрал – жабдықтар, машиналар) обьектілер жатады. Инвентарсыз негізгі
құралдарға жер, орман және су алқаптары (құрал – жабдықтардан басқа)
капиталдық салымдар, яғни заттық формасы жоқ шығындар жатады.
Өндірістік емес негізгі қорлар өндіріс көлеміне, еңбек өнімділігінің
өсіміне тікелей әсер етпеуіне қарамастан, бұл қорлардың үнемі өсуі
кәсіпорын жұмысшыларының әл-ауқатының жақсаруымен, өмірдің материалдық және
мәдени деңгейінің өсуімен тікелей байланысты. Бұл кәсіпорын қызметінің
нәтижелеріне әсер етеді.
Негізгі құралдардың обьектісі ретінде активті танудың негізгі
критериялары болып табылады:
1. бір жылдан астам активтің жарамдылық мерзімі. Негізгі құралдардың
обьектісі ағымдағы жылда толық пайдаланған материалдардан ерекшеленеді.
2. активті сатып алудың мақсаты – белгісі бойынша субьект қызметінде
пайдалану.
3. Негізгі құралдар – тауарлар мен қызметтерді өндіру немесе жеткізу, басқа
кәсіпорындарға жалға беруге тапсыру немесе әкімшілік мақсаттар үшін
қоғаммен қолдануға болатын материалдық активтер. Негізгі құралдардың
құрамында аяқталмаған құрылыс обьектілері бойынша шығындар көрініс
табады, мысалы, үйлер мен ғимараттарды салу бойынша, монтажды қажет
ететін технологиялық, энергетикалық және өндірістік құрал – жабдықтарды
сатып алу бойынша, т.б.
Аграрлық өндіріс процесінде қызметіне байланысты, яғни технологиялық
белгісі бойынша өндірістік негізгі құралдар құрамында ауыл шаруашылық
қызметтері 11 ірі топтарын бөледі. Топтардың әр қайсысы қызмет ету
мерзімімен, эксплуатация шарттарымен және басқадай көрсеткіштерімен ұқсас
негізгі құралдардан құралатын топшаларға бөлінеді.
1. Үйлер. Халыққа еңбек етуге, тұруға, әлеуметтік – мәдени қызмет
көрсетуге жағдай жасауға және материалдық құндылықтарды сақтауға
арналған әлеуметті – құрылыс обьектілері. Әрбір тұрғын үй
мүліктік обьект болып табылады.
2. Ғимараттар. Еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі бір
қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға
арналған инженерлік – құрылыс обьектілері (шахта ұңғысы, мұнай
мұнарасы, бөгет, көпір, автомобиль жолы). Барлық жағдайлары бар
әрбір жеке ғимарат мүліктік обьект болып табылады.
3. Өткізгіш тетіктер. Электр, жылу немесе механикалық энергияны
өткізу қондырғылары (электр өткізу желілері, трансмиссиялар,
құбырлар).
4. Машиналар мен жабдықтар. Күш беретін машиналар мен жабдықтар;
жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары
және қондырғылар мен лабароториялық жабдықтар; әрбір машина,
егер ол басқа мүліктік обьектінің бөлшегі болмаса, оған кіретін
бейімделген құралдары, соған тиісті заттарды, аспаптарды,
қоршауды, фундаментті қоса алғанда, мүліктік обьекті болып
саналады. Негізгі құралдардың бұл тобы бес топтан тұрады: а) күш
беретін машиналар мен жабдықтар; б) жұмыс машиналар мен
жабдықтар; в) өлшейтін және реттейтін аспаптар, керек-жарақтар
және лабораториялық жабдықтар; г) есептейтін техника-
процестерді тездететін және автоматтандыратын машиналар; д)
басқа да машиналар мен жабдықтар(телефон станциялары, өрт
сөндіргіш машиналар).
5. Көлік құралдары. Адамдар мен жүктерді тасымалдауға арналған
қозғалыс құралдары. Әрбір обьект өзіне тиісті барлық бейімдегіш
құралдары мен заттарын қоса алғанда мүліктік обьект болып
табылады.
6. Өндірістік және шаруашылық мүлік. Өндірістік операцияларды
орындау немесе жеңілдету үшін қызмет ететін өндірістікке
арналған заттар.
7. Жұмысқа пайдаланатын мал. Ат, өгіз, түйе және басқа жұмысқа
пайдаланылатын малдар.
8. Өнім беретін мал. Мүйізді ірі қара мал, асыл тұқымды айғырлар
мен биелер, буралар мен інгендер, бұғылар, маралдар, еркек
шошқалар мен мегежіндер, ешкілер, саулық қой мен қошқарлар.
Әрбір ересек мал мүліктік обьект болып табылады.
9. Көп жылдық өсімдіктер. Барлық жасанды көпжылдық көшеттер.
Қолдан егілген, көп жылдық өсімдіктер (жеміс және жидек
ағаштары, жүзімдіктер, гүлдердің көп жылдық түрлері, өсімдіктен
жасалған қоршаулар).
10. Жерді жақсартуға байланысты күрделі шығындар. Ауыл шаруашылық
мақсатта пайдалану үшін ауыл шаруашылығында пайдалану үшін жер
қыртысын жақсарудың шараларына жұмсалған мүліктік емес сипаттағы
шығындар.
11. Басқа да негізгі құралдар. Кітапхана қорлары, спорт мүлкі және
басқа да салымдар.
№16 ХҚЕС-на сәйкес негізгі құралдар есебінің негізгі сұрағының бірі-
олардың бағалануы болып табылады. Бағалау – бұл кірістер мен шығыстар
туралы есептер мен баланстар да көрсетілетін және қаржылық есептің элементі
болып табылатын, ақшалай соманы анықтайтын процесс. Негізгі құралдарды
есептеуді дұрыс ұйымдастырудың маңызды және міндетті шарты – бүкіл халық
шаруашылығында қабылданған оларды бағалаудың бірыңғай принципі. Бұл олардың
көлемін, құрылымын анықтауға, әртүрлі кәсіпорындар мен салалардың негізгі
қорларын салыстыруға, оларды ұдайы өндіруді жоспарлауға және басқаларға
мүмкіндік береді.
Негізгі құралдарды бағалау келесі түрлерге бөлінеді:
1. Алғашқы құны – негізгі қорларды тұрғызу (салу) немесе алу
шығындарынан құралады, оларды шаруашылыққа жеткізу, салықтарды төлеу,
құрастыру,орнату және т.б. шығындарын қоса;
2. Ағымдағы құн – бұл анықталған күнге іс-әрекеттегі нарықтық баға
бойынша негізгі құралдардың құны. Әртүрлі уақытта эксплуатацияға енгізілген
бірыңғай негізгі құралдарды өндіру шығынының деңгейі әртүрлі болып
көрінеді. Сондықтан оларды ағымдағы құн бойынша бағалау қажет.
3. Баланстық құн – бұл есеп пен есептілікте актив ретінде көрсетілетін,
амортизациялық жинақтық сомасы алып тасталынған алғашқы және ағымдағы құн.
Бұл орындалған жұмыстар мен қызметтерге, шығарылған өнімге немесе ағымдағы
шығындарға жіберілмеген негізгі құралдар құны болып табылады. Негізгі
құралдардың эксплуатацияда болу уақытының көбеюіне байланысты осы құнның
көлемі төмендейді.
4. Қалпына келтіру құны - өндірістің осы заманғы жағдайында осы сәтте
қолда бар негізгі қорларды ұдайы дамыту үшін қажет болатын шығындардан
тұрады.
Салалық белгісі бойынша ауыл шаруашылық қызметінің өндірістік негізгі
құралдар өсімдік шаруашылығы, мал шаруашылығы және жалпы қызметтің
құралдарына бөлінеді. Ауыл шаруашылық қызметінің өндірістік негізгі
құралдардың әсер ету дәрежесіне байланысты аграрлық өнім алу процесіне екі
топқа бөледі: активтік және пассивтік. Бірінші топтың негізгі құралдарына
өнім өндірісіне активтік рөлін атқарады, себебі олардың көмегімен адам
еңбек затына тікелей әсер етеді және өнім алады. Оларға машиналар мен
жабдықтар, транспорттық құралдар, жерді жақсарту бойынша капиталдық
шығындар, т.б. жатады. Негізгі құралдардың пассивтік бөлігіне еңбек затына
тікелей әсер етпейтін, бірақ өндіріс процесін жүзеге асыруға қажетті
жағдайды қамтамасыз ететін, дайындайтын, аяқтайтын немесе еңбек құралдарын
сақтау мен орын ауыстыру үшін қызмет ететін еңбек құралдары жатады. Бұл -
өндірістік ғимараттар мен құрал – жабдықтар, қоймалар, өндірістік және
шаруашылық инвентарь (керек – жарақ). Кейбір ғалымдар негізгі құралдарды
активтік және пассивтік болып шартты бөледі, себебі ауыл шаруашылығында
абсолютті пассивтік рөл атқаратын қорлар жоқ, ал Петренко И.Я. активтік
және пассивтік бөлімдер өзара бір – бірін толықтырады деп санайды.
Ауыл шаруашылық процесіндегі маңызды мәні – бөлек таптар құнының жалпы
құнына пайыздық қатынасты көрсететін негізгі құралдардың құрылымы. 15.
Негізгі құралдардың құрылымы салалық және технологиялық болып бөлінеді.
Салалық құрылым жалпы құндағы бөлек салалардың өндірістік негізгі
құралдардың салмағымен, ал технологиялық құрылым технологиялық белгілері
бойынша негізгі құралдардың түрлі топтарының немесе топ ішіндегі түрлерінің
үлес салмағымен сипатталады. Шаруашылық үшін негізгі қорлардың құрылымын
өндіріс бағыттылығы мен мамандандыру анықтайды.
1.3 Негізгі құралдардың амортизациясы мен құнсыздануын есепке алу
Пайдалану барысында негізгі құралдар өзінің бастапқы заттық нысанын
сақтай отырып, біртіндеп тозу құнын жаңадан өндірілген өнімге аударады.
Негізгі қүралдар нысандарының тозуы - бұл олардың физикалық және моральдық
сипаттамала-рынан айырылу процессі.
16-Негізгі қүралдар ІА5 Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына
сэйкес амортизация — бұл активтің (ңегізгі құралдардың - Ж.Т.)
амортизацияланатын құнын оның пайдалы қызмет мерзімінің ішінде жүйелі түрде
бөлу. Жоғарыда айтылғандай, амортизацияланатын құн — жойылу кұны
шегерілген, активтің (негізгі құралдың) бастапқы құны немесе бастапқы
қүнының орнына көрсетілген басқа сома.
Нысанның жинақталған өзіндік құнымен салыстырғанда бастапқы құны елеулі
негізгі құралдар нысанының әрбір компоненті міндетті түрде бөлек
амортизациялануға тиіс. Негізгі құралдар нысаны елеулі компонентінің
пайдалы қызмет мерзімі және соған қатысты қолданылатын амортизациялау әдісі
тап сол нысанның пайдалы қызмет мерзімі және оның басқа елеулі компонентін
амортизациялау әдісі сияқты болуы мүмкін. Амортизациялық есептеудің
мөлшерін анықтаған кезде ондай компоненттерді топтарға біріктіруге болады.
Барлық жағдайларда негізгі құралдар нысандары пайда-лану мерзімі
аяқталғанша бастапқы түрін сақтайды, бірақ бас-тапқы қүны нақты амортизация
(тозу) сомасына төмендейді.
Егер мекеме негізгі құралдар нысанының кейбір компо-ненттерін бөлек
амортизациялайтын болса, ол осы нысанның қалған бөлігінде бөлек
амортизациялауға тиіс
Мекеме тұтас алғанда нысанның өзіндік кұнымен салыс-тырганда бастапкы
құны елеулі емес нысанның компоненттерін бөлек амортизациялауға құқылы.
Әрбір кезең үшін амортизациялық есептеулер, егер олар басқа активтің
теңгерімдік (баланстық) құнына қосылмаса ғана, пайдада немесе залалда
танылуға тиіс. Бірақ кейде активте түйінделген экономикалық пайдалар
басқа активтерді өндірген кезде жоғалып кетеді. Бұл жағдайда амортизациялық
есептеулер басқа активтің бастапқы кұнының бір бөлігін кұрайды және оның
теңгерімдік (баланстық) кұнына қосылады. Мысалы, өндірістік
жабдыкты амортизациялау тауарлық-материалдық босалқыларды өндеу
жөніндегі шығындарға қосылады. Сол сияқты әзірлеуде
пайдаланылатын негізгі кұралдардың амортизациясы 38 - Материалдық
емес активтер ІА5Халық-аралық қаржы есептілігінің стандартына сәйкес
танылатын материалдық емес активтің бастапқы (өзіндік) құнына қосылуы
мүмкін.
Негізгі құралды амортизациялау құны міндетті түрде жүй-елі негізде оның
пайдалы қызмет мерзіміне бөлінуге тиіс.
Негізгі құралдың жойылу құны мен пайдалы қызмет мерзімі міндетті түрде,
ең болмағанда, әрбір қаржы жылының соңында қайта қаралуға тиіс, және, егер
ағымдағы күтілімдердің алдыңғы бағалардан айырмашылығы болса, 8 - Есеп
саясаты, есептік бухгалтерлік бағалаулардағы өзгерістер және қателіктер
ІА8 Халықаралық қаржы есептілігінің стандар-тына сәйкес бұл өзгерістер
міндетті түрде есептік бағалаудағы өзгеріс ретінде есепте көрсетілуге тиіс.
Амортизация, тіпті, егер негізгі құралдың әділ құны оның теңгерімдік
(баланстық) құнынан асып түссе де, негізгі құралдың жойылу құны оның
теңгерімдік (баланстық) құнынан аспаған жағдайда, танылады. Негізгі құралды
жөндеу және оған қызмет көрсету оны амортизациялау қажеттігінен босатпайды.
Негізгі құралдың амортизацияланатын құны оның жойылу құны
шегерілгеннен кейін анықталады. Іс жүзінде, активтің жойылу құны
көбінесе мардымсыз болады, және сондыктан да амортизацияланатын құнды
есептеген кезде елеулі рөл атқармайды.
Негізгі құралдың жойылу құны оның теңгерімдік (баланстық) кұнына тең
немесе одан асып түсетін сомаға дейін ұлғаюы мүмкін. Егер солай болса, осы
актив бойынша амортизациялық есептеу, егер бұдан былай оның жойылу құны
теңгерімдік (баланстық) кұнынан төмен болмаған жағдайда ғана нөлге тең
болады.
Мынаны ескеру керек, негізгі құралды пайдаланудан мүлдем немесе оны
белсенді пайдалану тоқталса, егер ол толықтай амортизацияланбаған болса,
амортизация тоқтатылмайды. Алайда, активті пайдалану негізінде оны
амортизациялау әдісін қолданған кезде, актив еш нәрсе өндірмейінше,
амортизациялық есептеу нөлге тең болуы мүмкін.
Амортизация есептеудің пайдаланылатын әдісі мекеменің болашақ
экономикалық пайдаларды болжамды тұтыну сұлбасын көрсетуге тиіс. Негізгі
құралдарға қолданылатын амортизация есептеу әдісі ең болмағанда
әрбір қаржы жылының соңында қайта қаралуға тиіс, және егер
активтерде жасалған болашақ экономикалық пайдаларды тұтынудың
болжамды сұлбасында елгеулі өзгеріс анықталса, бұл әдіс осы өзгерісті
көрсету үшін түзетілуге тиіс.
Негізгі құралдың амортизацияланатын құнын оны пайдалы қызмет мерзімінің
ішінде жүйелі түрде беру үшін әр түрлі әдістер пайдаланылуы мүмкін.
Бұларға мынандай әдістер жатады:
* біркелкі есептеу әдісі;
* азайтылатын қалдық әдісі;
* өндіріс бірлігінің әдісі.
Біркелкі есептеу әдісі, егер бұл жагдайда оны тарату құны өзгермейтін
болса, негізгі құралдың пайдалы қызмет мерзімінің ішінде тұрақты
амортизация сомасын есептеу болып табылады.
Азайтылатын қалдық әдісі пайдалы қызмет мерзімінің ішінде амортизация
есептеу сомасының азаюына алып келеді.
Өндірістік бірлік әдісі болжамды пайдалану немесе болжамды өнімділік
негізінде амортизация сомасын есептеуден тұрады.
Мекеме негізгі құралда жасалған болашақ экономикалық пайдаларды
тұтынудың есептік сұлбасын неғұрлым дәл көрсететін әдісті тандай алады.
Тандап алынған әдіс, осы болашақ экономикалык пайдаларды тұтынудың есептік
сұлбасында өзгеріс болған реттерді қоспағанда, кезеңнен кезеңге жүйелі
түрде қолданыла алады.
Амортизациялау әдісін тандау және негізгі кұралдардың пайдалы қызмет
мерзімін бағалау білікті түрде пайымдау тақырыбы болып табылады. Тиісінше,
қабылданған әдістерді және пайдалы қызмет немесе амортизациялау
мөлшерлерінің (нормаларының) есептік мерзімдерін ашып көрсету қаржы
есептілігін пайдаланушыларға басшылық тандап алған саясатты тексеруге
мүмкіндік беретің ақпаратты табыс етеді және басқа мекемелсрмен салыстырма
жасауға мүмкіндік беретін ақпаратқа қол жеткізуді қамтамасыз етеді және
басқа мекемелермен салыстыру үшін оларға мүмкіндік береді. Тап осындай
себептер бойынша мыналарды көрсету қажет:
* амортизация шамасын, ол пайдада немесе залалда, немесе басқа
активтердің бастапқы құнының құрамында кезең ішінде танылған-
танылмағанына қарамастан;
* есепті жылдың соңында жинақталған амортизацияның шамасын.
Біркелкі есептеу әдісі бойынша негізгі құралдар нысанда-рының құны
олардың қызмет ету мерзімі ішінде өндіріс немесе оралым шығындарына ай
сайын біркелкі шама (норма) бойынша жатқызылады. Мұнда амортизация есептеу
негізгі құралдар нысандары біркелкі тозады және оларды қызмет ету мерзімі
бойына әрбір кезеңде оларды пайдаланудан алынатын кірістер бірдей болады
деген шартпен, немесе нысандардың қалған пайдалығы біркелкі азаяды деп
есептеледі. Бұл әдіс ең қарапайым әдіс болып танылады да, мұнда
амортизациялық аударымдар сомасы нысанның пайдалы қызмет ету мерзімі мен
амортизациялық шамасының (нормасының) шегінде қарап анықталады да, нысанның
амортизацияланатын құны ай сайын бірқалыпты сома бойынша есептен
шығарылады.
Азайтылатын қалдық әдісінің мәні - біркелкі есептеу әдісінде
қолданылған амортизация шамасы (нормасы) екі еселеніп, әрқашан тек қалдық
құнға қолданылады. Мұндайда амортизация сомасы жыддан жылға азаяды, сонымен
бірге алғашқы жылдары ол әжептәуір жоғары болады. Амортизацияны есептегенде
болжамды жойылу құны есепке алынбайды, соңғы жылды қоспағанда. Бұл жылғы
амортизация сомасы қалдық кұнды жойылуға дейін азайту үшін қажетті шамамен
шектелген.
Амортизация есептеудің өндіріс бірлік әдісінің мәні -амортизациялық
аударымдар тек нысанды пайдалану кезенде ғана анықталады, яғни амортизация
сомасы мен өндірістік қуаттылығының арасында тікелей тәуелділік бар. Мұнда
пайдалы қызмет мерзімі амортизация сомасын анықтау үшін қажет емес.
Өндірістік қуаттылығы шығарылған әнім бірлігімен, пайдалану уақытымен,
жүрегін жол бірлігімен және т.б. өлшенеді.
Өндірісте мекеме негізгі құралдар нысандарының өндірістік қуаттылығын
сипаттайтын көрсеткіштердің біреуін тандауға тиіс. Өндірістік бірлік әдісін
таңдаған кезде есепке алу керек, нысанның өндірістік қуаттылықтарын
пайдалануға байланысты жылдан жылға қатты құбылатын амортизация көлемі
амортизацияның өзгеру тенденциясы женінде нақты болжам бермейді жэне
өзіндік құнмен қаржылық нәтижені анықтауға тиісті.
Негізгі құралдар нысанының калдық құны жыл сайын жойылу құнына жеткенше
өндірістік қуаттылықтың көрсеткішіне тікелей пара-пар (пропорционалды)
түрде азайып отырады.
Амортизация сомасын есептеудің өндірістік бірлік әдісі тиімді болады,
егер пайдалану мерзімі техникалық керсеткіштермен немесе мекеменің
шаруашылық қызметіндегі өзгерістермен айрықша шектелсе.
Амортизацияны есептеу әдісі мекеменің есеп саясатымен белгілсніп, бір
ссепті кезеңнее екіншісіне дәйекті түрде қолданылуы тиіс.
Машиналарды, жабдықтарды және көлік құралдарын тезірек жаңартуды
ынталандыру үшін мекемелерге жеделдетілген амортизация жүргізугс рұқсат
беріледі. Мұнда амортизация нормасы арттырылуы мүмкін, бірақ ол екі еседен
артпауы тиіс.
Басқа барлық негізгі құралдар бойынша амортизациялық төлемдер олардың
қызметінің барлық нақты мерзімі бойынша жүргізіледі.
Амортизация консервацияға жатқызылатын негізгі құралдар, кітапханалар
қоры, есім малдары, буйволдар, егіздер мен бұғылар бойынша есептелмейді.
Жалға берілген негізгі құралдар бойынша жалға беруші амортизацияны жалпы
тәртіппен есептейді.
Негізгі құралдарға амортизацияны есептеудің негізі талдамалы есебі
тіркелімінің мәліметтері болып табылады, атап айтқанда, өнеркәсіпте
түгендеу карточкасының (НҚ-б нысаны) мәліметтері, онда негізгі құралдардың
бастапқы құнынан және амортизация нормасынан амортизацияның жылдық сомасы
есептеледі. Сонан кейін жылдық сома 12 айға бөлініп, алынған сомаға ай
сайын негізгі құралдарға амортизацияны есептеу жөніндегі есептеу жасалады
Жыл бойы осы шама негізгі құралдардың жекелеген нысандарының түсуі мен
шығуына байланысты амортизациялық төлемдер нысан іске қосылғаннан кейінгі
(келесі) айдан бастап тиісті шамаға ұлғайтылады, немесе негізгі құралдар
нысандары жойылған, сатылған немесе берілгеннен кейінгі (келесі) айдан
бастап, сондай-ақ негізгі құралдардың жекелеген нысандарының бастапқы
құнының толық өтелуі нәтижесінде тиісті шамаға азайтылады.
Келтірілген кесте бойынша негізгі құралдардын амортизациясы былай
есептеледі: өткен айда есептелген амортизация сомасына өткен айда түскен
негізгі құралдар бойынша ағымдағы айда есептелген амортизация сомасы
қосылады да, өткен айда шығып қалған негізгі құралдар бойынша ағымдағы айда
есептелген амортизация сомасы шегеріледі.
Сөйтіп, жасалған есептеудің негізінде бір айдың амортизация сомасы
белгіленеді.
Амортизацияны есептеу есепті айдың бірінші күніне мекеменің
теңгерімінде (балансында) есепте тұрған негізгі құралдардың белгіленген
қызмет ету мерзімі бойы ай сайын теңгемен жүргізіледі де, негізгі құралдар
шығып қалған айдан кейінгі айдың бірінші күніне доғарылады. Жаңадан түскен
негізгі құралдар бойынша амортизация (тозу) есептеу түскен айдан кейінгі
айдың бірінші күнінен басталады.
Бухгалтерлік есеп шотгарының үлгілік жоспарында негізгі құралдардың
амортизация сомасын жинақтауға 2420 Негізгі құралдардың амортизациясы
шоты арналған, қажет болған жағдайда мекеме негізгі құралдардың жекелеген
нысандарының амортизациясын есепке алу үшін аталған шотқа қосымша шоттар
ашуына болады.
2420 Негізгі құралдардың амортизациясы шоты бухгалтерлік теңгерімге
(балансқа) қатынасы бойынша пассивті, реттеуші шот болып танылады. Бұл
шоттың кредиті бойынша қал-дық (сальдо), 2410 Негізгі қүралдар шотында
есепке алынған негізгі құралдар нысандарының амортизация сомасының
жинақталуы көрсетіледі.
2420 Негізгі құралдардыц амортизациясы шотының дебеті бойынша
жинақталган амортизация сомасын негізгі құралдар нысандарының есептен
шығарылғанда (жойылғанда, сатылғанда және т.б.) шығысқа шығаруды көрсетеді.
Амортизациялық аударымдарды арнайы есептеу негізінде ай сайын негізгі
құралдардың өндірісте, өнімдерді (тауарларды) өткізу және қызметтер көрсету
және әкімшілік-басқару мақсаттағы нысандарына жатуына байланысты өндірістік
немесе оралымның немесе әкімшілік шығындарын есепке алатын тиісті шоттардың
дебетіне негізгі құралдар нысандарының амортизациясын есепке алынатын
шоттың кредиті бойынша амортизациялық аударымдардың сомасы керсетіледі, ол
амортизацияның түзетілген жылдық есептеу бойынша алынады:
Тиісті шоттардың дебеті:
7110 Өнімдерді сату және қызметтер көрсету бойынша шығыстар - негізгі
құралдардың өнімдерді (тауарларды, кызметтерді) өткізу процесінде
пайдаланылатын нысандары бойынша ессптелген амортизация сомасына
7210 Әкімшілік шығыстар - негізгі құралдардың әкімшілік-басқару
(жалпы шаруашылық) мақсатындагы нысандардың амортизация сомасына
8410 Үстеме шығыстар - негізгі кұралдардың өндірістегі нысандарының
есептелген амортизация сомасына
2420 Негізгі құралдардың амортизациясы шотының кредиті
Негізгі құралдардың жалға алынған немесе берілген нысандары
бойынша амортизация есептеуді жалдау нысаны мен жалгерлік келісім-шартқа
сәйкес жалға беруші немесе жалға; алушы (жалгер) жүргізеді. Негізгі
құралдардың жалға алынған"; және берілген нысандарының амортизациясын
есепке алу тәртібі оқулықтың 5.8. Жалға алынған негізгі қүралдарды есепке
алу бабында жан-жақты қарастырылады.
Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің Қазақстан
Республикасындағы негізгі қорларды (құралдарды) индексикациялану туралы
қаулысына сәйкес бухгалтерлік есепкс алынған негізгі құралдардың тозу
сомасы (тозуы толык есептелген нысандарды қоса) негізгі құралдардың құнын
қалпына келтіру құнына тиісті өсім коэффициенті бойынша индексациялауға
жатады.
Мұнда жоғарыда келтірілген тәртіп бойынша есептелген амортизация
сомасының негізгі құралдарды индексациялағанға дейін есептелген амортизация
сомасынан артуы бухгалтерлік есеп шоттарында мынандай жазулармен
көрсетіледі:
5420 Негізгі құралдарды кайта багалауға арналған резерв
шотының дебеті
2420 Негізгі құралдардың амортизациясы шотының кредиті
Мекеменің меншік құқығына жататын негізгі құралдар нысандары есептеп
шығарылгғанда (сатылғанда, шығысқа шығарылғанда, өтеусіз тегін берілгенде
және т.б.), олар бойынша жинақталған амортизация сомасы мынадай
бухгалтерлік жазба арқылы шығысқа шығарылады:
2420 Негізгі құралдардың амортизациясы шотының дебеті
2410 Негізгі құралдар шотының кредиті
Негізгі құралдардың жетіспейтін немесе толық бүлінген нысандары бойынша
жинақталған амортизация сомасы тиісінше жоғарыдағыдай бухгалтерлік жазбамен
шығысқа шығарылады.
Құны өндіріс немесе оралым шығындарына толық енгізілген негізгі
құралдар нысандары бойынша амортизация есептеу тоқтатылады.
2420 Негізгі құралдардың амортизациясы шоты бойын-ша кредиттік қалдық
(сальдо) меншікті де, ұзақ мерзімді жалға берілген негізгі құралдар
нысандарының жинақталған амортизация сомасын көрсетіп, шығып қалған негізгі
құралдардың бастапқы құнын өтеу кезі ретінде қызмет етеді.
Негізгі құралдар нысандары пайдалану барысында тозады да, бастапқы
құнына қарағанда құнсызданады.
Зб-Активтердің құнсыздануы ІА8 Халықаралық қаржы есептілігінің
стандартына сәйкес активтің (негізгі кұралдың -Ж.Т.) баланстік күші келетін
сомадан асқан кезде, ол құнсызданды деп есептеледі.
Мекеме әрбір есепті күні негізгі құралдың мүмкін болатын құнсыздану
белгілерінін болуын анықтауға міндетті. Кез келген осындай белгі анықталган
жағдайда мекеме негізгі құралдың өтелетін сомасын бағалауға тиіс.
Егер негізгі құралдың құнсыздануы мүмкін болатын белгілері бар болса,
онда бұл пайдалы қызметтің калған мерзімін, амортизациялау әдісін немесе
активтің жойылу құнын осы активке қолданылатын Халықаралық қаржы
есептілігінің стандартына сәйкес, тіпті, егер ол жөнінде қандай да болсын
құнсызданудан болатын залал танылмаса да, қайта қарау және тузету керек
екендігін дәлелдейді.
Егер негізгі құралдың өтелетін сомасы оның теңгерімдік (баланстық)
кұнынан аз болған кезде ғана, теңгерімдік (баланстық) құн негізгі құралдың
өтелетін сомасына дейін азайтылуға тиіс. Бұл азайтылу құнсыздану залалы
болып табылады.
Құнсызданудан болған залалдың бағалау өлшемі ол жатқызылған негізгі
құралдың теңгерімдік (баланстық) құнынан көп болған кезде, егер мұны басқа
Халықаралық қаржы есептілігінің стандарты талап етсе ғана, мекеме
міндеттемені тануға тиіс.
Құнсызданудан болған залал танылғаннан кейін осы негізгі құралдар
бойынша амортизациялық аударымдар негізгі құралдың өзгертілген теңгерімдік
(баланстық) кұнын бөлу үшін, оның жою құнын шегере отырып (егер ондайлар
бар болса), оның қалған пайдалы қызмет мерзімінің ішінде жүйелі негізде
болашақ кезеңдерде түзетілуге тиіс.
Құнсызданудан болған залалдар танылған жағдайда, кейінге қалдырылған барлық
салықтық активтер немесе міндеттемелер 12 Пайдага салынатын салықтар ІА8
Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына сәйкес негізгі құралдың өз-
гертілген теңгерімдік (баланстық) құнын оның салықтық базасы-мен салыстыру
арқылы анықталады.
Егер негізгі құралдың құнсыздануының қандай да болсын белгісі бар
болса, онда жеке алынған осы негізгі құрал үшін өтелетін сома бағалануға
тиіс. Егер жеке негізгі кұрал нысаны үшін өтелетін соманы бағалау мүмкін
болмаса, онда мекеме ақша қаражатын қозғалысқа келтіретін, негізгі құрал
тиесілі болатын бірліктің (осы активтің қозғалысқа келтіретін бірлігі)
өтелетін сомасын анықтауға міндетті.
Әрбір есепті күнге мекеме алдыңғы кезеңдерде негізгі құралға қатысты
танылған құнсызданудан болған залалдың, бәлкім, бұдан әрі болмауының немесе
кемуінің қандай да болсын белгілерінің бар немесе жоқ екендігін анықтауға
міндетті. Осындай белгілердің кез келгені анықталған жағдайда, мекеме осы
негізгі құралдың өтелетін сомасын бағалауға міндетті.
Қүнсызданудан болған қайта топтастырылған залалдың есебінен ұлғайған
негізгі құралдың теңгерімдік (баланстық) құны, егер алдынғы жылдары негізгі
құрал үшін құнсызданудан болған залал танылмаған болса, анықталуы мүмкін
(амортиза-цияны шегеріп) теңгерімдік (баланстық) құннан аспауға тиіс.
Егер алдыңғы жылдары негізгі құралдар үшін құнсызда-нудан болған залал
танылмаған болса, анықталуы мүмкін бола-тын теңгерімдік (баланстық) құннан
тыс (имортизацияны шеге-ріп), негізгі құралдың теңгерімдік (баланстық)
құнының кез келген ұлғаюы қайта бағалау болып танылады.
Негізгі құралдың құнсыздануынан болған залалды қайта топтастыру, егер
осы актив басқа стандартқа сәйксс (мысалы, 16 - Негізгі құралдар 1А5
Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына сәйкес қайта бағалау үлгісі
бойынша) қайта бағаланған өлшем бойынша есепте керсетілмесе ғана, пайдалар
мен залалдар туралы есептің өзінде танылуға тиіс. Қайта бағаланған негізгі
құрал бойынша құнсызданудан болған залалды қайта топтастырудың кез келгенін
осындай басқа Стандартқа сәйкес қайта бағаланудан ұлғаюы ретінде ескеру
керек.
Қайта бағаланған негізгі құралдар бойынша құнсызда-нудан болған залалды
қайта топтастыруға меншікті капиталдың шотына Қосымша бағалау сомасы
деген тақырыппен тікелей кредитіне беріледі. Алайда, егер қайта бағаланған
топ сол негізгі құралдар бойынша құнсызданудан болған залалды қайта
топтастыру бұрын пайдалар мен залалдар туралы есепте таныл-ған болса, онда
мұндай залалды қайта топтастыруда пайдалар мен залалдар туралы есепте
танылады.
Құнсызданудан болған залалды қайта топтастыру танылғаннан кейін негізгі
құралдар үшін амортизациялық аударым олардың өзгертілген теңгерімдік
(баланстық) құнын, оның тара-ту құнын (егер ондайлар бар болса) шегере
отырып, оның қалған пайдалы қызмет мерзімінің ішінде жүйелі негізде болашақ
кезеңдер үшін түзетілуге тиіс.
Негізгі кұралдар құнсыздануынан болатын залалдарды шоғарландырып есепке
алу үшін бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспарында
2430 Негізгі құралдардың құнсыздануынан болатын залалдар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz