Жеке тұлға белсенділігі
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І бөлім. Жеке тұлғаның қалыптасуындағы тәрбиенің ролі ... ... ... ... ... 5
1.1 Жеке тұлғаның тәрбиесі, қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Баланың дамуына әсер ететін факторлар және оның мәні ... ... ... ...7
1.3 Тәрбиенің адам белсенділігін дамытудағы рөлі. ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.4 Жас ерекшеліктеріне қарай белсенділікті қалыптастыру ... ... ... ...12
ІІ бөлім. Жеке адам белсенділігін қалыптастыру мәселелері ... ... ... ... 20
2.1 Оқушылар белсенділігін арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.2 Жеке тұлғаның белсенділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.3 Тәрбие ісіндегі жеке тұлға белсенділігін дамыту мәселелері ... ... ...25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І бөлім. Жеке тұлғаның қалыптасуындағы тәрбиенің ролі ... ... ... ... ... 5
1.1 Жеке тұлғаның тәрбиесі, қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Баланың дамуына әсер ететін факторлар және оның мәні ... ... ... ...7
1.3 Тәрбиенің адам белсенділігін дамытудағы рөлі. ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.4 Жас ерекшеліктеріне қарай белсенділікті қалыптастыру ... ... ... ...12
ІІ бөлім. Жеке адам белсенділігін қалыптастыру мәселелері ... ... ... ... 20
2.1 Оқушылар белсенділігін арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.2 Жеке тұлғаның белсенділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.3 Тәрбие ісіндегі жеке тұлға белсенділігін дамыту мәселелері ... ... ...25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тәрбие - қоғамның негізгі қызметтерінің бірі, жеке адамды мақсатты, жүйелі қалыптастыру процесі, аға ұрпақтың тәжірибесін кейінгі буынға меңгертіп, олардың сана-сезімін, жағымды мінез-құлқын дамытушы. Ересек буын қоғамдыдтарихи өмірде жинаңталған тәжірибені, білімді жас буынға тәрбие процесі арқылы береді.
Тәрбие материалдық игіліктерді өндіруге қабілетті, іскер адамдарды дайындауға бағытталуы қажет. Басты өндіруші күш - жеке тұлға. Адам жүйелі түрде күрделі қатынастарға араласып, қоғамдағы қалыптасқан идеяны, саяси және моральдық көзқарастарды, сенімдерді қоғамдағы адамдардық өмір сүру тәртібін меңгереді.
Педагогика баланы оқыту, тәрбиелеу тәжірибелерін қорытып, тәрбие және даму үшін қажетті жағдайларды анықтайды.
Тәрбие процесінде бала өзінің дамуына қажетті жағдайларды пайдалануға тиіс. Табиғи және әлеуметтік орта оның көзқарасын дамытады.
Мақсат дегеніміз - бір нерсеге ұмтылу, іске асыру. Бұл тұрғыдан алғанда тәрбие мақсаты — жастарды өмірге әзірлеу мақсатымен жүргізілетін тәрбие жұмыстарының нәтижесін ерте болжау.
Тәрбиенің мақсаты мен жүйесі мемлекеттің саясаты мен экономикасына тәуелді. Тәрбие мен қоғам бір мезгілде пайда болды. Тәрбие қоғамдық құбылыс, онсыз қоғам өмірі ілгері дамымайды. Алғашңы қауымдық құрылыста ересектер балаларды еңбекке дағдыландыру үшін қауымның әдет-ғұрпын, салтын үйретті.
Таптық қоғамда тәрбие мақсатын анықтау қоғамның ең негізгі мақсатына айналды. Құл иеленуші қоғамдық құрылыста құлдар, өндіріс құралдары (жер, еңбек құралдары) - құл иеленушілерінің жеке меншігі болды. Тәрбиенің мақсаты құл иеленушінің мүддесіне бағындырылып, балаларды басқыншылық соғыс өнеріне тәрбиеледі.
Әрбір мемлекетте балаларға білім беру мен тәрбиені ұйымдастырудық нақтылы мәселелері мен әдістері қарастырылады. Мұғалім қандай адамды қалыптастыратынын дәл білуі керек. К.Д.Ушинский өз қызметінің айқын мақсатын көрмейтін тәрбиешіні құрылыс материалдарын бір жерге үйіп тастап, одан не алғысы келетінін білмейтін архитектормен салыстырады. Тәрбиеші жас ұрпаққа берілетін білім, іскерлік, дағдыны, тәрбиелейтін сезімді біліп, жоспарлы, мақсатты тәрбие жұмысын жүргізеді.
Тақырыптың өзектілігі. Тәрбие - қоғамның негізгі қызметтерінің бірі, жеке адамды мақсатты, жүйелі қалыптастыру процесі, аға ұрпақтың тәжірибесін кейінгі буынға меңгертіп, олардың сана-сезімін, жағымды мінез-құлқын дамытушы. Ересек буын қоғамдыдтарихи өмірде жинаңталған тәжірибені, білімді жас буынға тәрбие процесі арқылы береді.
Тәрбие материалдық игіліктерді өндіруге қабілетті, іскер адамдарды дайындауға бағытталуы қажет. Басты өндіруші күш - жеке тұлға. Адам жүйелі түрде күрделі қатынастарға араласып, қоғамдағы қалыптасқан идеяны, саяси және моральдық көзқарастарды, сенімдерді қоғамдағы адамдардық өмір сүру тәртібін меңгереді.
Педагогика баланы оқыту, тәрбиелеу тәжірибелерін қорытып, тәрбие және даму үшін қажетті жағдайларды анықтайды.
Тәрбие процесінде бала өзінің дамуына қажетті жағдайларды пайдалануға тиіс. Табиғи және әлеуметтік орта оның көзқарасын дамытады.
Мақсат дегеніміз - бір нерсеге ұмтылу, іске асыру. Бұл тұрғыдан алғанда тәрбие мақсаты — жастарды өмірге әзірлеу мақсатымен жүргізілетін тәрбие жұмыстарының нәтижесін ерте болжау.
Тәрбиенің мақсаты мен жүйесі мемлекеттің саясаты мен экономикасына тәуелді. Тәрбие мен қоғам бір мезгілде пайда болды. Тәрбие қоғамдық құбылыс, онсыз қоғам өмірі ілгері дамымайды. Алғашңы қауымдық құрылыста ересектер балаларды еңбекке дағдыландыру үшін қауымның әдет-ғұрпын, салтын үйретті.
Таптық қоғамда тәрбие мақсатын анықтау қоғамның ең негізгі мақсатына айналды. Құл иеленуші қоғамдық құрылыста құлдар, өндіріс құралдары (жер, еңбек құралдары) - құл иеленушілерінің жеке меншігі болды. Тәрбиенің мақсаты құл иеленушінің мүддесіне бағындырылып, балаларды басқыншылық соғыс өнеріне тәрбиеледі.
Әрбір мемлекетте балаларға білім беру мен тәрбиені ұйымдастырудық нақтылы мәселелері мен әдістері қарастырылады. Мұғалім қандай адамды қалыптастыратынын дәл білуі керек. К.Д.Ушинский өз қызметінің айқын мақсатын көрмейтін тәрбиешіні құрылыс материалдарын бір жерге үйіп тастап, одан не алғысы келетінін білмейтін архитектормен салыстырады. Тәрбиеші жас ұрпаққа берілетін білім, іскерлік, дағдыны, тәрбиелейтін сезімді біліп, жоспарлы, мақсатты тәрбие жұмысын жүргізеді.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. А.С.Макаренко. Тәрбие туралы лекциялары. - Алматы, 1968.
2. В.А. Сухомлинский. Балаға жүрек жылуы. - Алматы, 1976.
3. Караковский В.А. О подростках. - М.: Педагогика, 1970.
4. Божович Е.И. Личность и ее формирование в детском воз-расте.-М.,1968.
5. А.Г.Хрипкова, Д.В.Колесов. "Жаманнан жирен", "Зиянды әдебиеттер және одан алдын ала сақтандыру туралы". - Алматы: Мектеп, 1988.
6. Ильин Е.Н. Пугь к ученику. - Москва: Просвещение, 1988.
7. Дубровский А.А. Открытое письмо врача учителю. - М.: Просвещение, 1988.
8. Фридман Е.М. Изучение личности учащегося и учени-ческих коллективов. -М.: Просвещение, 1985.
9. Т.Сабыров. Балаларға ақыл-ой тәрбиесін берудің кейбір мәселелері. - Алматы, 1977.
10. Ө.А.Уманов, В.А.Парфенов. Бала бақыты. - Алматы, 1979.
11. Никитин Б.А., Никитина А.П.. Мы и наши дети. - М.: Московский рабочий, 1988.
12. А.Г. Хрипкова. Үл есейсе, қыз өссе. - Алматы, 1988.
13. Хрипкова А.Г. Биологическое и социальное в развитии, формировании и воспитании человека. Библиотека "Актуальные проблемы педагогики и психологии". - М.: Знание, 1970. Вып.2.
14. ХарламовИ.П. Педагогика. - М.,1990.
15. Р. Қоянбаев. Тәрбиетеориясы. - Алматы, 1991.
16. Ж. Қоянбаев, Р. Қоянбаев. Педагогика. - Астана, 1998.
17. Е. Сағындықұлы. Педагогика. - А, 1999.
1. А.С.Макаренко. Тәрбие туралы лекциялары. - Алматы, 1968.
2. В.А. Сухомлинский. Балаға жүрек жылуы. - Алматы, 1976.
3. Караковский В.А. О подростках. - М.: Педагогика, 1970.
4. Божович Е.И. Личность и ее формирование в детском воз-расте.-М.,1968.
5. А.Г.Хрипкова, Д.В.Колесов. "Жаманнан жирен", "Зиянды әдебиеттер және одан алдын ала сақтандыру туралы". - Алматы: Мектеп, 1988.
6. Ильин Е.Н. Пугь к ученику. - Москва: Просвещение, 1988.
7. Дубровский А.А. Открытое письмо врача учителю. - М.: Просвещение, 1988.
8. Фридман Е.М. Изучение личности учащегося и учени-ческих коллективов. -М.: Просвещение, 1985.
9. Т.Сабыров. Балаларға ақыл-ой тәрбиесін берудің кейбір мәселелері. - Алматы, 1977.
10. Ө.А.Уманов, В.А.Парфенов. Бала бақыты. - Алматы, 1979.
11. Никитин Б.А., Никитина А.П.. Мы и наши дети. - М.: Московский рабочий, 1988.
12. А.Г. Хрипкова. Үл есейсе, қыз өссе. - Алматы, 1988.
13. Хрипкова А.Г. Биологическое и социальное в развитии, формировании и воспитании человека. Библиотека "Актуальные проблемы педагогики и психологии". - М.: Знание, 1970. Вып.2.
14. ХарламовИ.П. Педагогика. - М.,1990.
15. Р. Қоянбаев. Тәрбиетеориясы. - Алматы, 1991.
16. Ж. Қоянбаев, Р. Қоянбаев. Педагогика. - Астана, 1998.
17. Е. Сағындықұлы. Педагогика. - А, 1999.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І бөлім. Жеке тұлғаның қалыптасуындағы тәрбиенің ролі ... ... ... ... ... 5
1.1 Жеке тұлғаның тәрбиесі,
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Баланың дамуына әсер ететін факторлар және оның мәні ... ... ... ...7
1.3 Тәрбиенің адам белсенділігін дамытудағы рөлі.
... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.4 Жас ерекшеліктеріне қарай белсенділікті қалыптастыру ... ... ... ...12
ІІ бөлім. Жеке адам белсенділігін қалыптастыру мәселелері ... ... ... ... 20
2.1 Оқушылар белсенділігін арттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.2 Жеке тұлғаның
белсенділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .24
2.3 Тәрбие ісіндегі жеке тұлға белсенділігін дамыту мәселелері ... ... ...25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .33
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тәрбие - қоғамның негізгі қызметтерінің бірі,
жеке адамды мақсатты, жүйелі қалыптастыру процесі, аға ұрпақтың тәжірибесін
кейінгі буынға меңгертіп, олардың сана-сезімін, жағымды мінез-құлқын
дамытушы. Ересек буын қоғамдыдтарихи өмірде жинаңталған тәжірибені, білімді
жас буынға тәрбие процесі арқылы береді.
Тәрбие материалдық игіліктерді өндіруге қабілетті, іскер адамдарды
дайындауға бағытталуы қажет. Басты өндіруші күш - жеке тұлға. Адам жүйелі
түрде күрделі қатынастарға араласып, қоғамдағы қалыптасқан идеяны, саяси
және моральдық көзқарастарды, сенімдерді қоғамдағы адамдардық өмір сүру
тәртібін меңгереді.
Педагогика баланы оқыту, тәрбиелеу тәжірибелерін қорытып, тәрбие және
даму үшін қажетті жағдайларды анықтайды.
Тәрбие процесінде бала өзінің дамуына қажетті жағдайларды пайдалануға
тиіс. Табиғи және әлеуметтік орта оның көзқарасын дамытады.
Мақсат дегеніміз - бір нерсеге ұмтылу, іске асыру. Бұл тұрғыдан
алғанда тәрбие мақсаты — жастарды өмірге әзірлеу мақсатымен жүргізілетін
тәрбие жұмыстарының нәтижесін ерте болжау.
Тәрбиенің мақсаты мен жүйесі мемлекеттің саясаты мен экономикасына
тәуелді. Тәрбие мен қоғам бір мезгілде пайда болды. Тәрбие қоғамдық
құбылыс, онсыз қоғам өмірі ілгері дамымайды. Алғашңы қауымдық құрылыста
ересектер балаларды еңбекке дағдыландыру үшін қауымның әдет-ғұрпын, салтын
үйретті.
Таптық қоғамда тәрбие мақсатын анықтау қоғамның ең негізгі мақсатына
айналды. Құл иеленуші қоғамдық құрылыста құлдар, өндіріс құралдары (жер,
еңбек құралдары) - құл иеленушілерінің жеке меншігі болды. Тәрбиенің
мақсаты құл иеленушінің мүддесіне бағындырылып, балаларды басқыншылық соғыс
өнеріне тәрбиеледі.
Әрбір мемлекетте балаларға білім беру мен тәрбиені ұйымдастырудық
нақтылы мәселелері мен әдістері қарастырылады. Мұғалім қандай адамды
қалыптастыратынын дәл білуі керек. К.Д.Ушинский өз қызметінің айқын
мақсатын көрмейтін тәрбиешіні құрылыс материалдарын бір жерге үйіп тастап,
одан не алғысы келетінін білмейтін архитектормен салыстырады. Тәрбиеші жас
ұрпаққа берілетін білім, іскерлік, дағдыны, тәрбиелейтін сезімді біліп,
жоспарлы, мақсатты тәрбие жұмысын жүргізеді.
Я.А. Коменский "Тәрбие мақсаты және міндеттері, маңызы, жүзеге асыру
жолдары адамның қоғамда алатын орнымен анықталу керек", "Келесі ғасырдық
қандай болатындығы сол ғасыр үшін тәрбиеленген азаматтарға байланысты.
Дүние - даналар-дық көптігімен баңытты" - деген ойлар айтты. Осы ойларын
"Ана мектебінің" кіріспесінде өрбітеді.
"Тәрбие - адамды қалыптастыратын және жетілдіретін үйлесімді процесс" -
деп Коменский тәрбие мақсатын төмендегі-дей негізгі элементтерге бөлді:
• адамға барлық заттарды білгізу - "ғылыми білім";
• заттардың және өзінің қожасы ету - "адамгершілік";
• құдайға, заттарға құлшылық ету - "діни тәрбие";
• тән саулығы - "дене тәрбиесі".
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
➢ Жеке адам белсенділігін дамытудың алғышарттарын анықтау;
➢ Жеке адам белсенділігін дамытудағы тәрбие мен педагогикалық
әрекеттердің маңызына сипаттама беру;
➢ Жеке адам белсенділігін дамытудың негізгі мәселелерінің шешімін
қарастыру.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
І бөлім. Жеке тұлғаның қалыптасуындағы тәрбиенің ролі
1.1 Жеке тұлғаның тәрбиесі, қалыптасуы
Жеке адамның бір-бірінен ажырағысыз және оған пәрменді түрде ықпал
ететін биологиялық белгілері мен ерекшеліктері бір-бірімен байланысты.
Анықтауыш қасиеттер - жеке адамның әлеуметтік сипаттамасы, оның себептері,
мүдделері, мақсаттары.
Жеке адам болу үшін психикалық дамудық белгілі бір дәрежесіне өтіп,
басқа адамдарға қарағанда ерекшелігі бар екенін білетіндей біртұтас тұлға
болуы тиіс.
Өмір бойы даму мен тәрбиенің нәтижесінде жеке адамның орнығып, жетілуін
қалыптасу деп атайды.
Жеке адамның қалыптасуы - күрделі, ағзаның өсуі мен жетілуін, стихиялы
әсерлерді, мақсатты, ұйымдасқан тәрбиені қамтитын қарама-қайшылықты
процесс.
Жеке адамның қалыптасуы өмірге келген сәтінен басталады, жеткіншек және
жасөспірім шақта жедел жүреді, ересек шақта өзінің біршама аяқталу кезеңіне
жетеді.
Сондай-ақ жеке адамның дамуы деген ұғымды анықталық.
Даму ұғымына ағзаның өсуі мен пісіп жетілу процесін жатқызады. Бұл
процестер психикалық дамумен өзара тығыз байланыста өтеді, оған ықпал
жасайды, бірақ адамның жеке адам ретінде қалыптасуын белгілеп бере алмайды.
Жеке адамның дамуы - бұл оның рухани өсуінің, жетілуінің процесі жеке адам
үшін елеулі болып табылатын барлық сфераларды іс-әрекетте, өзін қоршаған
құбылыстарға, адамдарға деген қарым-қатынасқа, танымдық процестерінде
болатын сапалық өзгерістер процесі.
Жеке адамның әсіресе балалың және жасөспірім шақтарында дамып, жетілуі
ең алдымен тәрбиенің ықпалы арқылы жүріп отырады. Бірақ тәрбие әсерінің
дәрежесі мен сипаты көп жағдайда тәрбиенің даму заңдылықтарын қаншалықты
ескергеніне байланысты болады. Сөйтіп, тәрбие мен дамудық арасында екі
жақты байланысы болады. Сондықтан жеке адамның даму заңдылықтарын тереңірек
қарастырған жөн.
Жеке тұлға мен қоғамдық ортаның қарым-қатынасы философия, психология,
педагогика, т.б. қоғамдық ғылымдардық көптен айналысып жүрген көкейкесті
мәселелері. Бұл жөнінде кейінгі жылдары жарық көрген философиялық,
педагогикалық, психологиялық, этикалық, ұлтаралық қарым-қатынастарға
арналған еңбектерден басқа П.И.Подласыйдық, М.Ф.Хар-ламовтың "Педагогика"
(М.1996-1997), Б.С.Гершунскийдің "XXI ғасырда білім берудің философиясы"
(1993), Г.К.Нұрғалиеваның "Тұлғаның құндылық бағытын қалыптастырудық
методологиясы, практикасы" (АД995) секілді ондаған монографиялық еңбектері
жарық көрді.
Адам баласы материалдық және рухани өмірдің ортасында тіршілік етеді
де, өзі өмір сүріп отырған қоғамның, ұжымның, ұлттың, рудық мүшесі ретінде
өзіндік ақыл-парасатымен, жеке бастың өзіне тән ақыл-ой, ерік-жігер, мінез-
құлық ерекшелігімен көрінуге тырысады. Қоғам мүшелерінің бәріне ортақ
біркелкі мінез-құлықтың, қасиеттің болуы мүмкін емес. Әр адам өзінше жеке
тұлға.
Жеке тұлғаның ерекшелігі дегеніміз — оның өзіне тән мінез-құлғындағы,
іс-әрекетіндегі, көзқарасындағы ерекшелігімен даралануы.
Қоғамдық тұлғаларға ортақ этикалың бірыңғай талаптардың болуына
қарамастан, қоршаған орта жөнінде әр адамның қалыптасқан өзіндік ой-
пікірінің, көзқарасының болуы, олардың өзі өсіріп-білген құбылысқа деген
көзқарасын, ой-пікірін білдіруі заңды құбылыс. Мәселен, біреулер -
айналасындағы құбылысқа таңдана, тамашалай қараса, енді біреулер - сын
көзімен қарап, ой-қорытуы, сын пікірлер айтуы мүмкін.
Адамдардық қоршаған ортадағы құбылыстарды түсініп қабылдауы да әр
түрлі. Ол әр адамның жеке басына тән физиологиялық, психологиялық,
биологиялың ерекшеліктеріне байланысты. Жеке тұлғаның ой-санасының, білім
көлемінің толысуына байланысты оның өмірге көзқарасы, белгілі құбылыстарға
баға беруінде де өзгерістердің болуы, толысып жаңарып отыруы заңды құбылыс.
Өмірде бір анадан туған егіз балалардың түр жағынан бір-біріне ұқсас
болғанымен, мінез-құлқы, іс-әрекеті, өмірге деген икемділігі, қабілеті
бірдей болмайды. Сондықтан әр адамды өзінше даралаған жеке тұлға деп
қараймыз. Адамның саналық, мінездемелік қасиеттерін анықтайтын оның санасы
болып табылады. Сана ақыл-ойдан туындайды. Адамның ақыл-ойы біркелкі
дамымайды. Адамдар бір-бірін бағалауда қателіктер жіберуі де мүмкін. Кейбір
адамдар өзінің жеке басын басқалардан артық бағалауға тырысады.
Жеке тұлғаға тән қасиеті - ақыл, ес, яғни, өмірді өзінің сана-сезім
өлшемімен қарап бағалауға бейім тұруы. Сондықтан өмірді танып білу -
миллиондаған жеке тұлғалардың сезім, түсінігінен тұрады.
Жеке тұлғаның еске сақтауы өзге адамдардық тәжірибесін жинақтауға да
негізделеді. Әрбір тұлға оларды оқып, көріп, оңығанын, естігенін, көргенін
өз ойына тоңып, содан сабақ алу арқылы да өзінің іс-әрекетін, мінез-құлқын,
сана-сезімін байытады.
Адам өмірде өзі жіберген қателіктерден де, басқалардың қателіктерінен
де сабақ алады. Оны қайталамауға тырысады. Мұны педагогикада адамның өзін-
өзі тәрбиелеуі деп атайды. Басқалардың өнегелі іс-әрекетінен үйрену, оны
өзінің жақсы қасиетіне айналдыру өмір заңы.
Тұлға — жеке адамның мақсатының орындалуы, ерік-жігерінің іске асуы,
өзі жөніндегі ойын, еркін іске асыруға дайындығы және оны іске асыруының
нәтижесі. Ерік-жігер механизмі дегеніміз - адамның өзіне тән қасиеттерін
іске асыруы. Адам ойына келген іс-әрекетті іске асыруда ерікке жол береді.
Бірақ адам бір нерсені істерде алдымен еркін ақыл-парасат таразысына салып,
оны іске асыру жөн бе, басқалар оған қалай қарар екен? -деген ойға қалады.
Ерік-жігердің іске асырылуы ақыл мен санаға бағынышты.
Өмірде кейбір адамдар бір іс-әрекетті іске асырарда өте байыппен қарап,
осының нәтижесі қалай болар екен деп "мың ойланып, жүз толғанып" іске
кіріседі, ал кейбіреулер бірден ойына алғанын апыр-топыр іске асырып, кейін
опық жеп жатады. Осының бәрі адамның ерік-жігер күшінің түріне байланысты.
Тұлға дегеніміз - сезімнің, әсердің, ішкі күйініш-сүйініштің бойға
жинақталған көрінісі.
Алайда, әр тұлғаның эмоциялық сезім дүниесі әр басқа. Біреу жауыздықты
көргенде айғайлап, бақырып, ішкі сезімінің сыртқа шығуына еркіндік берсе,
екінші біреу іштей булығып, көгеріп-сазарып, тас-түйін болып қатып қалады.
Бұл әр тұлғаның эмоциялық сезімі өзін-өзі ұстай алу еркіне байланысты
құбылыс.
Адамның даму және қалыптасуы жайында осы уақытқа дейін әр түрлі
пікірлер мен теориялар орын алып келеді. Атақты грек философтары Платон
және Аристотель адамның дамуын, алдын-ала тағдыр белгілеген тұқым
қуалаушылық табиғатынан деп дәлелдеді. Аристотель құл болушылық немесе
бағынушылықты табиғаттың заңы дейді.
Тұқым қуалаушылық теориясын қолданушы және уағыздаушылардың бірі -
преформистер. Преформизм - XVIII ғасырда биология саласында үстемдік еткен,
адамның дамуы жайлы диалектикаға қарсы философиялық ағым. Преформистер
ересек адамдардық барлық қасиеттері мен белгілері ана құрсағындағы сәбидің
ағзасында болады, сондықтан жеке адамның дамуын алғашқы рет ұрықта пайда
болған қасиеттердің өрістеп күшеюі мен сан жағынан артуы деп қарастырады.
1.2 Баланың дамуына әсер ететін факторлар және оның мәні.
Даму - жеке адамды жетілдірудің өте күрделі және диалектикалық процесі.
Балада анадан туа біткен белгілі идеялар мен түсініктер және өжет, жұмсақ
немесе байсалды мінез болмайды. Плланың адамгершілік, әуестік, белсенділік
және батылдық сияқты қасиеттері даму процесінде қалыптасады. Өйткені, оның
өсіп жетілуіне белгілі әлеуметтік тәрбие мен орта әсер етеді. Адаманың
дамуы және оның дүниені тануы түрлі әлеуметтік жағдайларға байланысты.
Сондықтан оның мінезінде әр түрлі ерекшеліктер мен процестер пайда болады.
Баланың дамуына ықпал ететін факторларға тұқым қуалаушылың, әлеуметтік
орта, тәрбие, т.б. жатады.
Тұқым қуалаушылық - ұрпақтың ата-ананың биологиялық ұқсастығын
елестетуі. Кейбіреулері баланың сыртқы пішініне қарап, бірден қалай әкесіне
не шешесіне ұқсап қалған деп таңданады. Әрине бұл кездейсоқ нерсе емес.
Өйткені, баланың шашы мен көзінің бояуы, терісінің пигменті, бет келбеті
мен басының формасы, жүрісі мен өзін ұстау қалпы тұқым қуалаушылық арқылы
берілетін биологиялық ұңсастықты еске түсіреді. Бала қозғалыс мүшелерін,
нерв жүйесінің функциялық қасиеттерін, ал кейде дауыс тембрі, музыкаға,
биге, математикаға қабілеттілігі сияқты өте нәзік ерекшеліктерді тұқым
қуалау арқылы алады. Бірақ, өте нәзік ерекшеліктердің тұқым қуалау жолымен
берілуі өте сирек кездесетін жағдай. Мысалы: әйгілі ұлы компо-зитор Иоганн
Себастьян Бахтың ұрпақтарында 300 жыл ішінде тек қана 20 адамдай
музыканттар болған. Мұны бір жағынан отбасы мүшелерінің табиғи
мүмкіншіліктердің (нышанның) болуына, екінші жағынан отбасындағы музыкалық
дәстүрге, музыкалық тәрбиеге байланысты деп қарастырған жөн.
Орта - адам дамуына табиғи және әлеуметтік орта ықпал жасайды.
Табиғи орта - бұл түрлі табиғат жағдайының адам тұрмысына қызметіне
ықпал жасауы. Жылы және суық климат жағдайы халықтардың тұрмысына әрекетіне
елеулі ықпал етеді. Климаты ыстық жерлерде егін шаруашылығымен шұғылданады.
Ал солтүстіктегі жерде балық, бұғы шаруашылығымен айналысады. Табиғат
жағдайына байланысты олардың мінез-құлықтары да ерекшеліктер байқалады.
Әлеуметтік орта - жеке адамның мінез-құлқының дамуына ықпал жасайтын
әлеуметтік қатынас, олардың көп қырлы іс-әрекеттері. Әлеуметтік ортаға
мектептің ықпал жасауы нәтижесінде баланың дүниеге көзқарасы, құлықтық,
эстетикалық және осы сияқты болымды қасиеттері дамып қалыптасады. Егер
адамдардық қалыптасуына ортаның қатысы шамалы болса, онда орта адамдардық
талабын қанағаттандырмайды. Сондықтан адам өзінің дамуы үшін қажетті
материалдарды осы әлеуметтік ортадан жинайды. Егер бала әлеуметтік ортадан
тыс қалса, онда оның даму дәрежесі жануарлардан жоғары болмайды.
Африкада, Үндістанда, Инденезия елдерінің ормандарында Түрлі
себептерімен аңдардық үңгірлерінде әлеуметтік ортадан тыс өмір сүретін жас
баланың санасын ояту, қабілетін дамытудық мүмкін емес екендігіне ғылыми
мәліметтер дәлел бола алады. 1920 жылы Үндістанның Гадамури деревнясында
тұрғындардық хабарлауымен аңшылар қасқырдық інінен бет әлпеті адамға
ұқсайтын, бірақ төрт аяқтап жүретін екі қыз баланы табады. Оларға Камала
және Амала дейтін ат қояды. Камала 7-8 жаста, ал Амала 2 жаста. Амала көп
кешікпей өледі, ал Камала күн сәулесінен және оттан қатты қорқып, тек шикі
ет жеп қана күн көріп, төрт аяқтап жүріп, көбінесе күндіз ұйықтап түнде
бөлме ішін кезіп жүрген, өзінің кешкі сағат ондарда, түнгі сағат бірлерде,
таңға жақын, үш мезгіл ұлыитын уақыты болған. Камаланы адамға айналдыру өте
қиын болған.
Адам арасында жүрген 2 жылдан кейін Камала түрегеліп тұруды және екі
аяғымен жүріп, бірте-бірте түнде ұйықтап, тамақты қолымен жеуді үйренеді.
Адам тілін үйрету бұдан да қиын болған. Жеті жыл ішінде Камала 45 сөз ғана
түсіне білді. 15-ке келгенде оның есі екі жасар баладай, ал 17-ге келгенде
ой-өрісінің дамуы 4 жастағы баланың деңгейіне әрең жетті. Камала 17 жасқа
дейін өмір сүрген.
Адам жеке тұлға болып қалыпты өсуі және дамуы үшін тек қана адамдар
арасында өмір сүруі қажет. Соңғы кезде орталық Австралияда және Филиппиннің
Менданао аралы ормандарынан табылған жабайы адамдардық сана-сезімінің өте
төменгі сатыда екендігі байқалады. Олардың тіршілік әрекетінің де алғашқы
қауымдағы жабайы адамдардық өмір сүріп, күнін көру әрекетінің ұқсастығы
анықталады.
Педагогика адам дамуындағы әлеуметтік ортаның ықпалын мойындайды, оған
зор мән береді. Бірақ ортаны шешуші және мидын ала анықтаушы фактор деп
қарастырмайды.
1.3 Тәрбиенің адам белсенділігін дамытудағы рөлі.
Жеке адамды дамытудағы басты факторлардың бірі - тәрбие. Тәрбие
балалардың жеке және дербес ерекшеліктеріне, дайындығы мен дәрежесіне лайық
іске асырылып, тәрбие адамдардық іс-әрекеттерін ұйымдастырады. Ол үшін
тәрбиеші алдын ала жасалған арнаулы жоспар бойынша тәрбие жұмысын мақсатқа
бағыттап ұйымдастырып, тәрбиенің құралдары мен әдістерін және формаларын
іздестіреді, оларды тиімді етіп пайдаланады.
Тәрбиенің рөлін педагогика тарихында, аса артық бағалаушылар да болды.
Д.Локк (1632-1704) "тәрбие адамның көзқарастары мен адамгершілік
қасиеттерін жасайтын негізгі құрал, адам тәрбие арқылы жақсы болады" - деп
сыңаржақ пікір айтты. Бала өмірге келгенде, оның жаны сүттей ақ, судан
таза, соңдықтан тәрбиеші өзіне керек адамды жасап алады деп, тәрбиенің
рөлін аса дәріптеп, тұқым қуалау мен әлеуметтік ортаның баланың
қалыптасуындағы рөлін онша бағаламады.
Революционер-демократ В. Г. Белинский (1811-1848) баланың жаны таза
тақтай емес, тақта да сапалы, жазу да әдемі болу керек деді. Белинский
тәрбиенің рөлін жоғары бағалап, адам дамуындағы тұқым қуалаушылық пен
ортаның әсерін де ескерген жөн деді.
Д.Локк, т.б. көзқарастар бойынша тәрбие арқылы адамды түрлі
дәрменсіздіктен, кемістіктен құтқаруға болады. Демек, олар тәрбие арқылы
адам баласының тұрмысын жақсартуға және санасын өзгертуге болады деген
жорамал ойға келді.
Тәрбие арқылы халықтың тұрмысын жақсарту үшін материалистік педагогика
таптық қоғамды жойып, демократиялық қоғам құруды ұсынды.
Тәрбиеші тәрбие арқылы баланың түрлі іс-әрекеттерін тиімді етіп, оның
жақсы дамуына қажетті материалдарды іріктеп алады, айналадағы табиғи және
әлеуметтік ортаға көзқарасын дамытады. Тәрбие жұмыстарының сара жолдарын
табу нәтижесінде баланың ой-өрісі кеңейеді, эстетикалық сезімі мен талғамы
артып, адамгершілік сапасы қалыптасады.
Мектеп мемлекет қолындағы ақпарат құралдардық (баспа-сөз, радио,
теледидар) көмегімен оқушыларға тәрбие береді, сондай-ақ, мемлекеттің
саясатын жүргізеді. Баланың жеке басының дамуы мен қалыптасуына ықпал
ететін үш фактордық ішінен тәрбие адамның дамуына орасан күшті ықпал етіп,
тұқым қуалаушылық пен ортаның ықпалына белсенді әсер етіп, баланың дамуын
қоғам талаптарына сәйкес бағыттап, белгілі бағытта баланың өмірі мен іс-
әрекеттерін ұйымдастырады, ортадағы жағдайлардан тұлға дамуына қажетті
материалдарды іріктейді, жеке бастың дамуына теріс, зиянды әсер қалдыратын
жағымсыз ықпалдардан аластайды. Осы тұрғыдан келгенде тәрбие аға ұрпақтың
жаңа ұрпаққа қоғамдық тарихи тәжірибені беру процесі, жаңа ұрпақты өмірге,
еңбекке дайындау арқылы қоғамның алға қарай дамуын қамтамасыз ететін
процесс.
Сонымен, тәрбие бала дамуын бағыттайды, басқарады, сондықтан да ол —
баланы қалыптастырудағы негізгі күш. Тәрбие негізгі күш болғандықтан, оның
жетімсіздігі, әлсіздігі баланың қалыптасуына кері әсер етеді.
3. Акселерация оның әлеуметтік және педагогикалық мәні. Адамның өсіп
жетілуінде белгілі заңдылық болады. Ал, бұл заңдылық әр балада әр қалай
болады. Баланы дұрыс тәрбиелеу үшін олардың жас және дара ерекшеліктерін
білу қажет.
Мектептегі кезеңнің өзі бастауыш (6-10 жасқа дейін), тоғыз жылдық (10-
15-ке дейін), орта мектеп оқушылары (15-18-ге дейін) болып үшке бөлінеді.
Баланың дене дамуындағы ең маңыздысы - орталық жүйке жүйесі, өйткені
адамның психикалық әрекеттері осы орталық жүйке жүйесіне байланысты болады.
Балалардың дене және психикалық дамуында соңғы жылдары айқындалған күрделі
өзгерістердің бірі - ағзаның жедел дамуы. Бұл құбылыстарды акселерация
(латынша "дәлелдеу") деп аталады. Акселерацияға тән ерекшелік: балалардың
бойының, салмағының бұлшық еттерінің жедел түрде өсіп жетілуі. Акселерация
құбылысы түрғысынан қарағанда қазіргі жеткіншек балалардың бойы биік,
иықтары қысыңқы, кеудесі қысқа, аяқтары ұзын келеді. Күні бұрын тез
жетілген ағза ауруға, суыққа және дене салмағына төзімсіз келуі анықталуда.
Ересек жастағы балалар жыныс мүшесі жетілу кезінде тез шаршайды. Осындай
тез өсетін ағзада жүрек тамыр жүйесінің дамуы бірнеше есе қалыс қалады да,
өз міндеттерін атқара алмайды. Ал баланың психикалық жетілу денгейі артта
қалады. (соңдықтан ер немесе қыз бала қоғам, отбасы алдындағы өзінің
борышын ар-намысын, міндеттерін, жауапкершілігін түсіне көрмейді. Осы
мәселені ата-аналар, мұғалімдер ескеріп отыруы қажет.
Акселерация - биологиялық фактор, әлеуметтік жағдайлардың жақсаруы
сонымен бірге радио толқындардық және географиялық-климаттық жағдайлардың
өзгеруі аталған құбылыстың пайда болуына әсер етті. Әрине акселерация
құбылысы жайлы түпкілікті қорытынды шығару ертерек. Өйткені бұл әлі де
зерттеуді қажет етеді, дегенмен акселерацияға байланысты мектеп
жиһаздарына, сырт және аяқ киімдерінің үлгілеріне, дене шынықтыру және
жаттықтыру кешендеріне қайта қарауға тура келіп отыр. Акселерацияның ақыл-
ой дамуына ықпал жасайтындығы байқалуда. Сонымен адамның дамуы өзара
байланысты бірнеше факторлардың ыңпалымен жүретін күрделі педагогикалық,
психологиялық процесс болып табылады.
4. Белсенділік, оның түрлері және тұлға дамуындағы рөлі. Адам
белсенділігінің табиғатын тани білу, еңбек және моральдық белсенділік
дәрежесі бойынша адамның қоғам мен ұжым үшін жарамдылығын жете анықтау
мұғалімнің басты міндеті.
Белсенділік - адамның іс-әрекеті үстіндегі жағдайын айтады. Тіршілік
және іс-әрекеттері барысында адамның қарым-қатынас жасау, таным және өзін-
өзі тәрбиелеу белсенділігі дамиды.
Бала белсенділігінің ең алғашқы формасының бірі - қарым-қатынас жасау
белсенділігі. Бұл адамның бүкіл өмірінде дамитын белсенділік. Балалардың
жас ерекшеліктеріне сәйкес басқа адамдар мен қарым-қатынас жасау
белсенділігінің мазмұны өзгеріп отырады. Мектеп жасына дейінгі балалар
ересек адамдардық әрекеттеріне үңіле қарап, үйренеді, оларға еліктейді.
Балалардың саналы түрдегі мұндай әрекеттерін ырықтм немесс ерікті
белсенділік дейді. Бұл жастағы балалардың үлкендердің әрекеттеріне және
олармен өзара қарым-қатынас жасауға еліктеуі рөлге құрылған ойындарды
атқару барысында байқалады. Ойын барысында балалардың құрдастарымен өзара
қатынасы өзгереді. Бала еліктеу, қабылдау арқылы түрлі рөлді ойындарды
атқара отырып, әлеумет өмірінің, өндіріс қатынастарының мазмұнын түсінеді.
Әр түрлі ойын баланың дүниетінымын кеңейтіп, қарым-қатынас жасау
белсенділігін дамытады.
Қарым-қатынас жасау белсенділігі жеке адам қасиеттерінің (қайырымдылық,
қамқорлық, т.б.) қалыптасуына мүмкіндік туғызады. Баланың даму барысында
таным белсенділігі артады.
Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеу ісін жетілдіру үшін олардың жас және
дербес ерекшеліктерін еске алып, оқу-тәрбие жұмысының барысында сана-
сезімін ояту, өз бетінше жұмыс істей білуге үйрету - мұғалімнің басты
міндеті. Мұғалім оқушының білімге, өнерге қызығушылық ынтасын, спорт
ойындарына құштарлығын анықтайды, өзін-өзі тәрбиелеуге жүргізілетін
жұмыстардың тақырыптарын ақыл-ой, құлық, еңбек, эстетикалық тәрбиесімен
ұштастырып алады. Баланың өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігін қоғамдық
жұмыстарға байланысты тапсырмалар беріп, орындау арқылы дамытуға болады.
Мысалы: сынып старостасы, тазалық комиссиясының төрағасы болу, т.б. Осындай
тапсырмаларды сапалы дер кезінде орындап отыруға балаларды үнемі жаттықтыру
мен дағдыландыру мұғалімнің және тәрбиешінің төл ісі. Оқушылардың жас
ерекшеліктері мен жеке қабілеттерін ескере отырып, барлығын тапсырмалармен,
яғни, түрлі қоғамдық іс-әрекеттермен қамтамасыз ету керек. Егер тапсырма
балаға бұйрық есебінде немесе көтеріңкі дауыспен берілсе, онда ол іштей
наразылық білдіріп, тапсырманы орындамай аяқсыз қалдыруы мүмкін. Сондықтан
мұғалім әр уақытта өзінің ілтипатты және ұстамды болуын естен шығармай,
тапсырманы тыңғылықты орындау үшін балаға рухани күш беріп, сенім
білдіреді. Кейбір баланың еріктік қасиеттері тұрақсыз болады. Ол бірінші
қиыншылықты сезісімен-ак; қоғамдық тапсырманы орындаудан бас тартады.
Мұндай сангвиник балаға көмек бере отырып, оның намысына тимей, тапсырманы
орындауын табандылықпен талап ете білу керек. Сонда ғана ба-ланың ісінде
жаңа қарқын туып, ол алдына қойған мақсатын орындаудық қажет екенін
сезінеді.
Адамның еңбекте және адамдармен қарым-қатынаста көрсетсен
белсенділігіне қарап оның қоғам және ұжымға жарамдылығын жете анықтау
мұғалімнің басты міндеті.
1.4 Жас ерекшеліктеріне қарай белсенділікті қалыптастыру
Бала туралы синтездік, комплекстік ғылым болып табылатын педогогия
ғылымының басты "айыбы"- балалар мәселелері мен әр типті мектептердегі
шәкірттердің жан жүйесін өрттеуде сауалнама мен тест әдістерін шамадан тыс
пайдалануы, сондай-ақ осы ғылымның "Бала ой-өрісінің дамуы түрліше болып,
әлеуметтік ортасына қарай олардың ойы, зердесінің деңгейі біреуде жоғары,
біреуде төмен болады," - деген тұжы-рымдарды жалған деп есептелуі.
Педогогия бала туралы ғылымдарды: психология, педагогиясы, физология,
психотехника, т.б. комплексті түрде біріктіретін, баланың жан-жүйесі жайлы
жан-жақты мағлұмат беретін синтездік ғылым болып табылады.
Х.Досмүхамедұлының педогогия саласында жүргізген іс-әрекетіне де ғылыми
әділеттілік тұрғысынан қарасаң, оның пікірінше, қазақ баласының шыр етіп
жерге түскеннен бастап кәмелетке толғанға дейінгі тыныс-тіршілігі ән-жырдық
құшағында өтеді, әдетте оның бірінші еститін үні - анасы айтқан бесік
жырының әуені. Қазақ баласын тәрбиелеуде дыбыстың ырғақтардың басты орынға
шығуына қазақтардың өмірін кез келген жағдайында өлең шығарып, ән ай-туы
себеп болған.
Сондай қысылтаяқ кезеңде қазақ педогогиясының бірнеше жыл басы-қасында
жүрген Х.Досмүхамедұлы осы саладағы еңбектерін қорытындылап үлгермеді.
Ғұлама ғалым өз еңбектерінде бала психологиясының қалыптасу жолдарын,
қазақ халқының үлттық ерекшеліктерін негіздей отырып түсіндіреді. Сол
кездегі көрнекті кеңес психологтары П.П.Блонский мен Е.С.Выготскийлер де өз
зерттеулерінде педогогиялық тұжырымдарға жүгініп отырған.
6. Жас ерекшеліктері туралы ұғым. Белгілі кезеңдерге бөлінуі. Белгілі
бір шақтық кезеңге тән анатомиялық-физиологиялық және психологиялық
ерекшеліктерді әдетте жас ерекшеліктері деп атайды. Сондықтан педагогика
және психология балалардың жас ерекшеліктеріндегі шираңтықты,
өзгерімпаздықты айқындайды, тәрбиеленушінің және қоршаған ортамен жасайтын
қарым-қатынастар жүйесіне тәуелді болатынын атап көрсетеді. Балалардың өсіп-
жетілуінің бір сатысынан екіншісіне көшуі кездейсоқ емес. Әр жастағы
кезеңге тән психологиялық ерекшеліктердің үштасуын жиі байқауға болады.
Сана-сезімнің, дене күш-қуаттарының дамуы адамдардық жас
ерекшеліктеріне байланысты. Баланың жасы өскен сайын бойлары өсіп, денелері
тұлғаланып, ақыл-саналары дамып, білімдері тереңдей бастайды. Балалардың
жас ерекшелігін есепке алу, Оқыту мен тәрбие жүйесіндегі негізгі
принциптердің бірі. Қоғамда атқаратын рөлі, белгілі құқығы бар адамды жеке
адам деп түсінеміз. Ал, қалыптасу дегеніміз - адамның жеке басының дамуы
мен тәрбиесінің нәтижесінде жетілуі, саналы өмір сүруге дайын болуы.
Жас ұрпақты қоғамдық өмірге және еңбекке араласуға дайындау міндетін
іске асыруда, баланың жеке басын қалыптастыруға әсер ететін тәрбие,
қоғамдық, әлеуметтік орта және тұқым қуалаушылық. перзент сүю - ата-ананың
бақыты, олардың қоғам алдындағы табиғи борышы. Ұрпақ жалғастыру - бүкіл
тіршілік дүниесінің эволюциялық жемісі. Адам табиғат-тан тыс өмір сүрмейді,
олай болса, оның табиғи зақына орай дүниеге ұрпақ әкеледі. Адам өзінің баға
жетпес ұрпағы үшін бар жағдайды жасайды.
Тәрбие ісінде балалардың жас ерекшеліктерін ескеріп отыру қажеттігін
педагогика ғылымы ерте кезде-ақ көрсеткен еді. Ал белгілі педагогтер
Я.Коменский, Ж.Руссо тәрбие беру кезінде бала табиғатын, оның қабылдау,
ойлау ерекшеліктерін еске алып отыруға үндеген болатын.
Қазіргі педагогика және психология ғылымдары балалар мен
жеткіншектердің дамуындағы биологиялың фактордық рөлін айрықша көрсетеді.
Педагогика ғылымы жас ерекшеліктерін анықтауға баланың дамуын үнемі
қозғалыс үрдісі ретінде қарастыра отырып, бұл қозғалыстан сан жағынан
жинақталу, сапа жағынан елеулі өзгерістер болатынын алға тартады. Мәселеге
бұлайша қарау балалардың дене және психикалық дамуының бірқатар кезеңдерін
белгілеуге мүмкіндік береді. Осының негізінде мектеп жасындағы балалар мен
жасөспірімдердің өсіп-жетілуін мынадай кезеңдерге бөлу қабылданды:
1) төменгі сынып шағындағы кезең (7 жастан 11 жасқа дейін);
2) негізгі мектеп шағындағы жеткіншектік кезең (12 жастан 15 жасқа
дейін);
3) орта мектеп шағындағы жасөспірімдік кезең (15 жастан 18 жасқа
дейін).
Соңғы жылдары симпозиумда қабылданған жас кезеңдерінің сызбасына жаңа
туған баладан бастап жасөспірімдік шаққа дейінгі өзгерістер кіреді. Олардың
сатылары:
1. Жаңа туған бала (туған сәттен бір-екі айға дейін)
2. Нерестелік шақ (бір-екі айдан бір жылға дейін);
3. Ерте сәбилік шақ (бір жастан үш жасқа дейін);
4. Мектепке дейінгі балалық шақ (төрт жастан 7 жасқа дейін);
5. Бастауыш мектеп жасы (7 жастан 11,12 жасқа дейін);
6. Жеткіншек шақ (11, 12 жастан, 14, 15 жасқа дейін);
7. Жасөспірім шақ (14,5 жарым жастан, 17 жасқа дейін).
Тәрбие мен оқыту осы жас сатыларына сәйкес жүргізілуі керек. Өйткені,
адам жасының табиғи негізі - жас сатылары немесе биологиялық жетілу
сатылары.
Әрбір жас шағы психикалық дамудық ерекше сапалы кезеңі болып табылады
және бала дамуының осы кезеңдегі жеке басының өзіндік құрылымының жиынтығын
құрастыратын көптеген өзгерістермен сипатталады. Осыған байланысты әрбір
педагог-маман орта мектеп оқушыларының жас кезеңдеріндегі ерекшеліктерге
сергек те сезімтал көзқараспен қарап, олардың жан дүниесін түсіне білуі
шарт.
Мектепке дейінгі балалық шақта, жас баланың 4 пен 7 жасының
аралығындағы өзіне тән ерекшеліктері, оның айналасындағы болып жатқан
құбылыстарды жіті аңғарып, көргені мен сезінгендерін зердесіне хаттай жазып
ала қоятын зеректігін ала бөтен ескерген жөн. Әрдайым қозғалыс үстінде
жетіле дамыған балалардың денесі мен салмағы да бір қалыпты мөлшерді сақтап
өсіп отырады.
4-5 жасар балалардың салыстырмалы ойлай алатын қабілеттері ерекшелене
түседі. Санамақтарды әжептәуір игеріп, аз және көп сандарды, айдық, күн,
жыл мезгілдерін айыра алатын халге жетеді. Бұл жастағылардың ойыны, әрбір
әрекеттері мазмұнға айналып, белгілі бір мақсаттарды орындауға ұмтылыс
жасайды. Бұл жастағы балалар топ-топ болып, өзара бірігіп ойнағанды жақсы
көреді. Балабақшаларының өмірге қанат қақтырар жеткіншектері — 6 жастан
өтіп 7-ге толған балалар екені әркімге де аян. Баланың мектепке 7 жасында
баруы - негізінен биологиялық және физиологиялық заңдылықтарды басшылыққа
алудан деп түсінген жөн. Дендері сау боп дүниеге келген балалар, қашан да
алғыр да зерек үғымталдығышпен ерекшеленеді. Олар айналасындағы
құбылыстарды тез байқап қабылдауға да бейімді. Жете түсінген құбылыстарын
өмір бойы ұмытпайтындықтары да белгілі.
Төменгі сынып оқушысын дамыту және тәрбиелеудің ерекшелігі
Бастауыш мектеп жасындағы баланың психологиялық ерекшіліктері баланың
бұрынғы дамуында жинақталып, оны өз кезегімен дамудық келесі сатысына
көшуге дайындап отырады. Бастауыш мектеп мұғалімі сынып оқушыларының
ерекшеліктерін зерттей отырып, сол ерекшеліктерді мектепке дейінгі шағында
қалыптасқан ерекшеліктерден бөлек алып қарай алмайды.
Мектептегі оқыту оның бүкіл өміріне түбегейлі, сапалы өзгерістер
енгізеді. Алаңсыз балалық шақ аяқталып, баланың өмірінің іс-әрекеттің жаңа
түрі - оқу енеді. Оқу міндетті іс болып табылғандықтан, ол баладан белгілі
бір жауапкершілікпен еңбек етуді талап етеді. Мектепке бару баланың
қоғамдағы және отбасындағы жағдайын өзгертіп, оған бірқатар жаңа міндеттер
жүктейді. Осының бәрі баланың қоғамдағы жағдайын өзгертіп, бұл өзгерісті
ол біртіндеп сезінеді. Төменгі сынып оқушылары біртіндеп оқу ісіне,
мектептің сан-салалы өміріне бауыр басып, өздерінің түсініктерін кеңейтіп,
сөздік қорын молайып, оқуға, жазуға , санауға үйренеді. Оқытудық алғашқы
сатысында олардың өмірлік тәжірибелері молая түседі. Бірлесіп оқу, жалпы
оқу тапсырмаларын шешу, мінез-құлықтың жаңа ережелері мен нормаларын игеру
балалар арасында қарым-қатынастардың қалыптасуына жағдай туғызады. Төменгі
сынып оқушыларының ойлауын дамытуда екі негізгі саты байқалады. Бірінші
сатыда ойлау әрекеті мектеп жасына дейінгі баланың ойлауын еске түсіреді.
Екінші сатыда оқушылар заттар мен жағдайларды сыртқы белгісі бойынша
бағалайды. Есейе келе ойлау сипаттары өзгереді. Оқушылар білуге әуесқой
болғандықтан, олардың табиғат құбылыстары, адамдардық өмірі туралы
сұрақтары көбейеді. Шығармашылық ойындар баланың ақыл-ойын дамытады.
Сезімдік көңіл-күйінің көтеріңкілігі - олардың маңызды бір ерекшелігі.
Оқушылар ересек адамдармен, өзінің құрдастарымен қарым-қатынаста болғанды
жақсы көреді.
Бұл жастағы балалардың негізгі іс-әрекеті - оқу. Бастауыш сынып
оқушылары ұзақ уақыт бір қалыпты отыра алмайтындықтан, сабақта жазу мен
оқуды алмастырып, сергіту сәттерін өткізіп, сыныптың ауасын тазартып,
үзіліс кезінде мектеп ауласында ойындар ұйымдастыру керек.
Мұғалім оқыту процесін жеке бөліктерге бөліп, оқушыларға жеңіл
тапсырмалар беріп, оларды бірте-бірте күрделендіріп отырады. Оқыту процесі
зейін мәдениетін тәрбиелеуге бағытталуы керек. Оқуға және қоғамдық
жұмыстарға байланысты талаптарды жүйелі қойып, оның орындалуын бақылау,
өздік жұмыстарды орындату, іс-әрекетті түрлендіру, ойындарды қолдану,
балалардың еңбегін жеңілдетіп, балаға тапсырма орындаудық қажет екендігін
түсіндіру арқылы, мұғалім оқушының оқуға деген жауапкершілігін тәрбиелейді.
Бала форма, бояу, дыбыс арқылы ойлайды, сондықтан көрнекілік әдістері
мен ойындарды жиі қолдану пайдалы. Мектептегі, үйдегі еңбек, дене
жаттығулары, ойындар баланың есте сақтау қабілетін дамытады.
Бастауыш мектеп оқушыларының оқу мүмкіндіктерін зерттеп, оларды күрделі
бағдарлама, оқулықтармен оқыту өте маңызды іскерлік, атап айтсақ, өз ойын
ауызша, жазбаша түрде беруге үйретеді.
Бұл жастағы балалармен тәрбие жұмысын дұрыс ұйымдастыру үшін мына
ерекшелікті ескеру керек: сөз бен істің сәйкесті болуын талап ету, жөнсіз
кінәлаудан жеркену сезімінің болуы, үлкен адамдардың жіберген қателігін тез
байқау, арманшыл-қиялшыл, ұйымшыл, сенімді серік іздеу, өз мүмкіндіктерін
асыра бағалау, түрлі спорт ойындарына ықыласты болу. Осы ерекшеліктерді оқу
тәрбие жұмысында сынып жетекшілері, мұғалімдер, ата-аналар ескеруі қажет.
Адамгершілік тәрбиесінде баланың көнгіштігін, сенгіштігін, еліктеуге
бейімділігін пайдаланып, қателігін мойындауға үйретуге болады. Мұғалімнің
оқушымен қарым-қатынасы, жайдары ізгі қатынасқа көшуі, баланың өзін тануына
көмектесуі адамгершілік сезімін тәрбиелейді. Ерекше көңіл аударатын мәселе
- баланың мінез-құлқының көпшіл де кең пейілді болуы.
Бұл жастағы балалар үшін еңбектің тәрбиелік мәні зор. Балаларды бірте-
бірте еңбекке баулу отбасында, ұжымда жүргізіледі. Ұзақ уақыттың дене
еңбегіне, күш түсетін жұмыстарға әлі қабілетсіз болатындығын ескеру керек.
Еңбек іс-әрекетімен жүйелі айналысу, оны бірте-бірте күрделендіру, өндіріс
орындарына экскурсияға апару, мамандықтармен таныстыру тұлғаның әлеуметтік
құнды сапаларын қалыптастыруға көмектеседі. Төменгі сыныпта өзіне-өзі
қызмет етудің әдеттері мен дағдылары қалыптасады. Үлкендердің еңбегін
құрметтейді, адам өміріндегі еңбектің рөлін түсініп, дене еңбегіне даяр
болады, дүние туралы ұғымдар қоры, қажетті іс-әрекет икемділігі дамиды.
Мектептің ең негізгі міндеті - балаға білім атаулының әліппесін
үйретумен қоса, оның өмірдегі өз орынын табуына көмектесу. Жеке тұлғаны
қалыптастыруда ең бастысы - ақыл-ой, адамгершілік, еңбек, эстетикалық, дене
тәрбиесін өзара байланыста кешенді жүргізу.
Жеткіншек балаларды дамыту және тәрбиелеу ерекшелігі.
Жыныстық толысу тез жүреді:
- қыздарда - 11-13 жас;
- ер балаларда - 13-15 жас.
Қанқа сүйегі мен бұлшық етінің жедел жетілуіне байланысты моторлық
аппараттың қайта құрылуы мінез-құлқының өзгеруіне әкеліп соғады, сондыктан
дене тәрбиесін дұрыс ұйымдастыру керек.
Жеткіншек шақ. Жеткіншектік кезеңнің шектері шамамен орта мектептің V-
VIII сыныбына сәйкес келеді де, 11-12 жастан 14-15 жасқа дейінгі аралықты
қамтиды. Жеткіншектік кезеңнің баланың дамуындағы ерекше орны оның
"өтпелі", "бетбұрыс", "қиын", "сыналатын" кезең деген атауларында
бейнеленген. Бұл - ең тынымсыз, ең қиын, ең қызба жас. Жеткіншектің жеке
басы дамуының аса маңызды факторы -оның өзінің ауқымды әлеуметтік
белсенділігі, ол белгілі бір үлгілер мен игіліктерді игеруге, үлкендермен,
жолдастарымен қарым-қатынас орнатуға бағытталады. Жеткіншектік кезеңнің
маңыздылығы адамның жеке басының моральдық, әлеуметтік негіздерін қолданып,
қалыптасуының жалпы бағытының белгіленуі. Бұл кезеңдегі дамудағы
биологиялық және әлеуметтік жағдайлардың рөлі туралы теориялық талас жарты
ғасырдан астам уақыттан бері болып келеді.
Жеткіншектер дамуындағы ерекшеліктер әр түрлі теорияларға негіз болды.
Жеткіншектік шақтың басында балалардың сырт пішіні, мінез-құлқы ересектерге
ұқсамайды. Олар көп ойнап, көп жүгіреді, алысып-жұлысып тентектіктер
жасайды, әлі де бала бола жүріп, елеусіз есейеді. Жеткіншектің жеке
басындағы басты жаңа құрылым өзі туралы "енді бала емеспін, ересекпін " -
деген түсініктің пайда болып, өзіне жұрттың осы-лай деп қарауын тілейді.
Мектеп пен оқу жеткіншектердің өмірінде үлкен орын алады. Оқу
қызметіндегі ол қылықтардың сырттай көріну дәрежесі әр түрлі болуы мүмкін.
Жеткіншектер білімді, әділ, мейірімді, сабақтағы жұмысты ұйымдастыра
білетін мұғалімдерді бағалайды. Мұғалім міндеті - оқу материалдарын
қайталау арқылы мағынаны есте сақтауға үйрету болып табылады.
Жеткіншектік шақ - болашақ туралы балалық армандардық орнына өзінің
мүмкіндіктері мен өмір жағдайларын ескере отырып, ол туралы ойлану
басталатын, өз ниеті, іс-әрекетін жүзеге асыруға ұмтылатын кезең екендігін
үнемі қаперде ұстауымыз қажет.
Сананың дамуы баланың өз бетімен тәуелсіз талаптануын тудырады. Олар
үйелменде, мектепте еңбек процесіне араласады, күнделікті өмірді бақылайды,
ой-өрісі кеңиді. Бұл жастағы бала намысқор келеді, үлкендер бақылауын
әкімшілік шараларды ұнатпайды. Үлкендерді озбырлық жасайды деп ойлайды.
Кейде түсініспеушілік осындайдан да туады. Үлкендерге байланып олардың
мінезінен шындықты байқауға тырысуы үлкендер мен балалар арасында
түсініспеушілік туғызады. Үлкендердің ойланбай асығыс шешім қабылдауы
балаға зиян келтіруі мүмкін. Бұл жастағы балалар өнегелі адамдардық
істерімен масаттанады. Осы тұрғыдан баланың мінезін тәрбиелеу, ықыласы мен
қабілетін дамыту, мұқтаждары мен тілектерін қамтамасызыз ету дұрыс
педагогикалық ойларға негізделуі керек. Осы ерекшеліктерді есепке ала
отырып, тәрбие жұмысын тиімді етіп ұйымдастыру керек. Жеткіншіктер қоғамға
пайдалы істерге ыңыласты, ұжымшыл, жолдастық, достық сезімге бай, кітап
оқуға, кинофильмдерге көруге ынталы, спортты ұнатады.
Әдебиет жеткіншекке азаматтардың қарым-қатынасының мәнін, сезімдерін
ашып, өз сенімдерінің дұрыстығына жауап іздеуге үйретеді. Саз әуені - адам
сезімінің әміршісі, толқу үстіндегі адамға түсінікті, сондықтан сазға баса
көңіл бөлу жеткіншектің тәрбиесіне көмектеседі. Жеткіншектермен жұмыстағы
негізгі педагогикалық идеал - баланың іс-әрекетте жетістікке жетуіне жағдай
жасау. Баламен жеке жұмыс жүргізу, әдептілік сақтап, педагогикалық
шыдамдылық, ұстамдылық көрсету жеткіншектің қалыптасуына тікелей ықпал
етеді.
Дене тәрбиесі. Дұрыс тамақтанып, таза ауада жиі болу, көп қозғалу
(ойын, дене жаттығулары, спортпен айналысу) дене тәрбиесіне көмектеседі.
Дене тәрбиесі мұғалімі және жаттықтырушы баланың бет әлпетінің, қолының,
ернінің түсін үнемі қадағалау керек. Бұл жұмыс сабақтың басындағы және
соқындағы қан тамырының соғысын тексерумен толықтырылады, жеткіншектер жиі
тыныс алатындықтан, тыныс алуын басқаруын үйрету керек. Жеке гигиена, ұйқы,
тамақ, демалыс, белсенді еңбек іс-әрекетіне жағдай жасайды. Шамадан тыс
жұмыс жалпы дамуын тежейді. Дене тәрбиесі арқылы жүрек қан жүйесін
жаттықтыру, дене жаттығулары, спорт, дене еңбегі үшін дәрігерлік және
педагогикалық бақылау өте пайдалы. Маскүнемдікке жол берілмеу керек. Дене
тәрбиесі және спортпен айналысу зейіннің дамуына әсер етіп, оның көлемін
көбейтеді, зейіннің бір нерседен екіншіге бөлінуіне әсер етеді.
Тәрбиешінің міндеті - еңбек, спорт іс-әрекетін, жеткіншекті и, ерік-
жігер, сапаларын қалыптастыру. Мұғалімдер, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І бөлім. Жеке тұлғаның қалыптасуындағы тәрбиенің ролі ... ... ... ... ... 5
1.1 Жеке тұлғаның тәрбиесі,
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Баланың дамуына әсер ететін факторлар және оның мәні ... ... ... ...7
1.3 Тәрбиенің адам белсенділігін дамытудағы рөлі.
... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.4 Жас ерекшеліктеріне қарай белсенділікті қалыптастыру ... ... ... ...12
ІІ бөлім. Жеке адам белсенділігін қалыптастыру мәселелері ... ... ... ... 20
2.1 Оқушылар белсенділігін арттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.2 Жеке тұлғаның
белсенділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .24
2.3 Тәрбие ісіндегі жеке тұлға белсенділігін дамыту мәселелері ... ... ...25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .33
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тәрбие - қоғамның негізгі қызметтерінің бірі,
жеке адамды мақсатты, жүйелі қалыптастыру процесі, аға ұрпақтың тәжірибесін
кейінгі буынға меңгертіп, олардың сана-сезімін, жағымды мінез-құлқын
дамытушы. Ересек буын қоғамдыдтарихи өмірде жинаңталған тәжірибені, білімді
жас буынға тәрбие процесі арқылы береді.
Тәрбие материалдық игіліктерді өндіруге қабілетті, іскер адамдарды
дайындауға бағытталуы қажет. Басты өндіруші күш - жеке тұлға. Адам жүйелі
түрде күрделі қатынастарға араласып, қоғамдағы қалыптасқан идеяны, саяси
және моральдық көзқарастарды, сенімдерді қоғамдағы адамдардық өмір сүру
тәртібін меңгереді.
Педагогика баланы оқыту, тәрбиелеу тәжірибелерін қорытып, тәрбие және
даму үшін қажетті жағдайларды анықтайды.
Тәрбие процесінде бала өзінің дамуына қажетті жағдайларды пайдалануға
тиіс. Табиғи және әлеуметтік орта оның көзқарасын дамытады.
Мақсат дегеніміз - бір нерсеге ұмтылу, іске асыру. Бұл тұрғыдан
алғанда тәрбие мақсаты — жастарды өмірге әзірлеу мақсатымен жүргізілетін
тәрбие жұмыстарының нәтижесін ерте болжау.
Тәрбиенің мақсаты мен жүйесі мемлекеттің саясаты мен экономикасына
тәуелді. Тәрбие мен қоғам бір мезгілде пайда болды. Тәрбие қоғамдық
құбылыс, онсыз қоғам өмірі ілгері дамымайды. Алғашңы қауымдық құрылыста
ересектер балаларды еңбекке дағдыландыру үшін қауымның әдет-ғұрпын, салтын
үйретті.
Таптық қоғамда тәрбие мақсатын анықтау қоғамның ең негізгі мақсатына
айналды. Құл иеленуші қоғамдық құрылыста құлдар, өндіріс құралдары (жер,
еңбек құралдары) - құл иеленушілерінің жеке меншігі болды. Тәрбиенің
мақсаты құл иеленушінің мүддесіне бағындырылып, балаларды басқыншылық соғыс
өнеріне тәрбиеледі.
Әрбір мемлекетте балаларға білім беру мен тәрбиені ұйымдастырудық
нақтылы мәселелері мен әдістері қарастырылады. Мұғалім қандай адамды
қалыптастыратынын дәл білуі керек. К.Д.Ушинский өз қызметінің айқын
мақсатын көрмейтін тәрбиешіні құрылыс материалдарын бір жерге үйіп тастап,
одан не алғысы келетінін білмейтін архитектормен салыстырады. Тәрбиеші жас
ұрпаққа берілетін білім, іскерлік, дағдыны, тәрбиелейтін сезімді біліп,
жоспарлы, мақсатты тәрбие жұмысын жүргізеді.
Я.А. Коменский "Тәрбие мақсаты және міндеттері, маңызы, жүзеге асыру
жолдары адамның қоғамда алатын орнымен анықталу керек", "Келесі ғасырдық
қандай болатындығы сол ғасыр үшін тәрбиеленген азаматтарға байланысты.
Дүние - даналар-дық көптігімен баңытты" - деген ойлар айтты. Осы ойларын
"Ана мектебінің" кіріспесінде өрбітеді.
"Тәрбие - адамды қалыптастыратын және жетілдіретін үйлесімді процесс" -
деп Коменский тәрбие мақсатын төмендегі-дей негізгі элементтерге бөлді:
• адамға барлық заттарды білгізу - "ғылыми білім";
• заттардың және өзінің қожасы ету - "адамгершілік";
• құдайға, заттарға құлшылық ету - "діни тәрбие";
• тән саулығы - "дене тәрбиесі".
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
➢ Жеке адам белсенділігін дамытудың алғышарттарын анықтау;
➢ Жеке адам белсенділігін дамытудағы тәрбие мен педагогикалық
әрекеттердің маңызына сипаттама беру;
➢ Жеке адам белсенділігін дамытудың негізгі мәселелерінің шешімін
қарастыру.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
І бөлім. Жеке тұлғаның қалыптасуындағы тәрбиенің ролі
1.1 Жеке тұлғаның тәрбиесі, қалыптасуы
Жеке адамның бір-бірінен ажырағысыз және оған пәрменді түрде ықпал
ететін биологиялық белгілері мен ерекшеліктері бір-бірімен байланысты.
Анықтауыш қасиеттер - жеке адамның әлеуметтік сипаттамасы, оның себептері,
мүдделері, мақсаттары.
Жеке адам болу үшін психикалық дамудық белгілі бір дәрежесіне өтіп,
басқа адамдарға қарағанда ерекшелігі бар екенін білетіндей біртұтас тұлға
болуы тиіс.
Өмір бойы даму мен тәрбиенің нәтижесінде жеке адамның орнығып, жетілуін
қалыптасу деп атайды.
Жеке адамның қалыптасуы - күрделі, ағзаның өсуі мен жетілуін, стихиялы
әсерлерді, мақсатты, ұйымдасқан тәрбиені қамтитын қарама-қайшылықты
процесс.
Жеке адамның қалыптасуы өмірге келген сәтінен басталады, жеткіншек және
жасөспірім шақта жедел жүреді, ересек шақта өзінің біршама аяқталу кезеңіне
жетеді.
Сондай-ақ жеке адамның дамуы деген ұғымды анықталық.
Даму ұғымына ағзаның өсуі мен пісіп жетілу процесін жатқызады. Бұл
процестер психикалық дамумен өзара тығыз байланыста өтеді, оған ықпал
жасайды, бірақ адамның жеке адам ретінде қалыптасуын белгілеп бере алмайды.
Жеке адамның дамуы - бұл оның рухани өсуінің, жетілуінің процесі жеке адам
үшін елеулі болып табылатын барлық сфераларды іс-әрекетте, өзін қоршаған
құбылыстарға, адамдарға деген қарым-қатынасқа, танымдық процестерінде
болатын сапалық өзгерістер процесі.
Жеке адамның әсіресе балалың және жасөспірім шақтарында дамып, жетілуі
ең алдымен тәрбиенің ықпалы арқылы жүріп отырады. Бірақ тәрбие әсерінің
дәрежесі мен сипаты көп жағдайда тәрбиенің даму заңдылықтарын қаншалықты
ескергеніне байланысты болады. Сөйтіп, тәрбие мен дамудық арасында екі
жақты байланысы болады. Сондықтан жеке адамның даму заңдылықтарын тереңірек
қарастырған жөн.
Жеке тұлға мен қоғамдық ортаның қарым-қатынасы философия, психология,
педагогика, т.б. қоғамдық ғылымдардық көптен айналысып жүрген көкейкесті
мәселелері. Бұл жөнінде кейінгі жылдары жарық көрген философиялық,
педагогикалық, психологиялық, этикалық, ұлтаралық қарым-қатынастарға
арналған еңбектерден басқа П.И.Подласыйдық, М.Ф.Хар-ламовтың "Педагогика"
(М.1996-1997), Б.С.Гершунскийдің "XXI ғасырда білім берудің философиясы"
(1993), Г.К.Нұрғалиеваның "Тұлғаның құндылық бағытын қалыптастырудық
методологиясы, практикасы" (АД995) секілді ондаған монографиялық еңбектері
жарық көрді.
Адам баласы материалдық және рухани өмірдің ортасында тіршілік етеді
де, өзі өмір сүріп отырған қоғамның, ұжымның, ұлттың, рудық мүшесі ретінде
өзіндік ақыл-парасатымен, жеке бастың өзіне тән ақыл-ой, ерік-жігер, мінез-
құлық ерекшелігімен көрінуге тырысады. Қоғам мүшелерінің бәріне ортақ
біркелкі мінез-құлықтың, қасиеттің болуы мүмкін емес. Әр адам өзінше жеке
тұлға.
Жеке тұлғаның ерекшелігі дегеніміз — оның өзіне тән мінез-құлғындағы,
іс-әрекетіндегі, көзқарасындағы ерекшелігімен даралануы.
Қоғамдық тұлғаларға ортақ этикалың бірыңғай талаптардың болуына
қарамастан, қоршаған орта жөнінде әр адамның қалыптасқан өзіндік ой-
пікірінің, көзқарасының болуы, олардың өзі өсіріп-білген құбылысқа деген
көзқарасын, ой-пікірін білдіруі заңды құбылыс. Мәселен, біреулер -
айналасындағы құбылысқа таңдана, тамашалай қараса, енді біреулер - сын
көзімен қарап, ой-қорытуы, сын пікірлер айтуы мүмкін.
Адамдардық қоршаған ортадағы құбылыстарды түсініп қабылдауы да әр
түрлі. Ол әр адамның жеке басына тән физиологиялық, психологиялық,
биологиялың ерекшеліктеріне байланысты. Жеке тұлғаның ой-санасының, білім
көлемінің толысуына байланысты оның өмірге көзқарасы, белгілі құбылыстарға
баға беруінде де өзгерістердің болуы, толысып жаңарып отыруы заңды құбылыс.
Өмірде бір анадан туған егіз балалардың түр жағынан бір-біріне ұқсас
болғанымен, мінез-құлқы, іс-әрекеті, өмірге деген икемділігі, қабілеті
бірдей болмайды. Сондықтан әр адамды өзінше даралаған жеке тұлға деп
қараймыз. Адамның саналық, мінездемелік қасиеттерін анықтайтын оның санасы
болып табылады. Сана ақыл-ойдан туындайды. Адамның ақыл-ойы біркелкі
дамымайды. Адамдар бір-бірін бағалауда қателіктер жіберуі де мүмкін. Кейбір
адамдар өзінің жеке басын басқалардан артық бағалауға тырысады.
Жеке тұлғаға тән қасиеті - ақыл, ес, яғни, өмірді өзінің сана-сезім
өлшемімен қарап бағалауға бейім тұруы. Сондықтан өмірді танып білу -
миллиондаған жеке тұлғалардың сезім, түсінігінен тұрады.
Жеке тұлғаның еске сақтауы өзге адамдардық тәжірибесін жинақтауға да
негізделеді. Әрбір тұлға оларды оқып, көріп, оңығанын, естігенін, көргенін
өз ойына тоңып, содан сабақ алу арқылы да өзінің іс-әрекетін, мінез-құлқын,
сана-сезімін байытады.
Адам өмірде өзі жіберген қателіктерден де, басқалардың қателіктерінен
де сабақ алады. Оны қайталамауға тырысады. Мұны педагогикада адамның өзін-
өзі тәрбиелеуі деп атайды. Басқалардың өнегелі іс-әрекетінен үйрену, оны
өзінің жақсы қасиетіне айналдыру өмір заңы.
Тұлға — жеке адамның мақсатының орындалуы, ерік-жігерінің іске асуы,
өзі жөніндегі ойын, еркін іске асыруға дайындығы және оны іске асыруының
нәтижесі. Ерік-жігер механизмі дегеніміз - адамның өзіне тән қасиеттерін
іске асыруы. Адам ойына келген іс-әрекетті іске асыруда ерікке жол береді.
Бірақ адам бір нерсені істерде алдымен еркін ақыл-парасат таразысына салып,
оны іске асыру жөн бе, басқалар оған қалай қарар екен? -деген ойға қалады.
Ерік-жігердің іске асырылуы ақыл мен санаға бағынышты.
Өмірде кейбір адамдар бір іс-әрекетті іске асырарда өте байыппен қарап,
осының нәтижесі қалай болар екен деп "мың ойланып, жүз толғанып" іске
кіріседі, ал кейбіреулер бірден ойына алғанын апыр-топыр іске асырып, кейін
опық жеп жатады. Осының бәрі адамның ерік-жігер күшінің түріне байланысты.
Тұлға дегеніміз - сезімнің, әсердің, ішкі күйініш-сүйініштің бойға
жинақталған көрінісі.
Алайда, әр тұлғаның эмоциялық сезім дүниесі әр басқа. Біреу жауыздықты
көргенде айғайлап, бақырып, ішкі сезімінің сыртқа шығуына еркіндік берсе,
екінші біреу іштей булығып, көгеріп-сазарып, тас-түйін болып қатып қалады.
Бұл әр тұлғаның эмоциялық сезімі өзін-өзі ұстай алу еркіне байланысты
құбылыс.
Адамның даму және қалыптасуы жайында осы уақытқа дейін әр түрлі
пікірлер мен теориялар орын алып келеді. Атақты грек философтары Платон
және Аристотель адамның дамуын, алдын-ала тағдыр белгілеген тұқым
қуалаушылық табиғатынан деп дәлелдеді. Аристотель құл болушылық немесе
бағынушылықты табиғаттың заңы дейді.
Тұқым қуалаушылық теориясын қолданушы және уағыздаушылардың бірі -
преформистер. Преформизм - XVIII ғасырда биология саласында үстемдік еткен,
адамның дамуы жайлы диалектикаға қарсы философиялық ағым. Преформистер
ересек адамдардық барлық қасиеттері мен белгілері ана құрсағындағы сәбидің
ағзасында болады, сондықтан жеке адамның дамуын алғашқы рет ұрықта пайда
болған қасиеттердің өрістеп күшеюі мен сан жағынан артуы деп қарастырады.
1.2 Баланың дамуына әсер ететін факторлар және оның мәні.
Даму - жеке адамды жетілдірудің өте күрделі және диалектикалық процесі.
Балада анадан туа біткен белгілі идеялар мен түсініктер және өжет, жұмсақ
немесе байсалды мінез болмайды. Плланың адамгершілік, әуестік, белсенділік
және батылдық сияқты қасиеттері даму процесінде қалыптасады. Өйткені, оның
өсіп жетілуіне белгілі әлеуметтік тәрбие мен орта әсер етеді. Адаманың
дамуы және оның дүниені тануы түрлі әлеуметтік жағдайларға байланысты.
Сондықтан оның мінезінде әр түрлі ерекшеліктер мен процестер пайда болады.
Баланың дамуына ықпал ететін факторларға тұқым қуалаушылың, әлеуметтік
орта, тәрбие, т.б. жатады.
Тұқым қуалаушылық - ұрпақтың ата-ананың биологиялық ұқсастығын
елестетуі. Кейбіреулері баланың сыртқы пішініне қарап, бірден қалай әкесіне
не шешесіне ұқсап қалған деп таңданады. Әрине бұл кездейсоқ нерсе емес.
Өйткені, баланың шашы мен көзінің бояуы, терісінің пигменті, бет келбеті
мен басының формасы, жүрісі мен өзін ұстау қалпы тұқым қуалаушылық арқылы
берілетін биологиялық ұңсастықты еске түсіреді. Бала қозғалыс мүшелерін,
нерв жүйесінің функциялық қасиеттерін, ал кейде дауыс тембрі, музыкаға,
биге, математикаға қабілеттілігі сияқты өте нәзік ерекшеліктерді тұқым
қуалау арқылы алады. Бірақ, өте нәзік ерекшеліктердің тұқым қуалау жолымен
берілуі өте сирек кездесетін жағдай. Мысалы: әйгілі ұлы компо-зитор Иоганн
Себастьян Бахтың ұрпақтарында 300 жыл ішінде тек қана 20 адамдай
музыканттар болған. Мұны бір жағынан отбасы мүшелерінің табиғи
мүмкіншіліктердің (нышанның) болуына, екінші жағынан отбасындағы музыкалық
дәстүрге, музыкалық тәрбиеге байланысты деп қарастырған жөн.
Орта - адам дамуына табиғи және әлеуметтік орта ықпал жасайды.
Табиғи орта - бұл түрлі табиғат жағдайының адам тұрмысына қызметіне
ықпал жасауы. Жылы және суық климат жағдайы халықтардың тұрмысына әрекетіне
елеулі ықпал етеді. Климаты ыстық жерлерде егін шаруашылығымен шұғылданады.
Ал солтүстіктегі жерде балық, бұғы шаруашылығымен айналысады. Табиғат
жағдайына байланысты олардың мінез-құлықтары да ерекшеліктер байқалады.
Әлеуметтік орта - жеке адамның мінез-құлқының дамуына ықпал жасайтын
әлеуметтік қатынас, олардың көп қырлы іс-әрекеттері. Әлеуметтік ортаға
мектептің ықпал жасауы нәтижесінде баланың дүниеге көзқарасы, құлықтық,
эстетикалық және осы сияқты болымды қасиеттері дамып қалыптасады. Егер
адамдардық қалыптасуына ортаның қатысы шамалы болса, онда орта адамдардық
талабын қанағаттандырмайды. Сондықтан адам өзінің дамуы үшін қажетті
материалдарды осы әлеуметтік ортадан жинайды. Егер бала әлеуметтік ортадан
тыс қалса, онда оның даму дәрежесі жануарлардан жоғары болмайды.
Африкада, Үндістанда, Инденезия елдерінің ормандарында Түрлі
себептерімен аңдардық үңгірлерінде әлеуметтік ортадан тыс өмір сүретін жас
баланың санасын ояту, қабілетін дамытудық мүмкін емес екендігіне ғылыми
мәліметтер дәлел бола алады. 1920 жылы Үндістанның Гадамури деревнясында
тұрғындардық хабарлауымен аңшылар қасқырдық інінен бет әлпеті адамға
ұқсайтын, бірақ төрт аяқтап жүретін екі қыз баланы табады. Оларға Камала
және Амала дейтін ат қояды. Камала 7-8 жаста, ал Амала 2 жаста. Амала көп
кешікпей өледі, ал Камала күн сәулесінен және оттан қатты қорқып, тек шикі
ет жеп қана күн көріп, төрт аяқтап жүріп, көбінесе күндіз ұйықтап түнде
бөлме ішін кезіп жүрген, өзінің кешкі сағат ондарда, түнгі сағат бірлерде,
таңға жақын, үш мезгіл ұлыитын уақыты болған. Камаланы адамға айналдыру өте
қиын болған.
Адам арасында жүрген 2 жылдан кейін Камала түрегеліп тұруды және екі
аяғымен жүріп, бірте-бірте түнде ұйықтап, тамақты қолымен жеуді үйренеді.
Адам тілін үйрету бұдан да қиын болған. Жеті жыл ішінде Камала 45 сөз ғана
түсіне білді. 15-ке келгенде оның есі екі жасар баладай, ал 17-ге келгенде
ой-өрісінің дамуы 4 жастағы баланың деңгейіне әрең жетті. Камала 17 жасқа
дейін өмір сүрген.
Адам жеке тұлға болып қалыпты өсуі және дамуы үшін тек қана адамдар
арасында өмір сүруі қажет. Соңғы кезде орталық Австралияда және Филиппиннің
Менданао аралы ормандарынан табылған жабайы адамдардық сана-сезімінің өте
төменгі сатыда екендігі байқалады. Олардың тіршілік әрекетінің де алғашқы
қауымдағы жабайы адамдардық өмір сүріп, күнін көру әрекетінің ұқсастығы
анықталады.
Педагогика адам дамуындағы әлеуметтік ортаның ықпалын мойындайды, оған
зор мән береді. Бірақ ортаны шешуші және мидын ала анықтаушы фактор деп
қарастырмайды.
1.3 Тәрбиенің адам белсенділігін дамытудағы рөлі.
Жеке адамды дамытудағы басты факторлардың бірі - тәрбие. Тәрбие
балалардың жеке және дербес ерекшеліктеріне, дайындығы мен дәрежесіне лайық
іске асырылып, тәрбие адамдардық іс-әрекеттерін ұйымдастырады. Ол үшін
тәрбиеші алдын ала жасалған арнаулы жоспар бойынша тәрбие жұмысын мақсатқа
бағыттап ұйымдастырып, тәрбиенің құралдары мен әдістерін және формаларын
іздестіреді, оларды тиімді етіп пайдаланады.
Тәрбиенің рөлін педагогика тарихында, аса артық бағалаушылар да болды.
Д.Локк (1632-1704) "тәрбие адамның көзқарастары мен адамгершілік
қасиеттерін жасайтын негізгі құрал, адам тәрбие арқылы жақсы болады" - деп
сыңаржақ пікір айтты. Бала өмірге келгенде, оның жаны сүттей ақ, судан
таза, соңдықтан тәрбиеші өзіне керек адамды жасап алады деп, тәрбиенің
рөлін аса дәріптеп, тұқым қуалау мен әлеуметтік ортаның баланың
қалыптасуындағы рөлін онша бағаламады.
Революционер-демократ В. Г. Белинский (1811-1848) баланың жаны таза
тақтай емес, тақта да сапалы, жазу да әдемі болу керек деді. Белинский
тәрбиенің рөлін жоғары бағалап, адам дамуындағы тұқым қуалаушылық пен
ортаның әсерін де ескерген жөн деді.
Д.Локк, т.б. көзқарастар бойынша тәрбие арқылы адамды түрлі
дәрменсіздіктен, кемістіктен құтқаруға болады. Демек, олар тәрбие арқылы
адам баласының тұрмысын жақсартуға және санасын өзгертуге болады деген
жорамал ойға келді.
Тәрбие арқылы халықтың тұрмысын жақсарту үшін материалистік педагогика
таптық қоғамды жойып, демократиялық қоғам құруды ұсынды.
Тәрбиеші тәрбие арқылы баланың түрлі іс-әрекеттерін тиімді етіп, оның
жақсы дамуына қажетті материалдарды іріктеп алады, айналадағы табиғи және
әлеуметтік ортаға көзқарасын дамытады. Тәрбие жұмыстарының сара жолдарын
табу нәтижесінде баланың ой-өрісі кеңейеді, эстетикалық сезімі мен талғамы
артып, адамгершілік сапасы қалыптасады.
Мектеп мемлекет қолындағы ақпарат құралдардық (баспа-сөз, радио,
теледидар) көмегімен оқушыларға тәрбие береді, сондай-ақ, мемлекеттің
саясатын жүргізеді. Баланың жеке басының дамуы мен қалыптасуына ықпал
ететін үш фактордық ішінен тәрбие адамның дамуына орасан күшті ықпал етіп,
тұқым қуалаушылық пен ортаның ықпалына белсенді әсер етіп, баланың дамуын
қоғам талаптарына сәйкес бағыттап, белгілі бағытта баланың өмірі мен іс-
әрекеттерін ұйымдастырады, ортадағы жағдайлардан тұлға дамуына қажетті
материалдарды іріктейді, жеке бастың дамуына теріс, зиянды әсер қалдыратын
жағымсыз ықпалдардан аластайды. Осы тұрғыдан келгенде тәрбие аға ұрпақтың
жаңа ұрпаққа қоғамдық тарихи тәжірибені беру процесі, жаңа ұрпақты өмірге,
еңбекке дайындау арқылы қоғамның алға қарай дамуын қамтамасыз ететін
процесс.
Сонымен, тәрбие бала дамуын бағыттайды, басқарады, сондықтан да ол —
баланы қалыптастырудағы негізгі күш. Тәрбие негізгі күш болғандықтан, оның
жетімсіздігі, әлсіздігі баланың қалыптасуына кері әсер етеді.
3. Акселерация оның әлеуметтік және педагогикалық мәні. Адамның өсіп
жетілуінде белгілі заңдылық болады. Ал, бұл заңдылық әр балада әр қалай
болады. Баланы дұрыс тәрбиелеу үшін олардың жас және дара ерекшеліктерін
білу қажет.
Мектептегі кезеңнің өзі бастауыш (6-10 жасқа дейін), тоғыз жылдық (10-
15-ке дейін), орта мектеп оқушылары (15-18-ге дейін) болып үшке бөлінеді.
Баланың дене дамуындағы ең маңыздысы - орталық жүйке жүйесі, өйткені
адамның психикалық әрекеттері осы орталық жүйке жүйесіне байланысты болады.
Балалардың дене және психикалық дамуында соңғы жылдары айқындалған күрделі
өзгерістердің бірі - ағзаның жедел дамуы. Бұл құбылыстарды акселерация
(латынша "дәлелдеу") деп аталады. Акселерацияға тән ерекшелік: балалардың
бойының, салмағының бұлшық еттерінің жедел түрде өсіп жетілуі. Акселерация
құбылысы түрғысынан қарағанда қазіргі жеткіншек балалардың бойы биік,
иықтары қысыңқы, кеудесі қысқа, аяқтары ұзын келеді. Күні бұрын тез
жетілген ағза ауруға, суыққа және дене салмағына төзімсіз келуі анықталуда.
Ересек жастағы балалар жыныс мүшесі жетілу кезінде тез шаршайды. Осындай
тез өсетін ағзада жүрек тамыр жүйесінің дамуы бірнеше есе қалыс қалады да,
өз міндеттерін атқара алмайды. Ал баланың психикалық жетілу денгейі артта
қалады. (соңдықтан ер немесе қыз бала қоғам, отбасы алдындағы өзінің
борышын ар-намысын, міндеттерін, жауапкершілігін түсіне көрмейді. Осы
мәселені ата-аналар, мұғалімдер ескеріп отыруы қажет.
Акселерация - биологиялық фактор, әлеуметтік жағдайлардың жақсаруы
сонымен бірге радио толқындардық және географиялық-климаттық жағдайлардың
өзгеруі аталған құбылыстың пайда болуына әсер етті. Әрине акселерация
құбылысы жайлы түпкілікті қорытынды шығару ертерек. Өйткені бұл әлі де
зерттеуді қажет етеді, дегенмен акселерацияға байланысты мектеп
жиһаздарына, сырт және аяқ киімдерінің үлгілеріне, дене шынықтыру және
жаттықтыру кешендеріне қайта қарауға тура келіп отыр. Акселерацияның ақыл-
ой дамуына ықпал жасайтындығы байқалуда. Сонымен адамның дамуы өзара
байланысты бірнеше факторлардың ыңпалымен жүретін күрделі педагогикалық,
психологиялық процесс болып табылады.
4. Белсенділік, оның түрлері және тұлға дамуындағы рөлі. Адам
белсенділігінің табиғатын тани білу, еңбек және моральдық белсенділік
дәрежесі бойынша адамның қоғам мен ұжым үшін жарамдылығын жете анықтау
мұғалімнің басты міндеті.
Белсенділік - адамның іс-әрекеті үстіндегі жағдайын айтады. Тіршілік
және іс-әрекеттері барысында адамның қарым-қатынас жасау, таным және өзін-
өзі тәрбиелеу белсенділігі дамиды.
Бала белсенділігінің ең алғашқы формасының бірі - қарым-қатынас жасау
белсенділігі. Бұл адамның бүкіл өмірінде дамитын белсенділік. Балалардың
жас ерекшеліктеріне сәйкес басқа адамдар мен қарым-қатынас жасау
белсенділігінің мазмұны өзгеріп отырады. Мектеп жасына дейінгі балалар
ересек адамдардық әрекеттеріне үңіле қарап, үйренеді, оларға еліктейді.
Балалардың саналы түрдегі мұндай әрекеттерін ырықтм немесс ерікті
белсенділік дейді. Бұл жастағы балалардың үлкендердің әрекеттеріне және
олармен өзара қарым-қатынас жасауға еліктеуі рөлге құрылған ойындарды
атқару барысында байқалады. Ойын барысында балалардың құрдастарымен өзара
қатынасы өзгереді. Бала еліктеу, қабылдау арқылы түрлі рөлді ойындарды
атқара отырып, әлеумет өмірінің, өндіріс қатынастарының мазмұнын түсінеді.
Әр түрлі ойын баланың дүниетінымын кеңейтіп, қарым-қатынас жасау
белсенділігін дамытады.
Қарым-қатынас жасау белсенділігі жеке адам қасиеттерінің (қайырымдылық,
қамқорлық, т.б.) қалыптасуына мүмкіндік туғызады. Баланың даму барысында
таным белсенділігі артады.
Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеу ісін жетілдіру үшін олардың жас және
дербес ерекшеліктерін еске алып, оқу-тәрбие жұмысының барысында сана-
сезімін ояту, өз бетінше жұмыс істей білуге үйрету - мұғалімнің басты
міндеті. Мұғалім оқушының білімге, өнерге қызығушылық ынтасын, спорт
ойындарына құштарлығын анықтайды, өзін-өзі тәрбиелеуге жүргізілетін
жұмыстардың тақырыптарын ақыл-ой, құлық, еңбек, эстетикалық тәрбиесімен
ұштастырып алады. Баланың өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігін қоғамдық
жұмыстарға байланысты тапсырмалар беріп, орындау арқылы дамытуға болады.
Мысалы: сынып старостасы, тазалық комиссиясының төрағасы болу, т.б. Осындай
тапсырмаларды сапалы дер кезінде орындап отыруға балаларды үнемі жаттықтыру
мен дағдыландыру мұғалімнің және тәрбиешінің төл ісі. Оқушылардың жас
ерекшеліктері мен жеке қабілеттерін ескере отырып, барлығын тапсырмалармен,
яғни, түрлі қоғамдық іс-әрекеттермен қамтамасыз ету керек. Егер тапсырма
балаға бұйрық есебінде немесе көтеріңкі дауыспен берілсе, онда ол іштей
наразылық білдіріп, тапсырманы орындамай аяқсыз қалдыруы мүмкін. Сондықтан
мұғалім әр уақытта өзінің ілтипатты және ұстамды болуын естен шығармай,
тапсырманы тыңғылықты орындау үшін балаға рухани күш беріп, сенім
білдіреді. Кейбір баланың еріктік қасиеттері тұрақсыз болады. Ол бірінші
қиыншылықты сезісімен-ак; қоғамдық тапсырманы орындаудан бас тартады.
Мұндай сангвиник балаға көмек бере отырып, оның намысына тимей, тапсырманы
орындауын табандылықпен талап ете білу керек. Сонда ғана ба-ланың ісінде
жаңа қарқын туып, ол алдына қойған мақсатын орындаудық қажет екенін
сезінеді.
Адамның еңбекте және адамдармен қарым-қатынаста көрсетсен
белсенділігіне қарап оның қоғам және ұжымға жарамдылығын жете анықтау
мұғалімнің басты міндеті.
1.4 Жас ерекшеліктеріне қарай белсенділікті қалыптастыру
Бала туралы синтездік, комплекстік ғылым болып табылатын педогогия
ғылымының басты "айыбы"- балалар мәселелері мен әр типті мектептердегі
шәкірттердің жан жүйесін өрттеуде сауалнама мен тест әдістерін шамадан тыс
пайдалануы, сондай-ақ осы ғылымның "Бала ой-өрісінің дамуы түрліше болып,
әлеуметтік ортасына қарай олардың ойы, зердесінің деңгейі біреуде жоғары,
біреуде төмен болады," - деген тұжы-рымдарды жалған деп есептелуі.
Педогогия бала туралы ғылымдарды: психология, педагогиясы, физология,
психотехника, т.б. комплексті түрде біріктіретін, баланың жан-жүйесі жайлы
жан-жақты мағлұмат беретін синтездік ғылым болып табылады.
Х.Досмүхамедұлының педогогия саласында жүргізген іс-әрекетіне де ғылыми
әділеттілік тұрғысынан қарасаң, оның пікірінше, қазақ баласының шыр етіп
жерге түскеннен бастап кәмелетке толғанға дейінгі тыныс-тіршілігі ән-жырдық
құшағында өтеді, әдетте оның бірінші еститін үні - анасы айтқан бесік
жырының әуені. Қазақ баласын тәрбиелеуде дыбыстың ырғақтардың басты орынға
шығуына қазақтардың өмірін кез келген жағдайында өлең шығарып, ән ай-туы
себеп болған.
Сондай қысылтаяқ кезеңде қазақ педогогиясының бірнеше жыл басы-қасында
жүрген Х.Досмүхамедұлы осы саладағы еңбектерін қорытындылап үлгермеді.
Ғұлама ғалым өз еңбектерінде бала психологиясының қалыптасу жолдарын,
қазақ халқының үлттық ерекшеліктерін негіздей отырып түсіндіреді. Сол
кездегі көрнекті кеңес психологтары П.П.Блонский мен Е.С.Выготскийлер де өз
зерттеулерінде педогогиялық тұжырымдарға жүгініп отырған.
6. Жас ерекшеліктері туралы ұғым. Белгілі кезеңдерге бөлінуі. Белгілі
бір шақтық кезеңге тән анатомиялық-физиологиялық және психологиялық
ерекшеліктерді әдетте жас ерекшеліктері деп атайды. Сондықтан педагогика
және психология балалардың жас ерекшеліктеріндегі шираңтықты,
өзгерімпаздықты айқындайды, тәрбиеленушінің және қоршаған ортамен жасайтын
қарым-қатынастар жүйесіне тәуелді болатынын атап көрсетеді. Балалардың өсіп-
жетілуінің бір сатысынан екіншісіне көшуі кездейсоқ емес. Әр жастағы
кезеңге тән психологиялық ерекшеліктердің үштасуын жиі байқауға болады.
Сана-сезімнің, дене күш-қуаттарының дамуы адамдардық жас
ерекшеліктеріне байланысты. Баланың жасы өскен сайын бойлары өсіп, денелері
тұлғаланып, ақыл-саналары дамып, білімдері тереңдей бастайды. Балалардың
жас ерекшелігін есепке алу, Оқыту мен тәрбие жүйесіндегі негізгі
принциптердің бірі. Қоғамда атқаратын рөлі, белгілі құқығы бар адамды жеке
адам деп түсінеміз. Ал, қалыптасу дегеніміз - адамның жеке басының дамуы
мен тәрбиесінің нәтижесінде жетілуі, саналы өмір сүруге дайын болуы.
Жас ұрпақты қоғамдық өмірге және еңбекке араласуға дайындау міндетін
іске асыруда, баланың жеке басын қалыптастыруға әсер ететін тәрбие,
қоғамдық, әлеуметтік орта және тұқым қуалаушылық. перзент сүю - ата-ананың
бақыты, олардың қоғам алдындағы табиғи борышы. Ұрпақ жалғастыру - бүкіл
тіршілік дүниесінің эволюциялық жемісі. Адам табиғат-тан тыс өмір сүрмейді,
олай болса, оның табиғи зақына орай дүниеге ұрпақ әкеледі. Адам өзінің баға
жетпес ұрпағы үшін бар жағдайды жасайды.
Тәрбие ісінде балалардың жас ерекшеліктерін ескеріп отыру қажеттігін
педагогика ғылымы ерте кезде-ақ көрсеткен еді. Ал белгілі педагогтер
Я.Коменский, Ж.Руссо тәрбие беру кезінде бала табиғатын, оның қабылдау,
ойлау ерекшеліктерін еске алып отыруға үндеген болатын.
Қазіргі педагогика және психология ғылымдары балалар мен
жеткіншектердің дамуындағы биологиялың фактордық рөлін айрықша көрсетеді.
Педагогика ғылымы жас ерекшеліктерін анықтауға баланың дамуын үнемі
қозғалыс үрдісі ретінде қарастыра отырып, бұл қозғалыстан сан жағынан
жинақталу, сапа жағынан елеулі өзгерістер болатынын алға тартады. Мәселеге
бұлайша қарау балалардың дене және психикалық дамуының бірқатар кезеңдерін
белгілеуге мүмкіндік береді. Осының негізінде мектеп жасындағы балалар мен
жасөспірімдердің өсіп-жетілуін мынадай кезеңдерге бөлу қабылданды:
1) төменгі сынып шағындағы кезең (7 жастан 11 жасқа дейін);
2) негізгі мектеп шағындағы жеткіншектік кезең (12 жастан 15 жасқа
дейін);
3) орта мектеп шағындағы жасөспірімдік кезең (15 жастан 18 жасқа
дейін).
Соңғы жылдары симпозиумда қабылданған жас кезеңдерінің сызбасына жаңа
туған баладан бастап жасөспірімдік шаққа дейінгі өзгерістер кіреді. Олардың
сатылары:
1. Жаңа туған бала (туған сәттен бір-екі айға дейін)
2. Нерестелік шақ (бір-екі айдан бір жылға дейін);
3. Ерте сәбилік шақ (бір жастан үш жасқа дейін);
4. Мектепке дейінгі балалық шақ (төрт жастан 7 жасқа дейін);
5. Бастауыш мектеп жасы (7 жастан 11,12 жасқа дейін);
6. Жеткіншек шақ (11, 12 жастан, 14, 15 жасқа дейін);
7. Жасөспірім шақ (14,5 жарым жастан, 17 жасқа дейін).
Тәрбие мен оқыту осы жас сатыларына сәйкес жүргізілуі керек. Өйткені,
адам жасының табиғи негізі - жас сатылары немесе биологиялық жетілу
сатылары.
Әрбір жас шағы психикалық дамудық ерекше сапалы кезеңі болып табылады
және бала дамуының осы кезеңдегі жеке басының өзіндік құрылымының жиынтығын
құрастыратын көптеген өзгерістермен сипатталады. Осыған байланысты әрбір
педагог-маман орта мектеп оқушыларының жас кезеңдеріндегі ерекшеліктерге
сергек те сезімтал көзқараспен қарап, олардың жан дүниесін түсіне білуі
шарт.
Мектепке дейінгі балалық шақта, жас баланың 4 пен 7 жасының
аралығындағы өзіне тән ерекшеліктері, оның айналасындағы болып жатқан
құбылыстарды жіті аңғарып, көргені мен сезінгендерін зердесіне хаттай жазып
ала қоятын зеректігін ала бөтен ескерген жөн. Әрдайым қозғалыс үстінде
жетіле дамыған балалардың денесі мен салмағы да бір қалыпты мөлшерді сақтап
өсіп отырады.
4-5 жасар балалардың салыстырмалы ойлай алатын қабілеттері ерекшелене
түседі. Санамақтарды әжептәуір игеріп, аз және көп сандарды, айдық, күн,
жыл мезгілдерін айыра алатын халге жетеді. Бұл жастағылардың ойыны, әрбір
әрекеттері мазмұнға айналып, белгілі бір мақсаттарды орындауға ұмтылыс
жасайды. Бұл жастағы балалар топ-топ болып, өзара бірігіп ойнағанды жақсы
көреді. Балабақшаларының өмірге қанат қақтырар жеткіншектері — 6 жастан
өтіп 7-ге толған балалар екені әркімге де аян. Баланың мектепке 7 жасында
баруы - негізінен биологиялық және физиологиялық заңдылықтарды басшылыққа
алудан деп түсінген жөн. Дендері сау боп дүниеге келген балалар, қашан да
алғыр да зерек үғымталдығышпен ерекшеленеді. Олар айналасындағы
құбылыстарды тез байқап қабылдауға да бейімді. Жете түсінген құбылыстарын
өмір бойы ұмытпайтындықтары да белгілі.
Төменгі сынып оқушысын дамыту және тәрбиелеудің ерекшелігі
Бастауыш мектеп жасындағы баланың психологиялық ерекшіліктері баланың
бұрынғы дамуында жинақталып, оны өз кезегімен дамудық келесі сатысына
көшуге дайындап отырады. Бастауыш мектеп мұғалімі сынып оқушыларының
ерекшеліктерін зерттей отырып, сол ерекшеліктерді мектепке дейінгі шағында
қалыптасқан ерекшеліктерден бөлек алып қарай алмайды.
Мектептегі оқыту оның бүкіл өміріне түбегейлі, сапалы өзгерістер
енгізеді. Алаңсыз балалық шақ аяқталып, баланың өмірінің іс-әрекеттің жаңа
түрі - оқу енеді. Оқу міндетті іс болып табылғандықтан, ол баладан белгілі
бір жауапкершілікпен еңбек етуді талап етеді. Мектепке бару баланың
қоғамдағы және отбасындағы жағдайын өзгертіп, оған бірқатар жаңа міндеттер
жүктейді. Осының бәрі баланың қоғамдағы жағдайын өзгертіп, бұл өзгерісті
ол біртіндеп сезінеді. Төменгі сынып оқушылары біртіндеп оқу ісіне,
мектептің сан-салалы өміріне бауыр басып, өздерінің түсініктерін кеңейтіп,
сөздік қорын молайып, оқуға, жазуға , санауға үйренеді. Оқытудық алғашқы
сатысында олардың өмірлік тәжірибелері молая түседі. Бірлесіп оқу, жалпы
оқу тапсырмаларын шешу, мінез-құлықтың жаңа ережелері мен нормаларын игеру
балалар арасында қарым-қатынастардың қалыптасуына жағдай туғызады. Төменгі
сынып оқушыларының ойлауын дамытуда екі негізгі саты байқалады. Бірінші
сатыда ойлау әрекеті мектеп жасына дейінгі баланың ойлауын еске түсіреді.
Екінші сатыда оқушылар заттар мен жағдайларды сыртқы белгісі бойынша
бағалайды. Есейе келе ойлау сипаттары өзгереді. Оқушылар білуге әуесқой
болғандықтан, олардың табиғат құбылыстары, адамдардық өмірі туралы
сұрақтары көбейеді. Шығармашылық ойындар баланың ақыл-ойын дамытады.
Сезімдік көңіл-күйінің көтеріңкілігі - олардың маңызды бір ерекшелігі.
Оқушылар ересек адамдармен, өзінің құрдастарымен қарым-қатынаста болғанды
жақсы көреді.
Бұл жастағы балалардың негізгі іс-әрекеті - оқу. Бастауыш сынып
оқушылары ұзақ уақыт бір қалыпты отыра алмайтындықтан, сабақта жазу мен
оқуды алмастырып, сергіту сәттерін өткізіп, сыныптың ауасын тазартып,
үзіліс кезінде мектеп ауласында ойындар ұйымдастыру керек.
Мұғалім оқыту процесін жеке бөліктерге бөліп, оқушыларға жеңіл
тапсырмалар беріп, оларды бірте-бірте күрделендіріп отырады. Оқыту процесі
зейін мәдениетін тәрбиелеуге бағытталуы керек. Оқуға және қоғамдық
жұмыстарға байланысты талаптарды жүйелі қойып, оның орындалуын бақылау,
өздік жұмыстарды орындату, іс-әрекетті түрлендіру, ойындарды қолдану,
балалардың еңбегін жеңілдетіп, балаға тапсырма орындаудық қажет екендігін
түсіндіру арқылы, мұғалім оқушының оқуға деген жауапкершілігін тәрбиелейді.
Бала форма, бояу, дыбыс арқылы ойлайды, сондықтан көрнекілік әдістері
мен ойындарды жиі қолдану пайдалы. Мектептегі, үйдегі еңбек, дене
жаттығулары, ойындар баланың есте сақтау қабілетін дамытады.
Бастауыш мектеп оқушыларының оқу мүмкіндіктерін зерттеп, оларды күрделі
бағдарлама, оқулықтармен оқыту өте маңызды іскерлік, атап айтсақ, өз ойын
ауызша, жазбаша түрде беруге үйретеді.
Бұл жастағы балалармен тәрбие жұмысын дұрыс ұйымдастыру үшін мына
ерекшелікті ескеру керек: сөз бен істің сәйкесті болуын талап ету, жөнсіз
кінәлаудан жеркену сезімінің болуы, үлкен адамдардың жіберген қателігін тез
байқау, арманшыл-қиялшыл, ұйымшыл, сенімді серік іздеу, өз мүмкіндіктерін
асыра бағалау, түрлі спорт ойындарына ықыласты болу. Осы ерекшеліктерді оқу
тәрбие жұмысында сынып жетекшілері, мұғалімдер, ата-аналар ескеруі қажет.
Адамгершілік тәрбиесінде баланың көнгіштігін, сенгіштігін, еліктеуге
бейімділігін пайдаланып, қателігін мойындауға үйретуге болады. Мұғалімнің
оқушымен қарым-қатынасы, жайдары ізгі қатынасқа көшуі, баланың өзін тануына
көмектесуі адамгершілік сезімін тәрбиелейді. Ерекше көңіл аударатын мәселе
- баланың мінез-құлқының көпшіл де кең пейілді болуы.
Бұл жастағы балалар үшін еңбектің тәрбиелік мәні зор. Балаларды бірте-
бірте еңбекке баулу отбасында, ұжымда жүргізіледі. Ұзақ уақыттың дене
еңбегіне, күш түсетін жұмыстарға әлі қабілетсіз болатындығын ескеру керек.
Еңбек іс-әрекетімен жүйелі айналысу, оны бірте-бірте күрделендіру, өндіріс
орындарына экскурсияға апару, мамандықтармен таныстыру тұлғаның әлеуметтік
құнды сапаларын қалыптастыруға көмектеседі. Төменгі сыныпта өзіне-өзі
қызмет етудің әдеттері мен дағдылары қалыптасады. Үлкендердің еңбегін
құрметтейді, адам өміріндегі еңбектің рөлін түсініп, дене еңбегіне даяр
болады, дүние туралы ұғымдар қоры, қажетті іс-әрекет икемділігі дамиды.
Мектептің ең негізгі міндеті - балаға білім атаулының әліппесін
үйретумен қоса, оның өмірдегі өз орынын табуына көмектесу. Жеке тұлғаны
қалыптастыруда ең бастысы - ақыл-ой, адамгершілік, еңбек, эстетикалық, дене
тәрбиесін өзара байланыста кешенді жүргізу.
Жеткіншек балаларды дамыту және тәрбиелеу ерекшелігі.
Жыныстық толысу тез жүреді:
- қыздарда - 11-13 жас;
- ер балаларда - 13-15 жас.
Қанқа сүйегі мен бұлшық етінің жедел жетілуіне байланысты моторлық
аппараттың қайта құрылуы мінез-құлқының өзгеруіне әкеліп соғады, сондыктан
дене тәрбиесін дұрыс ұйымдастыру керек.
Жеткіншек шақ. Жеткіншектік кезеңнің шектері шамамен орта мектептің V-
VIII сыныбына сәйкес келеді де, 11-12 жастан 14-15 жасқа дейінгі аралықты
қамтиды. Жеткіншектік кезеңнің баланың дамуындағы ерекше орны оның
"өтпелі", "бетбұрыс", "қиын", "сыналатын" кезең деген атауларында
бейнеленген. Бұл - ең тынымсыз, ең қиын, ең қызба жас. Жеткіншектің жеке
басы дамуының аса маңызды факторы -оның өзінің ауқымды әлеуметтік
белсенділігі, ол белгілі бір үлгілер мен игіліктерді игеруге, үлкендермен,
жолдастарымен қарым-қатынас орнатуға бағытталады. Жеткіншектік кезеңнің
маңыздылығы адамның жеке басының моральдық, әлеуметтік негіздерін қолданып,
қалыптасуының жалпы бағытының белгіленуі. Бұл кезеңдегі дамудағы
биологиялық және әлеуметтік жағдайлардың рөлі туралы теориялық талас жарты
ғасырдан астам уақыттан бері болып келеді.
Жеткіншектер дамуындағы ерекшеліктер әр түрлі теорияларға негіз болды.
Жеткіншектік шақтың басында балалардың сырт пішіні, мінез-құлқы ересектерге
ұқсамайды. Олар көп ойнап, көп жүгіреді, алысып-жұлысып тентектіктер
жасайды, әлі де бала бола жүріп, елеусіз есейеді. Жеткіншектің жеке
басындағы басты жаңа құрылым өзі туралы "енді бала емеспін, ересекпін " -
деген түсініктің пайда болып, өзіне жұрттың осы-лай деп қарауын тілейді.
Мектеп пен оқу жеткіншектердің өмірінде үлкен орын алады. Оқу
қызметіндегі ол қылықтардың сырттай көріну дәрежесі әр түрлі болуы мүмкін.
Жеткіншектер білімді, әділ, мейірімді, сабақтағы жұмысты ұйымдастыра
білетін мұғалімдерді бағалайды. Мұғалім міндеті - оқу материалдарын
қайталау арқылы мағынаны есте сақтауға үйрету болып табылады.
Жеткіншектік шақ - болашақ туралы балалық армандардық орнына өзінің
мүмкіндіктері мен өмір жағдайларын ескере отырып, ол туралы ойлану
басталатын, өз ниеті, іс-әрекетін жүзеге асыруға ұмтылатын кезең екендігін
үнемі қаперде ұстауымыз қажет.
Сананың дамуы баланың өз бетімен тәуелсіз талаптануын тудырады. Олар
үйелменде, мектепте еңбек процесіне араласады, күнделікті өмірді бақылайды,
ой-өрісі кеңиді. Бұл жастағы бала намысқор келеді, үлкендер бақылауын
әкімшілік шараларды ұнатпайды. Үлкендерді озбырлық жасайды деп ойлайды.
Кейде түсініспеушілік осындайдан да туады. Үлкендерге байланып олардың
мінезінен шындықты байқауға тырысуы үлкендер мен балалар арасында
түсініспеушілік туғызады. Үлкендердің ойланбай асығыс шешім қабылдауы
балаға зиян келтіруі мүмкін. Бұл жастағы балалар өнегелі адамдардық
істерімен масаттанады. Осы тұрғыдан баланың мінезін тәрбиелеу, ықыласы мен
қабілетін дамыту, мұқтаждары мен тілектерін қамтамасызыз ету дұрыс
педагогикалық ойларға негізделуі керек. Осы ерекшеліктерді есепке ала
отырып, тәрбие жұмысын тиімді етіп ұйымдастыру керек. Жеткіншіктер қоғамға
пайдалы істерге ыңыласты, ұжымшыл, жолдастық, достық сезімге бай, кітап
оқуға, кинофильмдерге көруге ынталы, спортты ұнатады.
Әдебиет жеткіншекке азаматтардың қарым-қатынасының мәнін, сезімдерін
ашып, өз сенімдерінің дұрыстығына жауап іздеуге үйретеді. Саз әуені - адам
сезімінің әміршісі, толқу үстіндегі адамға түсінікті, сондықтан сазға баса
көңіл бөлу жеткіншектің тәрбиесіне көмектеседі. Жеткіншектермен жұмыстағы
негізгі педагогикалық идеал - баланың іс-әрекетте жетістікке жетуіне жағдай
жасау. Баламен жеке жұмыс жүргізу, әдептілік сақтап, педагогикалық
шыдамдылық, ұстамдылық көрсету жеткіншектің қалыптасуына тікелей ықпал
етеді.
Дене тәрбиесі. Дұрыс тамақтанып, таза ауада жиі болу, көп қозғалу
(ойын, дене жаттығулары, спортпен айналысу) дене тәрбиесіне көмектеседі.
Дене тәрбиесі мұғалімі және жаттықтырушы баланың бет әлпетінің, қолының,
ернінің түсін үнемі қадағалау керек. Бұл жұмыс сабақтың басындағы және
соқындағы қан тамырының соғысын тексерумен толықтырылады, жеткіншектер жиі
тыныс алатындықтан, тыныс алуын басқаруын үйрету керек. Жеке гигиена, ұйқы,
тамақ, демалыс, белсенді еңбек іс-әрекетіне жағдай жасайды. Шамадан тыс
жұмыс жалпы дамуын тежейді. Дене тәрбиесі арқылы жүрек қан жүйесін
жаттықтыру, дене жаттығулары, спорт, дене еңбегі үшін дәрігерлік және
педагогикалық бақылау өте пайдалы. Маскүнемдікке жол берілмеу керек. Дене
тәрбиесі және спортпен айналысу зейіннің дамуына әсер етіп, оның көлемін
көбейтеді, зейіннің бір нерседен екіншіге бөлінуіне әсер етеді.
Тәрбиешінің міндеті - еңбек, спорт іс-әрекетін, жеткіншекті и, ерік-
жігер, сапаларын қалыптастыру. Мұғалімдер, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz