Мал шаруашылығы. Жылқы

Өткен ғасырлардың бірінде бір қытайлық зерттеуші: «Егер сіз қазақтан қанша уақыт жерде отырдың және қанша уақыт атпен жүрдің? » десе, ол өзінің барлық дерлік уақытын ат үстінде өткізген болып шығады», – деп естелік жазып қалдырған екен. Демек, қазақ пен дала, жылқы өте ертеден бірге. Себебі ұланғайыр алып даланы, орасан байтақ өлкенің ұлы тұрғындарының тыныс-тіршілігі, салт-дәстүрі, әдет-ғұрыпы, салт-санасы, өнер-білімі, бар салтанаты, яғни, бір сөзбен айтқанда, бүкіл ғұмырлық мәдениеті жылқы түлігімен тығыз байланысып жатыр деп айтуға болады. Осыдан барып қазақты «жылқы мінезді» деп те бекерден-бекер айта салмаған. Кез келген қазақта бұл мінез бар. Алайда бір өкінішті нәрсеге тоқталсақ, сан ғасырлар бойы төрт түліктің жетекші саласы болып саналатын жылқы шаруашылығына бүгінгі күні жете көңіл бөлініп отырған жоқ. Күні кеше қолда бар байлық «ұстағанның қолында, тістегеннің ауызында» кеткен қайта құру кезеңі қыруар құйма тұяқтыны құртып кетті. Мысалы, кеңес заманында табынды жылқы жақсы дамып, бір жолға қойылған еді. Ғасыр бойы табиғи селекция үрдісі жүруінің арқасында дене бітімі шымыр, ауа райының қатаң жағдайларына төзімді, әрі жем-шөп талғамайтын жылқылардың түрлері де дүниеге келді. Жылқы малы сұрыпталып, ғылыми-зерттеулер оң нәтиже бергенін ешкім жоққа шығармайды. 1916 жылға дейін Қазақстанда 4 млн 640 мың жылқы болыпты. Ал кейінгі соңғы жылдың деректеріне көз жүгіртсек, елімізде ұзын саны 1 миллион 600 мың жылқы бар. Әр жыл сайын бұған 4-5 пайыз жылқы қосылады. Бірақ жылқы малы көбейіп жатқан жоқ. Биыл қыстың қаттылығынан жылқы саны азайды. Себебі асыл тұқымды ақалтеке, дончан, т.б. тұқымдар өліп жатыр. Ал өзіміз шығарған тұқымдар дін аман. Дүние жүзінде бұл түліктің 300-ден астам түрі болса, соның 7-еуі Қазақстанда өсіріледі. Олар Алматы, Шығыс Қазақстан, Қостанай мен Оңтүстік Қазақстан облыстарында жақсы дамып, жақсы көрсеткішке қол жеткізгенімен кеңестік уақытпен салыстыруға келмейді. Ол кезде Қазақстанда жылқы шаруашылығына арналып, 19 асыл тұқым жылқы зауыты тұрақты жұмыс істеп, асылдандырылған асыл тұқымды жылқы фермалары құрылды. Мал басын көбейтуге аса мән берілді. Жылқының стратегиялық маңызы ескеріліп, әскерге, ауыл шаруашылығының жұмысына жүйелі селекция жүрді. Сонымен бірге жылқы еті өзге ет өнімдері ішінде үлесі 80 пайызды құраса, бие сүті сиыр сүтінен кейін екінші орында тұратын. Қазір ондай негіз бізде аз. Көп шаруашылық жекешелендіріліп кетті. Ал қазіргі қымызға келер болсақ, оны тек өндіріп ғана қоймай, халықаралық стандарттың талабына сай өңдеп, экспортқа шығаруды міндеттеу қажет. Қымызбен айналысатын қожалықтар мен жеке адамдарға Үкімет тарапынан қолдау жеткіліксіз. Былай ойлап қарасаңыз біздегі жылқы шаруашылығын жандандыру мәселесі екінің бірін толғандырады. Әрқайсымыз сіңімді ет пен қасиетті қымыз қазақтың брэндіне айналуы тиіс деп ойлаймыз, бірақ іске аспай жатыр.– Елімізде жылқы өнімдерін сыртқа шығаруға мүмкіндік бар ма?
– Біз ең бірінші сыртқа шығатын ет өнімдерінің сапасын жақсартып, шетелдік стандарт шарттарын орындау жүйесін жақсы білуіміз керек. Сонда ғана жылқының етін шығара аламыз. Кезінде қазақстандық жылқы еті Мәскеу мен Петерборда ең қымбат тауар түрі болғанын біреу білсе, біреу білмес. Ол кезде бізде жылқылар еркін жайылып, табиғи немесе «қоспасыз» шөппен азықтанатын. Осының арқасында жылқы еті дәмді, әрі сапалы болды.
Меніңше, бүгінгі күнде елімізде бәсекеге қабілетті екі өнім бар болса, оның бірі – майлы бағыттағы құйрықты қой мен жылқы еті. Бұл өнімдерді сапалы өндіру елімізге үлкен пайда әкелері анық. Бірақ оны әлемдік талапқа сай өндіре алмай келеміз.
– Ол үшін шаруашылықты қандай жолға қойған дұрыс деп ойлайсыз?
– Жылқы – аяқты мал. Аяқты малға жақсы жайылым, тұнық су керек. Елімізде бос жатқан жерді пайдалану жылқы малының көбеюіне жағдай жасайды. Онымен айналысып отырғандар өнімдерін, яғни, еті мен қазы-қартасын, жал-жаясын, қымызын, сондай-ақ асыл тұқымды малын сыртқа сата алмай отыр. Тіптен жылқы өнімдерін шетелге шығарумен айналысатын мамандандырылған әрі орталықтандырылған мекеме жоқ. Ал бар болса, ол шашыраңқы, жұмыстары жүйесіз және нәтижесіз. Елдегі үлкен мәселенің бірі – шетелдерге тірі жылқыларды және оның өнімдерін өткізуге өріс ашатын мемлекетаралық келісімшарттардың болмауы бір болса, болған күннің өзінде мемлекеттер арасындағы ветеринариялық құжаттардың сапасыз дайындалуында дер едім. Бұл біздің ілгері жылжуымызға қолбайлау болса, құлшыныс жоқтың қасы. Мәселелер дұрыс шешілген жағдайда Қазақстанда жылқы шаруашылығы жақсы дамып, өркендейтін дәрежеге жетері анық. Біз кез келген іске Елбасының тікелей тапсырмасын күтуді әдетке айналдырдық. Содан кейін іске асыруға