Нарықтағы монополиялардың белгілері
Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Монополия.Нарықтағы монополиялардың белгілері.
2. Монополияның өнімінің көлемі, сұранысы.
3. Монополиядағы баға саясаты. Бағалық дискриминация.
4. Монополиялық тепе.теңдік. Монополиялық биліктің әлеуметтік шығындары.
5. Мемлекет тарапынан монополияны реттеу. Антимонополиялық заңнама.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Монополия.Нарықтағы монополиялардың белгілері.
2. Монополияның өнімінің көлемі, сұранысы.
3. Монополиядағы баға саясаты. Бағалық дискриминация.
4. Монополиялық тепе.теңдік. Монополиялық биліктің әлеуметтік шығындары.
5. Мемлекет тарапынан монополияны реттеу. Антимонополиялық заңнама.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе.
Таза монополия – жақын алмастырушысы жоқ тауар өндіретін немесе сататын жалғыз фирма жұмыс істейтін жағдай. Монополияның түрлері оның пайда болу себептеріне байланысты. Сонополияның пайда болуына нарыққа кіруге қойылған кедергілер себеп болады. Монополияны біз жетілмеген бәсекеге жатқызамыз. Себебі жоғарыда айтылып кеткен монополияның пайда болуына әкелетін кедергілер болып табылады. Жалпы кедергілерді экономикалық және құқықтық деп бөлеміз.Монополияның айда болуына себеп болатын кедергілерге тоқталатын болсақ, олар төмендегідей:
Фирмалар жеке тауарлар мен қызметтерді өндіруге мемлекеттен ерекше құқық алады.
Кейбір фирмалар патенттер мен авторлық құқықты қолдана отырып, нарықта жеке тауарлар мен қызметтерді өндіруге немесе жаңа технологияны қолдануға жеке дара ие болады;
Егер тауарларды өндіруге қажетті экономикалық ресурстар бір ғана фирманың иелігінде болса, ол нарықта монополиялық билік орнатуға мүмкіндік алады;
Кіші өндірістерге қарағанда ірі өндірістердің шығындары төмен болады, сондықтан олар осы артықшылықты қолдана отырып, басқа фирмаларды нарықтан ығыстырып шығаруға және жаңа фирмаларды нарыққа кіргізбеуге мүмкіндік алады.
Жалпы құқық монополиялық қызметті де қарайды. Кейбір монополиялар жеңілдіктер алып, басқалары заңсыз деп жарияланып жатады.
Курстық жұмыстың мақсаты жалпы монополия нарықта қандай орыналтынын және монополиядағы тепе-теңдікті анықтау.
Міндеттері:
Монополиялық нарыққа толығымен талдау жасау.
Монополиядағы өнім көлемін және ондағы сұранысты анықтау.
Баға белгілеу саясаты қалай жүргізілетіндігіне талдау жасау және монополиялық баға белгілеудің басқа биліктегі баға белгілеуден айырмашылығын көрсету.
Антимонополиялық заңнаманың маңызын анықтау.
Таза монополия – жақын алмастырушысы жоқ тауар өндіретін немесе сататын жалғыз фирма жұмыс істейтін жағдай. Монополияның түрлері оның пайда болу себептеріне байланысты. Сонополияның пайда болуына нарыққа кіруге қойылған кедергілер себеп болады. Монополияны біз жетілмеген бәсекеге жатқызамыз. Себебі жоғарыда айтылып кеткен монополияның пайда болуына әкелетін кедергілер болып табылады. Жалпы кедергілерді экономикалық және құқықтық деп бөлеміз.Монополияның айда болуына себеп болатын кедергілерге тоқталатын болсақ, олар төмендегідей:
Фирмалар жеке тауарлар мен қызметтерді өндіруге мемлекеттен ерекше құқық алады.
Кейбір фирмалар патенттер мен авторлық құқықты қолдана отырып, нарықта жеке тауарлар мен қызметтерді өндіруге немесе жаңа технологияны қолдануға жеке дара ие болады;
Егер тауарларды өндіруге қажетті экономикалық ресурстар бір ғана фирманың иелігінде болса, ол нарықта монополиялық билік орнатуға мүмкіндік алады;
Кіші өндірістерге қарағанда ірі өндірістердің шығындары төмен болады, сондықтан олар осы артықшылықты қолдана отырып, басқа фирмаларды нарықтан ығыстырып шығаруға және жаңа фирмаларды нарыққа кіргізбеуге мүмкіндік алады.
Жалпы құқық монополиялық қызметті де қарайды. Кейбір монополиялар жеңілдіктер алып, басқалары заңсыз деп жарияланып жатады.
Курстық жұмыстың мақсаты жалпы монополия нарықта қандай орыналтынын және монополиядағы тепе-теңдікті анықтау.
Міндеттері:
Монополиялық нарыққа толығымен талдау жасау.
Монополиядағы өнім көлемін және ондағы сұранысты анықтау.
Баға белгілеу саясаты қалай жүргізілетіндігіне талдау жасау және монополиялық баға белгілеудің басқа биліктегі баға белгілеуден айырмашылығын көрсету.
Антимонополиялық заңнаманың маңызын анықтау.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
1. Н.Қ.Мамыров, Қ.С.Есенғалиева, М.Ә. Тілеужанова. Микроэкономика. Алматы: Экономика, 2004ж.
2. Осипова Г.М. Экономикалық теория негіздері. Алматы, 2002.
3. Құдайбергенова Қ.С. Микроэкономика. Көкшетау .Б.ж. 2005.
4. Экономикс. Кэмпбелл Р. Макконнелл. Стенли Л.Брю. Таллинн. 1993г. 2 том.
5. //Айқын апта. №195. 2006 ж.
6. //Ресми газет 2006 №26.
7. //Ресми газет 2006 №27
1. Н.Қ.Мамыров, Қ.С.Есенғалиева, М.Ә. Тілеужанова. Микроэкономика. Алматы: Экономика, 2004ж.
2. Осипова Г.М. Экономикалық теория негіздері. Алматы, 2002.
3. Құдайбергенова Қ.С. Микроэкономика. Көкшетау .Б.ж. 2005.
4. Экономикс. Кэмпбелл Р. Макконнелл. Стенли Л.Брю. Таллинн. 1993г. 2 том.
5. //Айқын апта. №195. 2006 ж.
6. //Ресми газет 2006 №26.
7. //Ресми газет 2006 №27
Қазақстан Республикасы Ғылым және Білім Министрлігі
Курс жұмысы
Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Монополия.Нарықтағы монополиялардың белгілері.
2. Монополияның өнімінің көлемі, сұранысы.
3. Монополиядағы баға саясаты. Бағалық дискриминация.
4. Монополиялық тепе-теңдік. Монополиялық биліктің әлеуметтік шығындары.
5. Мемлекет тарапынан монополияны реттеу. Антимонополиялық заңнама.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе.
Таза монополия – жақын алмастырушысы жоқ тауар өндіретін немесе сататын
жалғыз фирма жұмыс істейтін жағдай. Монополияның түрлері оның пайда болу
себептеріне байланысты. Сонополияның пайда болуына нарыққа кіруге қойылған
кедергілер себеп болады. Монополияны біз жетілмеген бәсекеге жатқызамыз.
Себебі жоғарыда айтылып кеткен монополияның пайда болуына әкелетін
кедергілер болып табылады. Жалпы кедергілерді экономикалық және құқықтық
деп бөлеміз.Монополияның айда болуына себеп болатын кедергілерге тоқталатын
болсақ, олар төмендегідей:
❖ Фирмалар жеке тауарлар мен қызметтерді өндіруге мемлекеттен
ерекше құқық алады.
❖ Кейбір фирмалар патенттер мен авторлық құқықты қолдана отырып,
нарықта жеке тауарлар мен қызметтерді өндіруге немесе жаңа
технологияны қолдануға жеке дара ие болады;
❖ Егер тауарларды өндіруге қажетті экономикалық ресурстар бір ғана
фирманың иелігінде болса, ол нарықта монополиялық билік орнатуға
мүмкіндік алады;
❖ Кіші өндірістерге қарағанда ірі өндірістердің шығындары төмен
болады, сондықтан олар осы артықшылықты қолдана отырып, басқа
фирмаларды нарықтан ығыстырып шығаруға және жаңа фирмаларды нарыққа
кіргізбеуге мүмкіндік алады.
Жалпы құқық монополиялық қызметті де қарайды. Кейбір монополиялар
жеңілдіктер алып, басқалары заңсыз деп жарияланып жатады.
Курстық жұмыстың мақсаты жалпы монополия нарықта қандай орыналтынын
және монополиядағы тепе-теңдікті анықтау.
Міндеттері:
❖ Монополиялық нарыққа толығымен талдау жасау.
❖ Монополиядағы өнім көлемін және ондағы сұранысты анықтау.
❖ Баға белгілеу саясаты қалай жүргізілетіндігіне талдау жасау
және монополиялық баға белгілеудің басқа биліктегі баға
белгілеуден айырмашылығын көрсету.
❖ Антимонополиялық заңнаманың маңызын анықтау.
1.Монополия. Нарықтағы монополияның белгілері.
Нарық құрылымын сипаттайтын ең басты көрсеткіштердің бірі, осы
қарастырылып отырған нарықтағы фирмалардың саны болып табылады.
Берілген тауарды өндіретін тек бір ғана жеке фирма бар және осы тауарды
ауыстыратын басқа тауарлар жоқ деп ұйғарсақ, онда мұндай нарық – монополия,
ал фирма монополист деп аталады.
Таза монополия нарығы ұлттық экономика деңгейінде өте сирек кездеседі.
Көп жағдайда таза монополияны жергілікті нарықтардан кездестіруге болады.
Монополияның 3 түрі болады:
Егер фирманың монополиялық билігі заң жүзінде қорғалған болса, оны жабық
монополия дейді.
Патенттер мен құқықты немесе жаңа технологияны қолдана отырып, нарықта
билік орнатқан фирмаларды ашық монополистер дейді.
Белгілі бір көлемдегі өнімді бір фирмада өндіру, оны 2 немесе одан да көп
фирмаларда өндіргеннен арзанға түсетін өндіріс саласы – табиғи монополия
деп аталады.
Монополиялық нарыққа енуде тосқауалдар бар:
1. Ірі өндірістің басымдылығы;
2. Легальды тосқауылдар(шикізат қорын, жерді ғылым мен техниканың
жетістіктерін монополиялық түрде иелену, тауарды жеке өндіру үшін үкіметтен
алынған ерекше құқықтар);
3. бәсекелесуді әділетсіз жүргізу.
Монополияны тек қана экономикалық шектеулер емес, сонымен қатар құқықтық
шектеулер де қорғайды.
Нарықты монополиялаудың екі негізгі белгісі бар. Олар мыналар:
1) бір фирманың қолында нарықтың үлкен
шоғырлануы;
2) ірі фирмалардың бәсекелестерімен байланысы.
Мемлекет өндірістің шоғырлану деңгейін анықта-ғанда үш көрсеткішке
жүгінеді: айналым мөлшері, жумыспен қамтылгандар саны және капитал мөлшері.
Монополияға қарсы саясатшылдардың көзқарасьшен қарағанда ең негізгі
көрсеткіш болып ай-налым мелшері есептеледі. Бүл мөлшер тауар үсынысының
қай бөлігі бір фирманьтң қолында шоғырланғаньш көрсетеді. Ірі фирмалардың
нарықтьп, үлесін анықтау үшін экономистер бірнеше индекстерді пайдаланады.
Соның бірі - Херфиндаль-Хиршман ин-дексі (Іһһ)
Һһ =(хі)2 +(Х2)2 + ... + (хп)2,
мүнда, Хі — % түрінде көрсетілген саладағы фирма-лардың әрқайсысыньтң
үлесі. Индекстің мәні үлкен болған сайын саладағы фирмалардың шоғырлану
деңгейі жоғары болады.
2.Монополистің өнімінің көлемі, сұранысы
Монополистің өнім шығарушы ретінде бәсекелес фирма сияқты өндіріс
мақсаты - пайданы ең жоғары деңгейге жеткізу болып табылады. Монополист
жалғыз өндіруші болғандықтан, нарықтық жағдайды толығымен бақылап, өз
шешімі бойынша тауардың нарықтық бағасын белгілей алады. Монополистің
сүраныс қисығының бүрыштық коэффициенті теріс сан болады. Сондықтан да,
монополист төменгі бағаны белгілей оты-рып, өнімнің мөлшерін нарықта
артгыруы мүмкін. Мо-нополист тауар бірлігінің бәріне бір баға белгілейтін
болғандықтан, тауардың бағасы монополистің орташа түсімін көрсегеді. Демек,
монополиялық фирманың сүраныс қисығы орташа түсімінің де қисығы боп табы-
лады. Өнім бірлігінің бағасы монополиялық жағдайда өзгермелі шама болады
және өндіріс көлемінің функ-циясын көрсетеді:
Р = Р(Q).
Монополист өндірушінің пайдасы төмендегідей фор-муламен анықталады:
П= ТR-ТС = р(0)х0 - ТС(О).
(2)
MR-MC=0.
Бүдан монополистің пайдасы өндірістің шекті
шығындары (МС)шекп түсімге (МR) тең болғанда
ғана ең көп болатынын көреміз.
Жалпы жағдайда сүраныстың икемділік коэффици-енті Е 0, демек
монополиялық нарықта тауардың бағасы өндірістің шекті шығьгаына қарағанда
жоғары болады, яғни Р МС. Монополиялық нарықта Р = МС тендігі Е - О
болғанда ғана орын алады, ал басқа жағдайларда Р МС. Бүл монополистің бел-
гілейтін бағасы шекті шығыннан сүраныс икемділігіне кері пропорционал
шамаға артық болатынын көрсетеді. Шекті түсімнің формуласынан, монополист
өндірушінің жалпы табысы тауардың бағасы мен сүраныс икем-ділігіне
байланысты екенін көрдік. Осы байланысты тал-дау үшін, сүраныс икемділігі
өзгеруіне сәйкес жалпы табыстың қалай өзгеретінін сипаттайтын кесте
қүрамыз:
Сұраныс икемділігі, Е Шекті түсім, MR Жалпы түсім TR
Икемді сұраныс MR0 TR өседі
Бірлік икемділік MR=0 TR ең жоғарғы деңгейге
жетеді.
Икемсіз сұраныс MR0 TR төмендейді.
Осы кестенің берілгенін пайдаланып сүраныс, шекті түсім, жалпы түсім және
сүраныс икемділігі арасьшдағы қатынасгарды көрсететін график түрғыза
аламыз.
8.2-суреттен кө-рініп түрғандай, егер монополистің сүра-ныс қисығы түзу
формада болса, онда шекті түсім қисығы көлденең осьте сү-раныс қисығының
жартысын қиып өте-ді. Бүл ереже сүра-ныс қисығы түзуден езге формада бола-
тын жағдайда қол-данылмайды. Еш-қандай өндіріс шы-ғынсыз болмайтыны
пайдаға
нополистің шекті шығьгадары көлемі үшін МС 0 болады.
Монополист барынша көп пайдаға MC=MR болғанда жететін
болғандықтан, өндіріс көлемі ұтымды болу үшін, ол кез келген енім көлеміне
сәйкес болатын шекті түсім оң сан болатын жағдайды көздейді, яғни
МR 0
Егер өнімге деген сүраныс икемді болса, шекті та-быс оң болады, яғни - °°
Е - .
Монополистің өніміне деген сүраныс икемсіз болған жағдайда, МR - МС
тендігі кез келген өндіріс көлеміне қатысты болмайды. Алынған нөтиже
маңызды қорытьгады жасауға мүмкіндік береді. Монополист өндіруші өнім
шығару және оны сату көлемін өзінің өніміне сүраныс икемді болғанда ғана
кеңейте түседі.
Енді, монополистің үтымды өндіріс көлеміне қатысты шешімін анықтаймыз.
Тапсырманың берілуінде екі белгісіз шама - баға мен енім көлемі бар екенін
еске-руіміз керек. Осы себептен пайданы барынша көбейту есебінің шешуі 2
кезеңнен түрады. Бірінші- кезенде, шығарылатын өнімнің үтымды келемі (0т),
ал екінші кезенде тауардың монополиялық нарық бағасы (Рт) анықталады.
Берілген есептің графиктік көрсетеміз.
.
Монополиялық өндіруші әрдайым экономикалық пайда ала бермейді.
Экономикалық пайда табу мүмкіндігі сүраныс қисығы мен орташа жалпы шығын
қисығының бір-біріне қатысты қалай орналасқанына байланысты болады. 8.4,
8.5 жане 8.6-суреттерде пайда алушы, зиян шегуші және пайдасы нольге тең
фирма-лардың жағдайы бейнеленген:
8.4-сурет. Экономикалық пайда алу.
Нарықта монополиялық билік орнатудың негізгі алғышарты – фирманың өніміне
нарықтық сұраныс қисығының жоғарыдан төмен қарай еңкіш болуы.
Сұраныс қисығының жоғарыдан төмен қарай еңкіш болуы, оның бағаға
абсолютті икемді немесе икемсіз емес екендігін көрсетеді.
Монополистің өніміне сүраныс, шекті табыс, жалпы табыс пен сұраныстың
бағаға икемділігі.
3. Монополиядағы баға саясаты. Бағалық дискриминация.
Нақты өмірде фирма басқарушылары өз фирмала-рының орташа жене шекті түсім
қисықтары туралы шектеулі ақпараттар алып отырады. Соған қарамастан, олар
МR = МС болғандағы өнім шығару көлемі мен бағаға қатысты шешім қабылдаулары
тиіс. Монополи-ялық бағаны анықтау барысында осы шартты пайдала-нуды
практикада жеңілдету үшін, Бас бармақ ере-жесін қолданады. Бүл ереженің
негізі: шекті шығандарға белгілі мелшерде үстеме баға қосу арқылы тауардың
бағасын анықтау болып табылады және темендегідей
ілмен есептеледі:
Р =МС(1 + 1 Е)
Бағалық дискриминация.
Егер монополиялық билігі бар фирма, түтынушылардың сүраныс икемділігін
ескере отырып, бір тауарды түтынушылардың әр түрлі категориясына әр түрлі
бағамен сатса онда, ол бағалық дискриминация (қүқын шектеу) саясатнн
жүргізеді деп айтамыз. Монополист бағалық дискриминация саясатьш,
қайталанып сатуға жатпайтын тауарлар ендіргенде ғана іске асыраа алады. Бүл
жағдай орьгадалмаса бағалық дискримина-ция саясаты алыпсатарлыққа әкеліп
соқтырады да, мо-нополиске қосымша пайда алуға мүмкіндік бермейді.
Монополистің бүл саясатын жүргізудің негізгі тәсілі сүранысы рткемді жөне
икемсіз түтынушылардың табы-сьш өзара қайта бәлу больш табылады және
көбінесе бүдан сүранысы икемсіз түтынушылар ұтуы керек.
Егер монополист өрбір түтынушыға жеке баға тағайындайтын болса, онда біз
жетілген бағалық дискриминация саясатын көреміз
Монополист жетілген бәсеке саясатын жүргізу нәти-ж^інде түтынушы үтьтмын
түгелдей иемденіп алады. Бірде-бір түтьгнушы үтым ала алмайды, себебі
монопо-лист сатып алушының әрқайсысына төлей алатын ең жоғары деңгейдегі
бағаны белгілейді. Сондықтан түтынушы үтьтмы түгелімен монополиске пайда
ретінде келіп түседі. Мемлекеттік басқару үжымдары бағалық дискриминация
саясатына өте қатаң қарамайды, себебі монополистер бүндай саясат жүргізе
отьфып өнім шығару көлемін үлғайтады.
Жетілген бағалық дискриминация
4.Монополиялық тепе-теңдік
Жетілген бәсекелестік моделін қарастырғанда біз осы нарықтағы фирмалар
саны уақыт ағымында өзгермесе, онда осы салада үзақ мерзімді кезенде тепе-
теңдік орнығады деп анықтадық. Бүл жағдайға жетудің басты шарты осы нарықта
жумыс істейтін фирмалардың оң экономикалық пайдасьгаың болмауы.
Үзақ мерзімді кезеңде монополиялық тепе-теңдікті зерттеу, келесі
сүрақтардың мазмүнын түсінумен тығыз байланысты:
1) қандай жағдайларда жалғыз өндірушЬ үзақ уақыт
кезещнде өзінің нарықтағы монополиіялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Курс жұмысы
Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Монополия.Нарықтағы монополиялардың белгілері.
2. Монополияның өнімінің көлемі, сұранысы.
3. Монополиядағы баға саясаты. Бағалық дискриминация.
4. Монополиялық тепе-теңдік. Монополиялық биліктің әлеуметтік шығындары.
5. Мемлекет тарапынан монополияны реттеу. Антимонополиялық заңнама.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе.
Таза монополия – жақын алмастырушысы жоқ тауар өндіретін немесе сататын
жалғыз фирма жұмыс істейтін жағдай. Монополияның түрлері оның пайда болу
себептеріне байланысты. Сонополияның пайда болуына нарыққа кіруге қойылған
кедергілер себеп болады. Монополияны біз жетілмеген бәсекеге жатқызамыз.
Себебі жоғарыда айтылып кеткен монополияның пайда болуына әкелетін
кедергілер болып табылады. Жалпы кедергілерді экономикалық және құқықтық
деп бөлеміз.Монополияның айда болуына себеп болатын кедергілерге тоқталатын
болсақ, олар төмендегідей:
❖ Фирмалар жеке тауарлар мен қызметтерді өндіруге мемлекеттен
ерекше құқық алады.
❖ Кейбір фирмалар патенттер мен авторлық құқықты қолдана отырып,
нарықта жеке тауарлар мен қызметтерді өндіруге немесе жаңа
технологияны қолдануға жеке дара ие болады;
❖ Егер тауарларды өндіруге қажетті экономикалық ресурстар бір ғана
фирманың иелігінде болса, ол нарықта монополиялық билік орнатуға
мүмкіндік алады;
❖ Кіші өндірістерге қарағанда ірі өндірістердің шығындары төмен
болады, сондықтан олар осы артықшылықты қолдана отырып, басқа
фирмаларды нарықтан ығыстырып шығаруға және жаңа фирмаларды нарыққа
кіргізбеуге мүмкіндік алады.
Жалпы құқық монополиялық қызметті де қарайды. Кейбір монополиялар
жеңілдіктер алып, басқалары заңсыз деп жарияланып жатады.
Курстық жұмыстың мақсаты жалпы монополия нарықта қандай орыналтынын
және монополиядағы тепе-теңдікті анықтау.
Міндеттері:
❖ Монополиялық нарыққа толығымен талдау жасау.
❖ Монополиядағы өнім көлемін және ондағы сұранысты анықтау.
❖ Баға белгілеу саясаты қалай жүргізілетіндігіне талдау жасау
және монополиялық баға белгілеудің басқа биліктегі баға
белгілеуден айырмашылығын көрсету.
❖ Антимонополиялық заңнаманың маңызын анықтау.
1.Монополия. Нарықтағы монополияның белгілері.
Нарық құрылымын сипаттайтын ең басты көрсеткіштердің бірі, осы
қарастырылып отырған нарықтағы фирмалардың саны болып табылады.
Берілген тауарды өндіретін тек бір ғана жеке фирма бар және осы тауарды
ауыстыратын басқа тауарлар жоқ деп ұйғарсақ, онда мұндай нарық – монополия,
ал фирма монополист деп аталады.
Таза монополия нарығы ұлттық экономика деңгейінде өте сирек кездеседі.
Көп жағдайда таза монополияны жергілікті нарықтардан кездестіруге болады.
Монополияның 3 түрі болады:
Егер фирманың монополиялық билігі заң жүзінде қорғалған болса, оны жабық
монополия дейді.
Патенттер мен құқықты немесе жаңа технологияны қолдана отырып, нарықта
билік орнатқан фирмаларды ашық монополистер дейді.
Белгілі бір көлемдегі өнімді бір фирмада өндіру, оны 2 немесе одан да көп
фирмаларда өндіргеннен арзанға түсетін өндіріс саласы – табиғи монополия
деп аталады.
Монополиялық нарыққа енуде тосқауалдар бар:
1. Ірі өндірістің басымдылығы;
2. Легальды тосқауылдар(шикізат қорын, жерді ғылым мен техниканың
жетістіктерін монополиялық түрде иелену, тауарды жеке өндіру үшін үкіметтен
алынған ерекше құқықтар);
3. бәсекелесуді әділетсіз жүргізу.
Монополияны тек қана экономикалық шектеулер емес, сонымен қатар құқықтық
шектеулер де қорғайды.
Нарықты монополиялаудың екі негізгі белгісі бар. Олар мыналар:
1) бір фирманың қолында нарықтың үлкен
шоғырлануы;
2) ірі фирмалардың бәсекелестерімен байланысы.
Мемлекет өндірістің шоғырлану деңгейін анықта-ғанда үш көрсеткішке
жүгінеді: айналым мөлшері, жумыспен қамтылгандар саны және капитал мөлшері.
Монополияға қарсы саясатшылдардың көзқарасьшен қарағанда ең негізгі
көрсеткіш болып ай-налым мелшері есептеледі. Бүл мөлшер тауар үсынысының
қай бөлігі бір фирманьтң қолында шоғырланғаньш көрсетеді. Ірі фирмалардың
нарықтьп, үлесін анықтау үшін экономистер бірнеше индекстерді пайдаланады.
Соның бірі - Херфиндаль-Хиршман ин-дексі (Іһһ)
Һһ =(хі)2 +(Х2)2 + ... + (хп)2,
мүнда, Хі — % түрінде көрсетілген саладағы фирма-лардың әрқайсысыньтң
үлесі. Индекстің мәні үлкен болған сайын саладағы фирмалардың шоғырлану
деңгейі жоғары болады.
2.Монополистің өнімінің көлемі, сұранысы
Монополистің өнім шығарушы ретінде бәсекелес фирма сияқты өндіріс
мақсаты - пайданы ең жоғары деңгейге жеткізу болып табылады. Монополист
жалғыз өндіруші болғандықтан, нарықтық жағдайды толығымен бақылап, өз
шешімі бойынша тауардың нарықтық бағасын белгілей алады. Монополистің
сүраныс қисығының бүрыштық коэффициенті теріс сан болады. Сондықтан да,
монополист төменгі бағаны белгілей оты-рып, өнімнің мөлшерін нарықта
артгыруы мүмкін. Мо-нополист тауар бірлігінің бәріне бір баға белгілейтін
болғандықтан, тауардың бағасы монополистің орташа түсімін көрсегеді. Демек,
монополиялық фирманың сүраныс қисығы орташа түсімінің де қисығы боп табы-
лады. Өнім бірлігінің бағасы монополиялық жағдайда өзгермелі шама болады
және өндіріс көлемінің функ-циясын көрсетеді:
Р = Р(Q).
Монополист өндірушінің пайдасы төмендегідей фор-муламен анықталады:
П= ТR-ТС = р(0)х0 - ТС(О).
(2)
MR-MC=0.
Бүдан монополистің пайдасы өндірістің шекті
шығындары (МС)шекп түсімге (МR) тең болғанда
ғана ең көп болатынын көреміз.
Жалпы жағдайда сүраныстың икемділік коэффици-енті Е 0, демек
монополиялық нарықта тауардың бағасы өндірістің шекті шығьгаына қарағанда
жоғары болады, яғни Р МС. Монополиялық нарықта Р = МС тендігі Е - О
болғанда ғана орын алады, ал басқа жағдайларда Р МС. Бүл монополистің бел-
гілейтін бағасы шекті шығыннан сүраныс икемділігіне кері пропорционал
шамаға артық болатынын көрсетеді. Шекті түсімнің формуласынан, монополист
өндірушінің жалпы табысы тауардың бағасы мен сүраныс икем-ділігіне
байланысты екенін көрдік. Осы байланысты тал-дау үшін, сүраныс икемділігі
өзгеруіне сәйкес жалпы табыстың қалай өзгеретінін сипаттайтын кесте
қүрамыз:
Сұраныс икемділігі, Е Шекті түсім, MR Жалпы түсім TR
Икемді сұраныс MR0 TR өседі
Бірлік икемділік MR=0 TR ең жоғарғы деңгейге
жетеді.
Икемсіз сұраныс MR0 TR төмендейді.
Осы кестенің берілгенін пайдаланып сүраныс, шекті түсім, жалпы түсім және
сүраныс икемділігі арасьшдағы қатынасгарды көрсететін график түрғыза
аламыз.
8.2-суреттен кө-рініп түрғандай, егер монополистің сүра-ныс қисығы түзу
формада болса, онда шекті түсім қисығы көлденең осьте сү-раныс қисығының
жартысын қиып өте-ді. Бүл ереже сүра-ныс қисығы түзуден езге формада бола-
тын жағдайда қол-данылмайды. Еш-қандай өндіріс шы-ғынсыз болмайтыны
пайдаға
нополистің шекті шығьгадары көлемі үшін МС 0 болады.
Монополист барынша көп пайдаға MC=MR болғанда жететін
болғандықтан, өндіріс көлемі ұтымды болу үшін, ол кез келген енім көлеміне
сәйкес болатын шекті түсім оң сан болатын жағдайды көздейді, яғни
МR 0
Егер өнімге деген сүраныс икемді болса, шекті та-быс оң болады, яғни - °°
Е - .
Монополистің өніміне деген сүраныс икемсіз болған жағдайда, МR - МС
тендігі кез келген өндіріс көлеміне қатысты болмайды. Алынған нөтиже
маңызды қорытьгады жасауға мүмкіндік береді. Монополист өндіруші өнім
шығару және оны сату көлемін өзінің өніміне сүраныс икемді болғанда ғана
кеңейте түседі.
Енді, монополистің үтымды өндіріс көлеміне қатысты шешімін анықтаймыз.
Тапсырманың берілуінде екі белгісіз шама - баға мен енім көлемі бар екенін
еске-руіміз керек. Осы себептен пайданы барынша көбейту есебінің шешуі 2
кезеңнен түрады. Бірінші- кезенде, шығарылатын өнімнің үтымды келемі (0т),
ал екінші кезенде тауардың монополиялық нарық бағасы (Рт) анықталады.
Берілген есептің графиктік көрсетеміз.
.
Монополиялық өндіруші әрдайым экономикалық пайда ала бермейді.
Экономикалық пайда табу мүмкіндігі сүраныс қисығы мен орташа жалпы шығын
қисығының бір-біріне қатысты қалай орналасқанына байланысты болады. 8.4,
8.5 жане 8.6-суреттерде пайда алушы, зиян шегуші және пайдасы нольге тең
фирма-лардың жағдайы бейнеленген:
8.4-сурет. Экономикалық пайда алу.
Нарықта монополиялық билік орнатудың негізгі алғышарты – фирманың өніміне
нарықтық сұраныс қисығының жоғарыдан төмен қарай еңкіш болуы.
Сұраныс қисығының жоғарыдан төмен қарай еңкіш болуы, оның бағаға
абсолютті икемді немесе икемсіз емес екендігін көрсетеді.
Монополистің өніміне сүраныс, шекті табыс, жалпы табыс пен сұраныстың
бағаға икемділігі.
3. Монополиядағы баға саясаты. Бағалық дискриминация.
Нақты өмірде фирма басқарушылары өз фирмала-рының орташа жене шекті түсім
қисықтары туралы шектеулі ақпараттар алып отырады. Соған қарамастан, олар
МR = МС болғандағы өнім шығару көлемі мен бағаға қатысты шешім қабылдаулары
тиіс. Монополи-ялық бағаны анықтау барысында осы шартты пайдала-нуды
практикада жеңілдету үшін, Бас бармақ ере-жесін қолданады. Бүл ереженің
негізі: шекті шығандарға белгілі мелшерде үстеме баға қосу арқылы тауардың
бағасын анықтау болып табылады және темендегідей
ілмен есептеледі:
Р =МС(1 + 1 Е)
Бағалық дискриминация.
Егер монополиялық билігі бар фирма, түтынушылардың сүраныс икемділігін
ескере отырып, бір тауарды түтынушылардың әр түрлі категориясына әр түрлі
бағамен сатса онда, ол бағалық дискриминация (қүқын шектеу) саясатнн
жүргізеді деп айтамыз. Монополист бағалық дискриминация саясатьш,
қайталанып сатуға жатпайтын тауарлар ендіргенде ғана іске асыраа алады. Бүл
жағдай орьгадалмаса бағалық дискримина-ция саясаты алыпсатарлыққа әкеліп
соқтырады да, мо-нополиске қосымша пайда алуға мүмкіндік бермейді.
Монополистің бүл саясатын жүргізудің негізгі тәсілі сүранысы рткемді жөне
икемсіз түтынушылардың табы-сьш өзара қайта бәлу больш табылады және
көбінесе бүдан сүранысы икемсіз түтынушылар ұтуы керек.
Егер монополист өрбір түтынушыға жеке баға тағайындайтын болса, онда біз
жетілген бағалық дискриминация саясатын көреміз
Монополист жетілген бәсеке саясатын жүргізу нәти-ж^інде түтынушы үтьтмын
түгелдей иемденіп алады. Бірде-бір түтьгнушы үтым ала алмайды, себебі
монопо-лист сатып алушының әрқайсысына төлей алатын ең жоғары деңгейдегі
бағаны белгілейді. Сондықтан түтынушы үтьтмы түгелімен монополиске пайда
ретінде келіп түседі. Мемлекеттік басқару үжымдары бағалық дискриминация
саясатына өте қатаң қарамайды, себебі монополистер бүндай саясат жүргізе
отьфып өнім шығару көлемін үлғайтады.
Жетілген бағалық дискриминация
4.Монополиялық тепе-теңдік
Жетілген бәсекелестік моделін қарастырғанда біз осы нарықтағы фирмалар
саны уақыт ағымында өзгермесе, онда осы салада үзақ мерзімді кезенде тепе-
теңдік орнығады деп анықтадық. Бүл жағдайға жетудің басты шарты осы нарықта
жумыс істейтін фирмалардың оң экономикалық пайдасьгаың болмауы.
Үзақ мерзімді кезеңде монополиялық тепе-теңдікті зерттеу, келесі
сүрақтардың мазмүнын түсінумен тығыз байланысты:
1) қандай жағдайларда жалғыз өндірушЬ үзақ уақыт
кезещнде өзінің нарықтағы монополиіялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz