Экономиканы ұйымдастырудың нарықтық сипаты
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ 3
1. ЭКОНОМИКАНЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ НАРЫҚТЫҚ СИПАТЫ .4
2. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫ 8
3. НАРЫҚТЫҢ МӘНІ, ҚЫЗМЕТІМЕН ҚҰРЫЛЫМЫ. НАРЫҚ . ТАУАРЛЫ.АҚША ҚАТЫНАСЫНЫҢ ТҮРІ РЕТІНДЕ 13
ҚОРЫТЫНДЫ 21
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 22
КІРІСПЕ 3
1. ЭКОНОМИКАНЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ НАРЫҚТЫҚ СИПАТЫ .4
2. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫ 8
3. НАРЫҚТЫҢ МӘНІ, ҚЫЗМЕТІМЕН ҚҰРЫЛЫМЫ. НАРЫҚ . ТАУАРЛЫ.АҚША ҚАТЫНАСЫНЫҢ ТҮРІ РЕТІНДЕ 13
ҚОРЫТЫНДЫ 21
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 22
КІРІСПЕ
Әкімшілдік-әміршілдік экономика; экономиканың нарықтык моделі, экономиканың аралас моделі, нарықтық механизм, биржа, аукцион, баланстанған нарық, ұлттық нарық, монополиялық және олигополиялық нарық, аймақтық нарық, салалық нарық, ресми нарық, көлеңкелі нарық, қызмет атқаратын нарық, сатушы нарығы, сатып алушылар нарығы, еңбек нарығы, тұрғын-үй нарығы, өндіріс кұрал-жабдығы нарығы, қаржы нарығы, қарыз капиталының нарығы, бағалы қағаздар нарығы, патентгік, лицензиялық, ойлап-тапқыштық нарыктары, акпараттық нарық, нарық қызметтері, нарықтық экономиканың субъектілері, нарыктық экономиканың инфрақұрылымы.
Әкімшілдік-әміршілдік экономика; экономиканың нарықтык моделі, экономиканың аралас моделі, нарықтық механизм, биржа, аукцион, баланстанған нарық, ұлттық нарық, монополиялық және олигополиялық нарық, аймақтық нарық, салалық нарық, ресми нарық, көлеңкелі нарық, қызмет атқаратын нарық, сатушы нарығы, сатып алушылар нарығы, еңбек нарығы, тұрғын-үй нарығы, өндіріс кұрал-жабдығы нарығы, қаржы нарығы, қарыз капиталының нарығы, бағалы қағаздар нарығы, патентгік, лицензиялық, ойлап-тапқыштық нарыктары, акпараттық нарық, нарық қызметтері, нарықтық экономиканың субъектілері, нарыктық экономиканың инфрақұрылымы.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Қазақстан Республикасының “Шағын кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдау туралы” заңы 19 маусым 1997 жылы.
2. Қазақстан Республикасының 1992 жылғы 4 шiлдедегi "Жеке кәсiпкерлiктi қорғау және қолдау тұралы" Заң;
3. Битемiров К,Т. ҚР кәсiпкерлiк қызметтiң даму жолдары. Алматы, 1998
4. 11.Б. Исабеков. Кәсiпкерлiктi мемелкеттiк қолдау және дамыту бағдарламаларын жүзеге асыру концепциялары Аль-Пари. №4-5. 2002.
5. Сулейменов М.К. Прово и предпринимательство в РК. Алматы, "Жетi Жарғы", 1994
6. Экономикалық теория негiздерi. Оқулық.- Алматы, “Санат”, 1998.
7. Климкин С.И. Предпринимательство в Республике Казахстан.- Алматы, Баспа, 1997
8. Предпринимательство: Учебник для вузов / Под ред. проф. В.Я. Горфинкеля, проф. Г. Б. Поляка, проф. В.А. Швандара. – М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1999
9. Савченко В.Е. Государсвтенное предпринимательство в рыночной экономике. –М.: ОАО “НПО Экономика”, 2000.
1. Қазақстан Республикасының “Шағын кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдау туралы” заңы 19 маусым 1997 жылы.
2. Қазақстан Республикасының 1992 жылғы 4 шiлдедегi "Жеке кәсiпкерлiктi қорғау және қолдау тұралы" Заң;
3. Битемiров К,Т. ҚР кәсiпкерлiк қызметтiң даму жолдары. Алматы, 1998
4. 11.Б. Исабеков. Кәсiпкерлiктi мемелкеттiк қолдау және дамыту бағдарламаларын жүзеге асыру концепциялары Аль-Пари. №4-5. 2002.
5. Сулейменов М.К. Прово и предпринимательство в РК. Алматы, "Жетi Жарғы", 1994
6. Экономикалық теория негiздерi. Оқулық.- Алматы, “Санат”, 1998.
7. Климкин С.И. Предпринимательство в Республике Казахстан.- Алматы, Баспа, 1997
8. Предпринимательство: Учебник для вузов / Под ред. проф. В.Я. Горфинкеля, проф. Г. Б. Поляка, проф. В.А. Швандара. – М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1999
9. Савченко В.Е. Государсвтенное предпринимательство в рыночной экономике. –М.: ОАО “НПО Экономика”, 2000.
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ 3
1. ЭКОНОМИКАНЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ НАРЫҚТЫҚ СИПАТЫ .4
2. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫ 8
3. НАРЫҚТЫҢ МӘНІ, ҚЫЗМЕТІМЕН ҚҰРЫЛЫМЫ. НАРЫҚ - ТАУАРЛЫ-АҚША
ҚАТЫНАСЫНЫҢ ТҮРІ РЕТІНДЕ 13
ҚОРЫТЫНДЫ 21
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 22
КІРІСПЕ
Әкімшілдік-әміршілдік экономика; экономиканың нарықтык моделі,
экономиканың аралас моделі, нарықтық механизм, биржа, аукцион, баланстанған
нарық, ұлттық нарық, монополиялық және олигополиялық нарық, аймақтық нарық,
салалық нарық, ресми нарық, көлеңкелі нарық, қызмет атқаратын нарық, сатушы
нарығы, сатып алушылар нарығы, еңбек нарығы, тұрғын-үй нарығы, өндіріс
кұрал-жабдығы нарығы, қаржы нарығы, қарыз капиталының нарығы, бағалы
қағаздар нарығы, патентгік, лицензиялық, ойлап-тапқыштық нарыктары,
акпараттық нарық, нарық қызметтері, нарықтық экономиканың субъектілері,
нарыктық экономиканың инфрақұрылымы.
1. ЭКОНОМИКАНЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ НАРЫҚТЫҚ СИПАТЫ
Меншік теориясы мен экономикалық жүйе моделдері такырыбында адамның
коғамда өмір сүру тарихында экономиканы ұйымдастырудың үш моделі
қалыптасқандығын айтқанбыз. Олар: а) жоспарлы-нұсқаулы; ә) нарықтық; б)
аралас болып келеді. Жоспарлы-нұскаулы экономика жағдайында шаруашылықты
үйымдастырудын әкімшілдік-әміршілдік механизмі ендіруші үстемдігіне
негізделген. Мұндай жағдайда нарықтық инструмент кажет емес. Тауар өндіруші
мен түлъшушылардьщ арасындағы шаруашылык байланысы орталық орган арқылы
жоспардың кемегімен жүзеге асады. Әміршшаік модельде барлығы ертерек
есептелініп, бар позиция бойынша алдын-ала баланс жасалады. Орталықгың
жоспарлаушы органдары нұсқау түрде төменгі үйымға нені өндіруді және кімге,
қандай бағамен өндіруді анықтап береді. Мұндай модельдің негізгі принципі:
Қолымыздан не келеді, соны өндіреміз; қолда не бар, соны алыңыз.
Орталықтан бекітілген қор бойынша материалдық ресурстарды жоспарлы бөлу —
экономиканың осындай моделінің негізі болып табылады.
Шаруашылықты осындай модельмен үйымдастырудын бірнеше олқылығы бар:
— біріншіден, барлык шаруашыльТқ мәселелерін жоғарыдағы бюрократгық
инстанция арқылы шешу. Олардың келісімін алуға көп уақыт кетіп, сол кезде
жағдай мүдде езгеріп, мәселені шешу мүмкін болмай қалуы немесе дүрыс шешім
кабылданбайды;
— екіншіден, жоспарлы тұтыну жөне енімге бекітілген баға ғылым мен
техниканың жетістігін ендіруге, өңдіріс шығынын төмендету мен ресурсты
үнемдеуге жағдай жасай алмайды;
— үшіншіден, тауар өндірушілердің материалдық ресурстар мен өнімнен
алшактауы қоғамдық ендіріс тиімділМнің төмендеуіне, оның қаркыны мен даму
деңгейінің қүлдырауына алып келеді.
Нарықтық модельге негізделген экономика шаруашылықты ұйымдастыруды
былай жүзеге асырды: жеке түлынушы мен өндірушілер нарық арқылы өзара іс-
әрекет жасап, экономикадағы басты үш мәселеғіі шешуді мақсат етеді. Оларға:
нені, калай және кімге өндіруді жүзеге асыру қажетгілігін жатқызамыз.
Нені өңдіру? Түлъщушы кезкелген тауарды таңцау аркылы ез дегенін
жүргізеді. Егер сатып алушы белгілі тауар тұрін көптеу шіатын болса, онда
ол тауарға баға өседі. Мұндай механизмнің қалыптасуы экономикалык тәртіпке
шакырып, бірақ ретсіздікке жүгіне анархияға жол бермейді. Нарықтық
шаруашылық механизімінің іс әрекеті аізтоматты сипат алып: тауарға сұраным
өссе, баға көтеріледі және тауар өндіруші өндіріс көлемін үлғайтады. Кейде
кері қүбылыс болуы әбден мүмкін.
Қалай өндіру? Тауар өндірушінің өзара бәсекелестігімен анықталады.
Баға бәсекелестігін жеңіп, белгілі пайда алу үшін тауар өндірушінін бірғана
сокдағы бар — арзан әрі сапалы өнімді шығару. Мұндай өнім қандай тауар
өндірушіде болмақ? Әрине, өндірісте ҒГП элементін кең колдануды
ұйымдастырған, ресурсты ұнемдеген, білікгі кадрлары бар тауар өндірушілер
болады. Нарық ендіріске ҒТП-ті ендіріп, тұтынушыға баға мен сапасы
көңілінен шығатын өнімді шығаруға өндірісті барынша итермелейді.
Кімге ондіру? Бұл кұбылыс сұраным мен ұсынымның аракатынасымен
байланыстырылып түсіндіріледі. Нарықты тұтынушыньщ саны мен кұрылымы, оның
табыс деңгейі және т.б. параметрлер аркылы тамырын басып, біліп отыру
керек.
Нарықтык модепь кезіиде экономиканы кім баскарды? Экономиканы іүгынушы
сұраным мен техникалық професс деңгейінің дамуьш ретгеу аркылы рыноктық
механизм баскарады. Осы үш мәселе нені өндіру керек, Калай өндіру
керек, Кімге ендірілуі керек экономикалык жүйенің деңгегі болып
табылады, бірақ оларды шешу әртүрлі жолмен жүзеге асады.
Нарығы дамыған елдер ғалымдарының пайымдауынша, таза куійңде
экономиканы ріымдастырудын әміршіддік әрі нарықтық моделі ешқашан болмайды.
Олардын айтуынша, нарықтық экономикасы дамыған едцерде аралас модель кызмет
жасайды. Соңдыктаңда онда жеке және коғамдық институттар экономикалық
бакылауды жүзеге асырады: жеке жүйе баскаларға байқатпай нарықтык,
механизмді бағытгаушы, әкімшілдік реттеу мен салықты ынталандыру арқылы
қоғамдық институтгар ниеттерін жүзеге асырады.
Нарык — қоғамдык тұтыну мен өндірісті келістірудің тиімді механизмі.
Сондыктанда ол әлеіцдік өркениетгің басты жетістігі больш табылып, адамзат
ойьшың математика, геңдік инженерия, электроника сиякты жаңалыктарымен
салыстыруға болады.
Таң ғажайып неміс экономикасыныц авторы, профессор Людвиг
Эрхард Барша жанға әлаукаттылық (1956 ж.) еңбегінде былай деген:
Нарықтық шаруашылықтың кез-келген жоспарлы шаруашыльщтан артықшылығы сол,
нарықтык шаруашылыкта кұнде, сағат сайыи икемделу процесі жүрді. Ол ұлттық
өнім мен ұлтгык табыстың, сұраным мен ұсынымының арақатыиасын дұрыс жолға
койып, тепе-тендікке келтіреді.
Алайда, нарықтык, механизм идеалды емес. Оның да келенсіз жактары
баршылық: әлеуметтік жікгелу, дәрменсіздерге қаталдығы, әсіресе банкрот
болғаңцарға, жұмыссыздыктың болуы. Бүл келең-сіздіктері оның жетістігімен
көмкеріліп отырады. Қоғам нарықтық катынастардың келеңсіз саддарын
амортизациялауды үйреніп, оны бағаны ретгеу, салык жүйесі негізшде табысты
қайта бөлудің үлестіру-дің көмегімен іске асырады. Соңдай-ақ бюджетгік
қаржыландырудъщ арқасында жұмыскерлердің біліктілігін артырып,
жұмыссыздарға жәрдемақы және әлеуметгік қамсыздандыру жүйесін
калыптастырады.
Нарық күрделі экономикалық категория бола тұра өзімен өзі болған емес.
Ол белгілі және накты әлеуметгік-экономикалык жағдайда өмір сүреді және
көптеген факторларға тәуелді:
а) меншік түрлерінің кеп болуы;
ә) нарықгағы шаруашылык субъектілерінің қойылатьш экономикалык
жауапкершілікке сай болып, тәуелсіз әрі өз-өзінше болуы;
б) тауар өндірушілер мен сауда делдалдарыньщ бәсекелестігі (аз
дегеңде 5-7 бәсекелес);
в) белгісіз нарыққа өнім шығару;
г) өнімге бағаны контрагенттердін кою қуқыктығы;
д) керекті инфракүрылымның болуы.
2. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫ
Нарықтық экономиканың негізгі шаруашылық субъектілеріне үй
шаруашылығын, фирма мен үкіметгі жатқызамыз. Бұл субъектілер бір-бірімен
ресурс нарығында. қаржы мен тұтыну нарығында өзара іс-әрекет жасап, шығыс
пен кірісті айналым жасайды. Мұның өзі кестелік түрде (24-1 суретте)
көрсетілген.
Үй шаруашылығы материалдық (жер мен капитал) және адами (еңбекпен
кәсіпшілдік) ресурстарды өткере (еткізу) отырьш, оларды фирмаларға нарық
ресурстары арқьшы ұсынады. Соңғылары тауар өндірісіне қажетті сұраным
ресурстарын талап етеді. Сүраным мен ұсыныстың езара іс-әрекеті әрбір
ресурс түріне нарықтық бағаны белгілейді. Үй шаруашылығы тұтыну нарығында
тауарға сұраным жасай отырып, ресурстарды сатудан алынған табысты қажетгі
өнім мен кызмет жасауға жұмсайды. Ал, фирмалар өз өнімін өткере отырып,
акшалай табыс алады.
Үй шаруашылығы тапқан табыстың барлығын өнім сатып алуға жұмсамайды,
белгілі бөлігін жинайды (қор) және ресурстар мен салықты телеуге жұмсайды.
Фирмалар өндіріс ресурстарын біріктіреді және козғалысқа келтіріп,
өнім шығарады, қызмет көрсетеді және осы тауарды ұсынады. Оларды нарықта
сату фирманың акшалай табысын калыптастырады. Үй шаруашылығы сияқты
фирмалар да алынған табысты (өткеруден түскен табыс) ресурстарды төлеуге
толық жұмсайды. Фирмалар үй шаруашылығындай қажетті салықтарды төлейді,
инвестицияны жүзеге асырады және т.б.
Ақшалай табыстар (жалақы,
шығындары
қ р ( рента, процент, пайда)
(өткерілуден түскен табыс)
Сурет -1 Табыс пен шығындардың айналуы.
Табыс пен шығындардың айналуы үкіметке кәдімгідей әсер етеді және ол елді
мемлекеггін баскару кьізмеіін жұзеге асырьш, экономика-ны әр деңгейде —
жалпы мемлекетген аймақка дейін — ретгеп отырады Үкімет фирмалардан салык
алып, жеке кәсіпорындарға дотация субсидия береді және кәсіпкерлерден
қажетгі ресурстарды сатьш алады. Үкімет жұмысымен қамтамасыз ету саясатын
жүргізді және инфляция деңгейіне, ұлттық өнімнің қозғалысы мен кұрылымына
әсер етіп, табыстарды үлестіреді. Салықтан түскен ақшалай каржыны
шоғырландырып, үкімет жалақыны, трансферттік төлемдерді (мемлекетгік зейнет
ақы, табыс аздарға кемек ақы, жұмыссыздарға жәрдем ақы) телейді. Құкықтык
негізде қамтамасыз етіп, экономиканы тиімді дамыту үшін мемлекеттік қызмет
көрсетуді үсынады. Демек, табыс пен шығындардың шеңбер айналымы үнемі
козғалыста болып, теңгеріледі. Түпкі есепте (нәтижеде) өндірістің жалпы
көлемін байқатып, түрғындардың жұмыстылығы мен табысы көрсетіледі.
Кесте-4
Нарықтық инфрақұрылым
Аукциондар Консультациялық-делдалдық фирмалар
Биржа мен брокерлік конторлар Бизнестің коммерциялық орталықтары
Банктер Сақтандыру және аудиторлық
компаниялар
Коммерциялық орталықтар және Жарпамалык-ақпараттық қызметтер
компаниялар
Мемлекеттік резервтік және Складтық, элеваторлық,
сақтандыру қорлары тоңазыт-қыштык және транспорттық
шаруашылық
Баға мен стандартты бақылаушы Сауда үйлері
мемлекеттік инспекция
Мемлекеттік салық инспекциясы Маркетингтік зерттеу орталықтары
Бағалы қағаздарды бақылау Көтерме сауда орталықтары
инспекциясы
Құқық қорғау органдары Кадрларды дайындау орталықтары
Лизингтік компаниялар Жәрмеңкелер
Кеден қызметтері Өндірушілердін әртүрлі ассоциациясы
Тұтынушыны қорғайтын қоғам және басқалары
Нарықтық экономиканың қажетті элементтерінің бірі болып инфрақұрылым
жатады.
Инфрақұрылым - бұл институттар (ұйымдар, фирма, мекемелер) яшынтығынан
тұрады және онық мән-мағынасы нарықтың дамуы мен қызмет жасауы үшін қалыпты
жағдай қалыптастырып қызмет көрсетеді.
Нарықтың инфрақұрылымыныц элементіне — тауарлық, қор биржасы, еңбек
биржасы, делдалдық және маркетингтік қызметгер, акпараттық жүйелер,
коммерциялық банктер, көтерме сауда орталыктары, аукциондар, жәрмеңкелер
және т.б. жатады (кесте 24-4).
Нарықтык экономиканың бой көтеруі нарықтық инфрақұрылым негізгі
элементгерінің қалыптасуына мүмкіндік жасайды. Құрылған объекгілер қалыпты
экономикалық рыноктық қызметгі қамтамасыз етуге тиіс. Оларға:
— топтасқан тауарларды көтерме сауда жасау үшін сауда биржасы;
— бағалы қағаздарды саудалау үшін қор биржасы;
— өндіріс құрал-жабдығы мен тұтыну заттарын сату үшін коммерциялық
кәтерме сауда кәсіпорындары;
— акционерлік кәсіпорын мен бірлестікгер қаржысына құралған қоймалар,
элеватор, тоңазытқыш, транспорт шаруашылықтары;
— коммерциялык банктердің коммерциялык, несиелер арқылы қызмет жасауы,
ол несиелер күрылтайшы-кәсіпорьш пай жарнасынан немесе акционерлік негізде
құрылуы керек;
— коммерциялық акдараттық орталықтар және кәсіпорындағы маркетинггік
бөлімдер. Нарық коньюктурасы мен сұранымды зертгеу орталықтары;
— жарнамалық сипаттағы қызмет үшін қүрылтайшылар;
— сервистік, ремонттық, консультациялық, банктік және қүқықтық
қызметтер (жүйесі) жатады.
2. НАРЫҚТЫҢ МӘНІ, ҚЫЗМЕТІМЕН ҚҰРЫЛЫМЫ. НАРЫҚ - ТАУАРЛЫ-АҚША ҚАТЫНАСЫНЫҢ
ТҮРІ РЕТІНДЕ
В.И. Ленин нарық мәселесіне ерекше мән берген. ХІХ-шы ғасырдың 90-шы
жыддарында көптеген еңбектер шығарды. Оның ішінде Нарық жайлы әнгімелесу
рефераты және Капитализмнің Россияда дамуы ғылыми еңбегін айтуға болады
(ішіндегі айдары Әрі өнеркәсіп үшін ішкі нарықтың құрылу процесі). Бұл
еңбек-терінде В.И. Ленин нарықтың мәні мен ролі жайлы жазды. Нарық ұғымын
- Лениннің айтуынша - қоғамдық еңбекті белу ұғымынан алшақ қарауға
болмайды.1 Ленинніц ойынша, жергілікті тұйықталған нарықтар мен ХІХ-шы
ғасырдың аяғыңда бүкіл Ресейде ішкі нарықтың болмауы жергілікті
тұрғындардьщ экономикалык артта калуының негізі болды.'
Дерективті-үлестіру жүйесін басқару кезінде нарык мәселесін ғылыми
зерттеудің кажеттілігі болмады. Әміршілдік-бюрократтык жүйенің идиологиялық
нұсқауының құрсауында болған экономикалык ғылым, көптеген жылдары нарықтың
мәні, рөлі, орынына догматикалық көзқарас бұрынғы Одақ экономикалык,
жүйесінде басым болды.
Нарықтық теорші мен практикадағы мәнінін зор екендігіне карамастан
таяу шетел мен Қазақстан Республикасы ғалым-линомистерінін нарық жайлы
пікір біркелкі емес. Бірнеше анықтамаларды келтіріп керейік.
Нарық — белгілі жүйе әрі айырбас нәтижесі мен жағдайына немесе
ендіріс факторына карай өндірістік ұатынастарды кысқарту, шаруашылық
субъектілерін байланыстырушы ұйым.2
Нарық — тауар айырбасының аясы, сатушы мен сатып алушылар арасындағы
белгілі экономикалык катынастар жүйесінің сипаттамасы.1[1]
Нарық — сатушы мен сатып алушы арасыидағы тауарды еткеру жайлы
катынастар жүйесін көрсетеді.4
Осы көзкарастын өрқайсында жеткілікті аргумент ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1. ЭКОНОМИКАНЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ НАРЫҚТЫҚ СИПАТЫ .4
2. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫ 8
3. НАРЫҚТЫҢ МӘНІ, ҚЫЗМЕТІМЕН ҚҰРЫЛЫМЫ. НАРЫҚ - ТАУАРЛЫ-АҚША
ҚАТЫНАСЫНЫҢ ТҮРІ РЕТІНДЕ 13
ҚОРЫТЫНДЫ 21
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 22
КІРІСПЕ
Әкімшілдік-әміршілдік экономика; экономиканың нарықтык моделі,
экономиканың аралас моделі, нарықтық механизм, биржа, аукцион, баланстанған
нарық, ұлттық нарық, монополиялық және олигополиялық нарық, аймақтық нарық,
салалық нарық, ресми нарық, көлеңкелі нарық, қызмет атқаратын нарық, сатушы
нарығы, сатып алушылар нарығы, еңбек нарығы, тұрғын-үй нарығы, өндіріс
кұрал-жабдығы нарығы, қаржы нарығы, қарыз капиталының нарығы, бағалы
қағаздар нарығы, патентгік, лицензиялық, ойлап-тапқыштық нарыктары,
акпараттық нарық, нарық қызметтері, нарықтық экономиканың субъектілері,
нарыктық экономиканың инфрақұрылымы.
1. ЭКОНОМИКАНЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ НАРЫҚТЫҚ СИПАТЫ
Меншік теориясы мен экономикалық жүйе моделдері такырыбында адамның
коғамда өмір сүру тарихында экономиканы ұйымдастырудың үш моделі
қалыптасқандығын айтқанбыз. Олар: а) жоспарлы-нұсқаулы; ә) нарықтық; б)
аралас болып келеді. Жоспарлы-нұскаулы экономика жағдайында шаруашылықты
үйымдастырудын әкімшілдік-әміршілдік механизмі ендіруші үстемдігіне
негізделген. Мұндай жағдайда нарықтық инструмент кажет емес. Тауар өндіруші
мен түлъшушылардьщ арасындағы шаруашылык байланысы орталық орган арқылы
жоспардың кемегімен жүзеге асады. Әміршшаік модельде барлығы ертерек
есептелініп, бар позиция бойынша алдын-ала баланс жасалады. Орталықгың
жоспарлаушы органдары нұсқау түрде төменгі үйымға нені өндіруді және кімге,
қандай бағамен өндіруді анықтап береді. Мұндай модельдің негізгі принципі:
Қолымыздан не келеді, соны өндіреміз; қолда не бар, соны алыңыз.
Орталықтан бекітілген қор бойынша материалдық ресурстарды жоспарлы бөлу —
экономиканың осындай моделінің негізі болып табылады.
Шаруашылықты осындай модельмен үйымдастырудын бірнеше олқылығы бар:
— біріншіден, барлык шаруашыльТқ мәселелерін жоғарыдағы бюрократгық
инстанция арқылы шешу. Олардың келісімін алуға көп уақыт кетіп, сол кезде
жағдай мүдде езгеріп, мәселені шешу мүмкін болмай қалуы немесе дүрыс шешім
кабылданбайды;
— екіншіден, жоспарлы тұтыну жөне енімге бекітілген баға ғылым мен
техниканың жетістігін ендіруге, өңдіріс шығынын төмендету мен ресурсты
үнемдеуге жағдай жасай алмайды;
— үшіншіден, тауар өндірушілердің материалдық ресурстар мен өнімнен
алшактауы қоғамдық ендіріс тиімділМнің төмендеуіне, оның қаркыны мен даму
деңгейінің қүлдырауына алып келеді.
Нарықтық модельге негізделген экономика шаруашылықты ұйымдастыруды
былай жүзеге асырды: жеке түлынушы мен өндірушілер нарық арқылы өзара іс-
әрекет жасап, экономикадағы басты үш мәселеғіі шешуді мақсат етеді. Оларға:
нені, калай және кімге өндіруді жүзеге асыру қажетгілігін жатқызамыз.
Нені өңдіру? Түлъщушы кезкелген тауарды таңцау аркылы ез дегенін
жүргізеді. Егер сатып алушы белгілі тауар тұрін көптеу шіатын болса, онда
ол тауарға баға өседі. Мұндай механизмнің қалыптасуы экономикалык тәртіпке
шакырып, бірақ ретсіздікке жүгіне анархияға жол бермейді. Нарықтық
шаруашылық механизімінің іс әрекеті аізтоматты сипат алып: тауарға сұраным
өссе, баға көтеріледі және тауар өндіруші өндіріс көлемін үлғайтады. Кейде
кері қүбылыс болуы әбден мүмкін.
Қалай өндіру? Тауар өндірушінің өзара бәсекелестігімен анықталады.
Баға бәсекелестігін жеңіп, белгілі пайда алу үшін тауар өндірушінін бірғана
сокдағы бар — арзан әрі сапалы өнімді шығару. Мұндай өнім қандай тауар
өндірушіде болмақ? Әрине, өндірісте ҒГП элементін кең колдануды
ұйымдастырған, ресурсты ұнемдеген, білікгі кадрлары бар тауар өндірушілер
болады. Нарық ендіріске ҒТП-ті ендіріп, тұтынушыға баға мен сапасы
көңілінен шығатын өнімді шығаруға өндірісті барынша итермелейді.
Кімге ондіру? Бұл кұбылыс сұраным мен ұсынымның аракатынасымен
байланыстырылып түсіндіріледі. Нарықты тұтынушыньщ саны мен кұрылымы, оның
табыс деңгейі және т.б. параметрлер аркылы тамырын басып, біліп отыру
керек.
Нарықтык модепь кезіиде экономиканы кім баскарды? Экономиканы іүгынушы
сұраным мен техникалық професс деңгейінің дамуьш ретгеу аркылы рыноктық
механизм баскарады. Осы үш мәселе нені өндіру керек, Калай өндіру
керек, Кімге ендірілуі керек экономикалык жүйенің деңгегі болып
табылады, бірақ оларды шешу әртүрлі жолмен жүзеге асады.
Нарығы дамыған елдер ғалымдарының пайымдауынша, таза куійңде
экономиканы ріымдастырудын әміршіддік әрі нарықтық моделі ешқашан болмайды.
Олардын айтуынша, нарықтық экономикасы дамыған едцерде аралас модель кызмет
жасайды. Соңдыктаңда онда жеке және коғамдық институттар экономикалық
бакылауды жүзеге асырады: жеке жүйе баскаларға байқатпай нарықтык,
механизмді бағытгаушы, әкімшілдік реттеу мен салықты ынталандыру арқылы
қоғамдық институтгар ниеттерін жүзеге асырады.
Нарык — қоғамдык тұтыну мен өндірісті келістірудің тиімді механизмі.
Сондыктанда ол әлеіцдік өркениетгің басты жетістігі больш табылып, адамзат
ойьшың математика, геңдік инженерия, электроника сиякты жаңалыктарымен
салыстыруға болады.
Таң ғажайып неміс экономикасыныц авторы, профессор Людвиг
Эрхард Барша жанға әлаукаттылық (1956 ж.) еңбегінде былай деген:
Нарықтық шаруашылықтың кез-келген жоспарлы шаруашыльщтан артықшылығы сол,
нарықтык шаруашылыкта кұнде, сағат сайыи икемделу процесі жүрді. Ол ұлттық
өнім мен ұлтгык табыстың, сұраным мен ұсынымының арақатыиасын дұрыс жолға
койып, тепе-тендікке келтіреді.
Алайда, нарықтык, механизм идеалды емес. Оның да келенсіз жактары
баршылық: әлеуметтік жікгелу, дәрменсіздерге қаталдығы, әсіресе банкрот
болғаңцарға, жұмыссыздыктың болуы. Бүл келең-сіздіктері оның жетістігімен
көмкеріліп отырады. Қоғам нарықтық катынастардың келеңсіз саддарын
амортизациялауды үйреніп, оны бағаны ретгеу, салык жүйесі негізшде табысты
қайта бөлудің үлестіру-дің көмегімен іске асырады. Соңдай-ақ бюджетгік
қаржыландырудъщ арқасында жұмыскерлердің біліктілігін артырып,
жұмыссыздарға жәрдемақы және әлеуметгік қамсыздандыру жүйесін
калыптастырады.
Нарық күрделі экономикалық категория бола тұра өзімен өзі болған емес.
Ол белгілі және накты әлеуметгік-экономикалык жағдайда өмір сүреді және
көптеген факторларға тәуелді:
а) меншік түрлерінің кеп болуы;
ә) нарықгағы шаруашылык субъектілерінің қойылатьш экономикалык
жауапкершілікке сай болып, тәуелсіз әрі өз-өзінше болуы;
б) тауар өндірушілер мен сауда делдалдарыньщ бәсекелестігі (аз
дегеңде 5-7 бәсекелес);
в) белгісіз нарыққа өнім шығару;
г) өнімге бағаны контрагенттердін кою қуқыктығы;
д) керекті инфракүрылымның болуы.
2. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫ
Нарықтық экономиканың негізгі шаруашылық субъектілеріне үй
шаруашылығын, фирма мен үкіметгі жатқызамыз. Бұл субъектілер бір-бірімен
ресурс нарығында. қаржы мен тұтыну нарығында өзара іс-әрекет жасап, шығыс
пен кірісті айналым жасайды. Мұның өзі кестелік түрде (24-1 суретте)
көрсетілген.
Үй шаруашылығы материалдық (жер мен капитал) және адами (еңбекпен
кәсіпшілдік) ресурстарды өткере (еткізу) отырьш, оларды фирмаларға нарық
ресурстары арқьшы ұсынады. Соңғылары тауар өндірісіне қажетті сұраным
ресурстарын талап етеді. Сүраным мен ұсыныстың езара іс-әрекеті әрбір
ресурс түріне нарықтық бағаны белгілейді. Үй шаруашылығы тұтыну нарығында
тауарға сұраным жасай отырып, ресурстарды сатудан алынған табысты қажетгі
өнім мен кызмет жасауға жұмсайды. Ал, фирмалар өз өнімін өткере отырып,
акшалай табыс алады.
Үй шаруашылығы тапқан табыстың барлығын өнім сатып алуға жұмсамайды,
белгілі бөлігін жинайды (қор) және ресурстар мен салықты телеуге жұмсайды.
Фирмалар өндіріс ресурстарын біріктіреді және козғалысқа келтіріп,
өнім шығарады, қызмет көрсетеді және осы тауарды ұсынады. Оларды нарықта
сату фирманың акшалай табысын калыптастырады. Үй шаруашылығы сияқты
фирмалар да алынған табысты (өткеруден түскен табыс) ресурстарды төлеуге
толық жұмсайды. Фирмалар үй шаруашылығындай қажетті салықтарды төлейді,
инвестицияны жүзеге асырады және т.б.
Ақшалай табыстар (жалақы,
шығындары
қ р ( рента, процент, пайда)
(өткерілуден түскен табыс)
Сурет -1 Табыс пен шығындардың айналуы.
Табыс пен шығындардың айналуы үкіметке кәдімгідей әсер етеді және ол елді
мемлекеггін баскару кьізмеіін жұзеге асырьш, экономика-ны әр деңгейде —
жалпы мемлекетген аймақка дейін — ретгеп отырады Үкімет фирмалардан салык
алып, жеке кәсіпорындарға дотация субсидия береді және кәсіпкерлерден
қажетгі ресурстарды сатьш алады. Үкімет жұмысымен қамтамасыз ету саясатын
жүргізді және инфляция деңгейіне, ұлттық өнімнің қозғалысы мен кұрылымына
әсер етіп, табыстарды үлестіреді. Салықтан түскен ақшалай каржыны
шоғырландырып, үкімет жалақыны, трансферттік төлемдерді (мемлекетгік зейнет
ақы, табыс аздарға кемек ақы, жұмыссыздарға жәрдем ақы) телейді. Құкықтык
негізде қамтамасыз етіп, экономиканы тиімді дамыту үшін мемлекеттік қызмет
көрсетуді үсынады. Демек, табыс пен шығындардың шеңбер айналымы үнемі
козғалыста болып, теңгеріледі. Түпкі есепте (нәтижеде) өндірістің жалпы
көлемін байқатып, түрғындардың жұмыстылығы мен табысы көрсетіледі.
Кесте-4
Нарықтық инфрақұрылым
Аукциондар Консультациялық-делдалдық фирмалар
Биржа мен брокерлік конторлар Бизнестің коммерциялық орталықтары
Банктер Сақтандыру және аудиторлық
компаниялар
Коммерциялық орталықтар және Жарпамалык-ақпараттық қызметтер
компаниялар
Мемлекеттік резервтік және Складтық, элеваторлық,
сақтандыру қорлары тоңазыт-қыштык және транспорттық
шаруашылық
Баға мен стандартты бақылаушы Сауда үйлері
мемлекеттік инспекция
Мемлекеттік салық инспекциясы Маркетингтік зерттеу орталықтары
Бағалы қағаздарды бақылау Көтерме сауда орталықтары
инспекциясы
Құқық қорғау органдары Кадрларды дайындау орталықтары
Лизингтік компаниялар Жәрмеңкелер
Кеден қызметтері Өндірушілердін әртүрлі ассоциациясы
Тұтынушыны қорғайтын қоғам және басқалары
Нарықтық экономиканың қажетті элементтерінің бірі болып инфрақұрылым
жатады.
Инфрақұрылым - бұл институттар (ұйымдар, фирма, мекемелер) яшынтығынан
тұрады және онық мән-мағынасы нарықтың дамуы мен қызмет жасауы үшін қалыпты
жағдай қалыптастырып қызмет көрсетеді.
Нарықтың инфрақұрылымыныц элементіне — тауарлық, қор биржасы, еңбек
биржасы, делдалдық және маркетингтік қызметгер, акпараттық жүйелер,
коммерциялық банктер, көтерме сауда орталыктары, аукциондар, жәрмеңкелер
және т.б. жатады (кесте 24-4).
Нарықтык экономиканың бой көтеруі нарықтық инфрақұрылым негізгі
элементгерінің қалыптасуына мүмкіндік жасайды. Құрылған объекгілер қалыпты
экономикалық рыноктық қызметгі қамтамасыз етуге тиіс. Оларға:
— топтасқан тауарларды көтерме сауда жасау үшін сауда биржасы;
— бағалы қағаздарды саудалау үшін қор биржасы;
— өндіріс құрал-жабдығы мен тұтыну заттарын сату үшін коммерциялық
кәтерме сауда кәсіпорындары;
— акционерлік кәсіпорын мен бірлестікгер қаржысына құралған қоймалар,
элеватор, тоңазытқыш, транспорт шаруашылықтары;
— коммерциялык банктердің коммерциялык, несиелер арқылы қызмет жасауы,
ол несиелер күрылтайшы-кәсіпорьш пай жарнасынан немесе акционерлік негізде
құрылуы керек;
— коммерциялық акдараттық орталықтар және кәсіпорындағы маркетинггік
бөлімдер. Нарық коньюктурасы мен сұранымды зертгеу орталықтары;
— жарнамалық сипаттағы қызмет үшін қүрылтайшылар;
— сервистік, ремонттық, консультациялық, банктік және қүқықтық
қызметтер (жүйесі) жатады.
2. НАРЫҚТЫҢ МӘНІ, ҚЫЗМЕТІМЕН ҚҰРЫЛЫМЫ. НАРЫҚ - ТАУАРЛЫ-АҚША ҚАТЫНАСЫНЫҢ
ТҮРІ РЕТІНДЕ
В.И. Ленин нарық мәселесіне ерекше мән берген. ХІХ-шы ғасырдың 90-шы
жыддарында көптеген еңбектер шығарды. Оның ішінде Нарық жайлы әнгімелесу
рефераты және Капитализмнің Россияда дамуы ғылыми еңбегін айтуға болады
(ішіндегі айдары Әрі өнеркәсіп үшін ішкі нарықтың құрылу процесі). Бұл
еңбек-терінде В.И. Ленин нарықтың мәні мен ролі жайлы жазды. Нарық ұғымын
- Лениннің айтуынша - қоғамдық еңбекті белу ұғымынан алшақ қарауға
болмайды.1 Ленинніц ойынша, жергілікті тұйықталған нарықтар мен ХІХ-шы
ғасырдың аяғыңда бүкіл Ресейде ішкі нарықтың болмауы жергілікті
тұрғындардьщ экономикалык артта калуының негізі болды.'
Дерективті-үлестіру жүйесін басқару кезінде нарык мәселесін ғылыми
зерттеудің кажеттілігі болмады. Әміршілдік-бюрократтык жүйенің идиологиялық
нұсқауының құрсауында болған экономикалык ғылым, көптеген жылдары нарықтың
мәні, рөлі, орынына догматикалық көзқарас бұрынғы Одақ экономикалык,
жүйесінде басым болды.
Нарықтық теорші мен практикадағы мәнінін зор екендігіне карамастан
таяу шетел мен Қазақстан Республикасы ғалым-линомистерінін нарық жайлы
пікір біркелкі емес. Бірнеше анықтамаларды келтіріп керейік.
Нарық — белгілі жүйе әрі айырбас нәтижесі мен жағдайына немесе
ендіріс факторына карай өндірістік ұатынастарды кысқарту, шаруашылық
субъектілерін байланыстырушы ұйым.2
Нарық — тауар айырбасының аясы, сатушы мен сатып алушылар арасындағы
белгілі экономикалык катынастар жүйесінің сипаттамасы.1[1]
Нарық — сатушы мен сатып алушы арасыидағы тауарды еткеру жайлы
катынастар жүйесін көрсетеді.4
Осы көзкарастын өрқайсында жеткілікті аргумент ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz