Жұмыссыздықтың түрлері мен формалары, себептері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I ЖҰМЫССЫЗДЫҚТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰЖЫРЫМДАМАЛАРЫ ... ... ... ... ...6
1.1.Жұмыссыздықтың мәні мен объективті негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2.Жұмыссыздықтың түрлері мен формалары, себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3.Жұмыссыздық деңгейі.Оукен заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
II МЕМЛЕКЕТ ПЕН КӘСІПОРЫННЫҢ ЖҰМЫССЫЗДЫҚҚА ҚАРСЫ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.1.Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздық жағдайын талдау, статистикасын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.2.Кәсіпорынның жұмыссыздыққа қарсы жүргізетін әлеуметтік саясатын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.3.Жұмыссыздыққа қарсы мемлекеттің әлеуметтік саясатын талдау ... ... ... ...22
III ЕЛІМІЗДЕГІ ЖҰМЫССЫЗДЫҚТЫ АНЫҚТАУ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫ ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
3.1. Қазақстан республикасында жұмыссыздыққа қарсы әлеуметтік саясатты жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
3.2.Қазақстандағы өз бетінше жұмыспен қамтылған және жұмыссыз халықтың санын аныктау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
I ЖҰМЫССЫЗДЫҚТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰЖЫРЫМДАМАЛАРЫ ... ... ... ... ...6
1.1.Жұмыссыздықтың мәні мен объективті негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2.Жұмыссыздықтың түрлері мен формалары, себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3.Жұмыссыздық деңгейі.Оукен заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
II МЕМЛЕКЕТ ПЕН КӘСІПОРЫННЫҢ ЖҰМЫССЫЗДЫҚҚА ҚАРСЫ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.1.Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздық жағдайын талдау, статистикасын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.2.Кәсіпорынның жұмыссыздыққа қарсы жүргізетін әлеуметтік саясатын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.3.Жұмыссыздыққа қарсы мемлекеттің әлеуметтік саясатын талдау ... ... ... ...22
III ЕЛІМІЗДЕГІ ЖҰМЫССЫЗДЫҚТЫ АНЫҚТАУ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫ ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
3.1. Қазақстан республикасында жұмыссыздыққа қарсы әлеуметтік саясатты жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
3.2.Қазақстандағы өз бетінше жұмыспен қамтылған және жұмыссыз халықтың санын аныктау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
Бұл курстық жұмыстың өзектілігі - жұмыссыздықтың қазіргі жағдайы. Сонда да жұмыссыздық ең өткір мәселелердің бірі болып табылады. Жұмыссыздықтың халық арасында көп таралуы елдің экономикалық дамуына зор нұқсан келтіреді. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары еліміздегі жұмыссыздық жыл өткен сайын азая бастады. Жұмыссыздық кез- келген жағдайда болмасын, халықтың тұрмыс деңгейінің төмендеуіне алып келеді. Қандай мемлекет болмасын халықтың тұрмысына, әл-ауқатының деңгейінің жоғары болуы сол елдің экономикасының артып, барлық жағынан тез қарқынмен дәйекті дамып келе жатқандығын көрсетеді. Осыған байланысты қазіргі таңда нарықтық экономикамен әлеуметтік әділеттік негізіндегі жоғары өркениетті демократиялық қоғам құру жолында әртүрлі оқиғаларды басынан кешіп отырған республикамыздың бүгінгі тіршілігіміздің негізгі мақсаты мемлекеттегі әрбір азаматтың бақытты өмірін және мұн-мұқтажсыз ауқатты тұрмысын қамтамасыз ету. Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев айтқандай, «Болашағымыз – жастардың қолында» дегендей, жас мамандарды көбірек жұмыспен қамтамасыз етуіміз керек. Бірақ, елімізде бұл мәселе жиі талқыланса да, жұмыссыздық саны азаюы тежелуде. Жұмыссыздықтың көптігінен Қазақстан өзінің жалпы ішкі өнімін жоғалтуда. Ол соңғы санақ бойынша жан басына шаққанда небәрі 12мың доллардан келеді. Халықтың басым көпшілігі жұмыстың сапасына емес, оның жалақысының көптігіне қызығудың нәтижесінде, басқа салаларға мамандар жетіспеуде, ал жанағы адам көп қызығатын мамандықтарда жұмыссыздық етек жаюда.
Олардың қатарына қазіргі заманда экономист, қаржыгер, заңгер, программист және тағы басқалары жатады.
Соның нәтижесінде көптеген адам жұмыссыздыққа душар болуда немесе өз біліміне сай емес ортада жұмыс атқаруда. Сонымен қатар жұмыссыздықтың көбеюі ақша көлемі азаюына да байланысты болады, ал инфляцияның төмендеуі уақытша жұмыссыздықтың пайда болуына әкеледі. Уақытша жұмыссыздық жалдамалы жұмыс істеуге әкелуі әбден мүмкін. Жалдамалы жұмыс уақытша болғандықтан, ол адамның дұрыс өмір сүруіне ешқандай кепілдік бере алмайды. Жұмыссыз адам ақшаның тапшылығынан көп қиындыққа батады, сары уайымға салынады, психологиялық күйзеліске ұшырайды, кейде оңай жолмен ақша табу үшін ірілі – ұсақ қылмыстар жасауға өзін-өзі мәжбүрлейді. Сол себептен оны теқ қана жұмыссыздық деп қарастырмай, бірнеше бақытсыздықтың бастауы ретінде қарастыруымыз керек. Әлемді алаңдатып отырған кедейшілік те осы жұмыссыздықтан да пайда болады. Ендеше еліміз дамыған елдердің қатарына қосылу үшін алдымен осы кемшіліктің орның толтырып, одан құтылудың жолдарын тауып, оған апаратын жолдарды тоқтатуымыз керек.
Сондықтан да бұл курстық жұмыстың маңызы жұмыссыздықтың мәнін түсіну, Қазақстан азаматтарының әл-ауқатын жақсарту үшін нарықтық экономиканың өзекті мәселелерінің бірі - жұмыссыздыққа қарсы мемлекет пен жеке кәсіпорындардың әлеуметтік саясат жүргізуі болып табылады.
Бұл курстық жұмыстың басты мақсаты – Қазақстан Республикасында жұмыссыздыққа қарсы жүргізілетін мемлекет пен кәсіпорынның әлеуметтік саясатын талдау және оны жетілдіру жолдарын іздеу. Жұмыссыздықтың түрлерін, себептерін ашып көрсету, оның мәнің айқындау, пайда болу жолдарын анықтау.
Бұл мақсатқа жетуде қойылған міндеттер:
-жұмыссыздық мәнін ашу және оның негізгі турлері мен формаларын атап көрсету;
-Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздық деңгейін талдау және бағалау;
-жұмыссыздық жағдайындағы мемлекет пен кәсіпорынның әлеуметтік саясатын талдау;
-елімізде жұмыссыздыққа қарсы әлеуметтік саясатты жетілдіру жолдарын атап көрсету.
Олардың қатарына қазіргі заманда экономист, қаржыгер, заңгер, программист және тағы басқалары жатады.
Соның нәтижесінде көптеген адам жұмыссыздыққа душар болуда немесе өз біліміне сай емес ортада жұмыс атқаруда. Сонымен қатар жұмыссыздықтың көбеюі ақша көлемі азаюына да байланысты болады, ал инфляцияның төмендеуі уақытша жұмыссыздықтың пайда болуына әкеледі. Уақытша жұмыссыздық жалдамалы жұмыс істеуге әкелуі әбден мүмкін. Жалдамалы жұмыс уақытша болғандықтан, ол адамның дұрыс өмір сүруіне ешқандай кепілдік бере алмайды. Жұмыссыз адам ақшаның тапшылығынан көп қиындыққа батады, сары уайымға салынады, психологиялық күйзеліске ұшырайды, кейде оңай жолмен ақша табу үшін ірілі – ұсақ қылмыстар жасауға өзін-өзі мәжбүрлейді. Сол себептен оны теқ қана жұмыссыздық деп қарастырмай, бірнеше бақытсыздықтың бастауы ретінде қарастыруымыз керек. Әлемді алаңдатып отырған кедейшілік те осы жұмыссыздықтан да пайда болады. Ендеше еліміз дамыған елдердің қатарына қосылу үшін алдымен осы кемшіліктің орның толтырып, одан құтылудың жолдарын тауып, оған апаратын жолдарды тоқтатуымыз керек.
Сондықтан да бұл курстық жұмыстың маңызы жұмыссыздықтың мәнін түсіну, Қазақстан азаматтарының әл-ауқатын жақсарту үшін нарықтық экономиканың өзекті мәселелерінің бірі - жұмыссыздыққа қарсы мемлекет пен жеке кәсіпорындардың әлеуметтік саясат жүргізуі болып табылады.
Бұл курстық жұмыстың басты мақсаты – Қазақстан Республикасында жұмыссыздыққа қарсы жүргізілетін мемлекет пен кәсіпорынның әлеуметтік саясатын талдау және оны жетілдіру жолдарын іздеу. Жұмыссыздықтың түрлерін, себептерін ашып көрсету, оның мәнің айқындау, пайда болу жолдарын анықтау.
Бұл мақсатқа жетуде қойылған міндеттер:
-жұмыссыздық мәнін ашу және оның негізгі турлері мен формаларын атап көрсету;
-Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздық деңгейін талдау және бағалау;
-жұмыссыздық жағдайындағы мемлекет пен кәсіпорынның әлеуметтік саясатын талдау;
-елімізде жұмыссыздыққа қарсы әлеуметтік саясатты жетілдіру жолдарын атап көрсету.
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
1.Темірбекова А.Б. Экономикалық теория: Оқу құралы - Алматы «Экономика». 2008- 270б.
2.Әкімбеков С., Баймұхаметова А.С., Жанайдаров І.А. Экономикалық теория. Алматы, 2002 жылы, 282 – 288б.
3.Жумабаев С.К. Еңбек рыногы экономикасы. Алматы, “Қазақ университеті”, 2003 жылы, 144 –157б.
4.Мамыров Н.Қ., Тілеужанова М.Ә. Макроэкономика. Алматы, “Экономика”, 2003 жылы, 59 – 80б.
5.КарГУ им. Е.А. Букетова, Современная экономика Казахстана, Караганда 2005 жылы, 14 – 16б.
6.Нұрмұхамедова Ш.С. “Жұмыссыздық – кедейшіліктің басты себептерінің бірі”, ҚазҰУ хабаршысы, 2005 жылы, №2, 132 – 134б.
7.Алпысбаева С.Н. “Экономика рынка труда”, Караганда, 2002 жылы, 87 – 100б.
8. 30.12.1998 жылдан №341 – 1 (22.11.1999 жылдан №483 – 1 өзгертулер) “Халықтың жұмысбастылығы туралы”, ҚР – ның заңы.
9.Қатарбаева А.А. “ҚР – да еңбек нарығындағы істің жағдайы туралы”, Справочник кадровика Казахстан, 2006 жылы, №7, 38 – 44б.
10.ҚР – ның халқын жұмыспен қамтудың 2011 – 2012 жылдарға арналған бағдарламасы.
11.Қазақстанның қысқаша статистикалық жылнамалығы. 2010 жылы, 39 – 41б.
12. «Казахстан-2030». Стратегиясы Н.Ә. Назарбаев., Алматы, 1997.
13.ҚР – ның президенті Н. Назарбаевтің Қазақстан халқына жолдауы. Астана 2008
14. Назарбаев Н.А. «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың басты мақсаты», 2006 жылғы Қазақстан халқына жолдауы.
15. Экономикалық теория. Оқулық / Әубәкіров Я. Ә., Байжумаев Б. Б. ж.б. - Алматы, 2000
16.«Қазақстан халқының экономикалық белсенділігі» 2007-2011 жылғы статистика жинағы. Астана – 2012 ж
17.«Егемен Қазақстан » газеті 2012 ж 6 сәуір
18. Қазақстан Республикасының статистикалық көрсеткіштер сайты
www.stat.gov.kz
19. I-news.kz интернет хабарлар сайты.
20. www.newskaz.kz қазақстандық жаңалық таратушы сайт.
1.Темірбекова А.Б. Экономикалық теория: Оқу құралы - Алматы «Экономика». 2008- 270б.
2.Әкімбеков С., Баймұхаметова А.С., Жанайдаров І.А. Экономикалық теория. Алматы, 2002 жылы, 282 – 288б.
3.Жумабаев С.К. Еңбек рыногы экономикасы. Алматы, “Қазақ университеті”, 2003 жылы, 144 –157б.
4.Мамыров Н.Қ., Тілеужанова М.Ә. Макроэкономика. Алматы, “Экономика”, 2003 жылы, 59 – 80б.
5.КарГУ им. Е.А. Букетова, Современная экономика Казахстана, Караганда 2005 жылы, 14 – 16б.
6.Нұрмұхамедова Ш.С. “Жұмыссыздық – кедейшіліктің басты себептерінің бірі”, ҚазҰУ хабаршысы, 2005 жылы, №2, 132 – 134б.
7.Алпысбаева С.Н. “Экономика рынка труда”, Караганда, 2002 жылы, 87 – 100б.
8. 30.12.1998 жылдан №341 – 1 (22.11.1999 жылдан №483 – 1 өзгертулер) “Халықтың жұмысбастылығы туралы”, ҚР – ның заңы.
9.Қатарбаева А.А. “ҚР – да еңбек нарығындағы істің жағдайы туралы”, Справочник кадровика Казахстан, 2006 жылы, №7, 38 – 44б.
10.ҚР – ның халқын жұмыспен қамтудың 2011 – 2012 жылдарға арналған бағдарламасы.
11.Қазақстанның қысқаша статистикалық жылнамалығы. 2010 жылы, 39 – 41б.
12. «Казахстан-2030». Стратегиясы Н.Ә. Назарбаев., Алматы, 1997.
13.ҚР – ның президенті Н. Назарбаевтің Қазақстан халқына жолдауы. Астана 2008
14. Назарбаев Н.А. «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың басты мақсаты», 2006 жылғы Қазақстан халқына жолдауы.
15. Экономикалық теория. Оқулық / Әубәкіров Я. Ә., Байжумаев Б. Б. ж.б. - Алматы, 2000
16.«Қазақстан халқының экономикалық белсенділігі» 2007-2011 жылғы статистика жинағы. Астана – 2012 ж
17.«Егемен Қазақстан » газеті 2012 ж 6 сәуір
18. Қазақстан Республикасының статистикалық көрсеткіштер сайты
www.stat.gov.kz
19. I-news.kz интернет хабарлар сайты.
20. www.newskaz.kz қазақстандық жаңалық таратушы сайт.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .3
I ЖҰМЫССЫЗДЫҚТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰЖЫРЫМДАМАЛАРЫ ... ... ... ... ...6
1.1.Жұмыссыздықтың мәні мен объективті
негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2.Жұмыссыздықтың түрлері мен формалары,
себептері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..8
1.3.Жұмыссыздық деңгейі.Оукен
заңы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
II МЕМЛЕКЕТ ПЕН КӘСІПОРЫННЫҢ ЖҰМЫССЫЗДЫҚҚА ҚАРСЫ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.1.Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздық жағдайын талдау, статистикасын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 16
2.2.Кәсіпорынның жұмыссыздыққа қарсы жүргізетін әлеуметтік саясатын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..19
2.3.Жұмыссыздыққа қарсы мемлекеттің әлеуметтік саясатын
талдау ... ... ... ...22
III ЕЛІМІЗДЕГІ ЖҰМЫССЫЗДЫҚТЫ АНЫҚТАУ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫ
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
3.1. Қазақстан республикасында жұмыссыздыққа қарсы әлеуметтік саясатты
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...25
3.2.Қазақстандағы өз бетінше жұмыспен қамтылған және жұмыссыз халықтың
санын
аныктау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. .28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Кіріспе
1991 жылы Кеңес Одағы ыдырап, оның орнына он бес тәуелсіз мемлекет
құрылған соң олардың арасындағы бұрын көп жылдар бойы қалыптасқан
экономикалық қатынастар үзілгені белгілі. Ал Қазақстан сияқты алдымен
шикізат өндіретін өндіріске маманданған және қорғаныс өнеркәсібіне жеке
бөлшектер ғана өндіретін кәсіпорындары ғана бар республикаға бұл үлкен
соққы еді.
Қазақстан осы дағдарыстан шығу үшін нарықтық экономикалық қатынастарға
көшуді жөн көрді. Ал, нарықтық қатынастарға көшуге, экономиканы
реформалауға байланысты көптеген кеңестік дәуірден кейінгі мемлекеттер
жұмыссыздық мәселелеріне душар еді. Жете дамыған нарықтық инфрақұрылым,
қалыптаса бастаған нарықтық экономикаға әсер ететін қаржылық, экономикалық
тұтқалар жағдайында көптеген әлеуметтік мәселелер, атап айтқанда, еңбек
және жұмыспен қамту саласы қауіпті сипат ала бастады. Отандық өндірістің
дамуын ынталандыратын жетерліктей қолайлы инвестициялық климаттың,
экономикалық және қаржылық тетіктердің болмауы, жалақының жоқтығы кейбір
аймақтарда әлеуметтік жанжалдың, кедейшіліктің, қайыршылықтың пайда болуына
әкелді.
Алайда 90-шы жылдары болған жұмыссыздық пен қазіргі жұмыссыздықтың
арасында үлкен айырмашылық бар. 90-шы жылдардағы жұмыссыздықты жаппай
сипатта болды деуге болады.
Бұл курстық жұмыстың өзектілігі - жұмыссыздықтың қазіргі жағдайы. Сонда
да жұмыссыздық ең өткір мәселелердің бірі болып табылады. Жұмыссыздықтың
халық арасында көп таралуы елдің экономикалық дамуына зор нұқсан келтіреді.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары еліміздегі жұмыссыздық жыл
өткен сайын азая бастады. Жұмыссыздық кез- келген жағдайда болмасын,
халықтың тұрмыс деңгейінің төмендеуіне алып келеді. Қандай мемлекет
болмасын халықтың тұрмысына, әл-ауқатының деңгейінің жоғары болуы сол елдің
экономикасының артып, барлық жағынан тез қарқынмен дәйекті дамып келе
жатқандығын көрсетеді. Осыған байланысты қазіргі таңда нарықтық
экономикамен әлеуметтік әділеттік негізіндегі жоғары өркениетті
демократиялық қоғам құру жолында әртүрлі оқиғаларды басынан кешіп отырған
республикамыздың бүгінгі тіршілігіміздің негізгі мақсаты мемлекеттегі әрбір
азаматтың бақытты өмірін және мұн-мұқтажсыз ауқатты тұрмысын қамтамасыз
ету. Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев айтқандай, Болашағымыз – жастардың
қолында дегендей, жас мамандарды көбірек жұмыспен қамтамасыз етуіміз
керек. Бірақ, елімізде бұл мәселе жиі талқыланса да, жұмыссыздық саны азаюы
тежелуде. Жұмыссыздықтың көптігінен Қазақстан өзінің жалпы ішкі өнімін
жоғалтуда. Ол соңғы санақ бойынша жан басына шаққанда небәрі 12мың
доллардан келеді. Халықтың басым көпшілігі жұмыстың сапасына емес, оның
жалақысының көптігіне қызығудың нәтижесінде, басқа салаларға мамандар
жетіспеуде, ал жанағы адам көп қызығатын мамандықтарда жұмыссыздық етек
жаюда.
Олардың қатарына қазіргі заманда экономист, қаржыгер, заңгер,
программист және тағы басқалары жатады.
Соның нәтижесінде көптеген адам жұмыссыздыққа душар болуда немесе өз
біліміне сай емес ортада жұмыс атқаруда. Сонымен қатар жұмыссыздықтың
көбеюі ақша көлемі азаюына да байланысты болады, ал инфляцияның төмендеуі
уақытша жұмыссыздықтың пайда болуына әкеледі. Уақытша жұмыссыздық жалдамалы
жұмыс істеуге әкелуі әбден мүмкін. Жалдамалы жұмыс уақытша болғандықтан, ол
адамның дұрыс өмір сүруіне ешқандай кепілдік бере алмайды. Жұмыссыз адам
ақшаның тапшылығынан көп қиындыққа батады, сары уайымға салынады,
психологиялық күйзеліске ұшырайды, кейде оңай жолмен ақша табу үшін ірілі –
ұсақ қылмыстар жасауға өзін-өзі мәжбүрлейді. Сол себептен оны теқ қана
жұмыссыздық деп қарастырмай, бірнеше бақытсыздықтың бастауы ретінде
қарастыруымыз керек. Әлемді алаңдатып отырған кедейшілік те осы
жұмыссыздықтан да пайда болады. Ендеше еліміз дамыған елдердің қатарына
қосылу үшін алдымен осы кемшіліктің орның толтырып, одан құтылудың жолдарын
тауып, оған апаратын жолдарды тоқтатуымыз керек.
Сондықтан да бұл курстық жұмыстың маңызы жұмыссыздықтың мәнін түсіну,
Қазақстан азаматтарының әл-ауқатын жақсарту үшін нарықтық экономиканың
өзекті мәселелерінің бірі - жұмыссыздыққа қарсы мемлекет пен жеке
кәсіпорындардың әлеуметтік саясат жүргізуі болып табылады.
Бұл курстық жұмыстың басты мақсаты – Қазақстан Республикасында
жұмыссыздыққа қарсы жүргізілетін мемлекет пен кәсіпорынның әлеуметтік
саясатын талдау және оны жетілдіру жолдарын іздеу. Жұмыссыздықтың түрлерін,
себептерін ашып көрсету, оның мәнің айқындау, пайда болу жолдарын анықтау.
Бұл мақсатқа жетуде қойылған міндеттер:
-жұмыссыздық мәнін ашу және оның негізгі турлері мен формаларын атап
көрсету;
-Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздық деңгейін талдау және бағалау;
-жұмыссыздық жағдайындағы мемлекет пен кәсіпорынның әлеуметтік саясатын
талдау;
-елімізде жұмыссыздыққа қарсы әлеуметтік саясатты жетілдіру жолдарын
атап көрсету.
Бұл жұмыстың объектісі - жұмыссыздық. Жұмыссыздық – еңбек нарығының
бөлінбес элементі болып табылады. Жұмысшы күші бар ересек адамдар еңбек
нарығына қатынасуына байланысты, бірнеше категорияларға бөлінеді. Сондықтан
еңбек нарығында белгілі ағымдар қалыптасады: жұмысшы күші құрамынан
шығушылар, жұмыс іздеуден бас тартқандар, жұмыс іздеуді бітіргендер, жұмыс
тапқандар және т.б. Ендеше курстық жұмыстың объектісі жұмыссыздық болса,
пәні болып еңбек нарығы қарастырылады.
Сонымен қатар, осы мәселені зерттеуде өз үлестерін қосқан ғалымдар да
аз емес. Осындай жұмыссыздықтың жасырын түрі туралы экономикалық теориялар
қалыптасқан. Классикалық модельде Адам Смитт, Давид Рикардоның пайымдауынша
Жұмысбастылықтың көлемі әрбір жұмысшының еңбекақысының ставкасына
байланысты. Ставка көп болса еңбек ресурстары толық пайдаланбайды. Еңбек
нарығы көрінбейтін қол арқылы әсер етуі мүмкін. Ал Кейнс модельінде
Экономиканың монополиялық даму кезінде, оның үстемдігіне байланысты өзін-
өзі реттеу жағдайы іске аспайды. Себебі нарықтық механизм өзінің пайдалану
процесін толық игеруі мүмкін. Жұмыссыздықты анықтау үшін Артур Оукен
заңының да қосқан үлесі зор.
Бұл жұмысты жазуда Отандық авторлардың Темірбекова А.Б; Мамыров Н.Қ;
Әкімбеков С.; Баймұхаметова А.С.; Жанайдаров І.А; т.б. және шетелдік
әдебиеттерді, мерзімді басылымдар, оқу құралдарын, ҚР-ның Статистика
бойынша Агенттігінің соңғы мәліметтері, Елбасымыздың Қазақстан халқына
жолдауы, ҚР Конституциясының заңдары кеңінен қолданылды.
Курстық жұмысты жазу барысында мен негізгі бөлімді 3 тарауға бөліп
қарастырдым. Біріншісінде жұмыссыздықтың теориялық тұжырымдамалары,
екіншісінде мемлекет пен кәсіпорындардың жұмыссыздыққа қарсы саясаты,
статистикалық деректер, үшіншіде еліміздегі жұмыссыздықты анықтау түрлері
мен жасалып жатқан саясатты жетілдіру жолдары баяндалады.
I ЖҰМЫССЫЗДЫҚТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ.
1.1.Жұмыссыздықтың мәні мен объективті негізі.
Жұмыссыздық – қоғамдық өндірісте жұмыс істегісі келетін еңбек етуге
жарамды тұрғындардың жұмыспен қамтамасыз етілмеуі. Жұмыссыздық-еңбек
нарығының бөлінбес элементі болып табылады. Қазақстан Республикасының
жұмыспен қамтамасыз ету туралы Заңына сәйкес өздеріне байланысты емес
себептермен табысы жоқ (еңбек табысы) және жұмыс істеуге дайын, қабілетті,
бірақ аталған орган оған сай келетін жұмысты ұсынбаса, жұмысы жоқ адам
сипатында мемлекеттік жұмыспен қамтамасыз ету органында тіркелген азаматтар
жұмыссыз деп танылады[1, 211.б.].
Жұмысшы күші бар ересек адамдар еңбек нарығына қатысуына байланысты
бірнеше негізгі категорияларға бөлінеді:
-еңбекке қабілетті адамдар;
-жасына және денсаулығына қарай еңбек етуге қабілеті бар адамдар.
Халықтың жекелеген категорияларға бөлінуі олардың экономиканың нарықтық
немесе нарықтық емес секторларында жұмыс істеуіне байланысты жүргізіледі.
Ересек адамдардың құрамынан нарықтық емес құрылымдарға бейімделген
институционалдық адамдарды бөліп қарау керек. Нарықтық емеске - мемлекеттік
әскер, полиция, мемлекеттік аппарат деп аталатын институттары жатады.
Жұмыспен айналысатын адамдардың қатарына экономиканың нарықтық
құрылымдарына бейімделгендер жатқызылады.
Жұмыс күшіне жұмыспен қамтылғандар мен жұмыссыздар жатады. Жұмыс
күшінің құрамына кірмейтіндер жеке категория болып бөлінеді. Осыларға
жұмысы жоқтар, бірақ жұмыс іздеу талабына сәйкес келмейтіндер жатады.
Осындай адамдарға еңбек нарығында жұмыс істеуге бейімділігі жоқ деп болжау
жасалады. Шынында жұмыс істегісі келетін, бірақ әртүрлі себептермен жұмыс
істеуден бас тартқан адамдар категориясы болады. Бұл былайша айтқанда,
жұмыс табудан күдер үзген адамдар. Адамдардың осы категориясы жұмыссыздарға
кірмейтін адамдарға жатады.
Жұмыссыздық деңгейі - бұл жұмыс істеуді қалайтындардың жалпы санының
ішінде жұмысы жоқ азаматтардың статистикалық көрсеткіші (пайыз түрінде).
Статистика агенттігі ай сайын жұмыссыздық деңгейі мен экономикалық
саясаттағы еңбек нарығының жағдайын бағалайды.
Статистикалық деректер үй шаруашылығына зерттеу жүргізу негізінде
жиналады. Анкета сұрақтарына байланысты, әрбір адам 3 түрлі санаттың
біреуіне жатады.
Жұмыссыздық жеке адам және қоғам үшін көптеген әлеуметтік-экономикалық
мәселелерді өзімен алып келеді. Жеке адам үшін ол өндірістен кету деген
сөз, қызметкер еңбек табысы көзінен айырылып, көтеріңкі психикалық жүк
көтереді. Қоғам үшін ол жоғары салық шығынына ұшыратады, адам капиталы
жойылады, қоғамның әлеуметтік жіктелуі күшейеді, жастарға байланысты
мәселелер асқынады және т.б. Сонымен қатар, бұл құбылыстың кемшіліктерін
біржақты атай берген дұрыс емес. Нарықтық экономикаға жұмыссыздықтың табиғи
деңгейі тән, жұмыс күшінің белгілі резерві әрқашанда болып тұрады. Табиғи
жұмыссыздықтың болуы нарықтық экономиканың нормальді қызметіне қажеттілігі
бар деуге болады.
Жұмыс істейтін адам деп - үй шаруасымен немесе оқумен шұғылданбайтын,
апта бойы жұмыс істейтін адамдарды осы топқа кіргіземіз. Егерде азамат жаңа
жұмысқа шығуды күтіп жұмыс істемесе, яғни уақытша босатылса немесе жұмыс
іздеп жүрсе, онда ол - жұмыссыз деп саналады. Алғашқы екі санатқа жатпайтын
азаматтар (мәселен, студентер және үй шаруасындағы әйелдер), жұмыс күші
құрамына кірмейді: олар жұмыс істемейді, іздемейді және жаңа жұмысқа көшу
кезеңін күтпейді. Жұмыс күші - жұмыссыздар мен жұмыс істейтіндердің
жиынтығы, ал жұмыссыздық деңгейі - бұл жүмыс күшінің жалпы санындағы
жұмыссыздардың пайыз түріндегі анықталуы.
Жұмыссыздық мәселелері көптен бері зерттелуде, бірақ жұмыссыз қатарына
кімді жатқызу керек, жұмыссыздық көрсеткіштері, жұмыссыздық деңгейіне әсер
ететін факторлар және тағы да басқа сұрақтар осы уақытқа дейін талқыланып
жатыр. Қазақстан жағдайында бұл мәселелер шиеленісе түсті, өйткені
экономикалық дағдарыс және әлеуметтік еңбек қатынастары күрт өзгеруіне
байланысты адам қылықтарына елеулі өзгешеліктер енді.
Қазақстан заңдарында кімді жұмыссыз қатарына жатқызу керек екені
жазылған. Статистикалық жинақтарда да бұл түсінікке анықтама берілген.
Соларға қарамастан, жұмыспен қамту және жұмыссыздықтың шын күйін бағалау
өте қиын. Мысалы: көптеген адамдар жұмыссыз қатарына жатқызылатын барлық
критерийлерге сәйкес келеді, бірақ объективті және субъективті себептермен
жұмыспен қамту жөніндегі қызмет орындарында тіркелмейді Оған себеп - осы
қызмет орындарының жұмысқа орналастыратын мүмкіншілігіне сенбеу, алыс жерде
тұруы, азаматтардың өз құқыларын білмеуі және тағы солай сияқты. Екінші
жағынан, халықтың жұмыспен қамтылуын көрсететін сандар әртүрлі себеппен
бұрмаланады: олар демалыста болуы мүмкін, ауырып жұмысқа көпке дейін
шықпайды, кәсіпорын әкімшілігінің ынтасымен өндіріс біраз уақыт тұрып
қалады және т.с.с. Қызметкерлер жұмыс істеушілер қатарында есептелінеді, ал
шынында жұмыссыз болып келеді. Біздің байқауымызша, бұндай адамдар өзін-өзі
және жақын адамдарын белгілі кәсіпорынға жататындығымен жұбатады. Бұл
құбылысты жұмыстан босамаған қызметкерлер жұмыссыздығы деп атауға болады.
Ең соңында, жұмыссыздық деңгейін есептеуде біраз адамдардың көлеңкелі
секторда істейтіндігі ескерілмейтіндігін айта кеткен жөн.
Жұмыссыз туралы көптеген анықтамаларды жинақтап қорытсақ, оған
келесідей анықтама беруге болады: жұмыссыз - ол қазіргі жалақы мен еңбек
жағдайында жұмысы жоқ, бірақ жұмыс істей алады және жұмыс іздеп жүрген
адам. Ал жұмыссыздықты - экономикалық белсенді халықтың бір бөлігін
жұмыссыздар құрайтын экономикадағы құбылыс деп білеміз.
Халықаралық еңбек ұйымының анықтамасы бойынша жұмыссыз деп табыс
әкелетін жұмысы жоқ, жұмыс істеуге дайын және соңғы төрт ай ішінде жұмысты
әр жолмен іздеген адам табылады[2, 282.б.].
1.2.Жұмыссыздықтың түрлері мен формалары, себептері.
Жұмыссыздықты әр зерттеуші әр түрлі жіктейді. Солардың біреуі
жұмыссыздықтың амалсыз және еркін түрін ажыратады. Амалсыз жұмыссыздықта
адам берілген жалақы деңгейінде жұмыс істегісі келеді, бірақ оған жұмыс
табылмайды. Еркін жұмыссыздықта (кейде күту жұмыссыздығы деп аталынады)
адам жұмыс таба алар еді, бірақ жұмыс істемегенді қалап, айлығы ұсынылған
жалақыдан жоғары жұмыс орнын іздеуді жалғастырады.
Көптеген экономикалық әдебиеттерде жұмыссыздықты мына негізгі типтерге
бөледі: фрикциондық, құрылымдық, маусымдық, циклдық және технологиялық.
Фрикциондық жұмыссыздыққа төмендегіндей сипаттар тән болып келеді.
Еңбек нарығында жұмыссыздықтың қашан болмасын, адамдардың бір жерден екінші
жерге жылжуымен және бір кәсіпорыннан басқаға жылжуымен байланысты белгілі
бір дәрежесі болады. Жұмыскерлер өздеріне ұнайтын жұмыс орнын, ал
жалдаушылары белгілі квалафикациясы бар жұмысшы күшін табу үшін уақыт
керек. Осы жұмыс іздейтін уақыт фрикциондық жұмыссыздықтың негізін құрайды.
Фрикциондық жұмыссыздық мына жағдаймен байланысты: бар вакансия туралы
информация болмағанда немесе осы информация тым қымбат болғанда,
жұмыскерлер мен бос жұмыс орындарының арасында қашан болмасын сәйкессіздік
болады. Осы жұмыссыздық дәрежесі жаңа жұмыс істеуге кеткен уақыттың жалпы
шығындарымен белгіленеді(1 айдан 3 айға дейін).
Уақытша жұмыссыздықта кейбір адамдар өз мамандықтары бойынша қызмет
түрлерін таңдау мүмкіншіліктері бар кезде "жұмысаралық" жағдайда қалады.
Кейбіреулерін жұмыстан шығарып жіберіп, олар басқа жұмыс орнын іздеп
жүреді. Басқа біреулер тұрақты жұмысын жоғалтқандықтан уақытша жұмыссыз
болады (мысалы, құрылыстағы қолайсыз ауа райы жағдайы). Сонымен қатар
жастар арасында алғаш рет жұмыс іздеп жүрген адамдар санаты жатады.
Осы жұмыссыз адамдар жаңа жұмыс орнына немесе уақытша жоғалтқан жұмысқа
қайтып келген кезде, олардың орнын басқа жұмыссыздар басады. Сондықтан, әр
түрлі себептермен жұмыссыз қалған адамдар санаты құрамын өзгертсе де, осы
жұмыссыздық типі қала береді. Жұмыс іздеп жүрген немесе жұмыс орнын алуын
күтіп отырған адамдарға экономистер "уақытша жұмыссыздар" деген термин
қолданады. (Ол жұмыстың қайта жаңғыруымен ңемесе іздеумен байланысты).
Уақытша деген анықтама бұл құбылыс мәнін нақты керсетеді. Еңбек
нарығында жұмыс орны мен жұмыс күші арасында сәйкестілік орнамайды. Уақытша
жұмыссыздар еңбек нарығына ұсынатын "білімдері бар" деп есептелінеді.
Уақытша жұмыссыздық міндетті және ерікті болып бөлінеді. Жұмысшылардың
көпшілігі жұмысаралық жағдайға өз еркімен түседі, олар өздерінің төмен
жалақылы жұмыстарын жоғары төлемақылы жұмысқа ауыстырады. Бұл жұмысшылардың
өздеріне үлкен табыс әкеледі және еңбек ресурстарының ұтымды пайдасын
арттыру дегенді білдіреді. Яғни, жалпы экономикадағы нақты өндіріс
көлемінің ұлғаюы.
Уақытша жұмыссыздық ақырындап "Құрылымдық жұмыссыздық" деп аталатын
екінші санатқа ауысады. Экономистер "құрылымдық" терминін құрамдық деген
мағынада қолданады. Уақыт өте келе технология мен сүраныс құрылымында
өзгерістер болады, олар өз алдына еңбек күшіне жиынтық сұраныс құрылымын
өзгертеді. Осы өзгерістердің нәтижесінде кейбір мамандықтарға деген сұраныс
азаяды немесе мүлде жойылады. Басқа мамандықтарға, соның ішінде жаңаларына
сұраныс көбейеді. Бұл жағдайда еңбек күші еңбек орындарының құрылымындағы
жаңа өзгерістерге бірден және толық жауап бере алмағандықтан жұмыссыздық
пайда болады. Кейбір қызметкерлердің өздерінің мамандық тәжірибелері нарық
сұранысына сәйкес келмейтініне көздері жетеді. Олардың тәжірибесі мен
іскерлігі технология мен сұраныс сипатында болған өзгерістерге байланысты
ескіріп, керексіз болып қалады. Сонымен қатар жұмысбастылықтың географиялық
құрылымы әрдайым өзгеріп тұрады. Бұған соңғы 10 жылда байқалған жұмыс
орындарының "қысқы белдеуден" - "жазғы белдеуге" миграциясы мысал бола
алады.
Уақытша және құрылымдық жұмыссыздық арасындағы айырмашылық анық емес.
Уақытша жұмыссыздарда "сатуға" болатын тәжірибе бар, ал құрылымдық
жұмыссыздар жаңа жұмыс орнына орналасуы үшін арнайы оқу курсын өтуі керек,
ал кейде тұрған жерін де ауыстыруы керек. Уақытша жұмыссыздық қысқа
мерзімді, ал құрылымдық жұмыссыздық ұзақ мерзімді, сондықтан ол қауіпті
болып саналады.
Экономикадағы құрылымдық өзгерістердің нәтижесінде бос жұмыс орындары
мен жұмыссыздардың арасындағы профессионалдық-квалификациялық және
территориялық сәйкессіздік құрылымдық жұмыссыздықтың басты себебі болып
табылады. Экономиканың дамуы құрылымдық өзгерістер тудырып отырады: жаңа
технологиялар, жаңа тауарлар пайда болады. Капиталдар нарығында сұраныс
құрылымында өзгерістер орын алып отырады. Осының нәтижесінде, жұмысшы
күшінің профессионалдық-квалификациялық құрылымында өзгерістер пайда
болады, бұл-жұмысшы күшінің тұрақты түрде территориялық және салалық қайта
бөлінуін талап етеді. Экономиканың бір секторларынан құрылымдық
өзгерістердің нәтижесінде жұмыстан айырылған жұмыскерлер, басқа салаларда
бар бос жұмыс орындарына орналаса алмаған жағдайда, құрылымдық жұмыссыздық
орын алады. Фрикциондықпен салыстырғанда құрылымдық жұмыссыздықтың мерзімі
ұзақ болады (әдетте қатарынан алты айдан артық). Құрылымдық жұмыссыздыққа
әдетте төмен квалификациялы немесе ескірген мамандығы бар жұмыскерлер
жатады және ол экономикалық жағынан артта қалған аудандардың халықтарын
қамтиды.
Маусымдық жұмыссыздық өндірістің кейбір салаларындағы өндіріс көлемінің
маусымдық ауытқуымен байланысты болады: ауыл шаруашылығы, құрылыс. Бұларда
жыл бойында еңбекке сұраныс елеулі өзгеріп тұрады.
Циклдық жұмыссыздық негізін экономикалық құлдыраумен және сұраныстың
жетімсіздігімен байланысты, өнімнің шығарылуымен және жұмыспен қамтудың
көлемдерінің циклдық ауытқулары құрайды. Циклдық жұмыссыздық жұмыссыздар
санының көбеюіне әкелетін нақты ЖҰӨ-нің азаюымен және жұмысшы күшінің бір
бөлшегінің жұмыстан босауымен байланысты болады. Циклдік жұмыссыздық
құлдырау кезеңінде, яғни жалпы немесе жиынтық шығындардың жетіспеушілігімен
сипатталатын кезеңде пайда болады. Тауарлар мен қызметтерге жиынтық сұраныс
азайғанда, жұмысбастылық төмендейді, жұмыссыздық өседі. Сол себепті циклдік
жұмыссыздықты кейде "сұраныс тапшылығына байланысты жұмыссыздық" деп те
атайды.
Жұмыссыздық себептерінің біріне жұмыс күші құрылымы мен бос жұмыс
орындары арасындағы сәйкестікті орнату үшін белгілі уақыт кезеңінің
қажеттілігі жатады. Еңбек нарығының тепе-тендік үлгісі жұмысшылар
деңгейінің бос жұмыс орындарына сәйкестігін болжайды, жұмысшы кез-келген
жұмыс орнына лайықты. Егер ол шынында солай болса, еңбек нарығы тепе-теңдік
жағдайда болып, онда жұмыс орнын жоғалту жұмыссыздықты тудырмайтын еді.
Еңбек нарығына шығарылғандар тез арада нарықта белгіленген жалақысы бар
жаңа жұмыс табар еді. Уақытша жұмыссыздықтың белгілі бір деңгейі әрқашан
ауысып тұратын нарықтық экономиканың жағдайында шарасыз. Әр түрлі
тауарларға деген сұраныс ұдайы тербелісте, ал ол осы тауарларды өндіретін
жұмысшылар еңбегіне деген сұраныстың тұрақсыздығын білдіреді. Мысалы:
дербес компьютерді енгізу жазу машиналарына сұранысты қысқартты, ал ол жазу
машинкаларын шығаратын өндірістегі еңбекке сұранысты төмендетті. Сол
уақытта электронды өнеркәсіптегі еңбекке сұраныс өсті. Одан кейін, әр аймақ
әр түрлі тауар өндіретіндіктен, еңбекке сұраныс бір уақытта елдің бір
бөлігінде өсіп, ал екіншісінде қысқаруы мүмкін. Мысалы: мұнай бағасының
өсуі Атырау сияқты мұнай өндіретін жерлерде жұмыс күшіне сұранысты
арттырады. Экономистер осындай аймақтар мен салалар бойынша еңбекке сұраныс
құрылымындағы өзгерістерді құрылымдық ығысу деп атайды.
Құрылымдық ығысу ұдайы болгандықтан және жұмысшыларға жұмыс ауыстыру
үшін белгілі уақыт қажетігінен уақытша жұмыссыздық тұрақты сипатта болады.
Құрылымдық ығыстырулар жұмысшылардың ұдайы босатылуы мен уақытша
жұмыссыздықтың жалғыз себебі емес. Одан басқа егер фирма банкротқа түссе,
егер олардың жұмысының сапасы қанағаттандырмаған жағдайда немесе олардың
нақты мамандығы қажет етілмесе жұмысшылар аяқ астынан жұмыстан шығарылады.
Жұмысшылар өздерінің мамандық қызығушылығын өзгерткен жағдайда немесе елдің
басқа ауданына көшкен кезде өз тілегімен жұмыстан шығады. Еңбек нарығында
фирмалар арасындағы сұраныс пен ұсыныстың тұрақсыздығынан уақытша
жұмыссыздық әрқашан болады.
Толық жұмысбастылық жұмыссыздықтың мүлдем жоқтығы емес. Экономистер
уақытша және құрылымдық жұмыссыздықты болмай қоймайды деп санайды, осыдан
толық жұмысбастылық ұғымы еңбек күшінің 100%-нан аз бөлігін қамтитын
жұмысбастылық болып саналады. Дәлірек айтқанда, толық жұмысбастылық
кезіндегі жұмыссыздық деңгейі уақытша және құрылымдық жұмыссыздық
деңгейлерінің қосындысына тең.
Басқа сөзбен айтқанда, толық жұмысбастылық кезінде жұмыссыздық деңгейі
циклдік жұмыссыздық нөльге тең болған жағдайға ғана жетеді. Толық
жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздықты "жұмыссыздықтың табиғи (шынайы)
деңгейі" деп те атайды. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейімен қосарланған ішкі
өнімнің нақты көлемі "экономиканың өндірістік әлеуеті" деп аталады. Бұл
толық жұмысбастылық кезіндегі экономика өндіре алатын өнімнің нақты
(шынайы) көлемі. Толық жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздық деңгейі немесе
жұмыссыздықтың табиғи деңгейі еңбек күші нарықтары тепе-теңдік жағдайында
болғанда, яғни жұмыс іздеушілер мен бос жұмыс орындардың саны сәйкес келген
жағдайда орнайды.
Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі дегеніміз - оң өлшем, өйткені уақытша
жұмыссыздарға сәйкес бос орындарды табу үшін уақыт керек. Құрылымдық
жұмыссыздарға да жұмысқа орналасу үшін оқу курстарын өтуге немесе басқа
жерге көшу үшін уақыт керек. Егер жұмыс іздеп жүрген адамдардың саны бос
жүмыс орындар санынан көп болса, онда еңбек күші нарықтары сәйкес келмейді
деген сөз. Мұндай жағдайда жиынтық сұраныс тапшылығы мен циклдік
жұмыссыздық пайда болады. Басқа жағынан қарағанда, жиынтық сұранысы артық
болған жағдайда, жұмыс күшінің жетіспеушілігі байқалады, яғни бос жұмыс
орындардың саны жұмыс іздеп жүрген адамдар санынан артық болады. Мұндай
жағдайда жұмыссыздықтың нақты деңгейі табиғи деңгейінен төмен болады. Еңбек
күші нарықтарындағы мұндай тапшылық инфляциямен қатар болады.
"Табиғи" термині экономика жұмыссыздықтың табиғи деңгейінде жұмыс
істеп, өзінің өндірістік мүмкіндігін қолданып жатыр деген ұғым бермейді.
Біздің іскерлік циклдарды қысқаша шолуымызда экономикадағы жұмыссыздық
деңгейі табиғи деңгейінен жоғары болады деп айтып кеттік. Бірақ кейде
экономикадағы жұмыссыздық деңгейі табиғи деңгейінен төмен де болуы мүмкін.
Осымен қатар, нақты және жалғал жұмыссыздық болады. Бірінші жағдайда,
адамның еңбекке қабілет және ықыласы болады, бірақ еңбек нарығында түрлі
жағдайларға байланысты ол жұмыс таба алмайды. Екінші - әртүрлі себептермен
еңбекпен айналысқысы келмейтін адамдарды сипаттайды. Жұмыссыздық ашық және
жасырынды, ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді болуы мүмкін. Ұзақ мерзімді -
циклдық және құрылымдық, ал қысқа мерзімдікке маусымдық және фрикциондық
жұмыссыздық жатады. Құрылымдық жұмыссыздықтың бір формасына технология және
жаңа жабдықтар енгізуімен байланысты және ол адамдарды машинамен
алмастырып, жұмыссыздық тудырады.
Көріну сипаты жағынан жасырын жұмыссыздық түрін ажыратады. Бұған
берілген уақыт кезінде экономикалық белсенді халық санына кірмейтін адамдар
жатады, бірақ оларға егер де ұсынылған жұмыс қолайлы келсе, жұмыс күшінің
қатарына қосылуы даяр. Қазақстан жағдайында жасырын жұмыссыздық көкейкесті
мәселе ретінде қарастырылады. Оған жұмыс істемейтін, бірақ еңбек қатынасын
кәсіпорынмен ресми түрде үзген (осы себепті жұмыс істеушілер қатарында
болып есептелінеді) және мөлшерленген жұмыс уақытында (күн, апта) жартылай
жұмыс істейтін адамдар жатады. Ал халықаралық тәжиребеде бұл жәйтті толық
жұмыс істеушілік деп атайды. Тағы да бұған қоса конверсиялық, экономикалық,
тоқырау, жоспар арасындағы жұмыссыздық түрлері болады.
Конверсиялық - әскери өндіріске кешен салаларындағы қысқартуға
байланысты болады.
Экономикалық - нарық коньюктурасының ауытқуына тауар өндірушілердің
бәсекелестік күресте жеңілуіне байланысты болады және бұл жұмыссыздықтың
түрі тұрақты сипатта болады.
Жоспар арасындағы жұмыссыздық мектеп бітіргеннен кейін оқуға түсе алмай
қалса болады.
Ал тоқырау жұмыс істегісі келмейтіндерге және де уақытша жұмыс істей
алмайтындарға байланысты. Бұл жұмыссыздық өсу қарқыны жоғары
болады[2,288.б.].
1.3. Жұмыссыздық деңгейі.Оукен заңы.
Экономика ресурстарды қаншалықты жақсы қолданатынына байланысты
сипатталады. Негізгі экономикалық ресурс жұмысбастылықты қолдайтын жұмыс
күші болады – бұл экономикалық саясаттың маңызды мақсаты. Жұмыссыздық
деңгейі – бұл жұмыс істеуді қалайтындардың жалпы санының ішінде жұмысы жоқ
азаматтардың статистикалық көрсеткіші ( пайыз түрінде ). Статистика
агенттігі ай сайын жұмыссыздық деңгейі мен экономикалық саясаттағы еңбек
нарығының жағдайын бағалайды.
Жұмыс күші – жұмыссыздар мен жұмыс істейтіндердің жиынтығы, ал
жұмыссыздық деңгейі – бұл жұмыс күшінің жалпы санындағы жұмыссыздардың
пайыз түріндегі анықталуы. Демек,
Жұмыс күші = жұмыс істейтіндер саны + жұмыссыздар саны
Жұмыссыздық деңгейі = жұмыссыздар саны * 100 %
жұмыс күшінің жалпы саны [4,60.б.].
Ол Халықаралық еңбек ұйымының (ХЕҰ) әдісі бойынша және әр мемлекеттің
арнайы заң нормаларымен есептелінеді. ХЕҰ әдісі бойынша, мемлекеттік
жұмыспен қамту органдарынан басқа қызмет орындары халықтық сұрақтану
жүргізеді. Қазақстанда жұмыссыздық деңгейін есептеумен статистика бойынша
агенттігі шұғылданады. Статистикалық мәліметтерде соңғы кезде екі көрсеткіш
есептелініп жүр: жұмыссыздықтың ресми және жалпы деңгейі.
Жұмыссыздықтың масштабын азайту мақсаты ретінде жұмыссыздықтың табиғи
деңгейіне жету көзделді. Өйткені жұмыссыздықты мүлдем жою мүмкін емес және
ондай мақсатты қойып керегі де жоқ. Толық жұмысбастылық кезеңіндегі
жұмыссыздық деңгейі уақытша және құрылымдық деңгейлерінің қосындысына тең.
Басқа сөзбен айтқанда, толық жұмысбастылық кезінде жұмыссыздық деңгейі
циклдық жұмыссыздық нольге тең болған жағдайға ғана жетеді. Толық
жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздықты “жұмыссыздықтың табиғи деңгейі” деп
те атайды. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейімен қосарланған ішкі өнімнің нақты
көлемі “экономикалық өндірістік әлеуеті” деп аталады. Бұл толық
жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздық деңгейі немесе жұмыссыздықтың табиғи
деңгейі еңбек күші нарықтары тепе – теңдік жағдайында болғанда, яғни жұмыс
іздеушілер бос жұмыс орындардың саны сәйкес келген жағдайда орнайды. Еңбек
рыногының бұл жағдайында кәсіптік – біліктілік жағынан бос жұмыс орны мен
онда жұмыс істегісі келетін адамдар арасында толық сәйкестік бар деуге
болмайды, бірақ сан жағынан ұсыныс пен сұраныс бірдей болуы мүмкін.
Жұмыссыздық нарықты қатынастардан туады, сондықтан ол экономикадағы
өзгеріспен тығыз байланысты. Жұмыс істейтіндер өзгеріс тауарлары мен
көрсетілген қызмет түрлеріне байланысты жұмыстарды атқарады, ал жұмыссыздар
– атқармайды, осыған байланысты жұмыссыздық деңгейінің жоғарылауы нақты ЖҰӨ
көлемінің төмендеуіне әсерін тигізді. Бұл жұмыссыздық деңгейі мен ЖҰӨ
көлемі арасындағы жағымсыз тәуелділік, бірінші болып осы тәуелділікті
зерттеуші, экономист Артур Оукеннің есімімен Оукен заңы деп аталды.
Оның есептеуі бойынша, егер ЖҰӨ 2,7% - ға өссе, жұмыссыздық деңгейі
өзгермейді, ал ЖҰӨ қосымша тағы 2%- ға өссе жұмыссыздық деңгейін бір
пайызға азайтады және керісінше, ЖҰӨ - нің қосымша қысқаруы жұмыссыздық
деңгейін көтереді. Оукен заңы жұмыссыздық деңгейі мен ЖҰӨ арасында
байланысты көрсетеді. Ол былай есептелінеді:
Y-Y*
((( - ß (u-u*)
Y*
Мұндағы: Y – нақты өнім көлемі;
Y* – потенциалды ЖҰӨ;
u – нақты жұмыссыздық деңгеййі;
u* - табиғи жұмыссыздық деңгеййі;
ß – эмпирикалық коэффициент.
[9, 78.б.]
Соңғы жылдардағы статистикалық мәліметтер бойынша Қазақстандағы
жұмыссыз халық пен жұмыссыздық деңгейі мынадай:
Қазақстан Республикасындағы 2012 жылғы статистика бойынша соңғы 3 жылда
жұмыссыздық көрсеткіштері:
[ 18 ]
Осымен бірінші тарауды қорытындылай кететін болсақ, жұмыссыздықтың
бірнеше түрлері бар екенін білдік. Оның халыққа әкелетін зардаптарын да
қарастырдық. Оған бірнеше себеп әсер етеді. Жұмыссыздықтың деңгейін анықтау
үшін статистикалық деректерге сүйенеміз. Жыл өткен сайын жоғарыдағы
кестеден байқағанымыздай оның пайызы азаюда. Бұл еліміз үшін қуантарлық
жәйт.
II МЕМЛЕКЕТ ПЕН КӘСІПОРЫННЫҢ ЖҰМЫССЫЗДЫҚҚА ҚАРСЫ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТЫН
ТАЛДАУ.
2.1. Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздық жағдайын талдау,
статистикасын анықтау
2011 жылы 15 жас жəне одан жоғары жастағы экономикалық тұрғыдан
белсенді халықтың саны 8,8 млн. адамға жетті, бұл 2010 жылға қарағанда
163,9
мың адамға (1,9 %-ға) артық. Экономикалық тұрғыдан белсенді халықтың жалпы
саны 4,7 млн. адамды (53,3%) – қалалық халық, 4,1 млн. адамды (46,7%) –
əйелдер құрады. Экономикалық белсенділік деңгейі 71,6%-ға қалыптасты. 2011
жылы Республиканың экономикасында 8,3 млн. адам жұмыспен қамтылды. Өткен
жылға қарағанда 187,5 мың адам (2,3%) санына өсті. Экономикалық тұрғыдан
белсенді халықты жұмыспен қамтушылық деңгейі 94,6%-ына, 15 жас жəне одан
жоғары жастағылардың – 67,8%-ына жетті.
Жұмыспен қамтылған халық арасындағы жалдамалы қызметкерлер саны 5,6%
млн. адамды немесе 67,2%, өз бетінше жұмыс істейтіндер – 2,7 млн. адамды
немесе 32,8%-ды құрады. Жалпы жұмыспен қамтылғандардың ерлер саны 4,3 млн.
адамды немесе жартысынан көбі əйелдер – 4,1 млн. адамды (48,8%) құрады.
Жұмыспен қамтылғандық құрылымындағы негізгі үлесті – 30,5%-ды 25-34 жастағы
тұлғалар, ал 22,7% – 45-54 жастағылар, 22,7%-ды – 35-44 жастағылар жəне
14,5% – 15-24 жастағы жастар құрады.
2011 жылы жұмыссыз халықтың саны 473,0 мың адамды құрады, өткен жылға
қарағанда 23,6 мың адамға (5,0 %) азайды. Жұмыссыздық деңгейі 5,4%-
ды қалыптастырды. Жалпы жұмыссыздық саны бойынша қалалық халық 270,6 мың
адамды (57,2%), ауылдық халық – 202,4 мың адамды (42,8%) құрады.
Жұмыссыздар құрылымында əрбір екіншісі - əйелдер. Тұлғалардың үлесі –
25-34 жастағылар 40,7%, 15-24 жастағылар – 12,2% құрады. Жұмыссыздардың
саны арасында жоғары білімді 117,9 мың адам (24,9%), жалпы орта білімді –
174,8 мың адам (36,9%), орта кəсіби білімді – 124,8 мың адам (26,4%).
Əрбір жұмыссыздың үшіншісі кез - келген жұмыстың жоқтығы себебі бойынша
жұмыспен қамтылмаған, 20,4% - өз еркі бойынша жұмыстан босатылғандар, 10,5%
- штаттың қысқаруына байланысты жұмыстан босатылғандар, 6,2% – оқу орнын
бітіргеннен кейін жұмыстың жоқтығынан. 2011 жылы 15 жас жəне одан жоғары
жастағы экономикалық тұрғыдан енжар (əрекетсіз) халық саны 3,5 мың адаммен
қалыптасты немесе 2010 жылмен салыстырғанда 10,4 мың адамға (0,3%) азайды.
Экономикалық тұрғыдан енжар (əрекетсіз) халық санының 1,3 млн. адамын –
ерлер (38,0%), 2,2 млн. адамын (62,0%) - əйелдер құрады [19].
Кесте 1.Жұмыссыз халықты жынысы және жасы бойынша бөлу.
Жұмыссыз халық жас топтары және жынысы бойынша
2007 2008 2009 2010 2011
Барлық халық
Жұмыссыздар 597,2 557,8 554,5 496,5 473,0
барлығы
Соның ішінде жасы:
15 0,3 0,6 0,6 1,3 1,3
16-19 35,9 18,4 15,6 8,7 7,9
20-24 90,6 77,6 71,5 56,6 50,0
25-29 119,9 112,7 129,3 105,7 107,2
30-34 90,8 87,2 82,7 73,7 85,5
35-39 57,3 59,3 53,1 52,3 48,8
40-44 56,3 43,7 48,6 49,7 43,9
45-49 60,6 55,8 55,2 54,7 42,5
50-54 47,3 51,5 52,9 49,3 46,9
55-59 32,7 37,8 36,0 34,8 27,3
60-64 5,6 13,2 9,5 9,8 12,9
Ескерту: Қазақстан халқының экономикалық белсенділігі статистикасы
[16].
Жұмыссыздық деңгейі біліміне қарай ерекше көрінеді. Өткен жылы жоғарғы
білімі бар жұмыссыздар 4,5%-ті, кәсіптік орта білімі барлар - 7,5%-ті,
жалпы орта білімі барлар - 10,4%-ті құрады. Жұмыссыздардың жалпы көлемінде
кәсіптік орта және жалпы орта білімі барлар басымдық танытады - тиісінше
25%-ті және 39,8%-ті құрайды. Бұл ретте жұмыссыз әйелдерде білім алу
деңгейі жоғары: жоғарғы білімі барлар жұмыссыздардың ішінде олар 60%,
кәсіптік орта білімі барлары - 66% болып отыр.
2011 жылы 501 мың жұмыссыз немесе 78,2% адамның экономика саласының
әртүрлі саласында еңбек қызметі тәжірибесі болды. Олардың негізгі бөлігі
(21,7%) бұрын ауыл шаруашылығында жұмыс істегендер. Сауда саласында табысты
кәсіппен жұмыссыздардың 14%, өнеркәсіпте-10%, құрылыста-7,3%, көлік пен
байланыста-5,4%, білім саласында-5,2% шұғылданған.
Жұмыссыз ерлердің қатары негізінен бұрын аграрлық секторда, құрылыста,
көлік пен байланыста жұмыс істеген адамдар есебінен, ал әйелдер қатары -
денсаулық сақтау, білім, сауда, ауыл шаруашылығы саласында жұмыс істегендер
есебінен толықты.
Жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныстың теңсіздігі, тиісті біліктіліктегі
жұмыстың жоқтығына байланысты жұмыссыздарға сұраныстың жоқтығы еңбек
нарығындағы ахуалды күрделендіре түседі. Өткен жылы 235,6 мың жұмыссыз
немесе олардың жалпы санының 36,7% "ыңғайға келетін" не кез келген жұмыстың
жоқтығын атап көрсеткен. Таратылуы, штаттың қысқаруы немесе жеке еңбек
шарты мерзімінің аяқталуына байланысты кәсіпорындар мен ұйымдардан жұмыстан
шығып қалған адамдар биылғы жылы 138,2 мың адамды немесе бүкіл
жұмыссыздардың 21,6%-ін құрады. Өз еркімен 85,3 мың адам (13,3%) жұмыстан
шыққан. Оқу орнын бітіргеннен кейін 82,8 мың адам немесе 12,9% жұмыссыз
қалған.
Соңғы жылдары ұзақ мерзімді жұмыссыздық деңгейінің төмендеуі байқалады.
Алайда ұзақ уақыт бойы жұмыс іздеп жүрген жұмыссыз адамдардың үлесі әлі де
едәуір. Биылғы жылы 229,4 мыңнан аса адамның жұмысы (кәсібі) болмады. Бұл
олардың жалпы санының 37,3% болады. Бір және одан ұзақ бойы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .3
I ЖҰМЫССЫЗДЫҚТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰЖЫРЫМДАМАЛАРЫ ... ... ... ... ...6
1.1.Жұмыссыздықтың мәні мен объективті
негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2.Жұмыссыздықтың түрлері мен формалары,
себептері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..8
1.3.Жұмыссыздық деңгейі.Оукен
заңы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
II МЕМЛЕКЕТ ПЕН КӘСІПОРЫННЫҢ ЖҰМЫССЫЗДЫҚҚА ҚАРСЫ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.1.Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздық жағдайын талдау, статистикасын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 16
2.2.Кәсіпорынның жұмыссыздыққа қарсы жүргізетін әлеуметтік саясатын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..19
2.3.Жұмыссыздыққа қарсы мемлекеттің әлеуметтік саясатын
талдау ... ... ... ...22
III ЕЛІМІЗДЕГІ ЖҰМЫССЫЗДЫҚТЫ АНЫҚТАУ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫ
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
3.1. Қазақстан республикасында жұмыссыздыққа қарсы әлеуметтік саясатты
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...25
3.2.Қазақстандағы өз бетінше жұмыспен қамтылған және жұмыссыз халықтың
санын
аныктау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. .28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Кіріспе
1991 жылы Кеңес Одағы ыдырап, оның орнына он бес тәуелсіз мемлекет
құрылған соң олардың арасындағы бұрын көп жылдар бойы қалыптасқан
экономикалық қатынастар үзілгені белгілі. Ал Қазақстан сияқты алдымен
шикізат өндіретін өндіріске маманданған және қорғаныс өнеркәсібіне жеке
бөлшектер ғана өндіретін кәсіпорындары ғана бар республикаға бұл үлкен
соққы еді.
Қазақстан осы дағдарыстан шығу үшін нарықтық экономикалық қатынастарға
көшуді жөн көрді. Ал, нарықтық қатынастарға көшуге, экономиканы
реформалауға байланысты көптеген кеңестік дәуірден кейінгі мемлекеттер
жұмыссыздық мәселелеріне душар еді. Жете дамыған нарықтық инфрақұрылым,
қалыптаса бастаған нарықтық экономикаға әсер ететін қаржылық, экономикалық
тұтқалар жағдайында көптеген әлеуметтік мәселелер, атап айтқанда, еңбек
және жұмыспен қамту саласы қауіпті сипат ала бастады. Отандық өндірістің
дамуын ынталандыратын жетерліктей қолайлы инвестициялық климаттың,
экономикалық және қаржылық тетіктердің болмауы, жалақының жоқтығы кейбір
аймақтарда әлеуметтік жанжалдың, кедейшіліктің, қайыршылықтың пайда болуына
әкелді.
Алайда 90-шы жылдары болған жұмыссыздық пен қазіргі жұмыссыздықтың
арасында үлкен айырмашылық бар. 90-шы жылдардағы жұмыссыздықты жаппай
сипатта болды деуге болады.
Бұл курстық жұмыстың өзектілігі - жұмыссыздықтың қазіргі жағдайы. Сонда
да жұмыссыздық ең өткір мәселелердің бірі болып табылады. Жұмыссыздықтың
халық арасында көп таралуы елдің экономикалық дамуына зор нұқсан келтіреді.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары еліміздегі жұмыссыздық жыл
өткен сайын азая бастады. Жұмыссыздық кез- келген жағдайда болмасын,
халықтың тұрмыс деңгейінің төмендеуіне алып келеді. Қандай мемлекет
болмасын халықтың тұрмысына, әл-ауқатының деңгейінің жоғары болуы сол елдің
экономикасының артып, барлық жағынан тез қарқынмен дәйекті дамып келе
жатқандығын көрсетеді. Осыған байланысты қазіргі таңда нарықтық
экономикамен әлеуметтік әділеттік негізіндегі жоғары өркениетті
демократиялық қоғам құру жолында әртүрлі оқиғаларды басынан кешіп отырған
республикамыздың бүгінгі тіршілігіміздің негізгі мақсаты мемлекеттегі әрбір
азаматтың бақытты өмірін және мұн-мұқтажсыз ауқатты тұрмысын қамтамасыз
ету. Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев айтқандай, Болашағымыз – жастардың
қолында дегендей, жас мамандарды көбірек жұмыспен қамтамасыз етуіміз
керек. Бірақ, елімізде бұл мәселе жиі талқыланса да, жұмыссыздық саны азаюы
тежелуде. Жұмыссыздықтың көптігінен Қазақстан өзінің жалпы ішкі өнімін
жоғалтуда. Ол соңғы санақ бойынша жан басына шаққанда небәрі 12мың
доллардан келеді. Халықтың басым көпшілігі жұмыстың сапасына емес, оның
жалақысының көптігіне қызығудың нәтижесінде, басқа салаларға мамандар
жетіспеуде, ал жанағы адам көп қызығатын мамандықтарда жұмыссыздық етек
жаюда.
Олардың қатарына қазіргі заманда экономист, қаржыгер, заңгер,
программист және тағы басқалары жатады.
Соның нәтижесінде көптеген адам жұмыссыздыққа душар болуда немесе өз
біліміне сай емес ортада жұмыс атқаруда. Сонымен қатар жұмыссыздықтың
көбеюі ақша көлемі азаюына да байланысты болады, ал инфляцияның төмендеуі
уақытша жұмыссыздықтың пайда болуына әкеледі. Уақытша жұмыссыздық жалдамалы
жұмыс істеуге әкелуі әбден мүмкін. Жалдамалы жұмыс уақытша болғандықтан, ол
адамның дұрыс өмір сүруіне ешқандай кепілдік бере алмайды. Жұмыссыз адам
ақшаның тапшылығынан көп қиындыққа батады, сары уайымға салынады,
психологиялық күйзеліске ұшырайды, кейде оңай жолмен ақша табу үшін ірілі –
ұсақ қылмыстар жасауға өзін-өзі мәжбүрлейді. Сол себептен оны теқ қана
жұмыссыздық деп қарастырмай, бірнеше бақытсыздықтың бастауы ретінде
қарастыруымыз керек. Әлемді алаңдатып отырған кедейшілік те осы
жұмыссыздықтан да пайда болады. Ендеше еліміз дамыған елдердің қатарына
қосылу үшін алдымен осы кемшіліктің орның толтырып, одан құтылудың жолдарын
тауып, оған апаратын жолдарды тоқтатуымыз керек.
Сондықтан да бұл курстық жұмыстың маңызы жұмыссыздықтың мәнін түсіну,
Қазақстан азаматтарының әл-ауқатын жақсарту үшін нарықтық экономиканың
өзекті мәселелерінің бірі - жұмыссыздыққа қарсы мемлекет пен жеке
кәсіпорындардың әлеуметтік саясат жүргізуі болып табылады.
Бұл курстық жұмыстың басты мақсаты – Қазақстан Республикасында
жұмыссыздыққа қарсы жүргізілетін мемлекет пен кәсіпорынның әлеуметтік
саясатын талдау және оны жетілдіру жолдарын іздеу. Жұмыссыздықтың түрлерін,
себептерін ашып көрсету, оның мәнің айқындау, пайда болу жолдарын анықтау.
Бұл мақсатқа жетуде қойылған міндеттер:
-жұмыссыздық мәнін ашу және оның негізгі турлері мен формаларын атап
көрсету;
-Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздық деңгейін талдау және бағалау;
-жұмыссыздық жағдайындағы мемлекет пен кәсіпорынның әлеуметтік саясатын
талдау;
-елімізде жұмыссыздыққа қарсы әлеуметтік саясатты жетілдіру жолдарын
атап көрсету.
Бұл жұмыстың объектісі - жұмыссыздық. Жұмыссыздық – еңбек нарығының
бөлінбес элементі болып табылады. Жұмысшы күші бар ересек адамдар еңбек
нарығына қатынасуына байланысты, бірнеше категорияларға бөлінеді. Сондықтан
еңбек нарығында белгілі ағымдар қалыптасады: жұмысшы күші құрамынан
шығушылар, жұмыс іздеуден бас тартқандар, жұмыс іздеуді бітіргендер, жұмыс
тапқандар және т.б. Ендеше курстық жұмыстың объектісі жұмыссыздық болса,
пәні болып еңбек нарығы қарастырылады.
Сонымен қатар, осы мәселені зерттеуде өз үлестерін қосқан ғалымдар да
аз емес. Осындай жұмыссыздықтың жасырын түрі туралы экономикалық теориялар
қалыптасқан. Классикалық модельде Адам Смитт, Давид Рикардоның пайымдауынша
Жұмысбастылықтың көлемі әрбір жұмысшының еңбекақысының ставкасына
байланысты. Ставка көп болса еңбек ресурстары толық пайдаланбайды. Еңбек
нарығы көрінбейтін қол арқылы әсер етуі мүмкін. Ал Кейнс модельінде
Экономиканың монополиялық даму кезінде, оның үстемдігіне байланысты өзін-
өзі реттеу жағдайы іске аспайды. Себебі нарықтық механизм өзінің пайдалану
процесін толық игеруі мүмкін. Жұмыссыздықты анықтау үшін Артур Оукен
заңының да қосқан үлесі зор.
Бұл жұмысты жазуда Отандық авторлардың Темірбекова А.Б; Мамыров Н.Қ;
Әкімбеков С.; Баймұхаметова А.С.; Жанайдаров І.А; т.б. және шетелдік
әдебиеттерді, мерзімді басылымдар, оқу құралдарын, ҚР-ның Статистика
бойынша Агенттігінің соңғы мәліметтері, Елбасымыздың Қазақстан халқына
жолдауы, ҚР Конституциясының заңдары кеңінен қолданылды.
Курстық жұмысты жазу барысында мен негізгі бөлімді 3 тарауға бөліп
қарастырдым. Біріншісінде жұмыссыздықтың теориялық тұжырымдамалары,
екіншісінде мемлекет пен кәсіпорындардың жұмыссыздыққа қарсы саясаты,
статистикалық деректер, үшіншіде еліміздегі жұмыссыздықты анықтау түрлері
мен жасалып жатқан саясатты жетілдіру жолдары баяндалады.
I ЖҰМЫССЫЗДЫҚТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ.
1.1.Жұмыссыздықтың мәні мен объективті негізі.
Жұмыссыздық – қоғамдық өндірісте жұмыс істегісі келетін еңбек етуге
жарамды тұрғындардың жұмыспен қамтамасыз етілмеуі. Жұмыссыздық-еңбек
нарығының бөлінбес элементі болып табылады. Қазақстан Республикасының
жұмыспен қамтамасыз ету туралы Заңына сәйкес өздеріне байланысты емес
себептермен табысы жоқ (еңбек табысы) және жұмыс істеуге дайын, қабілетті,
бірақ аталған орган оған сай келетін жұмысты ұсынбаса, жұмысы жоқ адам
сипатында мемлекеттік жұмыспен қамтамасыз ету органында тіркелген азаматтар
жұмыссыз деп танылады[1, 211.б.].
Жұмысшы күші бар ересек адамдар еңбек нарығына қатысуына байланысты
бірнеше негізгі категорияларға бөлінеді:
-еңбекке қабілетті адамдар;
-жасына және денсаулығына қарай еңбек етуге қабілеті бар адамдар.
Халықтың жекелеген категорияларға бөлінуі олардың экономиканың нарықтық
немесе нарықтық емес секторларында жұмыс істеуіне байланысты жүргізіледі.
Ересек адамдардың құрамынан нарықтық емес құрылымдарға бейімделген
институционалдық адамдарды бөліп қарау керек. Нарықтық емеске - мемлекеттік
әскер, полиция, мемлекеттік аппарат деп аталатын институттары жатады.
Жұмыспен айналысатын адамдардың қатарына экономиканың нарықтық
құрылымдарына бейімделгендер жатқызылады.
Жұмыс күшіне жұмыспен қамтылғандар мен жұмыссыздар жатады. Жұмыс
күшінің құрамына кірмейтіндер жеке категория болып бөлінеді. Осыларға
жұмысы жоқтар, бірақ жұмыс іздеу талабына сәйкес келмейтіндер жатады.
Осындай адамдарға еңбек нарығында жұмыс істеуге бейімділігі жоқ деп болжау
жасалады. Шынында жұмыс істегісі келетін, бірақ әртүрлі себептермен жұмыс
істеуден бас тартқан адамдар категориясы болады. Бұл былайша айтқанда,
жұмыс табудан күдер үзген адамдар. Адамдардың осы категориясы жұмыссыздарға
кірмейтін адамдарға жатады.
Жұмыссыздық деңгейі - бұл жұмыс істеуді қалайтындардың жалпы санының
ішінде жұмысы жоқ азаматтардың статистикалық көрсеткіші (пайыз түрінде).
Статистика агенттігі ай сайын жұмыссыздық деңгейі мен экономикалық
саясаттағы еңбек нарығының жағдайын бағалайды.
Статистикалық деректер үй шаруашылығына зерттеу жүргізу негізінде
жиналады. Анкета сұрақтарына байланысты, әрбір адам 3 түрлі санаттың
біреуіне жатады.
Жұмыссыздық жеке адам және қоғам үшін көптеген әлеуметтік-экономикалық
мәселелерді өзімен алып келеді. Жеке адам үшін ол өндірістен кету деген
сөз, қызметкер еңбек табысы көзінен айырылып, көтеріңкі психикалық жүк
көтереді. Қоғам үшін ол жоғары салық шығынына ұшыратады, адам капиталы
жойылады, қоғамның әлеуметтік жіктелуі күшейеді, жастарға байланысты
мәселелер асқынады және т.б. Сонымен қатар, бұл құбылыстың кемшіліктерін
біржақты атай берген дұрыс емес. Нарықтық экономикаға жұмыссыздықтың табиғи
деңгейі тән, жұмыс күшінің белгілі резерві әрқашанда болып тұрады. Табиғи
жұмыссыздықтың болуы нарықтық экономиканың нормальді қызметіне қажеттілігі
бар деуге болады.
Жұмыс істейтін адам деп - үй шаруасымен немесе оқумен шұғылданбайтын,
апта бойы жұмыс істейтін адамдарды осы топқа кіргіземіз. Егерде азамат жаңа
жұмысқа шығуды күтіп жұмыс істемесе, яғни уақытша босатылса немесе жұмыс
іздеп жүрсе, онда ол - жұмыссыз деп саналады. Алғашқы екі санатқа жатпайтын
азаматтар (мәселен, студентер және үй шаруасындағы әйелдер), жұмыс күші
құрамына кірмейді: олар жұмыс істемейді, іздемейді және жаңа жұмысқа көшу
кезеңін күтпейді. Жұмыс күші - жұмыссыздар мен жұмыс істейтіндердің
жиынтығы, ал жұмыссыздық деңгейі - бұл жүмыс күшінің жалпы санындағы
жұмыссыздардың пайыз түріндегі анықталуы.
Жұмыссыздық мәселелері көптен бері зерттелуде, бірақ жұмыссыз қатарына
кімді жатқызу керек, жұмыссыздық көрсеткіштері, жұмыссыздық деңгейіне әсер
ететін факторлар және тағы да басқа сұрақтар осы уақытқа дейін талқыланып
жатыр. Қазақстан жағдайында бұл мәселелер шиеленісе түсті, өйткені
экономикалық дағдарыс және әлеуметтік еңбек қатынастары күрт өзгеруіне
байланысты адам қылықтарына елеулі өзгешеліктер енді.
Қазақстан заңдарында кімді жұмыссыз қатарына жатқызу керек екені
жазылған. Статистикалық жинақтарда да бұл түсінікке анықтама берілген.
Соларға қарамастан, жұмыспен қамту және жұмыссыздықтың шын күйін бағалау
өте қиын. Мысалы: көптеген адамдар жұмыссыз қатарына жатқызылатын барлық
критерийлерге сәйкес келеді, бірақ объективті және субъективті себептермен
жұмыспен қамту жөніндегі қызмет орындарында тіркелмейді Оған себеп - осы
қызмет орындарының жұмысқа орналастыратын мүмкіншілігіне сенбеу, алыс жерде
тұруы, азаматтардың өз құқыларын білмеуі және тағы солай сияқты. Екінші
жағынан, халықтың жұмыспен қамтылуын көрсететін сандар әртүрлі себеппен
бұрмаланады: олар демалыста болуы мүмкін, ауырып жұмысқа көпке дейін
шықпайды, кәсіпорын әкімшілігінің ынтасымен өндіріс біраз уақыт тұрып
қалады және т.с.с. Қызметкерлер жұмыс істеушілер қатарында есептелінеді, ал
шынында жұмыссыз болып келеді. Біздің байқауымызша, бұндай адамдар өзін-өзі
және жақын адамдарын белгілі кәсіпорынға жататындығымен жұбатады. Бұл
құбылысты жұмыстан босамаған қызметкерлер жұмыссыздығы деп атауға болады.
Ең соңында, жұмыссыздық деңгейін есептеуде біраз адамдардың көлеңкелі
секторда істейтіндігі ескерілмейтіндігін айта кеткен жөн.
Жұмыссыз туралы көптеген анықтамаларды жинақтап қорытсақ, оған
келесідей анықтама беруге болады: жұмыссыз - ол қазіргі жалақы мен еңбек
жағдайында жұмысы жоқ, бірақ жұмыс істей алады және жұмыс іздеп жүрген
адам. Ал жұмыссыздықты - экономикалық белсенді халықтың бір бөлігін
жұмыссыздар құрайтын экономикадағы құбылыс деп білеміз.
Халықаралық еңбек ұйымының анықтамасы бойынша жұмыссыз деп табыс
әкелетін жұмысы жоқ, жұмыс істеуге дайын және соңғы төрт ай ішінде жұмысты
әр жолмен іздеген адам табылады[2, 282.б.].
1.2.Жұмыссыздықтың түрлері мен формалары, себептері.
Жұмыссыздықты әр зерттеуші әр түрлі жіктейді. Солардың біреуі
жұмыссыздықтың амалсыз және еркін түрін ажыратады. Амалсыз жұмыссыздықта
адам берілген жалақы деңгейінде жұмыс істегісі келеді, бірақ оған жұмыс
табылмайды. Еркін жұмыссыздықта (кейде күту жұмыссыздығы деп аталынады)
адам жұмыс таба алар еді, бірақ жұмыс істемегенді қалап, айлығы ұсынылған
жалақыдан жоғары жұмыс орнын іздеуді жалғастырады.
Көптеген экономикалық әдебиеттерде жұмыссыздықты мына негізгі типтерге
бөледі: фрикциондық, құрылымдық, маусымдық, циклдық және технологиялық.
Фрикциондық жұмыссыздыққа төмендегіндей сипаттар тән болып келеді.
Еңбек нарығында жұмыссыздықтың қашан болмасын, адамдардың бір жерден екінші
жерге жылжуымен және бір кәсіпорыннан басқаға жылжуымен байланысты белгілі
бір дәрежесі болады. Жұмыскерлер өздеріне ұнайтын жұмыс орнын, ал
жалдаушылары белгілі квалафикациясы бар жұмысшы күшін табу үшін уақыт
керек. Осы жұмыс іздейтін уақыт фрикциондық жұмыссыздықтың негізін құрайды.
Фрикциондық жұмыссыздық мына жағдаймен байланысты: бар вакансия туралы
информация болмағанда немесе осы информация тым қымбат болғанда,
жұмыскерлер мен бос жұмыс орындарының арасында қашан болмасын сәйкессіздік
болады. Осы жұмыссыздық дәрежесі жаңа жұмыс істеуге кеткен уақыттың жалпы
шығындарымен белгіленеді(1 айдан 3 айға дейін).
Уақытша жұмыссыздықта кейбір адамдар өз мамандықтары бойынша қызмет
түрлерін таңдау мүмкіншіліктері бар кезде "жұмысаралық" жағдайда қалады.
Кейбіреулерін жұмыстан шығарып жіберіп, олар басқа жұмыс орнын іздеп
жүреді. Басқа біреулер тұрақты жұмысын жоғалтқандықтан уақытша жұмыссыз
болады (мысалы, құрылыстағы қолайсыз ауа райы жағдайы). Сонымен қатар
жастар арасында алғаш рет жұмыс іздеп жүрген адамдар санаты жатады.
Осы жұмыссыз адамдар жаңа жұмыс орнына немесе уақытша жоғалтқан жұмысқа
қайтып келген кезде, олардың орнын басқа жұмыссыздар басады. Сондықтан, әр
түрлі себептермен жұмыссыз қалған адамдар санаты құрамын өзгертсе де, осы
жұмыссыздық типі қала береді. Жұмыс іздеп жүрген немесе жұмыс орнын алуын
күтіп отырған адамдарға экономистер "уақытша жұмыссыздар" деген термин
қолданады. (Ол жұмыстың қайта жаңғыруымен ңемесе іздеумен байланысты).
Уақытша деген анықтама бұл құбылыс мәнін нақты керсетеді. Еңбек
нарығында жұмыс орны мен жұмыс күші арасында сәйкестілік орнамайды. Уақытша
жұмыссыздар еңбек нарығына ұсынатын "білімдері бар" деп есептелінеді.
Уақытша жұмыссыздық міндетті және ерікті болып бөлінеді. Жұмысшылардың
көпшілігі жұмысаралық жағдайға өз еркімен түседі, олар өздерінің төмен
жалақылы жұмыстарын жоғары төлемақылы жұмысқа ауыстырады. Бұл жұмысшылардың
өздеріне үлкен табыс әкеледі және еңбек ресурстарының ұтымды пайдасын
арттыру дегенді білдіреді. Яғни, жалпы экономикадағы нақты өндіріс
көлемінің ұлғаюы.
Уақытша жұмыссыздық ақырындап "Құрылымдық жұмыссыздық" деп аталатын
екінші санатқа ауысады. Экономистер "құрылымдық" терминін құрамдық деген
мағынада қолданады. Уақыт өте келе технология мен сүраныс құрылымында
өзгерістер болады, олар өз алдына еңбек күшіне жиынтық сұраныс құрылымын
өзгертеді. Осы өзгерістердің нәтижесінде кейбір мамандықтарға деген сұраныс
азаяды немесе мүлде жойылады. Басқа мамандықтарға, соның ішінде жаңаларына
сұраныс көбейеді. Бұл жағдайда еңбек күші еңбек орындарының құрылымындағы
жаңа өзгерістерге бірден және толық жауап бере алмағандықтан жұмыссыздық
пайда болады. Кейбір қызметкерлердің өздерінің мамандық тәжірибелері нарық
сұранысына сәйкес келмейтініне көздері жетеді. Олардың тәжірибесі мен
іскерлігі технология мен сұраныс сипатында болған өзгерістерге байланысты
ескіріп, керексіз болып қалады. Сонымен қатар жұмысбастылықтың географиялық
құрылымы әрдайым өзгеріп тұрады. Бұған соңғы 10 жылда байқалған жұмыс
орындарының "қысқы белдеуден" - "жазғы белдеуге" миграциясы мысал бола
алады.
Уақытша және құрылымдық жұмыссыздық арасындағы айырмашылық анық емес.
Уақытша жұмыссыздарда "сатуға" болатын тәжірибе бар, ал құрылымдық
жұмыссыздар жаңа жұмыс орнына орналасуы үшін арнайы оқу курсын өтуі керек,
ал кейде тұрған жерін де ауыстыруы керек. Уақытша жұмыссыздық қысқа
мерзімді, ал құрылымдық жұмыссыздық ұзақ мерзімді, сондықтан ол қауіпті
болып саналады.
Экономикадағы құрылымдық өзгерістердің нәтижесінде бос жұмыс орындары
мен жұмыссыздардың арасындағы профессионалдық-квалификациялық және
территориялық сәйкессіздік құрылымдық жұмыссыздықтың басты себебі болып
табылады. Экономиканың дамуы құрылымдық өзгерістер тудырып отырады: жаңа
технологиялар, жаңа тауарлар пайда болады. Капиталдар нарығында сұраныс
құрылымында өзгерістер орын алып отырады. Осының нәтижесінде, жұмысшы
күшінің профессионалдық-квалификациялық құрылымында өзгерістер пайда
болады, бұл-жұмысшы күшінің тұрақты түрде территориялық және салалық қайта
бөлінуін талап етеді. Экономиканың бір секторларынан құрылымдық
өзгерістердің нәтижесінде жұмыстан айырылған жұмыскерлер, басқа салаларда
бар бос жұмыс орындарына орналаса алмаған жағдайда, құрылымдық жұмыссыздық
орын алады. Фрикциондықпен салыстырғанда құрылымдық жұмыссыздықтың мерзімі
ұзақ болады (әдетте қатарынан алты айдан артық). Құрылымдық жұмыссыздыққа
әдетте төмен квалификациялы немесе ескірген мамандығы бар жұмыскерлер
жатады және ол экономикалық жағынан артта қалған аудандардың халықтарын
қамтиды.
Маусымдық жұмыссыздық өндірістің кейбір салаларындағы өндіріс көлемінің
маусымдық ауытқуымен байланысты болады: ауыл шаруашылығы, құрылыс. Бұларда
жыл бойында еңбекке сұраныс елеулі өзгеріп тұрады.
Циклдық жұмыссыздық негізін экономикалық құлдыраумен және сұраныстың
жетімсіздігімен байланысты, өнімнің шығарылуымен және жұмыспен қамтудың
көлемдерінің циклдық ауытқулары құрайды. Циклдық жұмыссыздық жұмыссыздар
санының көбеюіне әкелетін нақты ЖҰӨ-нің азаюымен және жұмысшы күшінің бір
бөлшегінің жұмыстан босауымен байланысты болады. Циклдік жұмыссыздық
құлдырау кезеңінде, яғни жалпы немесе жиынтық шығындардың жетіспеушілігімен
сипатталатын кезеңде пайда болады. Тауарлар мен қызметтерге жиынтық сұраныс
азайғанда, жұмысбастылық төмендейді, жұмыссыздық өседі. Сол себепті циклдік
жұмыссыздықты кейде "сұраныс тапшылығына байланысты жұмыссыздық" деп те
атайды.
Жұмыссыздық себептерінің біріне жұмыс күші құрылымы мен бос жұмыс
орындары арасындағы сәйкестікті орнату үшін белгілі уақыт кезеңінің
қажеттілігі жатады. Еңбек нарығының тепе-тендік үлгісі жұмысшылар
деңгейінің бос жұмыс орындарына сәйкестігін болжайды, жұмысшы кез-келген
жұмыс орнына лайықты. Егер ол шынында солай болса, еңбек нарығы тепе-теңдік
жағдайда болып, онда жұмыс орнын жоғалту жұмыссыздықты тудырмайтын еді.
Еңбек нарығына шығарылғандар тез арада нарықта белгіленген жалақысы бар
жаңа жұмыс табар еді. Уақытша жұмыссыздықтың белгілі бір деңгейі әрқашан
ауысып тұратын нарықтық экономиканың жағдайында шарасыз. Әр түрлі
тауарларға деген сұраныс ұдайы тербелісте, ал ол осы тауарларды өндіретін
жұмысшылар еңбегіне деген сұраныстың тұрақсыздығын білдіреді. Мысалы:
дербес компьютерді енгізу жазу машиналарына сұранысты қысқартты, ал ол жазу
машинкаларын шығаратын өндірістегі еңбекке сұранысты төмендетті. Сол
уақытта электронды өнеркәсіптегі еңбекке сұраныс өсті. Одан кейін, әр аймақ
әр түрлі тауар өндіретіндіктен, еңбекке сұраныс бір уақытта елдің бір
бөлігінде өсіп, ал екіншісінде қысқаруы мүмкін. Мысалы: мұнай бағасының
өсуі Атырау сияқты мұнай өндіретін жерлерде жұмыс күшіне сұранысты
арттырады. Экономистер осындай аймақтар мен салалар бойынша еңбекке сұраныс
құрылымындағы өзгерістерді құрылымдық ығысу деп атайды.
Құрылымдық ығысу ұдайы болгандықтан және жұмысшыларға жұмыс ауыстыру
үшін белгілі уақыт қажетігінен уақытша жұмыссыздық тұрақты сипатта болады.
Құрылымдық ығыстырулар жұмысшылардың ұдайы босатылуы мен уақытша
жұмыссыздықтың жалғыз себебі емес. Одан басқа егер фирма банкротқа түссе,
егер олардың жұмысының сапасы қанағаттандырмаған жағдайда немесе олардың
нақты мамандығы қажет етілмесе жұмысшылар аяқ астынан жұмыстан шығарылады.
Жұмысшылар өздерінің мамандық қызығушылығын өзгерткен жағдайда немесе елдің
басқа ауданына көшкен кезде өз тілегімен жұмыстан шығады. Еңбек нарығында
фирмалар арасындағы сұраныс пен ұсыныстың тұрақсыздығынан уақытша
жұмыссыздық әрқашан болады.
Толық жұмысбастылық жұмыссыздықтың мүлдем жоқтығы емес. Экономистер
уақытша және құрылымдық жұмыссыздықты болмай қоймайды деп санайды, осыдан
толық жұмысбастылық ұғымы еңбек күшінің 100%-нан аз бөлігін қамтитын
жұмысбастылық болып саналады. Дәлірек айтқанда, толық жұмысбастылық
кезіндегі жұмыссыздық деңгейі уақытша және құрылымдық жұмыссыздық
деңгейлерінің қосындысына тең.
Басқа сөзбен айтқанда, толық жұмысбастылық кезінде жұмыссыздық деңгейі
циклдік жұмыссыздық нөльге тең болған жағдайға ғана жетеді. Толық
жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздықты "жұмыссыздықтың табиғи (шынайы)
деңгейі" деп те атайды. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейімен қосарланған ішкі
өнімнің нақты көлемі "экономиканың өндірістік әлеуеті" деп аталады. Бұл
толық жұмысбастылық кезіндегі экономика өндіре алатын өнімнің нақты
(шынайы) көлемі. Толық жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздық деңгейі немесе
жұмыссыздықтың табиғи деңгейі еңбек күші нарықтары тепе-теңдік жағдайында
болғанда, яғни жұмыс іздеушілер мен бос жұмыс орындардың саны сәйкес келген
жағдайда орнайды.
Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі дегеніміз - оң өлшем, өйткені уақытша
жұмыссыздарға сәйкес бос орындарды табу үшін уақыт керек. Құрылымдық
жұмыссыздарға да жұмысқа орналасу үшін оқу курстарын өтуге немесе басқа
жерге көшу үшін уақыт керек. Егер жұмыс іздеп жүрген адамдардың саны бос
жүмыс орындар санынан көп болса, онда еңбек күші нарықтары сәйкес келмейді
деген сөз. Мұндай жағдайда жиынтық сұраныс тапшылығы мен циклдік
жұмыссыздық пайда болады. Басқа жағынан қарағанда, жиынтық сұранысы артық
болған жағдайда, жұмыс күшінің жетіспеушілігі байқалады, яғни бос жұмыс
орындардың саны жұмыс іздеп жүрген адамдар санынан артық болады. Мұндай
жағдайда жұмыссыздықтың нақты деңгейі табиғи деңгейінен төмен болады. Еңбек
күші нарықтарындағы мұндай тапшылық инфляциямен қатар болады.
"Табиғи" термині экономика жұмыссыздықтың табиғи деңгейінде жұмыс
істеп, өзінің өндірістік мүмкіндігін қолданып жатыр деген ұғым бермейді.
Біздің іскерлік циклдарды қысқаша шолуымызда экономикадағы жұмыссыздық
деңгейі табиғи деңгейінен жоғары болады деп айтып кеттік. Бірақ кейде
экономикадағы жұмыссыздық деңгейі табиғи деңгейінен төмен де болуы мүмкін.
Осымен қатар, нақты және жалғал жұмыссыздық болады. Бірінші жағдайда,
адамның еңбекке қабілет және ықыласы болады, бірақ еңбек нарығында түрлі
жағдайларға байланысты ол жұмыс таба алмайды. Екінші - әртүрлі себептермен
еңбекпен айналысқысы келмейтін адамдарды сипаттайды. Жұмыссыздық ашық және
жасырынды, ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді болуы мүмкін. Ұзақ мерзімді -
циклдық және құрылымдық, ал қысқа мерзімдікке маусымдық және фрикциондық
жұмыссыздық жатады. Құрылымдық жұмыссыздықтың бір формасына технология және
жаңа жабдықтар енгізуімен байланысты және ол адамдарды машинамен
алмастырып, жұмыссыздық тудырады.
Көріну сипаты жағынан жасырын жұмыссыздық түрін ажыратады. Бұған
берілген уақыт кезінде экономикалық белсенді халық санына кірмейтін адамдар
жатады, бірақ оларға егер де ұсынылған жұмыс қолайлы келсе, жұмыс күшінің
қатарына қосылуы даяр. Қазақстан жағдайында жасырын жұмыссыздық көкейкесті
мәселе ретінде қарастырылады. Оған жұмыс істемейтін, бірақ еңбек қатынасын
кәсіпорынмен ресми түрде үзген (осы себепті жұмыс істеушілер қатарында
болып есептелінеді) және мөлшерленген жұмыс уақытында (күн, апта) жартылай
жұмыс істейтін адамдар жатады. Ал халықаралық тәжиребеде бұл жәйтті толық
жұмыс істеушілік деп атайды. Тағы да бұған қоса конверсиялық, экономикалық,
тоқырау, жоспар арасындағы жұмыссыздық түрлері болады.
Конверсиялық - әскери өндіріске кешен салаларындағы қысқартуға
байланысты болады.
Экономикалық - нарық коньюктурасының ауытқуына тауар өндірушілердің
бәсекелестік күресте жеңілуіне байланысты болады және бұл жұмыссыздықтың
түрі тұрақты сипатта болады.
Жоспар арасындағы жұмыссыздық мектеп бітіргеннен кейін оқуға түсе алмай
қалса болады.
Ал тоқырау жұмыс істегісі келмейтіндерге және де уақытша жұмыс істей
алмайтындарға байланысты. Бұл жұмыссыздық өсу қарқыны жоғары
болады[2,288.б.].
1.3. Жұмыссыздық деңгейі.Оукен заңы.
Экономика ресурстарды қаншалықты жақсы қолданатынына байланысты
сипатталады. Негізгі экономикалық ресурс жұмысбастылықты қолдайтын жұмыс
күші болады – бұл экономикалық саясаттың маңызды мақсаты. Жұмыссыздық
деңгейі – бұл жұмыс істеуді қалайтындардың жалпы санының ішінде жұмысы жоқ
азаматтардың статистикалық көрсеткіші ( пайыз түрінде ). Статистика
агенттігі ай сайын жұмыссыздық деңгейі мен экономикалық саясаттағы еңбек
нарығының жағдайын бағалайды.
Жұмыс күші – жұмыссыздар мен жұмыс істейтіндердің жиынтығы, ал
жұмыссыздық деңгейі – бұл жұмыс күшінің жалпы санындағы жұмыссыздардың
пайыз түріндегі анықталуы. Демек,
Жұмыс күші = жұмыс істейтіндер саны + жұмыссыздар саны
Жұмыссыздық деңгейі = жұмыссыздар саны * 100 %
жұмыс күшінің жалпы саны [4,60.б.].
Ол Халықаралық еңбек ұйымының (ХЕҰ) әдісі бойынша және әр мемлекеттің
арнайы заң нормаларымен есептелінеді. ХЕҰ әдісі бойынша, мемлекеттік
жұмыспен қамту органдарынан басқа қызмет орындары халықтық сұрақтану
жүргізеді. Қазақстанда жұмыссыздық деңгейін есептеумен статистика бойынша
агенттігі шұғылданады. Статистикалық мәліметтерде соңғы кезде екі көрсеткіш
есептелініп жүр: жұмыссыздықтың ресми және жалпы деңгейі.
Жұмыссыздықтың масштабын азайту мақсаты ретінде жұмыссыздықтың табиғи
деңгейіне жету көзделді. Өйткені жұмыссыздықты мүлдем жою мүмкін емес және
ондай мақсатты қойып керегі де жоқ. Толық жұмысбастылық кезеңіндегі
жұмыссыздық деңгейі уақытша және құрылымдық деңгейлерінің қосындысына тең.
Басқа сөзбен айтқанда, толық жұмысбастылық кезінде жұмыссыздық деңгейі
циклдық жұмыссыздық нольге тең болған жағдайға ғана жетеді. Толық
жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздықты “жұмыссыздықтың табиғи деңгейі” деп
те атайды. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейімен қосарланған ішкі өнімнің нақты
көлемі “экономикалық өндірістік әлеуеті” деп аталады. Бұл толық
жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздық деңгейі немесе жұмыссыздықтың табиғи
деңгейі еңбек күші нарықтары тепе – теңдік жағдайында болғанда, яғни жұмыс
іздеушілер бос жұмыс орындардың саны сәйкес келген жағдайда орнайды. Еңбек
рыногының бұл жағдайында кәсіптік – біліктілік жағынан бос жұмыс орны мен
онда жұмыс істегісі келетін адамдар арасында толық сәйкестік бар деуге
болмайды, бірақ сан жағынан ұсыныс пен сұраныс бірдей болуы мүмкін.
Жұмыссыздық нарықты қатынастардан туады, сондықтан ол экономикадағы
өзгеріспен тығыз байланысты. Жұмыс істейтіндер өзгеріс тауарлары мен
көрсетілген қызмет түрлеріне байланысты жұмыстарды атқарады, ал жұмыссыздар
– атқармайды, осыған байланысты жұмыссыздық деңгейінің жоғарылауы нақты ЖҰӨ
көлемінің төмендеуіне әсерін тигізді. Бұл жұмыссыздық деңгейі мен ЖҰӨ
көлемі арасындағы жағымсыз тәуелділік, бірінші болып осы тәуелділікті
зерттеуші, экономист Артур Оукеннің есімімен Оукен заңы деп аталды.
Оның есептеуі бойынша, егер ЖҰӨ 2,7% - ға өссе, жұмыссыздық деңгейі
өзгермейді, ал ЖҰӨ қосымша тағы 2%- ға өссе жұмыссыздық деңгейін бір
пайызға азайтады және керісінше, ЖҰӨ - нің қосымша қысқаруы жұмыссыздық
деңгейін көтереді. Оукен заңы жұмыссыздық деңгейі мен ЖҰӨ арасында
байланысты көрсетеді. Ол былай есептелінеді:
Y-Y*
((( - ß (u-u*)
Y*
Мұндағы: Y – нақты өнім көлемі;
Y* – потенциалды ЖҰӨ;
u – нақты жұмыссыздық деңгеййі;
u* - табиғи жұмыссыздық деңгеййі;
ß – эмпирикалық коэффициент.
[9, 78.б.]
Соңғы жылдардағы статистикалық мәліметтер бойынша Қазақстандағы
жұмыссыз халық пен жұмыссыздық деңгейі мынадай:
Қазақстан Республикасындағы 2012 жылғы статистика бойынша соңғы 3 жылда
жұмыссыздық көрсеткіштері:
[ 18 ]
Осымен бірінші тарауды қорытындылай кететін болсақ, жұмыссыздықтың
бірнеше түрлері бар екенін білдік. Оның халыққа әкелетін зардаптарын да
қарастырдық. Оған бірнеше себеп әсер етеді. Жұмыссыздықтың деңгейін анықтау
үшін статистикалық деректерге сүйенеміз. Жыл өткен сайын жоғарыдағы
кестеден байқағанымыздай оның пайызы азаюда. Бұл еліміз үшін қуантарлық
жәйт.
II МЕМЛЕКЕТ ПЕН КӘСІПОРЫННЫҢ ЖҰМЫССЫЗДЫҚҚА ҚАРСЫ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТЫН
ТАЛДАУ.
2.1. Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздық жағдайын талдау,
статистикасын анықтау
2011 жылы 15 жас жəне одан жоғары жастағы экономикалық тұрғыдан
белсенді халықтың саны 8,8 млн. адамға жетті, бұл 2010 жылға қарағанда
163,9
мың адамға (1,9 %-ға) артық. Экономикалық тұрғыдан белсенді халықтың жалпы
саны 4,7 млн. адамды (53,3%) – қалалық халық, 4,1 млн. адамды (46,7%) –
əйелдер құрады. Экономикалық белсенділік деңгейі 71,6%-ға қалыптасты. 2011
жылы Республиканың экономикасында 8,3 млн. адам жұмыспен қамтылды. Өткен
жылға қарағанда 187,5 мың адам (2,3%) санына өсті. Экономикалық тұрғыдан
белсенді халықты жұмыспен қамтушылық деңгейі 94,6%-ына, 15 жас жəне одан
жоғары жастағылардың – 67,8%-ына жетті.
Жұмыспен қамтылған халық арасындағы жалдамалы қызметкерлер саны 5,6%
млн. адамды немесе 67,2%, өз бетінше жұмыс істейтіндер – 2,7 млн. адамды
немесе 32,8%-ды құрады. Жалпы жұмыспен қамтылғандардың ерлер саны 4,3 млн.
адамды немесе жартысынан көбі əйелдер – 4,1 млн. адамды (48,8%) құрады.
Жұмыспен қамтылғандық құрылымындағы негізгі үлесті – 30,5%-ды 25-34 жастағы
тұлғалар, ал 22,7% – 45-54 жастағылар, 22,7%-ды – 35-44 жастағылар жəне
14,5% – 15-24 жастағы жастар құрады.
2011 жылы жұмыссыз халықтың саны 473,0 мың адамды құрады, өткен жылға
қарағанда 23,6 мың адамға (5,0 %) азайды. Жұмыссыздық деңгейі 5,4%-
ды қалыптастырды. Жалпы жұмыссыздық саны бойынша қалалық халық 270,6 мың
адамды (57,2%), ауылдық халық – 202,4 мың адамды (42,8%) құрады.
Жұмыссыздар құрылымында əрбір екіншісі - əйелдер. Тұлғалардың үлесі –
25-34 жастағылар 40,7%, 15-24 жастағылар – 12,2% құрады. Жұмыссыздардың
саны арасында жоғары білімді 117,9 мың адам (24,9%), жалпы орта білімді –
174,8 мың адам (36,9%), орта кəсіби білімді – 124,8 мың адам (26,4%).
Əрбір жұмыссыздың үшіншісі кез - келген жұмыстың жоқтығы себебі бойынша
жұмыспен қамтылмаған, 20,4% - өз еркі бойынша жұмыстан босатылғандар, 10,5%
- штаттың қысқаруына байланысты жұмыстан босатылғандар, 6,2% – оқу орнын
бітіргеннен кейін жұмыстың жоқтығынан. 2011 жылы 15 жас жəне одан жоғары
жастағы экономикалық тұрғыдан енжар (əрекетсіз) халық саны 3,5 мың адаммен
қалыптасты немесе 2010 жылмен салыстырғанда 10,4 мың адамға (0,3%) азайды.
Экономикалық тұрғыдан енжар (əрекетсіз) халық санының 1,3 млн. адамын –
ерлер (38,0%), 2,2 млн. адамын (62,0%) - əйелдер құрады [19].
Кесте 1.Жұмыссыз халықты жынысы және жасы бойынша бөлу.
Жұмыссыз халық жас топтары және жынысы бойынша
2007 2008 2009 2010 2011
Барлық халық
Жұмыссыздар 597,2 557,8 554,5 496,5 473,0
барлығы
Соның ішінде жасы:
15 0,3 0,6 0,6 1,3 1,3
16-19 35,9 18,4 15,6 8,7 7,9
20-24 90,6 77,6 71,5 56,6 50,0
25-29 119,9 112,7 129,3 105,7 107,2
30-34 90,8 87,2 82,7 73,7 85,5
35-39 57,3 59,3 53,1 52,3 48,8
40-44 56,3 43,7 48,6 49,7 43,9
45-49 60,6 55,8 55,2 54,7 42,5
50-54 47,3 51,5 52,9 49,3 46,9
55-59 32,7 37,8 36,0 34,8 27,3
60-64 5,6 13,2 9,5 9,8 12,9
Ескерту: Қазақстан халқының экономикалық белсенділігі статистикасы
[16].
Жұмыссыздық деңгейі біліміне қарай ерекше көрінеді. Өткен жылы жоғарғы
білімі бар жұмыссыздар 4,5%-ті, кәсіптік орта білімі барлар - 7,5%-ті,
жалпы орта білімі барлар - 10,4%-ті құрады. Жұмыссыздардың жалпы көлемінде
кәсіптік орта және жалпы орта білімі барлар басымдық танытады - тиісінше
25%-ті және 39,8%-ті құрайды. Бұл ретте жұмыссыз әйелдерде білім алу
деңгейі жоғары: жоғарғы білімі барлар жұмыссыздардың ішінде олар 60%,
кәсіптік орта білімі барлары - 66% болып отыр.
2011 жылы 501 мың жұмыссыз немесе 78,2% адамның экономика саласының
әртүрлі саласында еңбек қызметі тәжірибесі болды. Олардың негізгі бөлігі
(21,7%) бұрын ауыл шаруашылығында жұмыс істегендер. Сауда саласында табысты
кәсіппен жұмыссыздардың 14%, өнеркәсіпте-10%, құрылыста-7,3%, көлік пен
байланыста-5,4%, білім саласында-5,2% шұғылданған.
Жұмыссыз ерлердің қатары негізінен бұрын аграрлық секторда, құрылыста,
көлік пен байланыста жұмыс істеген адамдар есебінен, ал әйелдер қатары -
денсаулық сақтау, білім, сауда, ауыл шаруашылығы саласында жұмыс істегендер
есебінен толықты.
Жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныстың теңсіздігі, тиісті біліктіліктегі
жұмыстың жоқтығына байланысты жұмыссыздарға сұраныстың жоқтығы еңбек
нарығындағы ахуалды күрделендіре түседі. Өткен жылы 235,6 мың жұмыссыз
немесе олардың жалпы санының 36,7% "ыңғайға келетін" не кез келген жұмыстың
жоқтығын атап көрсеткен. Таратылуы, штаттың қысқаруы немесе жеке еңбек
шарты мерзімінің аяқталуына байланысты кәсіпорындар мен ұйымдардан жұмыстан
шығып қалған адамдар биылғы жылы 138,2 мың адамды немесе бүкіл
жұмыссыздардың 21,6%-ін құрады. Өз еркімен 85,3 мың адам (13,3%) жұмыстан
шыққан. Оқу орнын бітіргеннен кейін 82,8 мың адам немесе 12,9% жұмыссыз
қалған.
Соңғы жылдары ұзақ мерзімді жұмыссыздық деңгейінің төмендеуі байқалады.
Алайда ұзақ уақыт бойы жұмыс іздеп жүрген жұмыссыз адамдардың үлесі әлі де
едәуір. Биылғы жылы 229,4 мыңнан аса адамның жұмысы (кәсібі) болмады. Бұл
олардың жалпы санының 37,3% болады. Бір және одан ұзақ бойы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz