Заңды жауапкершіліктің жекелеген мәселелері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 ЗАҢДЫ ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ МАЗМҰНЫН , МАҚСАТЫ МЕН
ҚЫЗМЕТІН ЗЕРТТЕУДІҢ КЕЙБІР ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ..7
1.1 Заңды жауапкершілік қағидасы жүйесіндегі гуманизм қағидасы ... ... ... ... ...7
1.2 Заңды жауапкершіліктің заңды негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
1.3 Заңды жауапкершілік институттың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ...16
2 ЗАҢДЫ ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ ЖЕКЕЛЕГЕН МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... .21
2.1 Азаматтық.құқықтық жауапкершіліктің ұғымы және формалары ... ... ... ...21
2.2 Халықаралық құқықпен Қазақстан заңнамасы бойынша геноцид
қылмысы үшін жауапкершілік түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.3 Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін жауапкершіліктің түсінігі және
оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
3 ӘКІМШІЛІК ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ ТӘЖІРБИЕЛІК МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ..64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
А.ҚОСЫМША. ЗАҢДЫ ЖАУАПКЕРШІЛІК НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 ЗАҢДЫ ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ МАЗМҰНЫН , МАҚСАТЫ МЕН
ҚЫЗМЕТІН ЗЕРТТЕУДІҢ КЕЙБІР ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ..7
1.1 Заңды жауапкершілік қағидасы жүйесіндегі гуманизм қағидасы ... ... ... ... ...7
1.2 Заңды жауапкершіліктің заңды негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
1.3 Заңды жауапкершілік институттың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ...16
2 ЗАҢДЫ ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ ЖЕКЕЛЕГЕН МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... .21
2.1 Азаматтық.құқықтық жауапкершіліктің ұғымы және формалары ... ... ... ...21
2.2 Халықаралық құқықпен Қазақстан заңнамасы бойынша геноцид
қылмысы үшін жауапкершілік түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.3 Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін жауапкершіліктің түсінігі және
оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
3 ӘКІМШІЛІК ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ ТӘЖІРБИЕЛІК МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ..64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
А.ҚОСЫМША. ЗАҢДЫ ЖАУАПКЕРШІЛІК НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
КІРІСПЕ
Заңды жауапкершілік жасалған құқық бұзушылыққа сәйкес қолданы-латын, кінәлі жанның жеке, мүліктік немесе ұйымдастырушылық сипаттағы айырылушылықтарымен байланысты болатын мемлекеттік мәжбүр ету шара-лары.
Заңды жауапкершілік - жеке адам, қоғам, мемлекеттің мұддесін корғай-тын бірден-бір жол болып табылады. Ол құқықтық нормалардың бұзылуы нәтижесінде пайда болып, құқық бұзуға мемлекеттік күштеу шарасын қолдану нысанымен сипатталады. Құқық бұзушыға жауапкершіліктің белгілі бір шарасы көзделген кұқықтық норманың санкциясын қолданудан тұрады.
Заңды жауапкершіліктің заңды негізі - құқық бұзушылық болып табыла-ды. Егерде субъектінің іс-әрекеті құқық бұзушылықтың белгілеріне сәйкес кел-месе онда ол заңды жауапкершілікке тартылмайды.
Құқықта құқықтық қатынастарды реттеу үшін заңды жауапкершілік қолданылады. Заңды жауапкершілікке тарту құқық бұзушылықты қалпына келтірудің тиімді жолы болып табылады.
Заңды жауапкершілік заңға және шартқа сәйкес жүзеге асырылады. Құқық бұзушылық заң талабынан ауытқуы жауапкершілікке әкеліп соғады. Азаматтарды және заңды тұлғалардың құқығын қорғау жауапкершілік арқылы жүзеге асырылады.
Алайда, жауапкершілік заңнан немесе шарттан тыс көзделуі мүмкін. Жауапкершілік заң шеңберінен аспауы тиіс. Заңды жауапкершілікті қолдану үшін «жауапкершілік» түсінігін анықтап алуымыз қажет. Жауапкершілік туралы ғалымдардың әртүрлі пікірі қалыптасқан.
Заңды жауапкершілікті қолдану арқылы әділетке жету үшін барлық жағдайларды қарастырған. Алайда қоғамның даму барысында түсінігі туралы теориялар мен тұжырымдардың жаңа түсінігіне бастама болады.
Жауаптылықтың тәрбиелік функциясы айырықша мәнге ие.
Зерттеу тақырыбымыздың мақсаты мен мазмұны ескере отырып, негізінен, азаматтық- құқық жауапкершіліктің тәрбиелік аспектілерін қаралап көрелік. Аталған мәселелерді зерттеумен айналысып жүрген Қазақстандық ғалымдар Ю.Г. Балин, М.К.Сүлейменов, А.Г. Диденко, О.Ихсанов және ресейлік ғалым Е.А. Ивановтардың пікірінше заңды жауапкершіліктің ескерту- тәрбиелік функциясының айқындаушы маңызы зор.
Бәрімізге мәлім, жауапкершілік әлеуметтік өмір аясында адам, қоғамның табиғи өмір сүруі үшін қажетті жағдай туғызуға себепті салдарын тигізетін еркіндікті (соның ішінде ой еркіндігінде) қамтамасыз етуге қабілетті, жауап-кершілікті адамдардың мінез-құлқын қалыптастыру құралы болып табылады. Олай болса, жауапкершілік пен еркіндік өзара байланысты әрі бір-біріне себепті салдарлық құбылыстар. Еркіндік істің байыбын барлай отырып, дұрыс шешім қабілеттілігінен басқа ешнәрсе емес. Еркіндік немесе шешім қабыл-дауға жағдай тудырған болса, жауапкершілік те арта түседі. Еркіндік шектелген, шектелілген жерде жауапсыздыққа, заңға қайшы келетін мінез-құлыққа әкеліп соқтыратын психологиялық деформацияға жол ашылады.
Заңды жауапкершілік жасалған құқық бұзушылыққа сәйкес қолданы-латын, кінәлі жанның жеке, мүліктік немесе ұйымдастырушылық сипаттағы айырылушылықтарымен байланысты болатын мемлекеттік мәжбүр ету шара-лары.
Заңды жауапкершілік - жеке адам, қоғам, мемлекеттің мұддесін корғай-тын бірден-бір жол болып табылады. Ол құқықтық нормалардың бұзылуы нәтижесінде пайда болып, құқық бұзуға мемлекеттік күштеу шарасын қолдану нысанымен сипатталады. Құқық бұзушыға жауапкершіліктің белгілі бір шарасы көзделген кұқықтық норманың санкциясын қолданудан тұрады.
Заңды жауапкершіліктің заңды негізі - құқық бұзушылық болып табыла-ды. Егерде субъектінің іс-әрекеті құқық бұзушылықтың белгілеріне сәйкес кел-месе онда ол заңды жауапкершілікке тартылмайды.
Құқықта құқықтық қатынастарды реттеу үшін заңды жауапкершілік қолданылады. Заңды жауапкершілікке тарту құқық бұзушылықты қалпына келтірудің тиімді жолы болып табылады.
Заңды жауапкершілік заңға және шартқа сәйкес жүзеге асырылады. Құқық бұзушылық заң талабынан ауытқуы жауапкершілікке әкеліп соғады. Азаматтарды және заңды тұлғалардың құқығын қорғау жауапкершілік арқылы жүзеге асырылады.
Алайда, жауапкершілік заңнан немесе шарттан тыс көзделуі мүмкін. Жауапкершілік заң шеңберінен аспауы тиіс. Заңды жауапкершілікті қолдану үшін «жауапкершілік» түсінігін анықтап алуымыз қажет. Жауапкершілік туралы ғалымдардың әртүрлі пікірі қалыптасқан.
Заңды жауапкершілікті қолдану арқылы әділетке жету үшін барлық жағдайларды қарастырған. Алайда қоғамның даму барысында түсінігі туралы теориялар мен тұжырымдардың жаңа түсінігіне бастама болады.
Жауаптылықтың тәрбиелік функциясы айырықша мәнге ие.
Зерттеу тақырыбымыздың мақсаты мен мазмұны ескере отырып, негізінен, азаматтық- құқық жауапкершіліктің тәрбиелік аспектілерін қаралап көрелік. Аталған мәселелерді зерттеумен айналысып жүрген Қазақстандық ғалымдар Ю.Г. Балин, М.К.Сүлейменов, А.Г. Диденко, О.Ихсанов және ресейлік ғалым Е.А. Ивановтардың пікірінше заңды жауапкершіліктің ескерту- тәрбиелік функциясының айқындаушы маңызы зор.
Бәрімізге мәлім, жауапкершілік әлеуметтік өмір аясында адам, қоғамның табиғи өмір сүруі үшін қажетті жағдай туғызуға себепті салдарын тигізетін еркіндікті (соның ішінде ой еркіндігінде) қамтамасыз етуге қабілетті, жауап-кершілікті адамдардың мінез-құлқын қалыптастыру құралы болып табылады. Олай болса, жауапкершілік пен еркіндік өзара байланысты әрі бір-біріне себепті салдарлық құбылыстар. Еркіндік істің байыбын барлай отырып, дұрыс шешім қабілеттілігінен басқа ешнәрсе емес. Еркіндік немесе шешім қабыл-дауға жағдай тудырған болса, жауапкершілік те арта түседі. Еркіндік шектелген, шектелілген жерде жауапсыздыққа, заңға қайшы келетін мінез-құлыққа әкеліп соқтыратын психологиялық деформацияға жол ашылады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы – Алматы: Жеті Жарғы, 2005. –
96 б.
2 Франк С.Л. Духовные основы общества. Введение в социальную философию
// Русское зарубежье. Л., 1991. – С.254.
3 Маркс К. Энгельс Ф. Сочинения. 2-e издание. – Т. 46, ч. 1. – C. 214.
4 Цыбулевская О.И. Юридическая ответственность // Теория государства и
права / Под ред. Н.И. Матузова, А.В. Малько. - М., 1997. - С. 680.
5 Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексі. – Алматы: ЮРИСТ. 2001. –
142 б.
6 Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы. Қазақстан Республи-
касында өлім жазасына мораторий еңгізу туралы 2003 ж., 17 желтоқсан №
1251. // Егемен Қазақстан. - 2002. - 23 желтоқсан.
7 Қазақстан Республикасының Заңы. Нормативтік құқықтық актілер туралы
1998 ж., 24 наурыз N 213. – Қазақстан Республикасы Парламентінің
Жаршысы, 1998 ж., 2-3, 25-құжат.
8 Оспанов К.И. Основы права: Учебное пособие. Алматы: Жеті жарғы, 2007.
9 Венгеров А. Б. Теория государства и права. М.: Юриспруденция, 1996.
10 Иваненко О.Ф. Некоторые проблемы теории юридической ответственности.
– Волгоград, 1979. Выпуск 9. - С.4.
11 Базылев Б.Т. Юридическая ответственность как охранительное
правоотношение.//Советское государство и право 1980. №8. – С.122.
12 Братусь С.Н. Юридическая ответственность и законность –М., 1979. –С.4.
13 Ибраева А.С., Культелеева Т.Т. Вопросы изучения государства и права
//Вестник КазГУ. -1998. -№ 9. С.
14 Теория государства и права. под ред. А.М. Васильева. –М., 1983 г.
15 Хропанюк В.Н. Теория государства и права. М. 1995.- С.334.
16 Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексі. 2000 жылдың 1 сәуіріне
дейінгі өзгерістер мен толықтырулар енгізілген. Алматы // Жеті
Жарғы.
17 Гражданско-правовая ответственность. Васькин В.В., и Овчиников
И.Н., 1998г.
18 Гражданское право. Под.ред. доктора профессор юридических наук.
А.П.Сергеева. Санкт-Петербург 1996г.
19 Основы гражданского право. М.Г.Маркова.
20 Гражданский Кодекс РК коментарии. Общая часть. Алматы.
М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. Алматы, 2010.
21 Ответственность за нарушение гражданско-правового обязательства.
Алматы, «Әділет-Пресс», 1997г.
22 Гражданское право. Учебник/Под ред. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого. М.,
1997г.
23 Юридическая ответственность и законность. Братусь С.Н. Москва,
1996г.
24 Гражданское право, часть вторая в впросах и ответах. Москва
юристь 2001г.
25 Алексеев С.С. Проблемы теории права – М., 1972г.
26 Гражданская правовая ответственность за пречинение вреда.
Теория и практика. Белякова М.А. 1996г.
27 Ответственность за нарушение гражданских прав и
обязанностей. Грибанов В.П., Москва 1993г.
28 Причинная связь как условие юридической ответственности.
Егоров Н.Д., Москва 1991г.
29 Правонарушение, понятие, причины, ответственность. Малейн Н.С.
Москва 1995г.
30 Гражданско-правовая ответственность за вред, причинный
преступлением против личности. А.Т.Ашеулов, Г.А.Жайлин. Алматы,
Издательства Каз ГЮУ 2000г.
31 Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаевтің Қазақстан халқына
Жолдауы // Егемен Қазақстан. –19.02. 2005ж.
32 Қазақстан Республикасының «Геноцид қылмысының алдын алу жəне ол
үшін жазалау туралы конвенцияға қосылуы туралы» 29. 06. 1998ж. заңы
33 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 16. 07. 1997ж.
34 Халықаралық құқық комиссиясы қабылдаған «Мемлекеттердің халықаралық
құқыққа қарсы əрекеттері үшін жауапкершілігі» атты жоба 12. 12. 2001ж.
35 Халықаралық Қылмыстық Соттың 17. 07. 1998ж. Рим статуты.
36 Барсегов Ю. Г. Геноцид армян – преступление по международному праву. –
М., 2000 г.
37 Трайнин А. Н. Защита мира и борьбы с преступлениеями против
человечества // В кн.: Защита мира и уголовный закон. – М., 1969г.
38 Стамқұлұлы Ә. Қазақстан Республикасының экология құқығы, Алматы,
1995ж.
39 ҚР Жер туралы заңы. 2003 ж. 20 маусым.
40 ҚР Еңбек кодексі. 2007 жыл.15 мамыр.
41 «Мемлекеттік орман қорының учаскесiнде қылқан және ceксеуіл екпе
ағаштарын басты пайдаланудың кесуiне тыйым салу және оларды сақтау
жөніндегі шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2004
жылғы 23 сәуiрдегi №460 қаулысы.
42 Әбдірайымов Б. Экологиялық зиян: сипаттамасы, денсаулыққа әсері, сот
арқылы өтелуі, Алматы, 2001 ж.
43 Таранов А.А.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Академиялық
курс. Алматы, «КазГУ Баспа үйі» ЖШС,-2003,-284бет.
44 Бахрах Д.Н. Административное право.М.:БЕК,»1993.
45 Таранов А.А. Коментарий к Кодексу об административных
правонарушениях, в двух книгах. Алматы. Норма-К.2002.
46 Венгеров А.Б. Теория государства и права. М.: 1998.
47 Канаров С.А. Общая теория государства и права. М.: 1997.
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы – Алматы: Жеті Жарғы, 2005. –
96 б.
2 Франк С.Л. Духовные основы общества. Введение в социальную философию
// Русское зарубежье. Л., 1991. – С.254.
3 Маркс К. Энгельс Ф. Сочинения. 2-e издание. – Т. 46, ч. 1. – C. 214.
4 Цыбулевская О.И. Юридическая ответственность // Теория государства и
права / Под ред. Н.И. Матузова, А.В. Малько. - М., 1997. - С. 680.
5 Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексі. – Алматы: ЮРИСТ. 2001. –
142 б.
6 Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы. Қазақстан Республи-
касында өлім жазасына мораторий еңгізу туралы 2003 ж., 17 желтоқсан №
1251. // Егемен Қазақстан. - 2002. - 23 желтоқсан.
7 Қазақстан Республикасының Заңы. Нормативтік құқықтық актілер туралы
1998 ж., 24 наурыз N 213. – Қазақстан Республикасы Парламентінің
Жаршысы, 1998 ж., 2-3, 25-құжат.
8 Оспанов К.И. Основы права: Учебное пособие. Алматы: Жеті жарғы, 2007.
9 Венгеров А. Б. Теория государства и права. М.: Юриспруденция, 1996.
10 Иваненко О.Ф. Некоторые проблемы теории юридической ответственности.
– Волгоград, 1979. Выпуск 9. - С.4.
11 Базылев Б.Т. Юридическая ответственность как охранительное
правоотношение.//Советское государство и право 1980. №8. – С.122.
12 Братусь С.Н. Юридическая ответственность и законность –М., 1979. –С.4.
13 Ибраева А.С., Культелеева Т.Т. Вопросы изучения государства и права
//Вестник КазГУ. -1998. -№ 9. С.
14 Теория государства и права. под ред. А.М. Васильева. –М., 1983 г.
15 Хропанюк В.Н. Теория государства и права. М. 1995.- С.334.
16 Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексі. 2000 жылдың 1 сәуіріне
дейінгі өзгерістер мен толықтырулар енгізілген. Алматы // Жеті
Жарғы.
17 Гражданско-правовая ответственность. Васькин В.В., и Овчиников
И.Н., 1998г.
18 Гражданское право. Под.ред. доктора профессор юридических наук.
А.П.Сергеева. Санкт-Петербург 1996г.
19 Основы гражданского право. М.Г.Маркова.
20 Гражданский Кодекс РК коментарии. Общая часть. Алматы.
М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. Алматы, 2010.
21 Ответственность за нарушение гражданско-правового обязательства.
Алматы, «Әділет-Пресс», 1997г.
22 Гражданское право. Учебник/Под ред. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого. М.,
1997г.
23 Юридическая ответственность и законность. Братусь С.Н. Москва,
1996г.
24 Гражданское право, часть вторая в впросах и ответах. Москва
юристь 2001г.
25 Алексеев С.С. Проблемы теории права – М., 1972г.
26 Гражданская правовая ответственность за пречинение вреда.
Теория и практика. Белякова М.А. 1996г.
27 Ответственность за нарушение гражданских прав и
обязанностей. Грибанов В.П., Москва 1993г.
28 Причинная связь как условие юридической ответственности.
Егоров Н.Д., Москва 1991г.
29 Правонарушение, понятие, причины, ответственность. Малейн Н.С.
Москва 1995г.
30 Гражданско-правовая ответственность за вред, причинный
преступлением против личности. А.Т.Ашеулов, Г.А.Жайлин. Алматы,
Издательства Каз ГЮУ 2000г.
31 Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаевтің Қазақстан халқына
Жолдауы // Егемен Қазақстан. –19.02. 2005ж.
32 Қазақстан Республикасының «Геноцид қылмысының алдын алу жəне ол
үшін жазалау туралы конвенцияға қосылуы туралы» 29. 06. 1998ж. заңы
33 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 16. 07. 1997ж.
34 Халықаралық құқық комиссиясы қабылдаған «Мемлекеттердің халықаралық
құқыққа қарсы əрекеттері үшін жауапкершілігі» атты жоба 12. 12. 2001ж.
35 Халықаралық Қылмыстық Соттың 17. 07. 1998ж. Рим статуты.
36 Барсегов Ю. Г. Геноцид армян – преступление по международному праву. –
М., 2000 г.
37 Трайнин А. Н. Защита мира и борьбы с преступлениеями против
человечества // В кн.: Защита мира и уголовный закон. – М., 1969г.
38 Стамқұлұлы Ә. Қазақстан Республикасының экология құқығы, Алматы,
1995ж.
39 ҚР Жер туралы заңы. 2003 ж. 20 маусым.
40 ҚР Еңбек кодексі. 2007 жыл.15 мамыр.
41 «Мемлекеттік орман қорының учаскесiнде қылқан және ceксеуіл екпе
ағаштарын басты пайдаланудың кесуiне тыйым салу және оларды сақтау
жөніндегі шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2004
жылғы 23 сәуiрдегi №460 қаулысы.
42 Әбдірайымов Б. Экологиялық зиян: сипаттамасы, денсаулыққа әсері, сот
арқылы өтелуі, Алматы, 2001 ж.
43 Таранов А.А.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы. Академиялық
курс. Алматы, «КазГУ Баспа үйі» ЖШС,-2003,-284бет.
44 Бахрах Д.Н. Административное право.М.:БЕК,»1993.
45 Таранов А.А. Коментарий к Кодексу об административных
правонарушениях, в двух книгах. Алматы. Норма-К.2002.
46 Венгеров А.Б. Теория государства и права. М.: 1998.
47 Канаров С.А. Общая теория государства и права. М.: 1997.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 82 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 82 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 ЗАҢДЫ ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ МАЗМҰНЫН , МАҚСАТЫ МЕН
ҚЫЗМЕТІН ЗЕРТТЕУДІҢ КЕЙБІР ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ..7
1.1 Заңды жауапкершілік қағидасы жүйесіндегі гуманизм қағидасы ... ... ... ... ...7
1.2 Заңды жауапкершіліктің заңды негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... . 11
1.3 Заңды жауапкершілік институттың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... .16
2 ЗАҢДЫ ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ ЖЕКЕЛЕГЕН МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... .21
2.1 Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің ұғымы және формалары ... ... ... ...21
2.2 Халықаралық құқықпен Қазақстан заңнамасы бойынша геноцид
қылмысы үшін жауапкершілік түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.3 Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін жауапкершіліктің түсінігі және
оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
3 ӘКІМШІЛІК ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ ТӘЖІРБИЕЛІК МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ..64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 71
А-ҚОСЫМША- ЗАҢДЫ ЖАУАПКЕРШІЛІК НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .73
КІРІСПЕ
Заңды жауапкершілік жасалған құқық бұзушылыққа сәйкес қолданы-латын, кінәлі жанның жеке, мүліктік немесе ұйымдастырушылық сипаттағы айырылушылықтарымен байланысты болатын мемлекеттік мәжбүр ету шара-лары.
Заңды жауапкершілік - жеке адам, қоғам, мемлекеттің мұддесін корғай-тын бірден-бір жол болып табылады. Ол құқықтық нормалардың бұзылуы нәтижесінде пайда болып, құқық бұзуға мемлекеттік күштеу шарасын қолдану нысанымен сипатталады. Құқық бұзушыға жауапкершіліктің белгілі бір шарасы көзделген кұқықтық норманың санкциясын қолданудан тұрады.
Заңды жауапкершіліктің заңды негізі - құқық бұзушылық болып табыла-ды. Егерде субъектінің іс-әрекеті құқық бұзушылықтың белгілеріне сәйкес кел-месе онда ол заңды жауапкершілікке тартылмайды.
Құқықта құқықтық қатынастарды реттеу үшін заңды жауапкершілік қолданылады. Заңды жауапкершілікке тарту құқық бұзушылықты қалпына келтірудің тиімді жолы болып табылады.
Заңды жауапкершілік заңға және шартқа сәйкес жүзеге асырылады. Құқық бұзушылық заң талабынан ауытқуы жауапкершілікке әкеліп соғады. Азаматтарды және заңды тұлғалардың құқығын қорғау жауапкершілік арқылы жүзеге асырылады.
Алайда, жауапкершілік заңнан немесе шарттан тыс көзделуі мүмкін. Жауапкершілік заң шеңберінен аспауы тиіс. Заңды жауапкершілікті қолдану үшін жауапкершілік түсінігін анықтап алуымыз қажет. Жауапкершілік туралы ғалымдардың әртүрлі пікірі қалыптасқан.
Заңды жауапкершілікті қолдану арқылы әділетке жету үшін барлық жағдайларды қарастырған. Алайда қоғамның даму барысында түсінігі туралы теориялар мен тұжырымдардың жаңа түсінігіне бастама болады.
Жауаптылықтың тәрбиелік функциясы айырықша мәнге ие.
Зерттеу тақырыбымыздың мақсаты мен мазмұны ескере отырып, негізінен, азаматтық- құқық жауапкершіліктің тәрбиелік аспектілерін қаралап көрелік. Аталған мәселелерді зерттеумен айналысып жүрген Қазақстандық ғалымдар Ю.Г. Балин, М.К.Сүлейменов, А.Г. Диденко, О.Ихсанов және ресейлік ғалым Е.А. Ивановтардың пікірінше заңды жауапкершіліктің ескерту- тәрбиелік функциясының айқындаушы маңызы зор.
Бәрімізге мәлім, жауапкершілік әлеуметтік өмір аясында адам, қоғамның табиғи өмір сүруі үшін қажетті жағдай туғызуға себепті салдарын тигізетін еркіндікті (соның ішінде ой еркіндігінде) қамтамасыз етуге қабілетті, жауап-кершілікті адамдардың мінез-құлқын қалыптастыру құралы болып табылады. Олай болса, жауапкершілік пен еркіндік өзара байланысты әрі бір-біріне себепті салдарлық құбылыстар. Еркіндік істің байыбын барлай отырып, дұрыс шешім қабілеттілігінен басқа ешнәрсе емес. Еркіндік немесе шешім қабыл-дауға жағдай тудырған болса, жауапкершілік те арта түседі. Еркіндік шектелген, шектелілген жерде жауапсыздыққа, заңға қайшы келетін мінез-құлыққа әкеліп соқтыратын психологиялық деформацияға жол ашылады.
Тақырыптың өзектілігі. Нарықтық қатынастарға негізделген қазіргі экономикалық жүйеге көшу кезінде шаруашылық қызметінде толық еркіндік және сонымен бір мезгілде экономикалық қызмет нәтижесі жолында фирмалардың, кәсіпкерлікпен, сауда - саттықпен айналысып жүрген барлық адамдардың толық жауапкершілігі талап етіледі. Бұл процесс меншіктің барлық түрлерінің тепе-теңдігіне, меншік қатынастарын белсенді реформалауға сүйенеді. Меншік иесінің дербестігі мен тәуелсіздігі творчествалық белсенділік пен икемділікті дамыта отырып, оның инициативасына, өз мүлкін ұқыптылықпен пайдалануға, сақтауға және жауапкершілігін арттыруға жол ашады. Жауапкершілік бір мезгілде түрлі әлеуметтік байланыстарға тән нәрсе. Жауапкершілік сезімі адамгершілік санаты (категориясы) болып табылады. Алайда, жауапкершіліктің мұндай қасиеті құқықтық жағынан негізделгенде ғана құқықтық реттіліктің көрінісі ретінде жауапкершілік ұғымы түрлі аспектілерге жиі қолданылады. Кейбір жағдайларда міндеттерді, тапсырмаларды, жүктелген жұмыстарды орындау мен оның нәтижелері , өзге жағдайларда олардың бұзылу, сақталмау жөніндегі жауапкершілігі туралы сөз болды. Бірінші жағынан алып қарастырғанда тұтас құбылыс мінез-құлықтың ондай қылығына тәуелсіз, ал екінші жағынан алып қарастырғында міндеттердің салдары ретінде туындап тәуелдікке ұшырайды. Бұл мінездің қоғамымыздың құқықтық жүйесінің қалыпты орнығуында үлкен маңызға ие заңдық жауапкершіліктің аспектілері болып табылады.
Зерттелу деңгейі. Дипломдық жұмысты орындау барысындағы шешімі қиын мәселенің бірі заңды жауапкершіліктің теориялық-құқықтық сұрақтары тақырыбының әдістемелік негіздерін, теоретикалық ұғымдарын барынша толыққанды зерттеген ғылыми еңбектердің кеңестік кезеңде жазылғандығын және оларды тауып жұмысты орындау барысында пайдалану мүмкіндігінің тым шектеулі екендігі айтумыз керек.
Заңды жауапкершіліктің теориялық-құқықтық сұрақтары жөніндегі әр жақты мәселелері Қазақстандық баспа беттерінде А.Б.Венгеров, С.С.Алексеев, С.А.Комаров, В.В.Лазарев, Н.И.Матузов, А.В.Малько, А.С.Пиголкин, В.Н.Хропанюк және т.б. сияқты ірі мемлекеттанушы-ғалымдардардың және т.б. ғалымдардың еңбектерінде қаралған. Алайда мәселелері заңды жауапкершіліктің теориялық-құқықтық жөнінде зерттелген еңбектердің көлемі аз.
Зерттеу объектісі мен әдістемесі. Осы жұмысты орындау барысында мынандай зерттеу әдістемесі қолданды:
- диалектикалық әдіс;
- салыстырмалық әдіс;
- талдау және саралау әдістері;
- теория мен тәжірбені ұштастыру әдістемесі.
Бұл жұмысты жүзеге асырудың күрделігі оны қатаң ғылыми негізде жүргізуді талап етеді. Заң әдебиеттерін жүйелеуге негізделген әрі мейлінше түрлерін пайдалану, құжаттардың сұрыптау ұғымы мен түрлері, материал-дарды іріктеп алу және өңдеу тәсілдерін кеңінен пайдаланылады.
Мақсаты мене міндеттері. Заңды жауапкершілікті қолдану мәселелері және оларды шешудің қазіргі кездегі жолдарын айқындау жұмыстың басты мақсаты болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін мынандай міндеттер қойылады :
- заңдық жауапкершілік негізгі ерекшеліктері
- заңдық жауапкершіліктің түрлері және белгілері,түсінігі
- заңды жауапкершіліктің жүзеге асырылу ерекшеліктері
- заңдық жауапкершіліктің жүзеге асырылуы
- заңдық жауапкершілікті болдыртпайтын мән жайлар және т.б.
Тақырыптың теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу барысында қол жеткен нәтижелері Қазақстанның құқық теориясы жетілдіру мәселелеріне, заңды жауапкершілік институтын жаңаша қарастыру, жетілдіру мәселелеріне пайдалануы мүмкін. Зерттеудің тәжірибелік мәні сонымен қатар оның теориялық қорытындыларын , тәжірибелік ұсыныстарын ғылыми зерттеу жұмысында , әр түрлі оқу үдерісінде пайдалануға болатындығында.
Дипломдық жұмыстың құрлымы мен мазмұны. Тақырыптың сипаты мен ерекшеліктері, сондай-ақ мұнда қозғалатын мәселелерді әзірлеу деңгейінің есебіне сәйкес кіріспе, үш тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұратын жұмыстың құрылымы жасақталған. Біздің дипломдық жұмысымыздың негізгі міндеттерінің бірі заңды жауапкершілік табиғатына талдау жасап, зерттеу жүргізу болғандықтан біз заңды жауапкершіліктің жекелеген элементтері немесе олардың белгілері турасындағы қазіргі заманғы құқықтану ғылымындағы пікірталастарды тереңірек талдау міндетін қойғанымыз жоқ. Сондықтан біз өз жұмысымызды орындау барысында осы уақытқа дейін теориялық жағынан жеткілікті дәрежеде тұжырымдалған, зерттеуші ғалымдардың басым көпшілігінің қолдауына ие болған категориялар мен концепцияларды басшылыққа алдық.
1 ЗАҢДЫ ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ МАЗМҰНЫН , МАҚСАТЫ МЕН
ҚЫЗМЕТІН ЗЕРТТЕУДІҢ КЕЙБІР ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Заңды жауапкершілік қағидасы жүйесіндегі гуманизм қағидасы
Еліміздің тəуелсіздігіне жиырма үш жыл толу қарсаңында қол жеткізген жетістіктеріміздің ішінде ізгілендіру бағытына қарай дамып келе жатқан құқықтық үдерістердің орны ерекше екенін атап өту керек.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабы мемлекеттің ең қымбат қазынасы адам жəне адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп жариялайды. Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын тану, сақтау жəне қорғау мемлекет міндеті болып табылады. Əрі қарай, Конституцияның 17 бабында Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды [1,б.96] делінген, яғни жеке тұлғаның қадір-қасиеті мемлекетпен қорғалады. Аталған нормалар гуманизмнің жалпы құқықтық қағидасын қалыптастырады.
Біздің қоғам өмірін, соның ішінде құқық саласын тереңдеп гуманизация-лау қажеттілігінің өсуіне қарамастан, бұл түсініктің нақты мазмұнының айқын көрінісі жоқ екені жасырын емес.
Арнайы əдебиеттерде бүгінде гуманизм терминін талқылауда көзқа-растардың бір жерде тоғыспай жатқанын анық көруге болады. Сондықтан да бастапқыда заңды жауапкершілік гуманизмі мəселелерін зерттемес бұрын, гуманизм түсінігінің өзін қарастырып өту қажеттілігі ұсынылады.
Гуманизм батыс философиясындағы елеулі бағыттардың бірі ретінде түсіндіріледі. Ол Қайта Өрлеу дəуірінде (ХV-ХVI ғ.) пайда болып, ХVIII ғ. ағартушылардың еңбектерінде шырқау шыңына жеткендігін байқай аламыз. Реформация дəуіріндегі Еуропадағы ұзақ азаматтық жəне діни соғысы үрдісінде жаулап алынған буржуазиялық құқықтар мен міндеттерден көрініс тапты.
Ол адамға жаңа заңды мəртебе өзінің шынайы табиғатын бекіту мен дамытуы үшін қажет еді [2,б.254].
Марксизм көзқарасы бойынша, адамдар арасында шын мəнінде гумандық қатынастар орнату үшін, рақымсыздықты туғызатын талаптарды өзгерту қажет [3,б.214].
ХIХ-ХХ ғ. гуманизм мəселелерін талдайтын жаңа философиялық ағымдар туындайды. Персоналистік философия трагедиялық гуманизм түсінігін алып келді. Адамның қоғамдағы өмірін зерттей отыра, персоналистер адамзат болмысында, яғни, индивид пен жеке тұлға, тұлғаның ішкі тұрақтылыққа ұмтылуы жəне оның əлемге басқаларға, құдайға ашылуы, өмір мен өлім сияқты трагедияның болуына негіз бар деп есептейді. Ал адамның барлық сыртқы трагедиялары (ауру, өлім, соғыс жəне басқа) адамның ішкі қайғысының кескіні ғана.
Персоналистік философияның маңызды тұжырымы - қоғамдық прогресс критерийі - адам болып табылады.
Экзистенционализм де өз кезегінде гуманизмді философияның орталық категориясы ретінде қарастыра отырып, адамзат тұлғасын зерттеуге көңіл бөледі. Экзистенционалды гуманизм əрбір адамзат баласының қайталанбасты-ғына жəне олардың бостандығына ерекше назар аударады.
Радикалды гуманизм атауын алған жаңа философиялық ағымды Фромм атымен байланыстырады. З. Фрейд, К. Маркс, Баховен ілімдерін талдау негізінде Фромм адамзат тұлғасының құндылығы мен жеткіліктілігі, оның сыртқы əсерлерге бағынышты еместігі жөнінде қорытындыға келеді.
Заманауи қоғамдық ғылымдар көзқарасы бойынша гуманизм - мəні адам адамға жоғары құндылық ретінде қарауы, қатынасы болып табылатын қоғамдық болмыс пен сананың түбірлі сипаты деп есептеледі. Ол альтруизм-нен, жақсылық істеуге ұмтылу, мейірімділік, қайғыға ортақтасу, айналадағыла-рға көмектесуден көрініс табады.
Мемлекет жəне құқық теориясы жұмыстарының барлығында дерлік гуманизм қағидасы қарастырылады. Мысалы, О.И. Цыбулевская гуманизм деп жеке тұлғаға, оның абыройы мен құқықтарына деген сый-құрметпен байып-талған қоғам мен құқыққа деген тарихи өзгермелі орныққан пікірлер жүйесі [4,б.680] - деп пайымдайды. Аталған қағиданың қоғам мен жеке тұлғаның
өзара қарым-қатынасын көрсететінін баса көрсетеді, ол өз кезегінде заңдылық, мемлекеттің қылмыстық жəне еңбекпен түзеу саясатының ажырамас белгісі болып табылады.
Гуманизм идеясына түрлі тұрғыдан келуге болатынына қарамастан, олардың ішінен жалпыға ортақ белгі шығаруға болады. Мұндай жалпылама бастама, біздің көзқарасымыз бойынша келесідей болмақ: біріншіден, гуманизм жалпы қоғам тарапынан болсын, жекелеген индивидтер тарапынан болсын адамға деген белгілі-бір қатынаспен байланысады; екіншіден, мұндай қатынас
Адамды жоғары құндылық ретінде мойындауға негізделеді. Ал ол өз кезегінде азаматқа тиесілі өмір, денсаулық жəне ар-ождан сияқты материалдық емес игіліктерді мойындаудан, сыйлаудан жəне қорғаудан, сондай-ақ тұлғаға қатысты барлық мүмкін деген жүріс-тұрыстың жеңіл, жұмсақ түрін таңдаудан көрінеді. Міне осы жайттар, біздің көзқарасымыз бойынша көзқарастар жүйесі
ретінде гуманизм негізін құрайды.
Жария құқықта жауапкершілік гуманизмі идеясы барлық дерлік нормативтік актілерде нормативті көрінісін тапты. Мысалы, ҚР Қылмыстық кодексінің 38бабы [5,б.142] бойынша қылмыс жасаған тұлғаға қолданылатын жаза мен басқа да қылмыстық құқықтық сипаттағы шаралар, физикалық азап шектіруді немесе адамның ар-ожданын қаралауды мақсат тұта алмайды, немесе
ҚР Конституциясының 17бабында Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамның қадір-қасиетін қорлайтындай жəбір көрсетуге не жазалауға болмайды делінген. Заңды жауаптылық қағидасы ретінде гуманизмге қатысты мұндай ереже адамның ар-ожданын қорлайтын немесе физикалық азап шектіруді көздейтін жауапкершілік шараларын, тек қана гуманды жауапкершілік шаралары бекітілу тиіс заңды қабылдау сатысында-ақ алынып тасталады.
Жеке құқықта гуманизм қағидасы тікелей бекітілмеген, алайда ол азаматтық құқықтық жауапкершілік туралы нормалардың мазмұнын талдау барысында шығарылып, заңмен қарастырылған жауапкершілік шаралары қатал сипатта емес екендігімен, борышқор тұлғаның ар-ожданын қорлауға бағытталмағандығымен жəне олардың өмірі мен денсаулығына зиян келтіруді
көздемейтіндігінен көрініс табады.
Заңды жауапкершілік институтының нормаларындағы гуманизм қағида-сын жүзеге асыру тұрғысындағы даулы сұрақтардың бірі болып өлім жазасы мəселесі табылады. Əрекет етіп тұрған қылмыстық заңда жазаның аталған түрі тек қана аса ауыр қылмыстарға тағайындалатын жаза деп қарастырады.
Өзінің табиғаты бойынша өлім жазасы тұлғаға терең психикалық азап келтіріп, тұлғаны физикалық тұрғыда жоюмен байланысты болғандықтан антигуманды екенін мойындауымыз керек.
Конституциясының 15 бабының 2тармағында өлім жазасына қатысты маңызды тұжырымдамалар бар. Баптың тұжырымдары өлім жазасын реттеуші халықаралық құқық нормаларына сай келетініне баса назар аудару қажет. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Батыс елдерінде күшейген өлім жазасын тоқтату қозғалыстары, ақырындап бірқатар маңызды халықаралық құқықтық құжаттарға сəйкес ұсыныстар енгізілуіне алып келді. Қазіргі уақытта БҰҰ
мақұлдаған құжаттарда, өлім жазасымен жазаланатын қылмыстық істердің шеңберін шектеу қажеттілігіне баса көңіл бөлінеді. Мысалы, азаматтық жəне саяси құқықтар туралы Халықаралық пактіде Өлім жазасы алынып тасталмаған елдерде, өлім жазасы тек аса ауыр қылмыстар үшін ғана тағайындалады делінген (6 б. 2 т.).
Қазақстан Республикасы Президенті 1994 жылы наурызда бекіткен Құқықтық реформа бағдарламасының өзінде-ақ өлім жазасын кезең-кезеңмен жоюдың перспективасы нақты белгіленген болатын. Қазақстан тəуелсіздігінің алғашқы жылдарында-ақ ұрлық, жалған ақша жасаушылық, валюталық операциялар туралы ережелерді бұзушылық, қарақшылық түзеу мекемелердің жұмысына іріткі салатын əрекеттер, зорлау мен пара алу үшін өлім жазасы заң жүзінде жойылды. ҚР Конституциясының өлім жазасына қатысты 15бабының 2тармағы өзінің əрі қарай дамуы 1998 жылдың 1 қаңтарындағы жаңа Қылмыстық кодексті қолданысқа енгізілуімен байланысты болды, онда өлім жазасы бейбіт кезде іс жүзінде ауырлататын мəн жайларда қасақана кісі өлтіргені үшін ғана сақталады.
Ең алдымен Конституция талап еткендей, өлім жазасымен жазаланатын қылмыс шеңбері түпкілікті түрде қысқарған. Қылмыстық кодекстің 49 бабына сəйкес жазаның ерекше түрі ретінде өлім жазасы адамның өмірін қиюмен байланысты, сондай-ақ соғыс уақытында немесе соғыс жағдайында, мемлекеттік опасыздық (сатқындық), бейбітшілік пен азамат қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар, аса ауыр əскери қылмыстар жасалған үшін тағайындалады. ҚР Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінде мұндай қылмыстарға мыналар жатқызылған: қасақана кісі өлтіру (96 б. 2 т.), агрессиялық соғысты жоспарлау, дайындау, тұтандыру немесе жүргізу (156 б. 2 т.), соғыс жүргізу де тыйым салынған құралдар мен əдістерді қолдану (159 б.), геноцид (160 б.), жалдап кісі өлтіру (162 б.), мемлекетке опасыздық (165 б.), мемлекеттік қайраткер немесе қоғам қайраткерінің өміріне қастандық (167 б.), диверсия (171 б.), сот əділдігін жүзеге асырушы немесе алдын-ала тергеуді жүзеге асырушы тұлғаның өміріне қастандық (340 б.), билікті теріс пайдалану (380 б.), соғысты жүргізу құралдарын қарсы жаққа беру немесе қолдану (383 б.) [5].
Өлім жазасы үкімін шығару мүмкіндігін қарастырушы жоғарыда келтірілген баптардағы санкциялар, соттың өлім жазасы немесе өмір бойы бас бостандығынан айыру түріндегі балама жазаны тағайындауға жол береді.
Өлім жазасын айыптыға тек барлық судьялардың бірауыздан шығарған шешімі бойынша тағайындау, ал үкімді ол күшіне енген сəттен бастап бір жылдан кейін ғана орындау туралы ережелер заң жүзінде бекітілді.
Өлім жазасын тағайындау туралы үкім шығарылу мүмкіндігін елеулі түрде ҚР Қылмыстық кодексінің 49 б. 2 т. қысқартады. Онда өлім жазасы əйелдерге, сондай-ақ 18 жасқа дейінгі қылмыс жасаған тұлғалар, сот үкімі шыққан сəтте 65 жасқа толған ер азаматтарға тағайындалмайды деп бекітілген. Өлім жазасына кесілген тұлғаның кешірім жасау туралы өтініш етуге (ҚР Президентіне) құқығы бар.
Көптеген əлеуметтік сауалнамалар біздің ел халқының басым көпшілі-гінің өлім жазасын толық жоюға əлі ертерек деп санайтындығы қуаттады. Қоғам пікірі ескеріле отырып, жазаның ең ауыр түрін қолдануды одан əрі шектеуге кезекті қадам ретінде өлім жазасын орындауға мораторий таңдап алынды. Қазақстан Республикасының Президенті мемлекеттің қылмыстық саясатын одан əрі ізгілендіру мақсатында Қазақстан Республикасында өлім жазасына мораторий еңгізу туралы Жарлығын қабылдады [6]. Мемлекет басшысының бұл Жарлығы қылмыстық заңнаманы одан əрі ізгілендіру туралы ҚР Құқықтық саясат тұжырымдамасының қағидаларын іске асыруға бағыттал-ған қадам болды. Жарлық бойынша сол уақытқа дейінгі өлім жазасына кесілген
қылмыскерлерге балама жаза ретінде өмір бойы бас бостандығынан айыру жа-засына ауыстыру жүктелді.
Осыған байланысты Қазақстанда бүгінде өлім жазасы де-юре ғана бар деген қорытындыға келе аламыз. Осындай түрде, барлық айтылғандар ҚР заңдарында мұндай санкцияның формальды түрде болғанына қарамастан қазақстандық құқық жүйесінде бекітілген заңды жауапкершілік шаралары
қатарына фактілі түрде кірмейді, демек гуманизм жалпыға бірдей, яғни барлық құқық салаларына таралатын заңды жауапкершілік қағидасы деп есептеуге негіз береді.
Алайда заңды жауапкершілік шаралары гуманизмі гуманизм қағидасы-ның жалғыз ерекшелігі емес. Мұнда заңның кері күші, оның заңды жауапкер-шілік гуманизмі қағидасына сəйкес келуі немесе келмеуіне байланысты жол берілуі не берілмеуі жөнінде əңгіме болып отыр. Қазақстан Республикасының Нормативтік құқықтық актілер туралы Заңының 37 бабына [7] сəйкес гуманизм
қағидасымен заңның кері күшіне жол берілу немесе берілмеуіне байланысты
3 жағдайды айтуға болады:
1. Жауапкершілікті ауырлататын заңның кері күші болмайды;
2. Жауапкершілікті жоятын заңның кері күші болады;
3. Жауапкершілікті жеңілдететін заңның кері күші болады.
Мұнда жауапкершілікті ауырлататын заңның кері күшіне жол берілмей-тіндігі туралы ереже гуманизм қағидасының көрінісіне, ал жауапкершілікті бекітетін заң - əділеттілік қағидасының көрінісіне жатқызылуы арнайы түсін-діруді талап етеді.
Жауапкершiлiктi белгiлейтiн немесе күшейтетiн, азаматтарға жаңа мiндеттер жүктейтiн немесе олардың жағдайын нашарлататын нормативтiк құқықтық актiлердiң керi күшi болмайды. Жауапкершілікті бекітетін заңның кері күшіне жол берілмеуі əділеттілік қағидасына жатқызылады, өйткені қарама-қайшы норманың əрекет етуі жағдайында теріс қылықтың жасалу
сəтіндегі қоғамдық пікір мен тұлғаға жауапкершілік шараларын қолдану арқы-лы теріс əсер етудің арасында сəйкестілік, ара қатынас бұзылатын еді. Ал жауапкершілікті күшейту орын алса жағдай басқаша болар еді. Мұнда əлде бір əрекетке негативті, заңсыз деген пікір беріп қойылған.
Сондықтан жауапкершілікті ауырлататын заңның кері күшіне жол берілмейтіндігін əлдебір теріс қылықты қоғамның бағалауын өзгерте отырып түсіндіру өте қиын. Сəйкесінше бұл норманың заңда болу себебін басқа жақтан іздеу керек. Біздің пікіріміз бойынша мұндай себепті, заң шығарушының жағдайды реттеуге мүмкіндігі бар екі варианттың мейлінше жеңілдеуін таң-дауында деп түсіндіруге болады. Осыған байланысты жауапкершілікті ауырлататын заңның кері күшіне жол берілмейтіндігі нормасының қайнар көзі жауапкершілік гуманизмі қағидасы болып табылады деген қорытынды шыға-руға мүмкіндік береді.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе заңды жауапкершілік гуманизмі қағидасының мəнін біріншіден, заңмен бекітілген заңды жауапкер-шілік шаралары тұлғаға физикалық тұрғыда азап келтіруді, ар-ождан, қадір-қасиетті қорлауды мақсат тұтпайды, екіншіден, жауапкершілікті жоятын немесе жеңілдететін заңның кері күшіне жол берілгенде жауапкершілікті ауырлататын
заңның кері күшіне жол берілмейтіндігімен түсіндіруге болады.
1.2 Заңды жауапкершіліктің заңды негізі
Ғасырлар бойы адамзаттың ең ақылдылары қоғамдағы құқық бұзушылық себептері мен оны жою жолдарына бастарын қатырып келеді. Бүгінгі күні бұл мәселе заң ғылымында бұрынғыдай соншалық күрделі, әрі қарама-қайшылықты болып келеді. Оның өзектілігі - күмәнсіз. Құқық бұзушылық әрқашан болған. Сондықтан француз социологы Эмиль Дюркгейммен келіспеуге болмайды, ол қылмыс кез келген салауатты қоғамның элементі болып табылады деп санады. Осыған орай, бір де бір қоғам қылмысты мүлдем жоя алмайды. Олар болған, бар және әрқашан болады.
Нақ сондықтан құқық бұзушылықпен күресудің жаңа теориялық тұжы-рымдамаларын үнемі тұжырымдау, жаңа әдістер мен рәсімдерді құрастыру қажет. Қылмыс, басқа әлеуметтік құбылыс ретінде үнемі дамып, жаңа түрге ие болады.
Құқық бұзушылықпен күресуде негізгі күштер осы қателіктердің алдын алуға және оларды тудыратын себептерді жоюға бағытталған. Алайда құқық бұзушылық жасауға айыпты тұлғаларға қатысты құқықтық санкцияларды қолдану мүмкіндігін жоққа шығармайды. Нақ іздену арқылы, басқа шара-лармен қатар құқық бұзушылықтың алдын алу қамтамасыз етіледі [8,б.45].
Осы санкциялар өз беттерінше емес, құқық қолдану қызметі процесінде жүзеге асырылады. Оны жүзеге асыру барысында құзыретті органдар құқық бұзушылық жөнінде істерді қарастырып, шешім қабылдайды. Ізденімді қолдану, құқық бұзушылық жөніндегі істі қозғау негізі жасалған істе құқық бұзушылық құрамының болуы болып табылады. Сондықтан құқық қолдану қызметін жүзеге асыру құқық бұзушылық ұғымын терең білмейінше мүмкін емес. Қажетті білім құқық бұзушылықты дұрыс біліктілеуге, іс бойынша заңды шешімдер қабылдауға, заңдылықты сақтауды қамтамасыз етуге, азаматтардың құқықтары мен мүдделерін қорғауға көмектеседі.
Құқық бұзушылықтың ең жалпы түрі қоғамға зиян келтіретін және заңға сәйкес жазаланатын қоғамға қарсы әрекет ретінде сипатталуы мүмкін.
Құқық бұзушылықтың бәрі түгелдей табиғат пен заттардың күш әрекеттері емес, жануарлардың әрекеті емес, адамдардың іс-әрекеттері болып табылады. Адамның ойлары мен сезімдері құқық бұзушылық болып саналмайды.
Құқыққа қарсы жасалатын іс-әрекеттердің алуан түрлі себептеріне, жағдайларына, субъектілері мен сипатына қарамастан олардың бәрінде, құқық бұзушылық сияқты әлеуметтік құбылысқа жатқызуға мүмкіндік беретін ортақ белгілер бар.
Заң құқық бұзушылық белгілерін бекітеді, ол құқық бұзушылықты адамдардың қоғамға қарсы басқа әрекеттерінен, мысалы, заңмен жазаланбай-тын адамгершілікке жат қылықтан айыруға мүмкіндік береді.
Біріншіден, құқық бұзушылық деп құқық нормалары тыйым салған заңды бұзатын іс-әрекет қана мойындалады. Сондықтан құқық бұзушылықтың маңызды белгісі - оның құқыққа қайшылығы. Құқыққа қайшылық оның белгіленген орнына қарамастан құқық талабынан шығып кетумен (құқықты теріс пайдалану) және т.б. бейнеленеді.
Екіншіден, құқық бұзушылық - бұл әрекетке, жауапқа қабілетті, яғни заңмен бекітілген жасқа жеткен (ережеге сай 14-16 жас) және өз істеріне есеп беруге, өз әрекеттерін басқаруға қабілетті тұлғалардың іс-әрекеті. Осылайша, құқық бұзушылық ақыл-оймен әрекет ететін адамның еркінің байқалуымен сипатталады. Жасы толмағандардың заңмен қарастырылған қоғамдық зиянды әрекеттеріне қажетті қадағалау мен тәрбиені жүзеге асырмағандығы үшін кінәлі адамдар жауап береді.
Үшіншіден, әрекетке қабілетті адам жасаған құқыққа қайшы іс-әрекеттердің бәрі бірдей емес, тек осы тұлғаның кінәсі бойынша жасалғандары ғана құқық бұзушылық деп саналады. Айыптылық - субъектінің жасалған құқық бұзушылыққа психикалық қарым-қатынасын сипаттайды. Осылайша, құқық бұзушылықтың ең маңызды белгісі айыптың болуы, яғни заңсыз іс-әрекеттерді жасаудағы ниеті немесе абайсыздығы болып табылады.
Әрбір құқық бұзушылық қоғамдық, мемлекеттік немесе жеке бастың мүдделеріне залал келтіреді, қоғамға зиянды нәтижелерге алып келеді. Зиян -материалдық және моральдық, өлшеулі және өлшеусіз, физикалық және рухани, маңызды және маңызды емес, қалпына келтірілетін және қалпына келтірілмейтін болады. Осылайша, қоғамдық қауіпсіздік құқық бұзушылық белгісі ретінде құқық бұзушылық жасау нәтижесінде жеке тұлғаның, қоғамның немесе мемлекеттің мүддесіне зиян келтіреді.
Жазаланушылықты құқық бұзушылық белгісіне жатқызуға да болады, сондықтан кез келген құқық бұзушылықты жасағаны үшін заңды жауапкерші-лік қарастырылуы керек.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, келесі қорытындыға келуге болады:
Құқық бұзушылық - қоғамдық қауіпті (зиянды) сипаты бар, өз істеріне өз бетінше жауап беруге қабілетті тұлға жасаған кінәлі құқыққа қайшы іс-әрекет.
Барлық құқық бұзушылықты екі топқа бөлу қабылданған - қылмыс және теріс қылық. Оларды бөлудің басты критерийлері, біріншіден, қоғамдық зияндылықтың сипаты мен дәрежесі, екіншіден, субъективті фактор, бұл шешуші шамада құқыққа қайшылық ретінде сол немесе басқа іс-әрекетті мойындауға әсер етеді. Қоғамдық зияндылықтың сипаты мен дәрежесі нысан құндылығымен, құқыққа қайшы қастандықпен, жағдаймен, уақытпен, (зорлық немесе зорлық емес) тәсілдермен, өлшеммен және келтірілетін зиян сипатымен және т.б. анықталады.
Теріс қылықтар - бұл, қылмыстармен салыстырғанда қоғамдық қауіптің аз дәрежесімен сипатталатын құқық бұзушылық, ол қоғамдағы құқықтық тәртіптің жеке жақтарына қастандық жасайды. Теріс қылықты құқық салаларында қолданарлық түрде, сондай-ақ олар теріс қылық енгізетін қарым-қатынас түрлері бойынша және солар үшін қолданылатын жаза түрлеріне қарай топтауға болады.
Тәртіптік теріс қылық - қызметтік қарым-қатынастар аумағында жасалат-ын құқық бұзушылық және ол ең алдымен қызмет бойынша бағынушылық қатынастың тәртібін бұзады. Тәртіптік теріс қылық адамдардың (жұмысшы-лардың, қызметкерлердің, оқушылардың және т.б.) белгілі ұжымдарының қызмет тәртібіне қастандық жасайды, ол еңбек, қызмет немесе оқу тәртібін әлсіретеді де, тәртіптік теріс қылықты тудырады. Сонымен, мысалы, Еңбек туралы заңдар кодексі ескерту, сөгіс, белгілі бір мерзімге төмен жалақылы жұмысқа ауыстыру немесе төменгі лауазымға түсіру, жұмыстан босату сияқты тәртіптік жазалар қарастырылған. Тәртіптік жазаларды кәсіпорын, мекеме, ұйым теріс қылық шыққан күннен бастап бір айдан кеш қалмай және оны жасаған күннен бастап алты айдан кеш қалмай салады. Тәртіптік жазаның мерзімі - бір жыл.
Әкімшілік құқық бұзушылық (теріс қылық) - заң бойынша бекітілген қоғамдық тәртіпке, мемлекет органдарының атқару және орналастыру қызметі саласындағы қарым-қатынасқа қастандық жасайтын, қызметтік міндеттерді жүзеге асырумен байланысты емес құқық бұзушылық. Әкімшілік теріс қылықтар, мысалы, өртке қарсы қауіпсіздік ережелерін, мемлекеттік немесе жекеше кәсіпорындарда санитарлық гигиенаны бұзу болып табылады. Әкімшілік делиттер, қоғамдық зияндылық немесе қауіп белгілеріне ие бола отырып, зияндылығының аз дәрежелілігімен қылмыстан айтарлықтай айырмасы болады.
Әкімшілік құқық бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілік заңмен қарастырылады. Бұл ең алдымен, айыппұл, арнайы құқығынан айыру (мысалы, көлік құралдарын басқару құқығы), түзету жұмыстары (екі айға дейін), әкімшілік тұтқындау (15 тәулікке дейін) және т.б. Жаза құқық бұзушылық жасаған күннен бастап екі айдан кеш қалдырмай қолданылуы керек.
Әкімшілік жаза түрлері әкімшілік құқық бұзушылық істерін олар жөнінде істер бойынша өндіріс қарастыратын өкілетті органдар, сондай-ақ әкімшілік жаза қолдану туралы қаулыларды орындау тәртібі әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекспен анықталған.
Азаматтық теріс қылықтар (деликттер) - мүліктік және сондай-ақ мүліктік емес аймақта жасалатын құқық бұзушылық, ол адам үшін рухани құндылық болып табылады. Азаматтық құқық бұзушылық - ұйымдарға және жеке азаматтарға келісім бойынша міндеттерін орындамаудан, азаматтың ар-намысы мен қадір-қасиетіне нұсқан келтіретін мәліметтер таратудан тұратын мүліктік зиян келтірумен бейнеленеді. Азаматтық құқық бұзушылық, зиянның орнын толтыру, бұзылған құқықты мәжбүрлеп қалпына келтіру немесе орындалмаған міндетін атқару сияқты санкцияларды қолдануға алып келеді.
Еңбек құқығын бұзу (еңбек туралы заңды бұзу) - еңбек міндеттерін бұзудан, орындамаудан тұратын және еңбек туралы заңның нормаларында болатын санкциялармен тыйым салынған еңбек құқығы субъектісінің құқыққа қайшы айыпты іс-әрекеті.
Іс жүргізудегі құқық бұзушылық азаматтардың немесе мемлекеттік органдардың әділ сот мүдделерін немесе құқық бұзушы құқықтық қатынаста тұрған жақтың іс жүргізу құқығын бұзушылығына байланысты. Бұл объективті түрде, соттың қолдау хатты қанағаттандырудан бас тартуы, бекітілген пішінге сәйкес келмейтін ізденім өтінішін қабылдау сияқты қорғау шараларын қолдануға және т.б. алып келетін құқықтық әрекет емес.
Халықаралық құқық бұзушылық (деликт) - халықаралық құқық нормаларына немесе жеке басының міндеттемелеріне қайшы келетін әрекет немесе басқа субъектіге, халықаралық құқық субъектілерінің тобына немесе барлық халықаралық қауымдастыққа залал келтіретін халықаралық құқық субъектісінің әрекетсіздігі. Халықаралық деликтіге - дипломатиялық өкілдерге қатысты құқыққа қайшы әрекеттердің жолын кесу жөнінде шаралар қолданбау, сауда міндеттемелерін бұзу және т.б. жатады.
Құқық бұзушылықтың ерекше түрі - құқыққа қайшы жағдай туғызу - өз бетімен орналасу немесе құрылыс орнату, бөгде адамның мүлкін ұстау, заңға қайшы мәміле жасасу, заңсыз акт шығару, азаматтардың құқықтарын немесе оларға жүктелетін заңмен қарастырылмаған міндеттерді бұзу және т.б. болып табылады. Осындай құқық бұзушылықтарды қалпына келтіру санкциялар құқығын қолдануға алып келеді [9,б.78].
Құқықтық норманың санкциясы деп, құқық бұзушылық жағдайында қолданылатын және оның қорытынды құқықтық бағасы енетін мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын нормативтік анықтауды атаймыз. Барлық санкциялар-дың ортақ мақсаты - құқықтық тәртіпті қорғау, құқық бұзушылықтың алдын алу және жолын кесу. Мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын қолдану кезінде бұл мақсатқа екі негізгі тәсілдермен қол жеткізіледі: 1) бұзылған құқықтарды қалпына келтіру; 2) жеке тұлғаға әрекет ету және құқық бұзушының оны түзету, қайта тәрбиелеу, осындай құқық бұзушылықтың алдын алу мақсатындағы құқықтық статусы.
Санкциялар - құқықты қалпына келтіру (міндеттерін мәжбүрлеу арқылы орындауға, бұзылған құқықтарын қалпына келтіруге бағытталған) және айыппұл салушы, жазалаушы (құқық бұзушының кейбір құқықтарын шектеуді, оған арнайы міндеттер жүктеу немесе ресми түрде бетіне басуды қарастыратын) болып бөлінеді.
Құқық бұзушылықтың ең қауіпті түрі - қылмыс болып саналады. Қылмыстар дегеніміз - қоғамдық қауіпті, қылмыстық заңдармен тиым салынған, адамгершілік тұрғыдан сотталатын, айыпты деп табылған, жазаланатын, мемлекеттік конституциялық құрылысына, оның саяси және экономикалық жүйесіне, азаматтардың құқықтары мен бостандық меншігінің бекітілген түрлеріне қастандық келтіретін немесе құқықтық тәртіпті бұзатын сондай-ақ мемлекеттің, қоғамдық ұйымдар мен жеке тұлғалардың заңмен қорғалатын мүдделеріне зиян келтіретін іс-әрекеттер. Қылмыстық әділ соттың мақсаты қоғамды тұтастай қорғау болып табылады. Сондықтан, қылмыстық сотқа жататын кез келген іс-әрекет қоғамдық қауіпті деп саналады.
Қылмыстың теріс қылықтардан айырмасы - қоғамдық қауіпінің жоғарғы дәрежесі және жеке тұлғаға, мемлекетке, қоғамға анағұрлым ауыр зиян келтіреді. Қылмыстар мемлекеттік және қоғамдық құрылыстың негіздеріне, азаматтардың жеке меншігіне, жеке басына және құқығына, қарулы күштер қауіпсіздігіне қастандық жасайды, әрі қылмыстық жаза шараларын қолдануға алып келеді. Қылмыстық жаза қылмыс жасағаны үшін ғана емес, қылмыстық қастандығы, соған дайындалғаны, бірге қатысқаны, ал кейбір құрамдар бойынша - қылмысты жасырғаны және ол туралы хабарламағаны үшін де қолданылады. Тек сот қана, бекітілген іс жүргізу тәртібімен, қылмыс жасағаны бойынша айыпты деп санап, жаза белгілей алады.
Заң жүзіндегі жауапкершілік заңдылық принципіне, сондай-ақ гума-низмге, әділдік пен демократизмге негізделген. Бұл нақты түрде келесі: заң жүзіндегі жауапкершілік құқық бұзушылық құрамы болған жағдайда ғана мүмкін болуымен көрінеді. Құқық нормасы бұзылған жағдайда заң жүзіндегі жауапкершілік міндетті түрде тууы керек. Заң жүзіндегі жауапкершіліктің түрі мен шегін бұзылған құқық нормасында мемлекет айқын анықтайды. Заң жүзіндегі жауапкершілік әрқашан қатаң түрде жеке басқа жүктеледі. Заң жүзіндегі жауапкершілікті жүктеу кезінде ерекше іс жүзіндегі тәртіпті сақтау және қолдану қажет.
Заң жүзіндегі жауапкершілік құқық бұзушыны жазалау үшін салынады. Қылмыстық ісі үшін сазайын тарту және айыбын өтеу идеясы заң жүзіндегі жауапкершілікті тек шектік әмбебап түрде жүктеу кезінде ғана болады: санкция көлемі (бас бостандығынан айыру немесе айыппұл, болмаса түзету жұмыстары, әйтпесе айып төлеу) қылмыстық істің ауырлығына байланысты.
Заң жүзіндегі жауапкершіліктің мақсаты - құқық бұзушыны қайта тәрбиелеу (келешекте құқық бұзушылық жасаудың алдын алу). Бас бостандығынан айыру түріндегі жазасын өтеп немесе залалдың орнын толтырып, немесе сөгіс алғаннан кейін айыпкер азаматтастарының қатарында қалады да, одан әрі өмір сүріп, жұмыс істеуін жалғастырады.
Қоғам өз қатарында, жазалаудан ызаланған емес, басқаға жамандық істесе, өзіңе де жаман болатынын, ең қымбат игілігін - бостандықты, жақсы атағын, ар-намысын жоғалтқаннан гөрі адал өмір сүріп, заңды жолмен келген игіліктерді пайдаланып өмір сүру артық екенін мойындаған адамның қатарларында болуына мүдделі.
Заң жүзіндегі жауапкершілікті қолдану қоршаған адамдарға, олардың тарапынан құқыққа қайшы іс-әрекеттерді жасаудың алдын алу үшін насихаттаумен жүзеге асырылады. Кері жағдайда, олар сол бір жағымсыз нәтижеге ұрынуда немесе құқық бұзушы өтеген жеке басының игіліктерінен айрылудан басқа амалы болмайды.
Заң жүзіндегі жауапкершіліктің негіздемесі - құқық бұзушылық болып табылады. Субъектінің тәртібі құқық бұзушылық белгілеріне жатпаса, онда бұл тұлға заң жүзіндегі жауапкершілікке жатпайды. Заң жүзіндегі жауапкершілік - бұл күрделі әлеуметтік процесс. Ол құқықтық нормалардың белгілеулерін бұзу нәтижесінде туады және құқық бұзушыға мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын қолдану түрінде көрінеді. Заң жүзіндегі жауапкершіліктің маңызды белгісі мынада: оны мемлекет анықтайды және оның құзыретті органдары қолданады.
Заң жүзіндегі жауапкершіліктің басты мақсаттары құқық тәртіптерін қорғау және азаматтарды құқықты құрметтеу рухында тәрбиелеу деп санауға болады. Заңға және құқыққа құрметпен қарау әрбір адамның жеке наным-сенімі болып қалуы керек. Осы тәрбиелік процесте өз сөзін мектеп, еңбек ұжымдары, қоғам-дық ұйымдар және т.б. айтуы керек.
1.3 Заңды жауапкершілік институттың теориялық негіздері
Заң ғылымында заңды жауапкершілік институты ерекше орын алады. Жауапкершілік деген түсінік көп мағыналы. Ол саяси, моральдік жəне заңды жауапкершілік болуы мүмкін. ҚР Конституциясының 34 бабында "əркім ҚР Конституциясын жəне заңдарын сақтауға, басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын; абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеуге міндетті" делін-ген. Бұл аспектіде жауапкершілік адамдарда өз міндетіне деген дұрыс көз-қарасты тəрбиелейтін фактор, құқыққа сай жүріс-тұрысты насихаттайды деуге болады.
Заңды жауапкершілікке əркім өзіндік түсінік береді. О.Ф. Иваненконың айтуынша "заңды жауапкершілік - құқық бұзушының жағымсыз салдарға төзуі, белгілі бір мемлекеттік мəжбүрлеу нысанын өз басынан өткізуі " [10, б.4].
Ал Б.Т. Базылев "заңды жауапкершілік өз табиғаты бойынша қорғаушы құқықтық қатынас, ал сыртқы пішіні - жазалаушы құқықтық байланыс" дейді [11, б.122]. Заңды жауапкершілік - бұл да міндет, бірақ мəжбүрлеп орындала-ды, егер бұл міндет жүктелегн тұлға ерікті түрде орындалмаса [12, б.4].
Заңды жауапкершілік дегеніміз - арнаулы органдар немесе лауазымды тұлға түріндегі мемлекет пен құқық бұзушының арасындағы тиісінше айырулар мен қарсы əрекеті үшін жағымсыз салдарға төзу міндеті жүктелетін құқық нормасын бұзудан туындайтын құқықтық қатынас. Жеке сипаттағы (мысалы, бас бостандығынан айыру), мүліктік (мысалы, айыппұл) немесе ұйымдық сипаттағы (мысалы, жұмыстан шығару) шектеулер осындай зардаптар болуы мүмкін [13].
Əлеуметтік жауапкершіліктің ерекше бір түрі ретіндегі заңды жауапкершіліктің белгілері мыналар: а) мемлекет құқық нормаларында белгілеген; ə) мемлекеттік мəжбүрлеуге сүйенеді; б) арнаулы уəкілетті мемлекеттік органдар немесе лауазымды адамдар іс жүргізу тəртібімен
қолданады; в) құқық бұзушы үшін нақты теріс зардаптардан көрінеді жəне қосымша міндеттер жүктеумен байланысты; г) тек қана жасалған құқық бұзушылық үшін туады жəне қоғамның бетіне басумен байланысты.
Заңды жауапкершіліктің мағынасы мен мақсаты субъектілердің құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету, қоғамдық тəртіпті сақтау мен қорғау болып табылады. Заңдық жауапкершіліктің міндеттері осыдан туындайды. Біріншіден, құқық бұзушылыққа кінəліні жазалау (жазалау міндеті). Екіншіден, құқықты қалпына келтіру жəне келтірген зиянды өндіріп
алу, ысырапты өтеу (қалпына келтіру міндеті). Үшіншіден, құқықтық санада заңды мінез-құлық мотивтерін қалыптастыру жəне заңдық жауапқа тартылушы субъектінің де (жеке ескерту), құқық қатынастарының басқа субъектілерінің де (жалпы ескерту) жаңадан құқық бұзушылық жасауының
алдын алу. Құқық бұзушылықтардың түрлеріне қарай заңдық жауапкершілік былайша жіктеледі:
- қылмыстық, тек қана қылмыс үшін жəне қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу жəне қылмыстық атқару заңдарына сəйкес соттың үкімі бойынша ғана қолданалатын ең қатаң түрі;
- əкімшілік, яғни əкімшілік теріс қылық жасағаны үшін, қызмет міндеттерін орындаумен байланысы жоқ түрі;
- азаматтық, шарттық міндеттемелерді бұзудан туындайтын түрі;
- тəртіптік, тəртіптік билігі бар лауазымды адамдардың тəртіптік теріс қылық үшін қолданылатын түрі. Тəртіптік жауапкершілік ішкі еңбек тəртібінің ережелеріне сəйкес, бағыныштылық тəртібімен, кейбір салаларда қолданылатын тəртіптік жарғылар мен ережелерге сəйкес пайда болуы мүмкін;
- материалдық, еңбек міндеттерін орындау кезінде ұйымға келтірген залал үшін болатын түрі.
Заңды жауапкершіліктің əр түрінің өзіне тəн мемлекеттік мəжбүрлеу шаралары бар. Оларды мемлекеттік мəжбүрлеудің басқа шараларымен шатастырмаған жөн, ал оларға: құқық бұзушыны жауапқа тартпай-ақ, бұзылған құқықты қалпына келтіру үшін қолданылатын қорғау шаралары
(алименттерді мəжбүрлеп өндіріп алу жəне т.б.); құқық бұзушылықтың алдын алу мақсатында, яғни ол жасалғанға немесе аяқталғанға дейін формальды түрде жəне демек, жаза ретінде емес, сақтық ретінде қолданылатын тыю шаралары (кетпеуі түралы тілхат, ұстау жəне т.б.); мəжбүрлеп алдын алу сипатындағы шаралар (карантин, дүлей зілзалалар немесе бұқаралық шаралар жағдайларында жүріп-тұру еркіндігін шектеу), қоғамға қауіпті əрекеттер жасағаны үшін кəмелетке толмағандарға тəрбиелік ықпал жасаудың мəжбүрлеу шаралары немесе медициналық сипаттағы мəжбүрлеу шаралары (ақыл-есі кемістерге, маскүнемдер мен нашақорларға, жезөкшелерге жəне айналасындағылар үшін ерекше қауіпті аурулар жұқтырғандарға); меншік иесінің мүлкін оның құнын тең етіп өтіп, мемлекеттік мұқтаждар үшін мəжбүрлеп иеліктен айыру ретіндегі реквизициялау жатады.
Заңды жауапкершілік мемлекеттік мəжбүрлеумен байланысты. Бірақ заңды жауапкершілікті тек мемлекеттік жауапкершілікпен теңестіруге болмайды. Заңды жауапкершілік құқықтық қатынас ретінде оның бір тарапты құқық бұзушы белгілі бір айыруларға, жазаларға төзуге міндетті.
Жауапкершілік - мəжбүрлеудің өзі емес, ол құқықтық нормалардың санкцияларына сəйкес төзу міндеті болып табылады. Яғни, құқық бұзушыға мемлекеттік мəжбүрлеу шарасын қолдану заңды жауапкершілікті жүзеге асыру [14].
Қазақстанда заңды жауапкершіліктің кез келген түрі заңдылық (жауаптылық тек заң негізінде, заңда көзделген əрекет үшін жəне заң шегінде ғана болуы мүмкін); əділеттік (теріс қылық үшін қылмыстық жазалауға жол берілмеушілік; жауаптылықты анықтайтын немесе оны күшейтетін заңның кері күші болмауға тиіс; зиян өтелуге тиіс; істелген əрекеттік ауырлық жазасы мен кінə дəрежесінің мөлшерлестігі; бір құқық бұзушылық үшін бір ғана жаза қолданылуы мүмкін); ізгілік (адамның қадір-қасиетін кемітетін жазалау шараларын, азаптауды белгілеу мен қолдануға тыйым салу); негізділік (істің мəн-жайын жан-жақты зерттеу жəне адам жасаған нақты құқық бұзушылық фактісін объективті ақиқат ретінде анықтау); орындылық (таңдап алынатын ықпал ету шараларының заңды жауапкершілік мақсаттарына сəйкестігі, оны дараландыру жəне саралау, кінəні ауырлататын мəн-жайларды да, жұмсартатын мəн-жайларды да есепке алу) жəне заңды жау-апкершіліктің болмай қоймайтындығы (оның сөзсіз болатындығы, құқық бұзушылықты сапалы түрде жəне толық ашу, мемлекеттің кінəлілерге міндетті түрде көңіл аударуы, қылмыскерлікке қарсы күрес тиімділігінің шарты) принциптеріне негізделерді.
Кешірім жасау немесе рақымшылық ету актілері жауаптылықтан босатпайды, бірақ жазаны ауыстыруы немесе жоюы мүмкін.
Заңдылық - қолданалып жүрген құқық нормаларына оның барлық субъектілерінің (мемлекеттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 ЗАҢДЫ ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ МАЗМҰНЫН , МАҚСАТЫ МЕН
ҚЫЗМЕТІН ЗЕРТТЕУДІҢ КЕЙБІР ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ..7
1.1 Заңды жауапкершілік қағидасы жүйесіндегі гуманизм қағидасы ... ... ... ... ...7
1.2 Заңды жауапкершіліктің заңды негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... . 11
1.3 Заңды жауапкершілік институттың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... .16
2 ЗАҢДЫ ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ ЖЕКЕЛЕГЕН МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... .21
2.1 Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің ұғымы және формалары ... ... ... ...21
2.2 Халықаралық құқықпен Қазақстан заңнамасы бойынша геноцид
қылмысы үшін жауапкершілік түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.3 Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін жауапкершіліктің түсінігі және
оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
3 ӘКІМШІЛІК ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ ТӘЖІРБИЕЛІК МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ..64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 71
А-ҚОСЫМША- ЗАҢДЫ ЖАУАПКЕРШІЛІК НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .73
КІРІСПЕ
Заңды жауапкершілік жасалған құқық бұзушылыққа сәйкес қолданы-латын, кінәлі жанның жеке, мүліктік немесе ұйымдастырушылық сипаттағы айырылушылықтарымен байланысты болатын мемлекеттік мәжбүр ету шара-лары.
Заңды жауапкершілік - жеке адам, қоғам, мемлекеттің мұддесін корғай-тын бірден-бір жол болып табылады. Ол құқықтық нормалардың бұзылуы нәтижесінде пайда болып, құқық бұзуға мемлекеттік күштеу шарасын қолдану нысанымен сипатталады. Құқық бұзушыға жауапкершіліктің белгілі бір шарасы көзделген кұқықтық норманың санкциясын қолданудан тұрады.
Заңды жауапкершіліктің заңды негізі - құқық бұзушылық болып табыла-ды. Егерде субъектінің іс-әрекеті құқық бұзушылықтың белгілеріне сәйкес кел-месе онда ол заңды жауапкершілікке тартылмайды.
Құқықта құқықтық қатынастарды реттеу үшін заңды жауапкершілік қолданылады. Заңды жауапкершілікке тарту құқық бұзушылықты қалпына келтірудің тиімді жолы болып табылады.
Заңды жауапкершілік заңға және шартқа сәйкес жүзеге асырылады. Құқық бұзушылық заң талабынан ауытқуы жауапкершілікке әкеліп соғады. Азаматтарды және заңды тұлғалардың құқығын қорғау жауапкершілік арқылы жүзеге асырылады.
Алайда, жауапкершілік заңнан немесе шарттан тыс көзделуі мүмкін. Жауапкершілік заң шеңберінен аспауы тиіс. Заңды жауапкершілікті қолдану үшін жауапкершілік түсінігін анықтап алуымыз қажет. Жауапкершілік туралы ғалымдардың әртүрлі пікірі қалыптасқан.
Заңды жауапкершілікті қолдану арқылы әділетке жету үшін барлық жағдайларды қарастырған. Алайда қоғамның даму барысында түсінігі туралы теориялар мен тұжырымдардың жаңа түсінігіне бастама болады.
Жауаптылықтың тәрбиелік функциясы айырықша мәнге ие.
Зерттеу тақырыбымыздың мақсаты мен мазмұны ескере отырып, негізінен, азаматтық- құқық жауапкершіліктің тәрбиелік аспектілерін қаралап көрелік. Аталған мәселелерді зерттеумен айналысып жүрген Қазақстандық ғалымдар Ю.Г. Балин, М.К.Сүлейменов, А.Г. Диденко, О.Ихсанов және ресейлік ғалым Е.А. Ивановтардың пікірінше заңды жауапкершіліктің ескерту- тәрбиелік функциясының айқындаушы маңызы зор.
Бәрімізге мәлім, жауапкершілік әлеуметтік өмір аясында адам, қоғамның табиғи өмір сүруі үшін қажетті жағдай туғызуға себепті салдарын тигізетін еркіндікті (соның ішінде ой еркіндігінде) қамтамасыз етуге қабілетті, жауап-кершілікті адамдардың мінез-құлқын қалыптастыру құралы болып табылады. Олай болса, жауапкершілік пен еркіндік өзара байланысты әрі бір-біріне себепті салдарлық құбылыстар. Еркіндік істің байыбын барлай отырып, дұрыс шешім қабілеттілігінен басқа ешнәрсе емес. Еркіндік немесе шешім қабыл-дауға жағдай тудырған болса, жауапкершілік те арта түседі. Еркіндік шектелген, шектелілген жерде жауапсыздыққа, заңға қайшы келетін мінез-құлыққа әкеліп соқтыратын психологиялық деформацияға жол ашылады.
Тақырыптың өзектілігі. Нарықтық қатынастарға негізделген қазіргі экономикалық жүйеге көшу кезінде шаруашылық қызметінде толық еркіндік және сонымен бір мезгілде экономикалық қызмет нәтижесі жолында фирмалардың, кәсіпкерлікпен, сауда - саттықпен айналысып жүрген барлық адамдардың толық жауапкершілігі талап етіледі. Бұл процесс меншіктің барлық түрлерінің тепе-теңдігіне, меншік қатынастарын белсенді реформалауға сүйенеді. Меншік иесінің дербестігі мен тәуелсіздігі творчествалық белсенділік пен икемділікті дамыта отырып, оның инициативасына, өз мүлкін ұқыптылықпен пайдалануға, сақтауға және жауапкершілігін арттыруға жол ашады. Жауапкершілік бір мезгілде түрлі әлеуметтік байланыстарға тән нәрсе. Жауапкершілік сезімі адамгершілік санаты (категориясы) болып табылады. Алайда, жауапкершіліктің мұндай қасиеті құқықтық жағынан негізделгенде ғана құқықтық реттіліктің көрінісі ретінде жауапкершілік ұғымы түрлі аспектілерге жиі қолданылады. Кейбір жағдайларда міндеттерді, тапсырмаларды, жүктелген жұмыстарды орындау мен оның нәтижелері , өзге жағдайларда олардың бұзылу, сақталмау жөніндегі жауапкершілігі туралы сөз болды. Бірінші жағынан алып қарастырғанда тұтас құбылыс мінез-құлықтың ондай қылығына тәуелсіз, ал екінші жағынан алып қарастырғында міндеттердің салдары ретінде туындап тәуелдікке ұшырайды. Бұл мінездің қоғамымыздың құқықтық жүйесінің қалыпты орнығуында үлкен маңызға ие заңдық жауапкершіліктің аспектілері болып табылады.
Зерттелу деңгейі. Дипломдық жұмысты орындау барысындағы шешімі қиын мәселенің бірі заңды жауапкершіліктің теориялық-құқықтық сұрақтары тақырыбының әдістемелік негіздерін, теоретикалық ұғымдарын барынша толыққанды зерттеген ғылыми еңбектердің кеңестік кезеңде жазылғандығын және оларды тауып жұмысты орындау барысында пайдалану мүмкіндігінің тым шектеулі екендігі айтумыз керек.
Заңды жауапкершіліктің теориялық-құқықтық сұрақтары жөніндегі әр жақты мәселелері Қазақстандық баспа беттерінде А.Б.Венгеров, С.С.Алексеев, С.А.Комаров, В.В.Лазарев, Н.И.Матузов, А.В.Малько, А.С.Пиголкин, В.Н.Хропанюк және т.б. сияқты ірі мемлекеттанушы-ғалымдардардың және т.б. ғалымдардың еңбектерінде қаралған. Алайда мәселелері заңды жауапкершіліктің теориялық-құқықтық жөнінде зерттелген еңбектердің көлемі аз.
Зерттеу объектісі мен әдістемесі. Осы жұмысты орындау барысында мынандай зерттеу әдістемесі қолданды:
- диалектикалық әдіс;
- салыстырмалық әдіс;
- талдау және саралау әдістері;
- теория мен тәжірбені ұштастыру әдістемесі.
Бұл жұмысты жүзеге асырудың күрделігі оны қатаң ғылыми негізде жүргізуді талап етеді. Заң әдебиеттерін жүйелеуге негізделген әрі мейлінше түрлерін пайдалану, құжаттардың сұрыптау ұғымы мен түрлері, материал-дарды іріктеп алу және өңдеу тәсілдерін кеңінен пайдаланылады.
Мақсаты мене міндеттері. Заңды жауапкершілікті қолдану мәселелері және оларды шешудің қазіргі кездегі жолдарын айқындау жұмыстың басты мақсаты болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін мынандай міндеттер қойылады :
- заңдық жауапкершілік негізгі ерекшеліктері
- заңдық жауапкершіліктің түрлері және белгілері,түсінігі
- заңды жауапкершіліктің жүзеге асырылу ерекшеліктері
- заңдық жауапкершіліктің жүзеге асырылуы
- заңдық жауапкершілікті болдыртпайтын мән жайлар және т.б.
Тақырыптың теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу барысында қол жеткен нәтижелері Қазақстанның құқық теориясы жетілдіру мәселелеріне, заңды жауапкершілік институтын жаңаша қарастыру, жетілдіру мәселелеріне пайдалануы мүмкін. Зерттеудің тәжірибелік мәні сонымен қатар оның теориялық қорытындыларын , тәжірибелік ұсыныстарын ғылыми зерттеу жұмысында , әр түрлі оқу үдерісінде пайдалануға болатындығында.
Дипломдық жұмыстың құрлымы мен мазмұны. Тақырыптың сипаты мен ерекшеліктері, сондай-ақ мұнда қозғалатын мәселелерді әзірлеу деңгейінің есебіне сәйкес кіріспе, үш тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұратын жұмыстың құрылымы жасақталған. Біздің дипломдық жұмысымыздың негізгі міндеттерінің бірі заңды жауапкершілік табиғатына талдау жасап, зерттеу жүргізу болғандықтан біз заңды жауапкершіліктің жекелеген элементтері немесе олардың белгілері турасындағы қазіргі заманғы құқықтану ғылымындағы пікірталастарды тереңірек талдау міндетін қойғанымыз жоқ. Сондықтан біз өз жұмысымызды орындау барысында осы уақытқа дейін теориялық жағынан жеткілікті дәрежеде тұжырымдалған, зерттеуші ғалымдардың басым көпшілігінің қолдауына ие болған категориялар мен концепцияларды басшылыққа алдық.
1 ЗАҢДЫ ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ МАЗМҰНЫН , МАҚСАТЫ МЕН
ҚЫЗМЕТІН ЗЕРТТЕУДІҢ КЕЙБІР ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Заңды жауапкершілік қағидасы жүйесіндегі гуманизм қағидасы
Еліміздің тəуелсіздігіне жиырма үш жыл толу қарсаңында қол жеткізген жетістіктеріміздің ішінде ізгілендіру бағытына қарай дамып келе жатқан құқықтық үдерістердің орны ерекше екенін атап өту керек.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабы мемлекеттің ең қымбат қазынасы адам жəне адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп жариялайды. Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын тану, сақтау жəне қорғау мемлекет міндеті болып табылады. Əрі қарай, Конституцияның 17 бабында Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды [1,б.96] делінген, яғни жеке тұлғаның қадір-қасиеті мемлекетпен қорғалады. Аталған нормалар гуманизмнің жалпы құқықтық қағидасын қалыптастырады.
Біздің қоғам өмірін, соның ішінде құқық саласын тереңдеп гуманизация-лау қажеттілігінің өсуіне қарамастан, бұл түсініктің нақты мазмұнының айқын көрінісі жоқ екені жасырын емес.
Арнайы əдебиеттерде бүгінде гуманизм терминін талқылауда көзқа-растардың бір жерде тоғыспай жатқанын анық көруге болады. Сондықтан да бастапқыда заңды жауапкершілік гуманизмі мəселелерін зерттемес бұрын, гуманизм түсінігінің өзін қарастырып өту қажеттілігі ұсынылады.
Гуманизм батыс философиясындағы елеулі бағыттардың бірі ретінде түсіндіріледі. Ол Қайта Өрлеу дəуірінде (ХV-ХVI ғ.) пайда болып, ХVIII ғ. ағартушылардың еңбектерінде шырқау шыңына жеткендігін байқай аламыз. Реформация дəуіріндегі Еуропадағы ұзақ азаматтық жəне діни соғысы үрдісінде жаулап алынған буржуазиялық құқықтар мен міндеттерден көрініс тапты.
Ол адамға жаңа заңды мəртебе өзінің шынайы табиғатын бекіту мен дамытуы үшін қажет еді [2,б.254].
Марксизм көзқарасы бойынша, адамдар арасында шын мəнінде гумандық қатынастар орнату үшін, рақымсыздықты туғызатын талаптарды өзгерту қажет [3,б.214].
ХIХ-ХХ ғ. гуманизм мəселелерін талдайтын жаңа философиялық ағымдар туындайды. Персоналистік философия трагедиялық гуманизм түсінігін алып келді. Адамның қоғамдағы өмірін зерттей отыра, персоналистер адамзат болмысында, яғни, индивид пен жеке тұлға, тұлғаның ішкі тұрақтылыққа ұмтылуы жəне оның əлемге басқаларға, құдайға ашылуы, өмір мен өлім сияқты трагедияның болуына негіз бар деп есептейді. Ал адамның барлық сыртқы трагедиялары (ауру, өлім, соғыс жəне басқа) адамның ішкі қайғысының кескіні ғана.
Персоналистік философияның маңызды тұжырымы - қоғамдық прогресс критерийі - адам болып табылады.
Экзистенционализм де өз кезегінде гуманизмді философияның орталық категориясы ретінде қарастыра отырып, адамзат тұлғасын зерттеуге көңіл бөледі. Экзистенционалды гуманизм əрбір адамзат баласының қайталанбасты-ғына жəне олардың бостандығына ерекше назар аударады.
Радикалды гуманизм атауын алған жаңа философиялық ағымды Фромм атымен байланыстырады. З. Фрейд, К. Маркс, Баховен ілімдерін талдау негізінде Фромм адамзат тұлғасының құндылығы мен жеткіліктілігі, оның сыртқы əсерлерге бағынышты еместігі жөнінде қорытындыға келеді.
Заманауи қоғамдық ғылымдар көзқарасы бойынша гуманизм - мəні адам адамға жоғары құндылық ретінде қарауы, қатынасы болып табылатын қоғамдық болмыс пен сананың түбірлі сипаты деп есептеледі. Ол альтруизм-нен, жақсылық істеуге ұмтылу, мейірімділік, қайғыға ортақтасу, айналадағыла-рға көмектесуден көрініс табады.
Мемлекет жəне құқық теориясы жұмыстарының барлығында дерлік гуманизм қағидасы қарастырылады. Мысалы, О.И. Цыбулевская гуманизм деп жеке тұлғаға, оның абыройы мен құқықтарына деген сый-құрметпен байып-талған қоғам мен құқыққа деген тарихи өзгермелі орныққан пікірлер жүйесі [4,б.680] - деп пайымдайды. Аталған қағиданың қоғам мен жеке тұлғаның
өзара қарым-қатынасын көрсететінін баса көрсетеді, ол өз кезегінде заңдылық, мемлекеттің қылмыстық жəне еңбекпен түзеу саясатының ажырамас белгісі болып табылады.
Гуманизм идеясына түрлі тұрғыдан келуге болатынына қарамастан, олардың ішінен жалпыға ортақ белгі шығаруға болады. Мұндай жалпылама бастама, біздің көзқарасымыз бойынша келесідей болмақ: біріншіден, гуманизм жалпы қоғам тарапынан болсын, жекелеген индивидтер тарапынан болсын адамға деген белгілі-бір қатынаспен байланысады; екіншіден, мұндай қатынас
Адамды жоғары құндылық ретінде мойындауға негізделеді. Ал ол өз кезегінде азаматқа тиесілі өмір, денсаулық жəне ар-ождан сияқты материалдық емес игіліктерді мойындаудан, сыйлаудан жəне қорғаудан, сондай-ақ тұлғаға қатысты барлық мүмкін деген жүріс-тұрыстың жеңіл, жұмсақ түрін таңдаудан көрінеді. Міне осы жайттар, біздің көзқарасымыз бойынша көзқарастар жүйесі
ретінде гуманизм негізін құрайды.
Жария құқықта жауапкершілік гуманизмі идеясы барлық дерлік нормативтік актілерде нормативті көрінісін тапты. Мысалы, ҚР Қылмыстық кодексінің 38бабы [5,б.142] бойынша қылмыс жасаған тұлғаға қолданылатын жаза мен басқа да қылмыстық құқықтық сипаттағы шаралар, физикалық азап шектіруді немесе адамның ар-ожданын қаралауды мақсат тұта алмайды, немесе
ҚР Конституциясының 17бабында Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамның қадір-қасиетін қорлайтындай жəбір көрсетуге не жазалауға болмайды делінген. Заңды жауаптылық қағидасы ретінде гуманизмге қатысты мұндай ереже адамның ар-ожданын қорлайтын немесе физикалық азап шектіруді көздейтін жауапкершілік шараларын, тек қана гуманды жауапкершілік шаралары бекітілу тиіс заңды қабылдау сатысында-ақ алынып тасталады.
Жеке құқықта гуманизм қағидасы тікелей бекітілмеген, алайда ол азаматтық құқықтық жауапкершілік туралы нормалардың мазмұнын талдау барысында шығарылып, заңмен қарастырылған жауапкершілік шаралары қатал сипатта емес екендігімен, борышқор тұлғаның ар-ожданын қорлауға бағытталмағандығымен жəне олардың өмірі мен денсаулығына зиян келтіруді
көздемейтіндігінен көрініс табады.
Заңды жауапкершілік институтының нормаларындағы гуманизм қағида-сын жүзеге асыру тұрғысындағы даулы сұрақтардың бірі болып өлім жазасы мəселесі табылады. Əрекет етіп тұрған қылмыстық заңда жазаның аталған түрі тек қана аса ауыр қылмыстарға тағайындалатын жаза деп қарастырады.
Өзінің табиғаты бойынша өлім жазасы тұлғаға терең психикалық азап келтіріп, тұлғаны физикалық тұрғыда жоюмен байланысты болғандықтан антигуманды екенін мойындауымыз керек.
Конституциясының 15 бабының 2тармағында өлім жазасына қатысты маңызды тұжырымдамалар бар. Баптың тұжырымдары өлім жазасын реттеуші халықаралық құқық нормаларына сай келетініне баса назар аудару қажет. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Батыс елдерінде күшейген өлім жазасын тоқтату қозғалыстары, ақырындап бірқатар маңызды халықаралық құқықтық құжаттарға сəйкес ұсыныстар енгізілуіне алып келді. Қазіргі уақытта БҰҰ
мақұлдаған құжаттарда, өлім жазасымен жазаланатын қылмыстық істердің шеңберін шектеу қажеттілігіне баса көңіл бөлінеді. Мысалы, азаматтық жəне саяси құқықтар туралы Халықаралық пактіде Өлім жазасы алынып тасталмаған елдерде, өлім жазасы тек аса ауыр қылмыстар үшін ғана тағайындалады делінген (6 б. 2 т.).
Қазақстан Республикасы Президенті 1994 жылы наурызда бекіткен Құқықтық реформа бағдарламасының өзінде-ақ өлім жазасын кезең-кезеңмен жоюдың перспективасы нақты белгіленген болатын. Қазақстан тəуелсіздігінің алғашқы жылдарында-ақ ұрлық, жалған ақша жасаушылық, валюталық операциялар туралы ережелерді бұзушылық, қарақшылық түзеу мекемелердің жұмысына іріткі салатын əрекеттер, зорлау мен пара алу үшін өлім жазасы заң жүзінде жойылды. ҚР Конституциясының өлім жазасына қатысты 15бабының 2тармағы өзінің əрі қарай дамуы 1998 жылдың 1 қаңтарындағы жаңа Қылмыстық кодексті қолданысқа енгізілуімен байланысты болды, онда өлім жазасы бейбіт кезде іс жүзінде ауырлататын мəн жайларда қасақана кісі өлтіргені үшін ғана сақталады.
Ең алдымен Конституция талап еткендей, өлім жазасымен жазаланатын қылмыс шеңбері түпкілікті түрде қысқарған. Қылмыстық кодекстің 49 бабына сəйкес жазаның ерекше түрі ретінде өлім жазасы адамның өмірін қиюмен байланысты, сондай-ақ соғыс уақытында немесе соғыс жағдайында, мемлекеттік опасыздық (сатқындық), бейбітшілік пен азамат қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар, аса ауыр əскери қылмыстар жасалған үшін тағайындалады. ҚР Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінде мұндай қылмыстарға мыналар жатқызылған: қасақана кісі өлтіру (96 б. 2 т.), агрессиялық соғысты жоспарлау, дайындау, тұтандыру немесе жүргізу (156 б. 2 т.), соғыс жүргізу де тыйым салынған құралдар мен əдістерді қолдану (159 б.), геноцид (160 б.), жалдап кісі өлтіру (162 б.), мемлекетке опасыздық (165 б.), мемлекеттік қайраткер немесе қоғам қайраткерінің өміріне қастандық (167 б.), диверсия (171 б.), сот əділдігін жүзеге асырушы немесе алдын-ала тергеуді жүзеге асырушы тұлғаның өміріне қастандық (340 б.), билікті теріс пайдалану (380 б.), соғысты жүргізу құралдарын қарсы жаққа беру немесе қолдану (383 б.) [5].
Өлім жазасы үкімін шығару мүмкіндігін қарастырушы жоғарыда келтірілген баптардағы санкциялар, соттың өлім жазасы немесе өмір бойы бас бостандығынан айыру түріндегі балама жазаны тағайындауға жол береді.
Өлім жазасын айыптыға тек барлық судьялардың бірауыздан шығарған шешімі бойынша тағайындау, ал үкімді ол күшіне енген сəттен бастап бір жылдан кейін ғана орындау туралы ережелер заң жүзінде бекітілді.
Өлім жазасын тағайындау туралы үкім шығарылу мүмкіндігін елеулі түрде ҚР Қылмыстық кодексінің 49 б. 2 т. қысқартады. Онда өлім жазасы əйелдерге, сондай-ақ 18 жасқа дейінгі қылмыс жасаған тұлғалар, сот үкімі шыққан сəтте 65 жасқа толған ер азаматтарға тағайындалмайды деп бекітілген. Өлім жазасына кесілген тұлғаның кешірім жасау туралы өтініш етуге (ҚР Президентіне) құқығы бар.
Көптеген əлеуметтік сауалнамалар біздің ел халқының басым көпшілі-гінің өлім жазасын толық жоюға əлі ертерек деп санайтындығы қуаттады. Қоғам пікірі ескеріле отырып, жазаның ең ауыр түрін қолдануды одан əрі шектеуге кезекті қадам ретінде өлім жазасын орындауға мораторий таңдап алынды. Қазақстан Республикасының Президенті мемлекеттің қылмыстық саясатын одан əрі ізгілендіру мақсатында Қазақстан Республикасында өлім жазасына мораторий еңгізу туралы Жарлығын қабылдады [6]. Мемлекет басшысының бұл Жарлығы қылмыстық заңнаманы одан əрі ізгілендіру туралы ҚР Құқықтық саясат тұжырымдамасының қағидаларын іске асыруға бағыттал-ған қадам болды. Жарлық бойынша сол уақытқа дейінгі өлім жазасына кесілген
қылмыскерлерге балама жаза ретінде өмір бойы бас бостандығынан айыру жа-засына ауыстыру жүктелді.
Осыған байланысты Қазақстанда бүгінде өлім жазасы де-юре ғана бар деген қорытындыға келе аламыз. Осындай түрде, барлық айтылғандар ҚР заңдарында мұндай санкцияның формальды түрде болғанына қарамастан қазақстандық құқық жүйесінде бекітілген заңды жауапкершілік шаралары
қатарына фактілі түрде кірмейді, демек гуманизм жалпыға бірдей, яғни барлық құқық салаларына таралатын заңды жауапкершілік қағидасы деп есептеуге негіз береді.
Алайда заңды жауапкершілік шаралары гуманизмі гуманизм қағидасы-ның жалғыз ерекшелігі емес. Мұнда заңның кері күші, оның заңды жауапкер-шілік гуманизмі қағидасына сəйкес келуі немесе келмеуіне байланысты жол берілуі не берілмеуі жөнінде əңгіме болып отыр. Қазақстан Республикасының Нормативтік құқықтық актілер туралы Заңының 37 бабына [7] сəйкес гуманизм
қағидасымен заңның кері күшіне жол берілу немесе берілмеуіне байланысты
3 жағдайды айтуға болады:
1. Жауапкершілікті ауырлататын заңның кері күші болмайды;
2. Жауапкершілікті жоятын заңның кері күші болады;
3. Жауапкершілікті жеңілдететін заңның кері күші болады.
Мұнда жауапкершілікті ауырлататын заңның кері күшіне жол берілмей-тіндігі туралы ереже гуманизм қағидасының көрінісіне, ал жауапкершілікті бекітетін заң - əділеттілік қағидасының көрінісіне жатқызылуы арнайы түсін-діруді талап етеді.
Жауапкершiлiктi белгiлейтiн немесе күшейтетiн, азаматтарға жаңа мiндеттер жүктейтiн немесе олардың жағдайын нашарлататын нормативтiк құқықтық актiлердiң керi күшi болмайды. Жауапкершілікті бекітетін заңның кері күшіне жол берілмеуі əділеттілік қағидасына жатқызылады, өйткені қарама-қайшы норманың əрекет етуі жағдайында теріс қылықтың жасалу
сəтіндегі қоғамдық пікір мен тұлғаға жауапкершілік шараларын қолдану арқы-лы теріс əсер етудің арасында сəйкестілік, ара қатынас бұзылатын еді. Ал жауапкершілікті күшейту орын алса жағдай басқаша болар еді. Мұнда əлде бір əрекетке негативті, заңсыз деген пікір беріп қойылған.
Сондықтан жауапкершілікті ауырлататын заңның кері күшіне жол берілмейтіндігін əлдебір теріс қылықты қоғамның бағалауын өзгерте отырып түсіндіру өте қиын. Сəйкесінше бұл норманың заңда болу себебін басқа жақтан іздеу керек. Біздің пікіріміз бойынша мұндай себепті, заң шығарушының жағдайды реттеуге мүмкіндігі бар екі варианттың мейлінше жеңілдеуін таң-дауында деп түсіндіруге болады. Осыған байланысты жауапкершілікті ауырлататын заңның кері күшіне жол берілмейтіндігі нормасының қайнар көзі жауапкершілік гуманизмі қағидасы болып табылады деген қорытынды шыға-руға мүмкіндік береді.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе заңды жауапкершілік гуманизмі қағидасының мəнін біріншіден, заңмен бекітілген заңды жауапкер-шілік шаралары тұлғаға физикалық тұрғыда азап келтіруді, ар-ождан, қадір-қасиетті қорлауды мақсат тұтпайды, екіншіден, жауапкершілікті жоятын немесе жеңілдететін заңның кері күшіне жол берілгенде жауапкершілікті ауырлататын
заңның кері күшіне жол берілмейтіндігімен түсіндіруге болады.
1.2 Заңды жауапкершіліктің заңды негізі
Ғасырлар бойы адамзаттың ең ақылдылары қоғамдағы құқық бұзушылық себептері мен оны жою жолдарына бастарын қатырып келеді. Бүгінгі күні бұл мәселе заң ғылымында бұрынғыдай соншалық күрделі, әрі қарама-қайшылықты болып келеді. Оның өзектілігі - күмәнсіз. Құқық бұзушылық әрқашан болған. Сондықтан француз социологы Эмиль Дюркгейммен келіспеуге болмайды, ол қылмыс кез келген салауатты қоғамның элементі болып табылады деп санады. Осыған орай, бір де бір қоғам қылмысты мүлдем жоя алмайды. Олар болған, бар және әрқашан болады.
Нақ сондықтан құқық бұзушылықпен күресудің жаңа теориялық тұжы-рымдамаларын үнемі тұжырымдау, жаңа әдістер мен рәсімдерді құрастыру қажет. Қылмыс, басқа әлеуметтік құбылыс ретінде үнемі дамып, жаңа түрге ие болады.
Құқық бұзушылықпен күресуде негізгі күштер осы қателіктердің алдын алуға және оларды тудыратын себептерді жоюға бағытталған. Алайда құқық бұзушылық жасауға айыпты тұлғаларға қатысты құқықтық санкцияларды қолдану мүмкіндігін жоққа шығармайды. Нақ іздену арқылы, басқа шара-лармен қатар құқық бұзушылықтың алдын алу қамтамасыз етіледі [8,б.45].
Осы санкциялар өз беттерінше емес, құқық қолдану қызметі процесінде жүзеге асырылады. Оны жүзеге асыру барысында құзыретті органдар құқық бұзушылық жөнінде істерді қарастырып, шешім қабылдайды. Ізденімді қолдану, құқық бұзушылық жөніндегі істі қозғау негізі жасалған істе құқық бұзушылық құрамының болуы болып табылады. Сондықтан құқық қолдану қызметін жүзеге асыру құқық бұзушылық ұғымын терең білмейінше мүмкін емес. Қажетті білім құқық бұзушылықты дұрыс біліктілеуге, іс бойынша заңды шешімдер қабылдауға, заңдылықты сақтауды қамтамасыз етуге, азаматтардың құқықтары мен мүдделерін қорғауға көмектеседі.
Құқық бұзушылықтың ең жалпы түрі қоғамға зиян келтіретін және заңға сәйкес жазаланатын қоғамға қарсы әрекет ретінде сипатталуы мүмкін.
Құқық бұзушылықтың бәрі түгелдей табиғат пен заттардың күш әрекеттері емес, жануарлардың әрекеті емес, адамдардың іс-әрекеттері болып табылады. Адамның ойлары мен сезімдері құқық бұзушылық болып саналмайды.
Құқыққа қарсы жасалатын іс-әрекеттердің алуан түрлі себептеріне, жағдайларына, субъектілері мен сипатына қарамастан олардың бәрінде, құқық бұзушылық сияқты әлеуметтік құбылысқа жатқызуға мүмкіндік беретін ортақ белгілер бар.
Заң құқық бұзушылық белгілерін бекітеді, ол құқық бұзушылықты адамдардың қоғамға қарсы басқа әрекеттерінен, мысалы, заңмен жазаланбай-тын адамгершілікке жат қылықтан айыруға мүмкіндік береді.
Біріншіден, құқық бұзушылық деп құқық нормалары тыйым салған заңды бұзатын іс-әрекет қана мойындалады. Сондықтан құқық бұзушылықтың маңызды белгісі - оның құқыққа қайшылығы. Құқыққа қайшылық оның белгіленген орнына қарамастан құқық талабынан шығып кетумен (құқықты теріс пайдалану) және т.б. бейнеленеді.
Екіншіден, құқық бұзушылық - бұл әрекетке, жауапқа қабілетті, яғни заңмен бекітілген жасқа жеткен (ережеге сай 14-16 жас) және өз істеріне есеп беруге, өз әрекеттерін басқаруға қабілетті тұлғалардың іс-әрекеті. Осылайша, құқық бұзушылық ақыл-оймен әрекет ететін адамның еркінің байқалуымен сипатталады. Жасы толмағандардың заңмен қарастырылған қоғамдық зиянды әрекеттеріне қажетті қадағалау мен тәрбиені жүзеге асырмағандығы үшін кінәлі адамдар жауап береді.
Үшіншіден, әрекетке қабілетті адам жасаған құқыққа қайшы іс-әрекеттердің бәрі бірдей емес, тек осы тұлғаның кінәсі бойынша жасалғандары ғана құқық бұзушылық деп саналады. Айыптылық - субъектінің жасалған құқық бұзушылыққа психикалық қарым-қатынасын сипаттайды. Осылайша, құқық бұзушылықтың ең маңызды белгісі айыптың болуы, яғни заңсыз іс-әрекеттерді жасаудағы ниеті немесе абайсыздығы болып табылады.
Әрбір құқық бұзушылық қоғамдық, мемлекеттік немесе жеке бастың мүдделеріне залал келтіреді, қоғамға зиянды нәтижелерге алып келеді. Зиян -материалдық және моральдық, өлшеулі және өлшеусіз, физикалық және рухани, маңызды және маңызды емес, қалпына келтірілетін және қалпына келтірілмейтін болады. Осылайша, қоғамдық қауіпсіздік құқық бұзушылық белгісі ретінде құқық бұзушылық жасау нәтижесінде жеке тұлғаның, қоғамның немесе мемлекеттің мүддесіне зиян келтіреді.
Жазаланушылықты құқық бұзушылық белгісіне жатқызуға да болады, сондықтан кез келген құқық бұзушылықты жасағаны үшін заңды жауапкерші-лік қарастырылуы керек.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, келесі қорытындыға келуге болады:
Құқық бұзушылық - қоғамдық қауіпті (зиянды) сипаты бар, өз істеріне өз бетінше жауап беруге қабілетті тұлға жасаған кінәлі құқыққа қайшы іс-әрекет.
Барлық құқық бұзушылықты екі топқа бөлу қабылданған - қылмыс және теріс қылық. Оларды бөлудің басты критерийлері, біріншіден, қоғамдық зияндылықтың сипаты мен дәрежесі, екіншіден, субъективті фактор, бұл шешуші шамада құқыққа қайшылық ретінде сол немесе басқа іс-әрекетті мойындауға әсер етеді. Қоғамдық зияндылықтың сипаты мен дәрежесі нысан құндылығымен, құқыққа қайшы қастандықпен, жағдаймен, уақытпен, (зорлық немесе зорлық емес) тәсілдермен, өлшеммен және келтірілетін зиян сипатымен және т.б. анықталады.
Теріс қылықтар - бұл, қылмыстармен салыстырғанда қоғамдық қауіптің аз дәрежесімен сипатталатын құқық бұзушылық, ол қоғамдағы құқықтық тәртіптің жеке жақтарына қастандық жасайды. Теріс қылықты құқық салаларында қолданарлық түрде, сондай-ақ олар теріс қылық енгізетін қарым-қатынас түрлері бойынша және солар үшін қолданылатын жаза түрлеріне қарай топтауға болады.
Тәртіптік теріс қылық - қызметтік қарым-қатынастар аумағында жасалат-ын құқық бұзушылық және ол ең алдымен қызмет бойынша бағынушылық қатынастың тәртібін бұзады. Тәртіптік теріс қылық адамдардың (жұмысшы-лардың, қызметкерлердің, оқушылардың және т.б.) белгілі ұжымдарының қызмет тәртібіне қастандық жасайды, ол еңбек, қызмет немесе оқу тәртібін әлсіретеді де, тәртіптік теріс қылықты тудырады. Сонымен, мысалы, Еңбек туралы заңдар кодексі ескерту, сөгіс, белгілі бір мерзімге төмен жалақылы жұмысқа ауыстыру немесе төменгі лауазымға түсіру, жұмыстан босату сияқты тәртіптік жазалар қарастырылған. Тәртіптік жазаларды кәсіпорын, мекеме, ұйым теріс қылық шыққан күннен бастап бір айдан кеш қалмай және оны жасаған күннен бастап алты айдан кеш қалмай салады. Тәртіптік жазаның мерзімі - бір жыл.
Әкімшілік құқық бұзушылық (теріс қылық) - заң бойынша бекітілген қоғамдық тәртіпке, мемлекет органдарының атқару және орналастыру қызметі саласындағы қарым-қатынасқа қастандық жасайтын, қызметтік міндеттерді жүзеге асырумен байланысты емес құқық бұзушылық. Әкімшілік теріс қылықтар, мысалы, өртке қарсы қауіпсіздік ережелерін, мемлекеттік немесе жекеше кәсіпорындарда санитарлық гигиенаны бұзу болып табылады. Әкімшілік делиттер, қоғамдық зияндылық немесе қауіп белгілеріне ие бола отырып, зияндылығының аз дәрежелілігімен қылмыстан айтарлықтай айырмасы болады.
Әкімшілік құқық бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілік заңмен қарастырылады. Бұл ең алдымен, айыппұл, арнайы құқығынан айыру (мысалы, көлік құралдарын басқару құқығы), түзету жұмыстары (екі айға дейін), әкімшілік тұтқындау (15 тәулікке дейін) және т.б. Жаза құқық бұзушылық жасаған күннен бастап екі айдан кеш қалдырмай қолданылуы керек.
Әкімшілік жаза түрлері әкімшілік құқық бұзушылық істерін олар жөнінде істер бойынша өндіріс қарастыратын өкілетті органдар, сондай-ақ әкімшілік жаза қолдану туралы қаулыларды орындау тәртібі әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекспен анықталған.
Азаматтық теріс қылықтар (деликттер) - мүліктік және сондай-ақ мүліктік емес аймақта жасалатын құқық бұзушылық, ол адам үшін рухани құндылық болып табылады. Азаматтық құқық бұзушылық - ұйымдарға және жеке азаматтарға келісім бойынша міндеттерін орындамаудан, азаматтың ар-намысы мен қадір-қасиетіне нұсқан келтіретін мәліметтер таратудан тұратын мүліктік зиян келтірумен бейнеленеді. Азаматтық құқық бұзушылық, зиянның орнын толтыру, бұзылған құқықты мәжбүрлеп қалпына келтіру немесе орындалмаған міндетін атқару сияқты санкцияларды қолдануға алып келеді.
Еңбек құқығын бұзу (еңбек туралы заңды бұзу) - еңбек міндеттерін бұзудан, орындамаудан тұратын және еңбек туралы заңның нормаларында болатын санкциялармен тыйым салынған еңбек құқығы субъектісінің құқыққа қайшы айыпты іс-әрекеті.
Іс жүргізудегі құқық бұзушылық азаматтардың немесе мемлекеттік органдардың әділ сот мүдделерін немесе құқық бұзушы құқықтық қатынаста тұрған жақтың іс жүргізу құқығын бұзушылығына байланысты. Бұл объективті түрде, соттың қолдау хатты қанағаттандырудан бас тартуы, бекітілген пішінге сәйкес келмейтін ізденім өтінішін қабылдау сияқты қорғау шараларын қолдануға және т.б. алып келетін құқықтық әрекет емес.
Халықаралық құқық бұзушылық (деликт) - халықаралық құқық нормаларына немесе жеке басының міндеттемелеріне қайшы келетін әрекет немесе басқа субъектіге, халықаралық құқық субъектілерінің тобына немесе барлық халықаралық қауымдастыққа залал келтіретін халықаралық құқық субъектісінің әрекетсіздігі. Халықаралық деликтіге - дипломатиялық өкілдерге қатысты құқыққа қайшы әрекеттердің жолын кесу жөнінде шаралар қолданбау, сауда міндеттемелерін бұзу және т.б. жатады.
Құқық бұзушылықтың ерекше түрі - құқыққа қайшы жағдай туғызу - өз бетімен орналасу немесе құрылыс орнату, бөгде адамның мүлкін ұстау, заңға қайшы мәміле жасасу, заңсыз акт шығару, азаматтардың құқықтарын немесе оларға жүктелетін заңмен қарастырылмаған міндеттерді бұзу және т.б. болып табылады. Осындай құқық бұзушылықтарды қалпына келтіру санкциялар құқығын қолдануға алып келеді [9,б.78].
Құқықтық норманың санкциясы деп, құқық бұзушылық жағдайында қолданылатын және оның қорытынды құқықтық бағасы енетін мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын нормативтік анықтауды атаймыз. Барлық санкциялар-дың ортақ мақсаты - құқықтық тәртіпті қорғау, құқық бұзушылықтың алдын алу және жолын кесу. Мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын қолдану кезінде бұл мақсатқа екі негізгі тәсілдермен қол жеткізіледі: 1) бұзылған құқықтарды қалпына келтіру; 2) жеке тұлғаға әрекет ету және құқық бұзушының оны түзету, қайта тәрбиелеу, осындай құқық бұзушылықтың алдын алу мақсатындағы құқықтық статусы.
Санкциялар - құқықты қалпына келтіру (міндеттерін мәжбүрлеу арқылы орындауға, бұзылған құқықтарын қалпына келтіруге бағытталған) және айыппұл салушы, жазалаушы (құқық бұзушының кейбір құқықтарын шектеуді, оған арнайы міндеттер жүктеу немесе ресми түрде бетіне басуды қарастыратын) болып бөлінеді.
Құқық бұзушылықтың ең қауіпті түрі - қылмыс болып саналады. Қылмыстар дегеніміз - қоғамдық қауіпті, қылмыстық заңдармен тиым салынған, адамгершілік тұрғыдан сотталатын, айыпты деп табылған, жазаланатын, мемлекеттік конституциялық құрылысына, оның саяси және экономикалық жүйесіне, азаматтардың құқықтары мен бостандық меншігінің бекітілген түрлеріне қастандық келтіретін немесе құқықтық тәртіпті бұзатын сондай-ақ мемлекеттің, қоғамдық ұйымдар мен жеке тұлғалардың заңмен қорғалатын мүдделеріне зиян келтіретін іс-әрекеттер. Қылмыстық әділ соттың мақсаты қоғамды тұтастай қорғау болып табылады. Сондықтан, қылмыстық сотқа жататын кез келген іс-әрекет қоғамдық қауіпті деп саналады.
Қылмыстың теріс қылықтардан айырмасы - қоғамдық қауіпінің жоғарғы дәрежесі және жеке тұлғаға, мемлекетке, қоғамға анағұрлым ауыр зиян келтіреді. Қылмыстар мемлекеттік және қоғамдық құрылыстың негіздеріне, азаматтардың жеке меншігіне, жеке басына және құқығына, қарулы күштер қауіпсіздігіне қастандық жасайды, әрі қылмыстық жаза шараларын қолдануға алып келеді. Қылмыстық жаза қылмыс жасағаны үшін ғана емес, қылмыстық қастандығы, соған дайындалғаны, бірге қатысқаны, ал кейбір құрамдар бойынша - қылмысты жасырғаны және ол туралы хабарламағаны үшін де қолданылады. Тек сот қана, бекітілген іс жүргізу тәртібімен, қылмыс жасағаны бойынша айыпты деп санап, жаза белгілей алады.
Заң жүзіндегі жауапкершілік заңдылық принципіне, сондай-ақ гума-низмге, әділдік пен демократизмге негізделген. Бұл нақты түрде келесі: заң жүзіндегі жауапкершілік құқық бұзушылық құрамы болған жағдайда ғана мүмкін болуымен көрінеді. Құқық нормасы бұзылған жағдайда заң жүзіндегі жауапкершілік міндетті түрде тууы керек. Заң жүзіндегі жауапкершіліктің түрі мен шегін бұзылған құқық нормасында мемлекет айқын анықтайды. Заң жүзіндегі жауапкершілік әрқашан қатаң түрде жеке басқа жүктеледі. Заң жүзіндегі жауапкершілікті жүктеу кезінде ерекше іс жүзіндегі тәртіпті сақтау және қолдану қажет.
Заң жүзіндегі жауапкершілік құқық бұзушыны жазалау үшін салынады. Қылмыстық ісі үшін сазайын тарту және айыбын өтеу идеясы заң жүзіндегі жауапкершілікті тек шектік әмбебап түрде жүктеу кезінде ғана болады: санкция көлемі (бас бостандығынан айыру немесе айыппұл, болмаса түзету жұмыстары, әйтпесе айып төлеу) қылмыстық істің ауырлығына байланысты.
Заң жүзіндегі жауапкершіліктің мақсаты - құқық бұзушыны қайта тәрбиелеу (келешекте құқық бұзушылық жасаудың алдын алу). Бас бостандығынан айыру түріндегі жазасын өтеп немесе залалдың орнын толтырып, немесе сөгіс алғаннан кейін айыпкер азаматтастарының қатарында қалады да, одан әрі өмір сүріп, жұмыс істеуін жалғастырады.
Қоғам өз қатарында, жазалаудан ызаланған емес, басқаға жамандық істесе, өзіңе де жаман болатынын, ең қымбат игілігін - бостандықты, жақсы атағын, ар-намысын жоғалтқаннан гөрі адал өмір сүріп, заңды жолмен келген игіліктерді пайдаланып өмір сүру артық екенін мойындаған адамның қатарларында болуына мүдделі.
Заң жүзіндегі жауапкершілікті қолдану қоршаған адамдарға, олардың тарапынан құқыққа қайшы іс-әрекеттерді жасаудың алдын алу үшін насихаттаумен жүзеге асырылады. Кері жағдайда, олар сол бір жағымсыз нәтижеге ұрынуда немесе құқық бұзушы өтеген жеке басының игіліктерінен айрылудан басқа амалы болмайды.
Заң жүзіндегі жауапкершіліктің негіздемесі - құқық бұзушылық болып табылады. Субъектінің тәртібі құқық бұзушылық белгілеріне жатпаса, онда бұл тұлға заң жүзіндегі жауапкершілікке жатпайды. Заң жүзіндегі жауапкершілік - бұл күрделі әлеуметтік процесс. Ол құқықтық нормалардың белгілеулерін бұзу нәтижесінде туады және құқық бұзушыға мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын қолдану түрінде көрінеді. Заң жүзіндегі жауапкершіліктің маңызды белгісі мынада: оны мемлекет анықтайды және оның құзыретті органдары қолданады.
Заң жүзіндегі жауапкершіліктің басты мақсаттары құқық тәртіптерін қорғау және азаматтарды құқықты құрметтеу рухында тәрбиелеу деп санауға болады. Заңға және құқыққа құрметпен қарау әрбір адамның жеке наным-сенімі болып қалуы керек. Осы тәрбиелік процесте өз сөзін мектеп, еңбек ұжымдары, қоғам-дық ұйымдар және т.б. айтуы керек.
1.3 Заңды жауапкершілік институттың теориялық негіздері
Заң ғылымында заңды жауапкершілік институты ерекше орын алады. Жауапкершілік деген түсінік көп мағыналы. Ол саяси, моральдік жəне заңды жауапкершілік болуы мүмкін. ҚР Конституциясының 34 бабында "əркім ҚР Конституциясын жəне заңдарын сақтауға, басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын; абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеуге міндетті" делін-ген. Бұл аспектіде жауапкершілік адамдарда өз міндетіне деген дұрыс көз-қарасты тəрбиелейтін фактор, құқыққа сай жүріс-тұрысты насихаттайды деуге болады.
Заңды жауапкершілікке əркім өзіндік түсінік береді. О.Ф. Иваненконың айтуынша "заңды жауапкершілік - құқық бұзушының жағымсыз салдарға төзуі, белгілі бір мемлекеттік мəжбүрлеу нысанын өз басынан өткізуі " [10, б.4].
Ал Б.Т. Базылев "заңды жауапкершілік өз табиғаты бойынша қорғаушы құқықтық қатынас, ал сыртқы пішіні - жазалаушы құқықтық байланыс" дейді [11, б.122]. Заңды жауапкершілік - бұл да міндет, бірақ мəжбүрлеп орындала-ды, егер бұл міндет жүктелегн тұлға ерікті түрде орындалмаса [12, б.4].
Заңды жауапкершілік дегеніміз - арнаулы органдар немесе лауазымды тұлға түріндегі мемлекет пен құқық бұзушының арасындағы тиісінше айырулар мен қарсы əрекеті үшін жағымсыз салдарға төзу міндеті жүктелетін құқық нормасын бұзудан туындайтын құқықтық қатынас. Жеке сипаттағы (мысалы, бас бостандығынан айыру), мүліктік (мысалы, айыппұл) немесе ұйымдық сипаттағы (мысалы, жұмыстан шығару) шектеулер осындай зардаптар болуы мүмкін [13].
Əлеуметтік жауапкершіліктің ерекше бір түрі ретіндегі заңды жауапкершіліктің белгілері мыналар: а) мемлекет құқық нормаларында белгілеген; ə) мемлекеттік мəжбүрлеуге сүйенеді; б) арнаулы уəкілетті мемлекеттік органдар немесе лауазымды адамдар іс жүргізу тəртібімен
қолданады; в) құқық бұзушы үшін нақты теріс зардаптардан көрінеді жəне қосымша міндеттер жүктеумен байланысты; г) тек қана жасалған құқық бұзушылық үшін туады жəне қоғамның бетіне басумен байланысты.
Заңды жауапкершіліктің мағынасы мен мақсаты субъектілердің құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету, қоғамдық тəртіпті сақтау мен қорғау болып табылады. Заңдық жауапкершіліктің міндеттері осыдан туындайды. Біріншіден, құқық бұзушылыққа кінəліні жазалау (жазалау міндеті). Екіншіден, құқықты қалпына келтіру жəне келтірген зиянды өндіріп
алу, ысырапты өтеу (қалпына келтіру міндеті). Үшіншіден, құқықтық санада заңды мінез-құлық мотивтерін қалыптастыру жəне заңдық жауапқа тартылушы субъектінің де (жеке ескерту), құқық қатынастарының басқа субъектілерінің де (жалпы ескерту) жаңадан құқық бұзушылық жасауының
алдын алу. Құқық бұзушылықтардың түрлеріне қарай заңдық жауапкершілік былайша жіктеледі:
- қылмыстық, тек қана қылмыс үшін жəне қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу жəне қылмыстық атқару заңдарына сəйкес соттың үкімі бойынша ғана қолданалатын ең қатаң түрі;
- əкімшілік, яғни əкімшілік теріс қылық жасағаны үшін, қызмет міндеттерін орындаумен байланысы жоқ түрі;
- азаматтық, шарттық міндеттемелерді бұзудан туындайтын түрі;
- тəртіптік, тəртіптік билігі бар лауазымды адамдардың тəртіптік теріс қылық үшін қолданылатын түрі. Тəртіптік жауапкершілік ішкі еңбек тəртібінің ережелеріне сəйкес, бағыныштылық тəртібімен, кейбір салаларда қолданылатын тəртіптік жарғылар мен ережелерге сəйкес пайда болуы мүмкін;
- материалдық, еңбек міндеттерін орындау кезінде ұйымға келтірген залал үшін болатын түрі.
Заңды жауапкершіліктің əр түрінің өзіне тəн мемлекеттік мəжбүрлеу шаралары бар. Оларды мемлекеттік мəжбүрлеудің басқа шараларымен шатастырмаған жөн, ал оларға: құқық бұзушыны жауапқа тартпай-ақ, бұзылған құқықты қалпына келтіру үшін қолданылатын қорғау шаралары
(алименттерді мəжбүрлеп өндіріп алу жəне т.б.); құқық бұзушылықтың алдын алу мақсатында, яғни ол жасалғанға немесе аяқталғанға дейін формальды түрде жəне демек, жаза ретінде емес, сақтық ретінде қолданылатын тыю шаралары (кетпеуі түралы тілхат, ұстау жəне т.б.); мəжбүрлеп алдын алу сипатындағы шаралар (карантин, дүлей зілзалалар немесе бұқаралық шаралар жағдайларында жүріп-тұру еркіндігін шектеу), қоғамға қауіпті əрекеттер жасағаны үшін кəмелетке толмағандарға тəрбиелік ықпал жасаудың мəжбүрлеу шаралары немесе медициналық сипаттағы мəжбүрлеу шаралары (ақыл-есі кемістерге, маскүнемдер мен нашақорларға, жезөкшелерге жəне айналасындағылар үшін ерекше қауіпті аурулар жұқтырғандарға); меншік иесінің мүлкін оның құнын тең етіп өтіп, мемлекеттік мұқтаждар үшін мəжбүрлеп иеліктен айыру ретіндегі реквизициялау жатады.
Заңды жауапкершілік мемлекеттік мəжбүрлеумен байланысты. Бірақ заңды жауапкершілікті тек мемлекеттік жауапкершілікпен теңестіруге болмайды. Заңды жауапкершілік құқықтық қатынас ретінде оның бір тарапты құқық бұзушы белгілі бір айыруларға, жазаларға төзуге міндетті.
Жауапкершілік - мəжбүрлеудің өзі емес, ол құқықтық нормалардың санкцияларына сəйкес төзу міндеті болып табылады. Яғни, құқық бұзушыға мемлекеттік мəжбүрлеу шарасын қолдану заңды жауапкершілікті жүзеге асыру [14].
Қазақстанда заңды жауапкершіліктің кез келген түрі заңдылық (жауаптылық тек заң негізінде, заңда көзделген əрекет үшін жəне заң шегінде ғана болуы мүмкін); əділеттік (теріс қылық үшін қылмыстық жазалауға жол берілмеушілік; жауаптылықты анықтайтын немесе оны күшейтетін заңның кері күші болмауға тиіс; зиян өтелуге тиіс; істелген əрекеттік ауырлық жазасы мен кінə дəрежесінің мөлшерлестігі; бір құқық бұзушылық үшін бір ғана жаза қолданылуы мүмкін); ізгілік (адамның қадір-қасиетін кемітетін жазалау шараларын, азаптауды белгілеу мен қолдануға тыйым салу); негізділік (істің мəн-жайын жан-жақты зерттеу жəне адам жасаған нақты құқық бұзушылық фактісін объективті ақиқат ретінде анықтау); орындылық (таңдап алынатын ықпал ету шараларының заңды жауапкершілік мақсаттарына сəйкестігі, оны дараландыру жəне саралау, кінəні ауырлататын мəн-жайларды да, жұмсартатын мəн-жайларды да есепке алу) жəне заңды жау-апкершіліктің болмай қоймайтындығы (оның сөзсіз болатындығы, құқық бұзушылықты сапалы түрде жəне толық ашу, мемлекеттің кінəлілерге міндетті түрде көңіл аударуы, қылмыскерлікке қарсы күрес тиімділігінің шарты) принциптеріне негізделерді.
Кешірім жасау немесе рақымшылық ету актілері жауаптылықтан босатпайды, бірақ жазаны ауыстыруы немесе жоюы мүмкін.
Заңдылық - қолданалып жүрген құқық нормаларына оның барлық субъектілерінің (мемлекеттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz