Экологиялық сукцессия



Жоспар:
1. Экологиялық сукцессия ұғымы.
2. Экожүйенің белгілерінің сукцессия барысында өзгеруі.
3. Бастапқы және қайталанған сукцессиялар, климакс ұғымы.
Автогенді өзгерістерді экожүйенің дамуы немесе экологиялық сукцессия деп атайды. Экологиялық сукцессияға анықтама берген кезде мынадай үш жағдай ескерілуі тиіс:
1) Сукцессия қауымдастықтың, яғни жүйенің биотикалық компонентінің ықпалымен жүреді. Өз кезегінде қауымдастық сукцессиясының сипаты мен жылдамдығын анықтап, даму шектерін межелейтін физикалық ортаның өзгерістерін туындатады.
2) Сукцессия дегеніміз – қауымдастықтың түрлік құрамының және оның ішінде өтіп жатқан процестердің өзгеруіне байланысты жүретін экожүйенің реттелген дамуы. Сукцессия белгілі бір бағытта жүреді, демек оны болжауға болады.
3) Сукцессияның шырықтау шегі – энергия ағыны бірлігіне шаққанда максималды биомасса және түраралық әсерлесулердің максималды саны келетін тепе-тең күйдегі экожүйенің қалыптасуы болып табылады.
Өзгерістердің жүру жылдамдығы мен тепе-тең күйге жету үшін қажет уақыт әр түрлі экожүйелер және экожүйенің жекелеген белгілері үшін әр түрлі болады.Жалпы биомассаның өзгеруі қисық сызғыштың пішіні әдетте дөңес болса, жалпы бастапқы өнімнің өзгеру қисық сызығы ойық болады. Орман экожүйесінде де лабароториялық микрокосм жағдайында да бастапқы таза өнім қауымдастықтың дамуының алғашқы кезеңдерінде өскенімен, соңғы кезеңдерінде кемиді.
Пайдаланған әдебиеттер:
1. А.К. Бродский «Жалпы экологияның қысқаша курсы», Алматы «Ғылым» 2003ж, 155-166 беттер;
2. Г.С. Оспанова, Г.Т. Бозшатаева «Экология», Алматы, Экономика 2002жыл, 130-131 беттер

Жоспар:
1. Экологиялық сукцессия ұғымы.
2. Экожүйенің белгілерінің сукцессия барысында өзгеруі.
3. Бастапқы және қайталанған сукцессиялар, климакс ұғымы.

Экологиялық сукцессия

Автогенді өзгерістерді экожүйенің дамуы немесе экологиялық сукцессия
деп атайды. Экологиялық сукцессияға анықтама берген кезде мынадай үш жағдай
ескерілуі тиіс:
1) Сукцессия қауымдастықтың, яғни жүйенің биотикалық компонентінің
ықпалымен жүреді. Өз кезегінде қауымдастық сукцессиясының сипаты мен
жылдамдығын анықтап, даму шектерін межелейтін физикалық ортаның
өзгерістерін туындатады.
2) Сукцессия дегеніміз – қауымдастықтың түрлік құрамының және оның ішінде
өтіп жатқан процестердің өзгеруіне байланысты жүретін экожүйенің реттелген
дамуы. Сукцессия белгілі бір бағытта жүреді, демек оны болжауға болады.
3) Сукцессияның шырықтау шегі – энергия ағыны бірлігіне шаққанда максималды
биомасса және түраралық әсерлесулердің максималды саны келетін тепе-тең
күйдегі экожүйенің қалыптасуы болып табылады.
Өзгерістердің жүру жылдамдығы мен тепе-тең күйге жету үшін қажет
уақыт әр түрлі экожүйелер және экожүйенің жекелеген белгілері үшін әр
түрлі болады.Жалпы биомассаның өзгеруі қисық сызғыштың пішіні әдетте дөңес
болса, жалпы бастапқы өнімнің өзгеру қисық сызығы ойық болады. Орман
экожүйесінде де лабароториялық микрокосм жағдайында да бастапқы таза өнім
қауымдастықтың дамуының алғашқы кезеңдерінде өскенімен, соңғы кезеңдерінде
кемиді.
Экологиялық сукцессияның ерте кезеңдерінде жалпы бастапқы өнімділік
тыныс алуға жұмсалатын шығыннан артық болады, сондықтан РR1. Ерекше
жағдайларында, яғни орта органикалық заттармен қатысты ластанған жағдайда
тыныс алуға жұмсалатын шығын жалпы бастапқы өнімділіктен жоғары болуы
мүмкін. Егер сукцессия осындай күйден басталатын болса, онда оны кәдімгі
автотрофты сукцессиядан ажыратып гетеротрофты сукцессия деп атайды.
Дегенмен барлық жағдайларда да экожүйенің дамуы барысында РR қатынасы 1-
ге ұмтылады. Ортаның физикалық факторларына байланысты әр түрлі
экожүйелердегі өнімділіктің абсолютті мәндерінің арасында, демек
қауымдастықтардың тыныс алуға жұмсалатын шығындарының арасында да
айтарлықтай айырмашылықтары болуы ықтималдығына қарамастан, бұны
графикалық әдіспен координаттар осьіне қатысты 45° бұрыш құрайтын түзу
сызық ретінде бейнелеуге болады.
Р мөлшері R-дан артық болатын жағдай сақталса, жүйе органикалық
заттар мен биомасса жинақтала береді, соның нәтижесінде РВ қатынасы
кемиді, ал ВР, ВR немесе ВЕ өз кезегінде артады. Басқаша айтқанда,
игеріле алатын энергия ағынының сүйемелдеуі арқасында кемелденген
экожүйелерде биомасса максимал мөлшеріне жетеді. Осының салдары ретінде,
қауымдастықтың таза өнімі – жылдық цикл ішіндегі түсім – экожүйенің
дамуының алғашқы кезеңдерінде өте үлкен де, оның кемелденген кезінде өте
шағын немесе 0-ге тең болады.
Экожүйенің дамуы барысында қоректік тізбектердің құрылымында өте
нәзік өзгерістер жүреді деп күтуге болады. Сукцессия ағымы бұзылмаған
жағдайларда өсімдіктер мен жануарлардың арасында неғұрлым тығыз
байланыстардың және өзара бейімделушіліктердің дамуы үшін уақыт жеткілікті
болады, бұл өсімдітердің тауыса желінуден сақтайтын көптеген
механизмдердің пайда болуына әкеліп соғады: қорытылуы қиын тіректік
ұлпалар түзіледі, жыртқыштардың фитофагтарға түсіретін қысымы ұлғаяды және
т.т. Жапырақтардың төгілуіне байланысты органикалық заттарды ұқсату жасыл
белдеуден қоңыр белдеуге ауысады.
Экожүйелердің дамуындағы маңызды тенденция – азот, фосфор, калий
тәрізді негізгі элементтердің биогеохимиялық айналымдарын тұйықтауға
ұмтылу болып табылады. Дамып келе жатқан жүйелерге қарағанда кемелденген
жүйелердің заттары қамту және алмасу қорында сақтап қалу қабілеті жоғары.
Олар әлі жетілмеген немесе зақымдалған жүйелермен салыстырғанда заттардың
өте шағын бөлігін ғана жоғалтады.
Дамып келе жатқан жүйелердегі түрлердің саны да аз, олардың
біркелкілігі де төмен, гетеротиптік реакциялары жетілмеген, ал кемелденген
жүйелерде түрлердің саны көп және олардың біркелкілігі жоғары,
гетеротиптік реакциялары дамыған(9-11 белгілер). Бұл тұрғыдан алғанда ең
бір таңқаларлық құбылыс туыстас емес түрлер, мысалы, маржандар мен
зооксантеллалар немесе микрориза мен ағаштардың арасындағы тығыз
байланыстар. Гетеротиптік реакциялардың белең алуы салдарыныа түрлер
экологиялық қуыстар бойынша маманданып, стратификациялану күшейеді(12-13
белгілер).
14 және 15 белгілерді толығырақ қарстырып өтейік. Сукцессияның бастапқы
кезеңінде әдетте организмдер ұсақ болады, оларға қарапайым тіршілік
циклдеры және көбею жылдамдығының жоғарылығы тән. Особьтердің көлемінің
өзгеруі биогендік заттардың биоорганикалық күйден органикалық күйге
көшуімен байланысты болады. Дене беті ауданының оның көлеміне қатынасы
өсетіндіктен, минералдық заттарға бай ортада организм көлемінің шағын болуы
бірталай артықшылықтар береді, бұл әсіресі автотроптар үшін тиімді. Бірақ
экожүйенің дамуы барысында биогендік, бейорганикалық заттардың биомасса
құрамында байлануы артады, сөйтіп, басымдық көлемі жағынан ірі
организмдерге – берілген түрдің ірі особьтеріне немесе особьтері ірілеу
түрлерге, немесе осы аталғандардың екеуіне де, яғни неғұрлым ірі, қалай
болғанда да заттарды жинақтау мүмкіндіктері жоғары және тіршілік циклдері
күрделі организмдерге көшеді.
Ортаның қарсыласуы артатындықтан популяцияның өсу сипаты
экспоненциялдық өсуден логистикалық өсуге ауысады. Популяция саны
логистикалық заң бойынша өскен жағдайда, популяцияның өсуін шектеу үшін
теріс кері байланыстың шешуші маңызы болатыны белгілі. Өсімдіктер
жамылғысының желіну деңгейінің (5 белгі), популяция тығыздығының (16 белгі)
және заттар айналымының (6 белгі) биотикалық реттелуі көп жағдайларда теріс
кері байланыс ықпалының негізгі механизімі қызметін атқарады. Теріс кері
байланыстың қызмет ету аймағының кеңуі нәтижесінде экожүйенің тұрақтылығы
артып (17 белгі), оның энтропиясы төмендейді (18 белгі), ақыр аяғында
экожүйеде жинақталған информация мөлшері артады (19 белгі).
Ластану кезінде немесе стрестің өзге түріне байланысты экожүйе
белгілерінің өзгеру векторы қарама-қарсы бағытқа ауысады. Бұған Батыс
Сібірдің шағын өзендерінің мұнай өнімдерімен едәуір дәрежеде ластануына
байланысты орын алған өзгерістерді талдау арқылы оп-оңай көз жеткізуге
болады. Олар мыналар: қоректік тізбектердің барлық буындарының түрлік
құрамының кедейленуі, доминанттық тың ластануға төзімді санаулы түрлерге
шоғырлануы, стратификацияланудың яғни организмдердің микробиотоптар бойынша
таралуының кемуі, бүкіл биомассаның азаюы, зоопланктонның, жоғарғы сатыдағы
өсімдіктердің арасын мекендеуші жануарлардың сиреуі және биомассаның
мезобентосқа шоғырлануы салдарынан балықтардың қоректік базасының тарылуы.
Сонымен экономикалық сукцессия барысында жүретін өзгерістерді білу көптеген
жағдайларда экожүйелерге көрсетілетін антропогендік ықпалдың жағымсыз
зардаптарын болжауға мүмкіндік береді.
Қауымдастық қызметтің негізгі нәтижесі – гетеротиптік реакциялардың
нығаюы, минералдық заттардың сақиалуы, орнықтылықтың артуы және
информацияның көбеюі болып табылады. Бұл нәтиже жалпы гомеостаз деп
аталады. Экологиялық сукцессияның
Стратегиясы игеріле алатын энергия ағыны мен тіршілік ету ортасының
физикалық жағдайларын орнатқан шектеулер шеңберінде мүмкін болғанынша
ауқымды да әр алуан органикалық құрылымға жетуге бағытталады.
Бастапқы және қайталанған сукцессиялар, климакс ұғымы.
Экологиялық сукцессия бірнеше кезеңдерден өтеді, солардың барысында
биотикалық қауымдастықтар бірінен соң бірі алмасып жатады. Сукцессия
кезінде түрлердің алмасуының себебі, популяциялар қоршаған ортаны өзгертуге
ұмтыла отырып, өзге популяциялар үшін қолайлы жағдайлар тудырады. Бұндай
жағдайлар жүйенің биотикалық компоненттері мен абиоткалық компоненттерінің
арасында тепе-теңдік орнағанша жалғаса береді. Белгілі бір ауданда бірін-
бірі алмастырушы қауымдастықтар тізбегі серия деп аталады және де түрлердің
санаулылары ғана сукцессияның бастапқы кезеңдерінен бастап, экожүйенің
кемелденген шағына дейін сақталады.
Егерде экожүйенің дамуы бұған дейін ешкандай өзге қауымдастық
қоныстанбаған танаптан (жуырда ғана жер бетінде кетерілген жартас, кұм
немесе жанартау жыныстарынан) басталса, бұндай процесс бастапқы сукцессия
деп аталады. Егер экожүйенің дамуы бұған дейін кауымдастықтан тазартылған
алаңда (мысалы, өңделмей қалған егістік жер немесе ағашы шауып әкетілген
орман) жүретін болса, онда бұл қайталанған сукцессия болады. Ол әдетте
бастапқы сукцессияға қарағанда тезірек жүреді, себебі бурын қоныстанған
территорияда таза (стерильді) аймақпен салыстырғанда қауымдастықтың
дамуы ушін біршама қолайлы жағдайлары бар ортамен зат алмасу үшін кажетті
кейбір организмдер сақталып қалған.
Бастапқы сукцессияның мысалы ретінде Мичиган көлінің төңірегіндегі
дюналарды (кұм шағылдарды) шөп басуын алуға болады. Дюналардың алғашқы
қоныстаушылар (пионерлер) қауымдастығы астық. тұқымдастардан, талдардан,
шиеден, мақта ағашынан және жүйрік қоңыздар (Cicindeline), ін қазғыш
өрмекшілер (Lycosidae) және секіртпелер тәрізді жануарлардан тұрады.
Алғашқы қоныстанушылар қауымдастығының соңынан орман қауымдастықтары
келеді, бұлардың әр- қайсының өзіне тән жануарлар әлемі бар. Дамудың өте
құрғак та кұнарсыз жерде басталғандырына қарамастан, ақыр аяғында бұл жерде
жалаңаш дюналарға қарағанда ылғалды және салқын букты-шағанды орман өciп
шықты. Орманның калың, гумусқа (қарашірікке) бай, жауын құрттары мен
моллюска- лары бар топырағы өзі дамыған ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Экологиялық қуыстар туралы түсінік, потенциалдық және жүзеге асырылған экологиялық қуыстар жайлы
Биоценоза, биогеоценоза және экожүйе түсініктері
Экологиялық қуыстар туралы түсінік, потенциалдық және жүзеге асырылған экологиялық қуыстар жайлы ақпарат
Экологиялық қуыстар туралы түсінік, потенциалдық және жүзеге асырылған қуыстар
Экологиялық қуыстар туралы түсінік, потенциалдық, жүзеге асырылған экологиялық қуыстар
Организмдердің индикаторлық мәні. Экологиялық қуыстар туралы түсінік, потенциалдық және жүзеге асырылған экологиялық қуыстар
Табиғи сукцессиялар барысында және антропогендік әсерлердің нәтижесінде қауымдастықтың түр әралуандылығының өзгеруі
Биоценез, биогеоценоз туралы түсініктер
Экологиялық сукцессиялар
Жануарлар экологиясы
Пәндер