Бастауыш білім беру сатысында қазақ халық дәстүрлерін рухани құндылықтарын пайдаланудың ғылыми-теориялық негіздері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Қазақтың ұлттық ойындарының зерттелуі
1.1 Ұлттық ойындарды оқу және тәрбие үрдісінде пайдаланудың өзектілігі..8
1.2 Қазақ халқының ұлттық ойындарының зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
ІІ Бастауыш білім беру сатысында қазақ халық дәстүрлерін рухани құндылықтарын пайдаланудың ғылыми.теориялық негіздері ... ... ... ... .19
2.1 Қазақ халқының жеті ата шежіресі және дастарқаны дәстүрлерін бастауыш білім беру сатысының оқу.тәрбие үдерісінде пайдалану әдістемесі ... ... ... ... 23
2.2 Бастауыш сынып оқушыларын халқымыздың терең мағыналы дана сөздер арқылы тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..80
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 84
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Қазақтың ұлттық ойындарының зерттелуі
1.1 Ұлттық ойындарды оқу және тәрбие үрдісінде пайдаланудың өзектілігі..8
1.2 Қазақ халқының ұлттық ойындарының зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
ІІ Бастауыш білім беру сатысында қазақ халық дәстүрлерін рухани құндылықтарын пайдаланудың ғылыми.теориялық негіздері ... ... ... ... .19
2.1 Қазақ халқының жеті ата шежіресі және дастарқаны дәстүрлерін бастауыш білім беру сатысының оқу.тәрбие үдерісінде пайдалану әдістемесі ... ... ... ... 23
2.2 Бастауыш сынып оқушыларын халқымыздың терең мағыналы дана сөздер арқылы тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..80
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 84
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. «Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында» (1994), «Қазақстан Республикасының Тіл туралы Заңында» (1996), «Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында» (1999, 2007) мемлекеттік тұрғыдан қазақ тілінің мәртебесі биіктетіліп, тәрбие мен білімнің құндылығын арттыратын бағыт-бағдарлар айқындалды. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан – 2030» атты Қазақстан халқына жолдауында «... біздің ұрпақтың келер ұрпақтар алдында орасан зор жауапкершілік жүгін арқалайтыны...» баса атап көрсетілген болатын. Қазақстан Республикасының 2007 жылы қабылданған Білім туралы Заңында: жас ұрпақты «...азаматтық пен патриотизмге, өз Отаны – Қазақстан Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, Конституцияға қайшы және қоғамға жат кез келген көріністерге төзбеуге тәрбиелеу» қажеттігі айқын көрсетілген. Бұл республикамыздың ертеңгі қажетін өтейтін, елін, жерін сүйетін, отаншыл, адамгершілігі мол, білімді, парасатты, ана тілін, туған жерін қастерлей білетін азамат өсіруде ұстанатын басты құралымыз бағзы заманнан бері ұрпақ тәрбиесінің алтын діңгегіне айналған халық дәстүрлері, халық ауыз әдебиеті, ақын-жазушыларымыздың таңдаулы туындылары болуын міндеттейді. Сондықтан бастауыш білім беру сатысынан бастап оқушыларды халық дәстүрлерін қастерлеуге баулу бүгінгі күннің аса маңызды мәселесіне айналып отыр.
Әл-фараби, Шоқан, Абай, Ыбырай сынды шығыстың ұлы философ-ойшылдары мен ағартушыларын да адам тәрбиесі, яғни болашақ ұрпақ тәрбиесі проблемасы қатты толғандырған.
Тәрбие мен оқытудың теориясы мен практикасын дамытудың әр түрлі аспектілеріне, тәрбие принциптеріне, мазмұнына, жеке тұлғаны қалыптастырудағы тәрбиенің мүмкіндіктеріне адамзат тарихында өзіндік із қалдырған педагогтар, белгілі ғалымдар үнемі назар аударып отырған (Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, Ж.Ж.Руссо, И.Г. Песталоцци, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский, А.П.Сейтешев, Н.Д.Хмель, Н.Н.Хан, М.Ә.Құдайқұлов,
Зерттеудің көкейкестілігі. «Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру тұжырымдамасында» (1994), «Қазақстан Республикасының Тіл туралы Заңында» (1996), «Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында» (1999, 2007) мемлекеттік тұрғыдан қазақ тілінің мәртебесі биіктетіліп, тәрбие мен білімнің құндылығын арттыратын бағыт-бағдарлар айқындалды. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан – 2030» атты Қазақстан халқына жолдауында «... біздің ұрпақтың келер ұрпақтар алдында орасан зор жауапкершілік жүгін арқалайтыны...» баса атап көрсетілген болатын. Қазақстан Республикасының 2007 жылы қабылданған Білім туралы Заңында: жас ұрпақты «...азаматтық пен патриотизмге, өз Отаны – Қазақстан Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, Конституцияға қайшы және қоғамға жат кез келген көріністерге төзбеуге тәрбиелеу» қажеттігі айқын көрсетілген. Бұл республикамыздың ертеңгі қажетін өтейтін, елін, жерін сүйетін, отаншыл, адамгершілігі мол, білімді, парасатты, ана тілін, туған жерін қастерлей білетін азамат өсіруде ұстанатын басты құралымыз бағзы заманнан бері ұрпақ тәрбиесінің алтын діңгегіне айналған халық дәстүрлері, халық ауыз әдебиеті, ақын-жазушыларымыздың таңдаулы туындылары болуын міндеттейді. Сондықтан бастауыш білім беру сатысынан бастап оқушыларды халық дәстүрлерін қастерлеуге баулу бүгінгі күннің аса маңызды мәселесіне айналып отыр.
Әл-фараби, Шоқан, Абай, Ыбырай сынды шығыстың ұлы философ-ойшылдары мен ағартушыларын да адам тәрбиесі, яғни болашақ ұрпақ тәрбиесі проблемасы қатты толғандырған.
Тәрбие мен оқытудың теориясы мен практикасын дамытудың әр түрлі аспектілеріне, тәрбие принциптеріне, мазмұнына, жеке тұлғаны қалыптастырудағы тәрбиенің мүмкіндіктеріне адамзат тарихында өзіндік із қалдырған педагогтар, белгілі ғалымдар үнемі назар аударып отырған (Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, Ж.Ж.Руссо, И.Г. Песталоцци, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский, А.П.Сейтешев, Н.Д.Хмель, Н.Н.Хан, М.Ә.Құдайқұлов,
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Леонтов А.Н., Лурия А.Р., Смирнов А.А. О диагностических методах психологического исследования школьников. – Советская педагогика. 1968.
2. Жарықбаев Қ.Б. Психология. 1996.
3. Ахметова З. «Кәусар бұлақ» тәрбие бастау //Қазақстан мектебі. 1993.- №6.
4. Алтынсарин Ы. Таңдамалы педагогикалық мұралары. - Алматы, 1991.
5. Әуезов М. Қазақ халқының жұмбақтары. - Алматы, 1959.
6. Әбілова З., Калиева К. Этнопедагогика оқулығы. - Алматы, 1994.
7. Волков Н.Г. Этнопедагогика. - М., 2000.
8. Волков Н.Г. Неотьемлемая часть народной культуры//Советская педагогика. 1989. - №7.
9. Дәулетова О. Асыл мұра // Қазақстан мектебі. 1994. - №1.
10. Диваев Ә. Тарау. - Алматы, 1992.
11. Дәулетов Н. Халықтық тәрбиенің кейбір мәселелері. - Орал, 1992.
12. Жүнісқызы М. Адамбаева Т.”Атамекен”бағдарламасы бойынша жұмыс істеу // Қазақстан мектебі. 1998. - №11-12.
13. Жарықбаев Қ. Қазақстан халқының педагогикалық тарихы. - Алматы, 1992.
14. Жарықбаев Қ. Тағы да халық педагогикасы мен этнопедагогика немесе қазақ тәлім-тәрбиесі туралы //Ұлағат. 1997. - №3.
15. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. - Алматы, 1995.
16. Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері, тарихы.
- Алматы, 1993.
17. Қалиев С. Халықтық педагогиканы оқу-тәрбие жұмысына енгізудің ғылыми-әдістемелік негіздері. // Қазақстан мұғалімі. 1993. 24 ақпан.
18. Қожахметова К.Ж. Казахская этнопедагогика: методология, теория, практика. - Алматы, 1998.
19. Қожахметова К.Ж. Халықтық педагогиканы зерттеудің кейбір ғылыми және теориялық мәселелері. - Алматы, 1993.
20. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары. - Алматы, 2003.
21. Қазақстан Республикасы білім беруді дамытудың 2005 -2010 жылдарға арнаған Мемелекеттік бағдарламасы // Егеменді Қазақстан. 2004.16 қазан.
22. Қалиұлы С.Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы.
- Алматы, 2003
23. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан - 2030» Президенттің Қазақстан халқына жолдауы. - Алматы, 1997.
24. Назарбаев Н.Ә. Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін. Президенттің Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан. 2004. 20 наурыз.
25. Нұрғанова З. Ертегілер еліне саяхат // Бастауыш мектеп. 2002.- №10.
26. Тлеужанов М. Қазақ тағылымы. - Орал, 1994.
27. Төлеубекова Р. Бала тәрбиесіндегі халықтық педагогика. - Алматы, 1994.
Шәріпова Ж. Тәрбие бастауы – ертегі // Бастауыш мектеп. 2002. - № 11.
1. Леонтов А.Н., Лурия А.Р., Смирнов А.А. О диагностических методах психологического исследования школьников. – Советская педагогика. 1968.
2. Жарықбаев Қ.Б. Психология. 1996.
3. Ахметова З. «Кәусар бұлақ» тәрбие бастау //Қазақстан мектебі. 1993.- №6.
4. Алтынсарин Ы. Таңдамалы педагогикалық мұралары. - Алматы, 1991.
5. Әуезов М. Қазақ халқының жұмбақтары. - Алматы, 1959.
6. Әбілова З., Калиева К. Этнопедагогика оқулығы. - Алматы, 1994.
7. Волков Н.Г. Этнопедагогика. - М., 2000.
8. Волков Н.Г. Неотьемлемая часть народной культуры//Советская педагогика. 1989. - №7.
9. Дәулетова О. Асыл мұра // Қазақстан мектебі. 1994. - №1.
10. Диваев Ә. Тарау. - Алматы, 1992.
11. Дәулетов Н. Халықтық тәрбиенің кейбір мәселелері. - Орал, 1992.
12. Жүнісқызы М. Адамбаева Т.”Атамекен”бағдарламасы бойынша жұмыс істеу // Қазақстан мектебі. 1998. - №11-12.
13. Жарықбаев Қ. Қазақстан халқының педагогикалық тарихы. - Алматы, 1992.
14. Жарықбаев Қ. Тағы да халық педагогикасы мен этнопедагогика немесе қазақ тәлім-тәрбиесі туралы //Ұлағат. 1997. - №3.
15. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. - Алматы, 1995.
16. Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері, тарихы.
- Алматы, 1993.
17. Қалиев С. Халықтық педагогиканы оқу-тәрбие жұмысына енгізудің ғылыми-әдістемелік негіздері. // Қазақстан мұғалімі. 1993. 24 ақпан.
18. Қожахметова К.Ж. Казахская этнопедагогика: методология, теория, практика. - Алматы, 1998.
19. Қожахметова К.Ж. Халықтық педагогиканы зерттеудің кейбір ғылыми және теориялық мәселелері. - Алматы, 1993.
20. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары. - Алматы, 2003.
21. Қазақстан Республикасы білім беруді дамытудың 2005 -2010 жылдарға арнаған Мемелекеттік бағдарламасы // Егеменді Қазақстан. 2004.16 қазан.
22. Қалиұлы С.Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы.
- Алматы, 2003
23. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан - 2030» Президенттің Қазақстан халқына жолдауы. - Алматы, 1997.
24. Назарбаев Н.Ә. Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін. Президенттің Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан. 2004. 20 наурыз.
25. Нұрғанова З. Ертегілер еліне саяхат // Бастауыш мектеп. 2002.- №10.
26. Тлеужанов М. Қазақ тағылымы. - Орал, 1994.
27. Төлеубекова Р. Бала тәрбиесіндегі халықтық педагогика. - Алматы, 1994.
Шәріпова Ж. Тәрбие бастауы – ертегі // Бастауыш мектеп. 2002. - № 11.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Бастауыш білім беру сатысында қазақ халық дәстүрлерін рухани
құндылықтарын пайдаланудың ғылыми-теориялық негіздері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Қазақтың ұлттық ойындарының зерттелуі
1.1 Ұлттық ойындарды оқу және тәрбие үрдісінде пайдаланудың өзектілігі..8
1.2 Қазақ халқының ұлттық ойындарының зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
ІІ Бастауыш білім беру сатысында қазақ халық дәстүрлерін рухани
құндылықтарын пайдаланудың ғылыми-теориялық негіздері ... ... ... ... .19
2.1 Қазақ халқының жеті ата шежіресі және дастарқаны дәстүрлерін бастауыш
білім беру сатысының оқу-тәрбие үдерісінде пайдалану әдістемесі
... ... ... ... 23
2.2 Бастауыш сынып оқушыларын халқымыздың терең мағыналы дана сөздер арқылы
тәрбиелеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..39
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..80
Пайдаланған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 84
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім
беру тұжырымдамасында (1994), Қазақстан Республикасының Тіл туралы
Заңында (1996), Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында (1999,
2007) мемлекеттік тұрғыдан қазақ тілінің мәртебесі биіктетіліп, тәрбие мен
білімнің құндылығын арттыратын бағыт-бағдарлар айқындалды. Елбасы
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан – 2030 атты Қазақстан халқына жолдауында
... біздің ұрпақтың келер ұрпақтар алдында орасан зор жауапкершілік
жүгін арқалайтыны... баса атап көрсетілген болатын. Қазақстан
Республикасының 2007 жылы қабылданған Білім туралы Заңында: жас ұрпақты
...азаматтық пен патриотизмге, өз Отаны – Қазақстан Республикасына
сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін
қастерлеуге, Конституцияға қайшы және қоғамға жат кез келген көріністерге
төзбеуге тәрбиелеу қажеттігі айқын көрсетілген. Бұл республикамыздың
ертеңгі қажетін өтейтін, елін, жерін сүйетін, отаншыл, адамгершілігі мол,
білімді, парасатты, ана тілін, туған жерін қастерлей білетін азамат өсіруде
ұстанатын басты құралымыз бағзы заманнан бері ұрпақ тәрбиесінің алтын
діңгегіне айналған халық дәстүрлері, халық ауыз әдебиеті, ақын-
жазушыларымыздың таңдаулы туындылары болуын міндеттейді. Сондықтан бастауыш
білім беру сатысынан бастап оқушыларды халық дәстүрлерін қастерлеуге баулу
бүгінгі күннің аса маңызды мәселесіне айналып отыр.
Әл-фараби, Шоқан, Абай, Ыбырай сынды шығыстың ұлы философ-ойшылдары мен
ағартушыларын да адам тәрбиесі, яғни болашақ ұрпақ тәрбиесі проблемасы
қатты толғандырған.
Тәрбие мен оқытудың теориясы мен практикасын дамытудың әр түрлі
аспектілеріне, тәрбие принциптеріне, мазмұнына, жеке тұлғаны
қалыптастырудағы тәрбиенің мүмкіндіктеріне адамзат тарихында өзіндік із
қалдырған педагогтар, белгілі ғалымдар үнемі назар аударып отырған
(Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, Ж.Ж.Руссо, И.Г. Песталоцци, А.С.Макаренко,
В.А.Сухомлинский, А.П.Сейтешев, Н.Д.Хмель, Н.Н.Хан, М.Ә.Құдайқұлов,
А.А.Бейсенбаева, Қ.К.Жампейісова Г.Т.Хайруллин, В.В.Трифонов, Р.М.Қоянбаев
және т.б.).
XX ғасырдың 70-жылдары белгілі ғалым Г.Н. Волковтың көрегенділігі мен
батылдығының, табандылығының арқасында халықтық тәрбие қағидалары
сараланып, жинақталып, ғылыми тұрғыда жүйеленді. Ол этнопедагогиканың
маңызды ғылыми білімдер жүйесін құрайтын дербес ғылым саласына айналып
отыр.
Осы кезге дейін педагогика ғылымы дәстүрлі педагогикамен шектеліп келсе,
енді ұлттық құндылықтарды қамту қажеттігі туындап отыр.
Қазақ этнопедагогикасы ғылым саласы ретінде алғаш рет XX ғасырдың 70-
жылдарының басынан бастап зерттеле бастады (А.Х.Мухамбаева, И. Оршыбеков,
С.С.Қалиев, Қ.Жарықбаев). Қазіргі таңда бұл салада жарық көрген ондаған
іргелі, қолданбалы зерттеулер, өңдемелер, ғылыми мақалалар, кітаптар мен
қолжазбалар және т.б. бар.
Біз қазақ халық педагогикасы мен этнопедагогикалық зерттеулердегі
проблемалардан өз зерттеуімізге қатысты мәселелерге баса назар аудардық.
Олардың ішінен: Ж. Аймауытов, А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, Х. Досмұхамедов,
М. Дулатов, Т. Тәжібаев, М. Ғабдуллин, К. Құнантаева, С.Ұзақбаева, Ж.
Наурызбай, Т. Әлсатов, Ө. Озғанбай, Қ. Қожахметова, М. Балтабаев, Қ.Бөлеев,
Ш. Құлманова, Р. Төлеубекова, З. Әбілова, Ә. Табылдиев, Е.
Сағындықовтардың және т.б. қағидаларын ұстаным етіп алдық.
Халықтық тәрбие қағидаларын оқу-тәрбие үдерісіне енгізудің ғылыми-
педагогикалық негіздері бойынша – Б.А.Әлмухамбетов, Т.Ә. Қоңыратбаева, К.Ж.
Қожахметова, Р.К.Дүйсенбінова, Д.Ж. Сәкенов, Н.М. Кошеров; пәндерді оқыту
барысында пайдалану әдістемесі бойынша – Л.К.Бөлеева, Т.Ш. Куанышев,
А.С.Магауова, Ұ.М. Әбдіғапбарова, Ж.З.Утемисова, Г. Жолтаева, Т.Ж.
Бекботчаев; тәрбие үдерісіне енгізу мәселелері бойынша – А.Қ. Қисымова,
Ә. Табылдиев, А.Е. Дайрабаева, Ұ.О. Асанова, Е.Ш. Қозыбаев, К.Оразбекова,
З.Әбілова, Ж.Б.Сәдірмекова, Х.Қ.Шалғынбаева, К.О.Жеделов, С.Иманбаевалар;
бастауыш сыныпта оқыту мәселелері бойынша – Г. Бахтиярова, Қ.А. Сарбасова,
Н.Албытова, Т.Ә. Қышқашбаев, М.А. Оразалиева, С.А. Жолдасбекова,
Б.А.Тойлыбаев, С.Қ.Әбілдина, А.Қ. Айтбаева, О.Сатқанов, Р.Рысбекова,
А.Едігеновалардың еңбектерінде тұжырымдалған ой-пікірлер ғылыми
зерттеуіміздің басым бағыттарын анықтауға мүмкіндік берді.
Қоғам талабына сай елімізде ұлттық мектептер саны көбеюде. Осы орайда
халық педагогикасының қағидалары мен материалдарын оқу-тәрбие жүйесіне
енгізуге арналған Балбөбек (авторлары Б. Баймұратова, М. Сәтімбекова,
т.б.), Атамекен (М. Құрсабаев), Кәусар бұлақ (З. Ахметова), Әдеп
әліппесі (А. Ашайұлы), Қазақ тәлімінің тарихы (Қ. Жарықбаев, С. Қалиев),
Әдеп әліппесі (Ә.Табылдиев), Ұлттық дүниетаным(1-4сыныптар), (А.
Құралұлы), Дәстүр (Ә.Сәдуақасов) атты бірнеше тәрбие бағдарламалары бар.
Дегенмен, қазақстандық педагогикалық әдебиеттерде дәстүрлер жүйесіне
ғылыми тұрғыда терең талдау, оларды тәрбиенің қуатты құралына айналдыру
жеткіліксіз болып отыр. Сол себепті дәстүрлерді ұлттық тәрбие моделінің
мазмұнына ендіру, олардың нәтижелері ретінде қалыптастырылатын жеке тұлға
деңгейін анықтау терең талдауды қажет ететін көкейкесті мәселеге айналды.
Сондай-ақ, психологиялық-педагогикалық әдебиеттерге және озық
педагогикалық тәжірибеге жасаған талдау қазақ халық дәстүрлерінің бастауыш
білім беру сатысында бүгінгі таңға дейін тәрбие теориясында да,
практикасында да өз деңгейінде зерттелмегендігін, нақтырақ айтқанда,
бастауыш білім беру сатысы оқушыларын қазақ халық дәстүрлері арқылы рухани
құндылықтарды тәрбиелеудің мүмкіндіктерінің анықталмағанын; бірегей
жүйесінің жасалмағанын, тиімді әдіс-тәсілдерінің, педагогикалық
шарттарының, амал-жолдарының айқындалмағанын; ғылыми-әдістемелік
нұсқаулардың толыққанды жасалмағанын көрсетті. Демек, бастауыш білім беру
сатысы оқушыларын қазақ халық дәстүрлері негізінде рухани құндылықтарды
тәрбиелеудегі қоғамның сұранысы мен оның жүзеге асырылмауы арасында; қазақ
халық дәстүрлерінің тәрбиелік мүмкіндіктерінің жоғарылығы мен мектепте
оларға деген сұраныстың аз болуы арасында; оларды көпсалалы мектеп
тәжірибесінде бірізді жүйемен пайдалануды ұйымдастыру қажеттілігі мен оны
жүзеге асыратындай әдістемелік кешеннің жоқтығы арасында қайшылық бары анық
байқалады. Осы қарама-қайшылықтарды шешуге байланысты бүгінгі қоғам
талабына сай бастауыш білім беру сатысы оқушыларын тәрбиелеуде қазақ халық
дәстүрлерін тәрбие құралы ретінде пайдалануды қамтамасыз етудің жолдары мен
педагогикалық шарттарын қарастыру біздің зерттеу проблемамызды анықтауға
және тақырыпты: Бастауыш сынып оқушыларын рухани құндылықтарды пайдалану
арқылы тәрбиелеу деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің нысаны: бастауыш мектептің оқу-тәрбие үрдісіндегі рухани
құндылықтар
Зерттеу пәні: бастауыш оқу-тәрбие үдерісінде рухани құндылықтардың
(жеті ата шежіресі мен қазақ дастарқаны) пайдалану жолдары
Зерттеудің мақсаты: бастауыш білім беру сатысы оқушыларын рухани
құндылықтар (жеті ата шежіресі мен дастарқан) арқылы тәрбиелеуді теориялық
тұрғыдан негіздеу және оның әдістемесін жасау.
Зерттеу міндеттері:
– рухани құндылықтардың педагогикалық-теориялық мәні мен мазмұнын ашып
көрсету;
– бастауыш білім беру сатысы оқушыларын қазақ халқының жеті ата шежіресі
мен дастарқан дәстүрлері арқылы тәрбиелеудің педагогикалық шарттарын
айқындау;
– бастауыш білім беру сатысы оқушыларын қазақ халқының жеті ата шежіресі
мен дастарқан дәстүрлері арқылы тәрбиелеуді теориялық тұрғыдан негіздеу
және оның моделін жасау;
– қазақ халқының жеті ата шежіресі мен дастарқан дәстүрлерін пайдалана
отырып, бастауыш білім беру сатысы оқушыларын тәрбиелеудің әдістемесін
жасау және оны тәжірибелік-эксперимент жұмысы арқылы дәйектеу.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесіне байланысты философиялық,
әлеуметтану, тарихи-этнографиялық, этнопедагогикалық, психологиялық, ғылыми-
педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге талдау; бастауыш мектеп
мұғалімдерінің озық тәжірибелерін зерттеу, бақылау, әңгімелесу,
сауалнамалар жүргізу, жинақтау және қорытындылау; эксперимент жүргізу,
алынған нәтижелерді сұрыптау, математикалық тұрғыда өңдеу әдістері.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
– бастауыш білім беру сатысы оқушыларының қазақ халқының жеті ата
шежіресі мен дастарқан дәстүрлерін меңгеруі тұлғаның мінез-құлықтары мен
рухани-адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуының негізі болып табылады;
– бастауыш білім беру сатысы оқушыларын қазақ халқының жеті ата шежіресі
мен дастарқан дәстүрлері арқылы тәрбиелеуді тиімді ұйымдастырудың
педагогикалық шарттары;
– бастауыш білім беру сатысы оқушыларын қазақ халқының жеті ата
шежіресі мен дастарқан дәстүрлері арқылы тәрбиелеудің моделі;
– бастауыш білім беру сатысы оқушыларын қазақ халқының жеті ата
шежіресі мен дастарқан дәстүрлері арқылы тәрбиелеудің кезеңдік әдістемесі.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І Қазақтың ұлттық ойындарының зерттелуі
1.1 Ұлттық ойындарды оқу және тәрбие үрдісінде пайдаланудың өзектілігі
Қоғамымыздың іргетасын нығайту үшін бүгінгі жастарға үлгілі, өнегелі
тәрбие беру - қазіргі міндеттердің бірі.
Оқушыда жалпы адамзаттық құндылықтар мен адамның айналадағы дүниемен
жеке тұлғалық қатынасын (этикалық, эстетикалық, адамгершілік тұрғысынан)
тәрбиелеу мақсатын халқымыздың мәдени рухани мұрасының, салт-дәстүрінің
озық үлгілерін оның бойына дарыту арқылы жүзеге асыруға болады. Осымен
байланысты бағдарлама халқымызға тән әдептілік, қонақжайлық, мейірімділік,
т.б. сияқты қасиеттер, табиғатқа деген қарым-қатынасындағы біздің халыққа
тән ерекшеліктер. Жас ұрпақ өз халқының мәдениетімен, асыл мұраларымен
ұлттық әдебиеттер арқылы танысып келеді. Халық ойынды тәрбие құралы деп
таныған. Ойынды сабақта қолдану оқушылардың ой-өрісін жетілдірумен бірге,
өз халқының асыл мұраларын бойына сіңіріп, кейінгі ұрпаққа жеткізе білу
құралы.
Бірақ оны жүргізуге арналған нақты әдістемелік құралдар жоқтың қасы.
Зерттеу жұмысында орыс тілінде жазылған әдебиеттер қолданылды. Соның
нәтижесінде қазіргі таңда тақырыптың өзектілігі туындап отыр.
Халық педагогикасының адам, отбасы, өскелең жас ұрпақты тәрбиелеу
туралы арман-мақсаттарын, орныққан пікірлерін, ұсыныстарын қамтып
көрсететін педагогикалық идеялар мен салт-дәстүрлері өткен мен қазіргінің
арасындағы байланысты көрсетеді.
Ол тарихи даму барысындағы әлеуметтік мәні бар ақпаратта (білім,
білік) т.б. жиналып, ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырады.
Ең алдымен, халық педагогикасы өскелең ұрпақтың еңбек пен өмір сүру
бейнесінің негізі болып, оларды келешектегі қызметіне дайындайды. Біздің
халықтық педлагогикада еңбек тәрбиесі өте ертеден бастау алады. Ертеден
келе жатқан еңбек тәрбиесінің әдіс-тәсілдер құралы, сөз жоқ, еңбек болып
табылады. Еңбек адамның қалыптасуы мен тәрбиеленуінде бір ұрпақтан екінші
ұрпаққа өмірлік тәжірибе береді және халықтың даму барысында шешуші роль
атқарады. Еңбек ету кезінде адамның дене, ақыл-ой, эстетикалық дамуы мен
еңбек тәрбиесі қатар жүреді.
Халықтық педагогиканың ең бір көне тиімді құралдарының біріне ойын
жатады. Ойын арқылы бала қоршаған ортаны өз бетінше зерделейді.
Сөйтіп, өзінің өмірден байқағандарын іске асырып, қоршаған адамдардың
іс-әрекетіне еліктейді.
Соның нәтижесінде өзі көрген жағдайларды отбасылық тұрмыс пен қызмет
түрлерін жаңғыртады. Мәселен, қазақтың ұлттық ойындары: Бәйге, Көкпар,
Алтын сақа, Хан талапай, Қыз қуу, Тоғызқұмалақ т.б. балалардың
еңбекке деген қарым-қатынасы мен қабілеттерін арттырады.
Ойын дегеніміз – адамның ақыл-ойын дамытатын, қызықтыра отырып ойдан-
ойға жетелейтін, тынысы кең, алысқа меңзейтін, қиял мен қанат бітіретін
ғажайып нәрсе.
Ұлы педагог В.И.Сухомлинский: Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз,
творчествосыз, фантазиясыз толық мәніндегі ақыл-ой тәрбиесі болмайды, -
дейді. Демек, шәкірттің ақыл-ойы, парасаты ұлттық салт-сананы сіңіру арқылы
баии түседі.
Оқу үрдісінде ұлттық ойын элементтерін пайдалану сабақтың тақырыбы мен
мазмұнына сай алынады. Сонда ғана оның танымдық, тәрбиелік маңызы арта
түседі. Оқушыларды әсіресе, Сиқырлы қоржын, Көкпар, Асық секілді
ұлттық ойындарға қатыстыру өте тиімді екеніне көз жеткізу қиын емес. Бұл
ойындарды жаңа материалды бекіту немесе қайталау кезінде қолдану керек
деген пікір бар. Оқушы ойынның үстінде не соңында өзінің қатысу
белсенділігіне қарай түрлі баға алуы мүмкін. Мұғалім әр оқушының еңбегін
бағалап, ынталандырып отыруы тиіс. Ойынның тәрбиелік маңызы мынада: ол
баланы зеректікке, білгірлікке баулиды.
Бабаларымыздың асыл қазыналарына деген көзқарасын құрметтеуге сөз
әсемдігін сезінуге үйретеді. Батылдыққа, өжеттікке тәрбиелейді. Ендеше
еңбекке баулу сабағын ұлттық ойындар арқылы сабақтасытырып түсіндіру пән
тақырыптарын тез, жылдам меңгеруге ықпал етеді. Оқушының сөздік қорын
байыта түседі.
Халқымыздың ұлы перзенттерінің бірі, аса көрнекті жазушы М.Әуезов:
Біздің халқымыздың өмір кешкен ұзақ жылдарында өздері қызықтаған алуан
өнері бар ғой. Ойын деген менің түсінуімше көңіл көтеру, жұрттың көзін
қуантып, көңілін шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше бір ерекше мағыналары
болған, - деп тегіннен тегін айтпаса керек. Одан кейінгі кезеңде қазақ
халқының бай этнографиялық материалдарын жинақтаған және оның ішінде ұлт
ойынының тәрбиелік маңызы туралы пікір айтқандар К.А.Покровский,
А.И.Ивановский, Н.И.Гродеков, Е.А.Алекторов, Ә.Диваев, А.Левшин,
Н.Пантусов, Ф.Лазаревский, П.П.Пашин, Г.С.Запряжский, А.Шиле, А.Харунзин,
А.Горячкин, П.Ходыров, Е.Букин, О.Әлжанов, т.б. болды делінген.
Е.Сағындықов өз еңбегінде: Қазақтың ұлт ойындары тақырыпқа өте бай
және әр алуан болады, - дей келіп, ұлт ойындарын негізінен үш салаға бөліп
топтастырған.
Ә.Диваев Игры киргизских детей атты еңбегінде тарихта алғаш рет
қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады.
Қазақ балаларының ұлттық ойынына тоқталғандардың бірі – орыс ғалымы
А.Алекторов. Мәселен, оның О рождении и воспитании детей киргизов,
правилах и власти родителей (Орынбор, 1891) атты еңбегіңн атауға болады.
М.Жұмабаев ойындарды халық мәдениетінен бастау алар қайнар көзі, ойлау
қабілетінің өсу қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі
элементі деп тұжырымдайды. Кезінде ұлттық ойындарды зерттеген авторлар
қатарында М.Тәнекеев, Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркітбаев, т.б.
есімдерін атауға болады.
Кеңес Одағы кезіндегі ұлттық ойындардың маңызы мен қажеттілігін
көрегендікпен қарастырған ғалым Б.Төтенаев Қазақтың ұлттық ойындары
(Алматы, 1994) атты еңбегінде қазақ ойындарын бірнеше топқа бөліп, ойын
шарттарын жазып, жастар үшін тәрбиелік мәнін зерделеп, ойын білдірген.
Сабақта және тәрбиеде, яғни балабақшалар мен бастауыш мектептерде
ұлттық ойынды ұтымды пайдаланса, алдымен еңбекке баулу және дене шынықтыру
пәндерінде оқушылардың өз бетімен жұмыс жасау дағдыларын қалыптастыру
шарттары теориялық тұрғыдан негізделсе, онда оқушылардың білімге деген
құштарлығын арттыруға және халықтың асыл мұрасын бойына сіңіріп, ұлттық
сананы қалыптастыруға болады.
1.2 Қазақ халқының ұлттық ойындарының зерттелуі
Қай халықтың болмасын, оның ұлттық ойындарының белгілі бір мақсаты мен
әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан ерекше қасиеттері болады. Сондықтан халық
арасында қалыптасқан ойындар туралы сипаттамалық жинақтар, деректер және
құжаттар дұрыс зерттеу мен талдауды қажет етеді.
Ұлттық дәстүрлі халық ойындарының ел арасындағы беделі, тарихи
қоғамдағы алатын орны және болашақ ұрпақты өсірудегі қажеттілігі, оның шығу
тарихы туралы ғылыми тұрғыдан бізге дейінгі ғалымдар да көп ізденді. Осы
мәселеге байланысты зертелеген ғылыми еңбектерді біз хронологиялық
шектігіне қарай бірнеше топқа бөліп қарастырамыз.
1. Орыстың отарлау саясаты кезеңіндегі алғашқы орыс әскери
шенеуніктері мен миссионерлерінің көшпенділер хақындағы зерттеу жұмыстары;
2. Кеңес заманы кезеңіндегі Орта Азия және Қазақстан халықтарының
ұлттық ойындары туралы жазылған ғылыми еңбектер;
3. Мектеп жасына дейінгі балаларды дене шынықтыруға баулу әдістерін
педагогикалық сипаттағы бағыт-бағдарлама тұрғысынан зерттелген жинақтар.
4. Тәуелсіз егеменді елдер кезеңіндегі (1992 жылдан бүгінге дейін)
аталған тақырыпқа қатысты ізденістер.
Алғашқы топтама еңбектің тарихнамалық тізгінін Ә.Диваевтың еңбегін
талдаудан бастайық. Ол өзінің Игры киргизских детей атты еңбегінде
тарихта алғаш рет қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады.
Ә.Диваев алғашқы топтағы ойын түріне рулық-қауымдық құрылыс кезеңінде
өмірге келген ойындарды, екінші топтамадағы дәстүрлі ойындарға қозғалыс
ойындарын, үшінші топқа – спорттық ойын түрлерін жатқызады. Ізденуші
этнографтың дәлелдеуінше, халық ойындары балалардың іс-әрекетін, қимыл-
қозғалысын дамытумен қатар денсаулығын шыңдауда тездетуші үрдіс әрекетін
атқарады. Ә.Диваев: Как киргизы развлекают детей деген мақаласында: бала
бас бармағын көтеріп оған пайғамбарымыз не дейді деп көк аспанға қарап,
құдай тәңірінен рұқсат сұраған, - дей келіп, Бес саусақ ойыны мен саусақ
атауларын алға тартады және аталған мақалада саусақ пен қимыл-қозғалыс
жасау әрекеті негізінде баланы тәрбиелеп, шынықтырудың үлкен даналық
философиялық мағынасы жатқандығы сөз етіледі.
Қазақ балаларының ұлттық ойынына тоқталғандардың бірі – орыс ғалымы
А.Алекторов. Мәселен, оның О рождении и воспитании детей киргизов,
правилах и власти родителей (Орынбор, 1891) атты еңбегін атауға болады.
Автор бұл еңбегінде көшпенді қазақ халқының өмір сүру салтындағы
баланың дүниеге келген сәтінен бастап өсу динамикасына дейін ұлттық ойын
мен қимыл-қозғалыс әрекетінің алатын орны және балғындардың денсаулығы мен
дене мүшесінің қалыптасып дамуындағы жеке халық ойындарының қажетті
жақтарын ашып көрсетеді. Қазақтың белгілі ғалым ағартушылары А.Құнанбаев,
Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин халық ойындарының балаларға білім берудегі
тәрбиелік мәнін жоғары бағалап, өткен ұрпақтың дәстүрі мен алтын құрметтеп,
адамдардың ойы мен іс-әрекетін танып түсінуде жастардың эстетикалық,
адамгершілік ой талабының өсуіне оның атқаратын қызметін жоғары бағаласа,
М.Жұмабаев ойындарды халық мәдениетінің бастау алар қайнар көзі, ойлау
қабілетінің өсу қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі
элементі деп тұжырымдайды. Ұлттық ойындар халық тәрбиесінің дәстүрлі
табиғатының жалғасы. Ежелден дәстүрлі ойындарда халықтың өмір сүру әдісі,
тұрмыс-тіршілік еңбегі, ұлттық дәстүрлері, батырлық-батылдық туралы
түсінігі, адалдыққа, күштілікке ұмтылуы, шыдамдылық, т.б. құндылықтарға мән
берілуі – халық данышпандығының белгісі.
ХХ ғасырдың басында өмір сүрген этнограф М.Гуннер қазақтың ұлттық
ойындарын былайша жіктейді:
1. Жалпы ойындар;
2. Қарсыласу мен күресу сипатындағы ойындар;
3. Ашық алаңқайдағы ойындар;
4. Қыс мезгіліндегі ойындар;
5. Демалыс ойындары;
6. Ат үстіндегі ойындар;
7. Аттракциондық-көрініс ойындар.
Қазақтың ұлттық қозғалыс ойындарын спорттық ойындардан ажыратып,
алғаш рет бөліп қараған ғалым М.Гуннер қазақ ойындарына топтамалық жіктеу
жасай отырып, ұлттық ойындарды оқу үрдісінде пайдалануға ұсыныс жасайды.
Бұл жерде айта кететін бір жайт, Қазақ КСР Халық Комиссарлар Кеңесінің 1943
жылғы шешіміне сәйкес 1949 жылы жарық көрген Краткий сборник казахских
народно-национальных видов спорта атты еңбегі М.Гуннердің толықтырып,
өңделген кітабы. ХХ ғасырдың басында көшпенді халықтар: қазақ, өзбек,
қырғыз, түркімен, қалмақ, т.б. отар елдері туралы этнографиялық деректер
жинақтап, олардың ұлттық мәдениетінің тармағы – халық ойындары, оның
ішіндегі құрамдас бөлшегі болар ойынын жинап зерттеуді Түркістан генерал-
губернаторы арнайы шенеуніктер мен миссионер ғалымдарға жүктеген. Орыс
ғалымы А.Васильев Игры сартовских детей атты мақаласында Ферғана және
Сырдария аймақтарын мекендеген өзбек халқының ұлттық ойындарының бірнеше
түрлерін ажыратып, топқа бөліп, нақты зерттеген.
Ізденіс барысында автор Ферғана балаларының күнделікті ойнайтын
ертеден келе жатқан дәстүрлі Гимчук тушты бошимга ойыны Ташкенттегі сарт
балаларына таныс емес екендігін айтады. Ал М.Гавриловтың авторлығымен
жазылған Перепелиный спорт у Ташкентских сартов атты мақаласына өзбек
халқының ойын түрлерінің айрықша маңыздысы жыл мезгілдерінің белгілері
уақытында Құстар ойынын (тауық, қаз, т.б.) ойнаудың ережесі, ойын
түрлері, тәртібі зерттеледі.
Кеңес дәуірі жылдарында қазақтың ұлттық дәстүрлі халық ойындары күн
тәртібіндегі өзекті мәселе болғанына қарамастан, сол тоталитаризм кезінде
дәстүрлі ұлттық ойындарды зерттеген авторлар қатарында М.Тәнекеев,
Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркітбаев, т.б. есімдерін атауға болады.
Әсіресе М.Тәнекеевтің қазақтың ұлттық және дәстүрлі ойындарын зерттеген
деректерінің өзі жеке мәселе. Оның негізгі еңбектері Қазақстандағы спорт
пен дене тәрбиесі саласына арналған. Ең бастысы, ол дене тәрбиесінің
халықтық педагогикасы сияқты көкейтесті мәселесінің негізін қалаған
М.Тәнекеевтің авторлығымен шыққан алғашқы туынды Казахские национальные
виды спорта и игры (Алматы, 1957). Бұл зерттеуінде ізденуші қазақтың
Тоғызқұмалақ ойынының ереже тәтіптерін таразылап, халық ойынының қажетті
жақтарын ашып, сонымен қатар басқа да ұлттық қозғалмалы, спорттық ойын
түрлеріне тоқталып, анықтама беріп жіктеп, құнды мұрағат деркетеріне сүйене
отырып, ғылыми сараланған пікірлер айтады. Ғалым негізінен Қазақстандағы
Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде дене тәрбиесі мәдениетінің дамуын талдай
отырып, тарихта тұңғыш рет, дене мәдениеті мен спорттың екі даму бағытын
қара халқтық және ақсүйектік деп көрсетіп, оны формациялық әдістемеге
сүйеніп, яғни таптық тұрғыдан қарастырады. Сонымен бірге ғалым зерттеуіне
әскери қолданбалы маңызы бар кейбір спорт және ойын түрлерінің өрлеуіне
отаршыл Ресей патшалық өкіметінің саяси көзқарасын көрсетеді. М.Тәнекеевтің
аталған еңбегінде таптық-формациялық идеологиялық көзқарас тұрғысынан сол
заманға сай зерттелгеніне қарамастан, бүгінгі күні өз құндылығын жоймаған,
ғылыми тұрғыдан аса жоғары еңбек болып табылады. М.Тәнекеевтің басшылығымен
бұдан басқа да бірнеше ғылыми монографиялық еңбектер жазылды. Кеңестік
кезеңдегі ұлттық ойындардың маңызы мен қажеттілдігін көрегендікпен
қарастырған ғалым Б.Төтенаев Қазақтың ұлттық ойындары (Алматы, 1994) атты
еңбегінде дәстүрлі қазақ ойындарын бірнеше топқа бөліп, ойын шарттарын
жазып, жастар үшін тәрбиелік мәнін дәлелдеп, ойын зерделеген.
Аталған автор қаламынан халықтың этнопедагогика мен ұлттық ойындар
арасындағы байланыс және ойындардың ертеңгі болашаққа керекті қасиеттілігін
зерттеген басқа да қомақты ізденістер дүниеге келеді. Е.Сағындықовтың
авторлығымен жазылған ғылыми монография Ұлттық ойындарды оқу-тәрбие ісінде
пайдалану (Алматы, 1993) деп аталады. Ғылыми еңбекте қазақ мектептерінде І-
ҮІ сыныптарда қазақ халық ойындарын жекелеген классификацияларға топтап,
оны сабақта және сабақтан тыс тәрбие жұмыстарында қолдану әдістері
анықталып, қазақ халық ойындарына педагогикалық талдау жасалып, оқу
үрдісінде пайдалану қажеттілігі негізделеді. Ә.Бүркітбаевтың авторлығымен
1985 жылы жазылған Спорттық ұлттық ойын түрлері және оның тәрбиелік мәні
жинағында ұлт спорты түрлері мен ұлттық спорт ойындарының балалардың
күнделікті өміріндегі алатын орны, тәрбиелік маңызы және ат спорты мен
ұлттық ойындардың ережесі қарастырылса, М.Балғымбаевтың Қазақтың ұлттық
спорт ойыны түрлері (Алматы, 1985) атты еңбегіндегі ат спортына қатысты
бәйгені бастап жорға жарыс, аударыспақ, жамбы ату, аламан бәйге, т.б. жарыс
түрлеріне салыстырмалы талдау жасалады. Бала өміріндегі ұлттық және
спорттық қимыл-қозғалыстың және ойынның алатын орны, формасы және мазмұны
үлкен адамның тұрмыстық күйімен, еңбек түрімен және мазмұнымен
салыстырылса, қаладағы қажеттіліктің бір тұсы адамды дағдыға үйрету
екендігін байқаймыз. Ғалым А.Усова өз еңбегінде ойынның мәнін баланың
дербес іс-әрекеті, айналасындағы өзгерістерді танып-білуге, белсенді әрекет
етуге жол ашуы ретінде түсіндіреді. Автордың айтуынша шынайы өмірде баланың
аты – бала. Өз бетінше әлі ештеңе тындырып жарытпайтын жан. Қам-қарекетсіз
өмір ағысына ілесіп кете барады. Ол ойын үстінде ол бейнебір ересек адам
тәрізді өз күшін сынап көреді. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту
барысндағы спорттық жаттығулар И.Давыдов, Л.Былеева, В.Яковлев,
Н.Поддьякова, Н.Михайленко, Д.Куклова және тағы басқалар ерекше назар
аударған. И.Давыдов ойын мен ойыншық және дидактикалық құралдарға ғана
сүйеніп, мектепке дейінгі балалық кезді заттар жөнінде жекелеген нақты
түсініктер, жинақтау кезеңі деп түсіну қателік деп дәлелдейді. Бұл кезде
дене шынықтыру мен ақыл-ойын ақыл-ой дамуына, жалпы түсінік пен ұғымның
қалыптасуында, маңызды ойлау операциялары: талдау, салыстыру, қорыту,
қабілетіне қажетті организм деп аударған. И.Давыдов ойын-ойыншық және
дидактикалық құралдарға ғана сүйеніп мектептке дейінгі барлық кездерге
заттар жөнінде жекелеген нақты түсініктер жинақтау кезеңі деп түсіну
қателік деп дәлелдейді. Бұл кезде дене шынықтыру мен ақыл-ой дамуына, жалпы
түсінік пен ұғымның қалыптасуына, маңызды ойлау операциялары: талдау,
салыстыру, қорыту қабілеттеріне қажетті организм деп тұжырымдайды.
Д.Хухлаеваның пікірінше, дене шынықтыру жаттығуларын ойынмен
ұштастырған сәтте баланың тұрақты іс-әрекетке бейімділігінің қалыптасуы
айқын сезіледі, сондықтан дене шынықтыру күнделікті қажеттілік болуымен
қатар денсаулықтың, шыдамдылық пен тез қимыл-әрекеттің символы болып
табылады.
М.Контарович, Л.Михайлованың авторлығымен жазылған еңбекте жыл
мезгіліне сәйкес қыс айларында ойналатын ойындар, топ болып ойнайтын, жеке
бір балаға арналған далада өткізілетін қимыл-қозғалыс ойындарының
әдістемелік нұсқауы берілген. Ойын түрлері мен шарттарын бала жасына қарай
бөліп классификация жасап, бірнеше халық ойындарын ұсынған. Олардың ішінде
Қояндар (2-3 жасарларға), Аңшы мен ит және қояндар (4 жастағылар үшін),
Торғай мен мысық (5-6 жастағыларға арналған) қозғалмалы ойындарын
зерттеп, қолданысқа түсірген.
А.Быкованың басшылығымен баспадан шыққан Физическое воспитание в
детском саду кітабында балабақшаның әр тобында жас ерекшелігіне қарай
өткізетін қарым-қатынас ойындарын ұйымдастыру және оны өткізу әдістері,
т.б. мәселелер қарастырылған. Мысалы, қозғалып ойнау барысында алғашқы
күннен бастап балаларды өзін-өзі тежеуге үйрету, сонымен қатар барлық
баланың қабылдау қабілеті бірдей емес екендігі, яғни белсенділер мен
жайбасар әлсіз балалар арасындағы тепе-теңдікті сақтау қасиеті, оларды әр
түрлі ойынға тарту арқылы шыңдау, ұмтылдыру, бірнеше рет бір ойынды ойнату
барысындағы баланың физиологиялық өзгерісімен қатар психологиялық тұрғыдан
сенімділігінің артуы ғылыми еңбектің құндылығын жоғарылатады.
Еліміздің егемендік алуы Қазақстандағы дене шынықтыру, ұлттық ойындар
мәселесіне басқаша сын көзбен қарауды талап етеді. Осы орайда соңғы жылдары
біздің қарастырып отырған ізденіс тьақырыбымызға орай бірнеше ғылыми
еңбектер жарық көрді. Е.Мұхиддинов қазақтың ұлттық ойындарын дамыған
қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық құрылыммен байланысты қарастырады. Дене
шынықтыру пәнінің теориялық дәлелдемесін қазақтың ұлттық ойындарының
тәжірибелік жағымен біртұтас алып қарайды.
А.Құралбекұлы мен С.Әкімбайұлы жалпы білім беретін қазақ мектептерінің
дене шынықтыру жүйесінде қазақ этнопедагогикасы материалдарына, оның ішінде
халық шығармашылығы мен ұлттық ойындарды тиімді пайдаланудың ғылыми
теориялық-әдістемелік негіздеріне сүйене отырып талдау жасаса,
А.Айтпаеваның ғылыми еңбегінде орыс тілінде оқытатын мектептердің бастауыш
сынып оқушыларын тәрбиелеу құралы ретінде қазақ халқының ойындарын
пайдаланудың теориялық-әдістемелік негіздері жасалып, олардың тәрбиелік
мүмкіндіктері айқындалған.
Сонымен түйіндеп айтарымыз, қазақтың ұлттық ойындарының басқа
халықтардың ұлттық ойындарынан айырмашылығы - оның шығу, пайда болу тегінің
ерекшелігіне байланысты белгілі бір тәрбиелік мақсат бірлігін
көздейтінінде.
ІІ Бастауыш білім беру сатысында қазақ халық дәстүрлерін рухани
құндылықтарын пайдаланудың ғылыми-теориялық негіздері
Бастауыш білім беру сатысында қазақ халық дәстүрлерін рухани
құндылықтарын пайдаланудың ғылыми-теориялық негіздері атты екінші тарауда
қазақ халық дәстүрлерінің рухани құндылықтарын теориялық мәні мен мазмұны
және олардың өзара байланысы мен тәрбиелік мүмкіндіктері қарастырылады,
қазақ халық дәстүрлері бастауларын (жеті ата шежіресі мен дастарқаны)
тәрбие құралы ретінде пайдалануды қамтамасыз етудің педагогикалық шарттары,
бастауыш білім беру сатысы оқушыларын тәрбиелеудің моделі ғылыми тұрғыда
негізделеді.
Халқымыздың рухани мұрасын зерттеп-зерделеуге көңіл бөлініп, тәлімдік,
тағылымдық әдет-ғұрыптарымыз, салт-дәстүрлеріміз ұлттық өнеріміз педагогика
ғылымы тұрғысынан қарастырылып, этнопедагогика өз алдына дербес сала
ретінде қалыптаса бастағаны баршамызға мәлім.
Қай заманда болмасын адамзат баласының алдында тұратын ұлы мақсат-
мұраттарының ең бастысы – өзінің өмірін, тәжірибесін жалғастыратын
салауатты, саналы ұрпақ тәрбиелеу. Себебі ұрпақ тәрбиесі келешегін берік
ететін басты фактор болып саналады.
Адамзат қоғамы даму тарихында қалыптасқан тәрбие мен оқыту, теориясы және
практикасын дамыту саласындағы маңызы мен тәрбиелік мүмкіндіктері жайлы
Я.А. Коменский, К.Д. Ушинский, В.Г. Белинский, Н.К. Крупская, А.В.
Луначарский, С.Т. Шацкий, А.С. Макаренко, В.А. Сухомлинский, Ш. Уәлиханов,
Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев, А.П.Сейтешев, Н.Д.Хмель Н.Н.Хан,
М.Ә.Құдайқұлов, А.А.Бейсенбаева, Қ.К.Жампейісова Г.Т.Хайруллин,
В.В.Трифоновтар маңызды педагогикалық ой-пікірлер қалдырды.
Сондай-ақ халықтың қалыптасқан тәрбие тәжірибесін оқу-тәрбие үдерісінде
пайдалану туралы Г.Н. Волков, Я.И. Ханбиков, М. Сейфуллаева, А.Ш. Гашимов,
Т.Г.Тимошина, М.И. Стельмакович, Н.Сафаров, С.Қ.Қалиев, М.Х. Балтабаев,
Қ.Б. Жарықбаев, Ә.Табылдиев, С.А. Ұзақбаева, Р.К.Толеубекова,
К.К.Қожахметова, Ж.Ж. Наурызбай, Р.К.Дүйсенбінова, Қ.Қ.Шалғынбаева,
С.Қ.Әбілдиналар өз еңбектерінде тұжырымдады.
Бүгінгі күні де бала тәрбиесі айырықша мәнге ие. ХХІ ғасырдағы
тасқындаған толассыз ақпараттар, қоғамдағы күрделі өзгерістер аясында өмір
сүріп жатқан жас ұрпақты тәрбиелеудің күрмеуі қиын күрделі мәселелері
жеткілікті. Ғаламдану өріс алған қазіргі заманның тәрбие жүйесіне ұлттық
тәрбиені дарыту одан да өзекті болып отыр. Осы тұрғыдан алғанда, қазақ
халқының ғасырлар бойы жинақтап, уақыт тезінен өткен тәрбие тәжірибесінің
ауқымды бір саласын ұлттық дәстүрлер жүйесі құрайды.
Ғылыми зерттеулерді талдау барысында дәстүр ұғымына әр қырынан
анықтама берілгендігін байқадық. Мәселен, Қазақ кеңес
энциклопедиясында: Дәстүр дегеніміз ұрпақтан-ұрпаққа көшетін тарихи
қалыптасқан әлеуметтік нормалар мен принциптер. Дәстүр – қоғамдық ұйымдар
мен халықтың мінез-құлқы мен іс-әрекеттерінің рухани негізі делінсе,
философиялық сөздікте: дәстүр (traditio– жапсыру, жалғастыру) – тарих
барысында қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып отыратын әдет-ғұрыптар,
салт-сана, қоғамдық тәртіп, заң, мұрат пен игілік, мінез-құлық қалыптары
және т.б. қоғамда, ұлтта немесе жекелеген әлеуметтік топтарда ұзақ уақыт
бойы сақталатын әлеуметтік-мәдени мұра элементтері – деп тұжырымдалады. Ал
Педагогика және психология қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми
түсіндірме сөздігінде: “Дәстүр – тарихи тұрғыда қалыптасқан және ұрпақтан
ұрпаққа беріліп отыратын қарекет пен мінез-құлық нысандары, сондай-ақ
оларға ілеспе астасқан ғұрыптар, қағидалар, құндылықтар, түсініктер жатады.
Дәстүрлер өзінің қоғамдық маңыздылығын және тұлғалық пайдалылығын талай рет
дәлелдеген қарекет нысандарының негізінде қалыптасады. Белгілі бір қауымның
дамуының әлеуметтік жағдаяты өзгеруіне орай дәстүрлер ыдырауы, басқадай
болып өзгеруі не алмасуы мүмкін. Дәстүр адамдардың өмірлік қарекетін
реттеудің маңызды факторы болып қызмет етіп, тәрбие негізі болып
табылады”,– делінген.
Философ ғалым Н.Сәрсенбаев: Әдет-ғұрып, дәстүр және қоғамдық өмір атты
еңбегінде: Дәстүрге әдет-ғұрыптың өткен қоғамнан қалған озық түрлері мен
тұрмыстық формалары, ырым-жоралары, рәсімдер жиынтығы кіреді, қоғамда және
белгілі бір ұжымдық ортада қалыптасқан дәстүр өзінің өмір сүру заңдылығына
толық ие болғаннан кейін сол ұжымдық ортада, қоғамда жалғасын табады да,
тұрақты орын алады. Сондай-ақ, дәстүр көпшілік қауымға ортақ мәдениетті
түрде қолданыс табатын әдет-ғұрыптың жинақталған түрлері мен рәсімдерін де
қамтиды, – деген ойды білдіреді..
Педагог ғалым Р.К.Төлеубекова: Халықтық педагогика мұрасының бірі –
дәстүр. Дәстүр – адамдардың рухани тұлғасынан бөлінбейтін құбылыс. Дәстүр
қоғамдық сананың барлық формаларынан орын алады. Олар: саясатта, қоғамдық
өмірдегі дәстүрде, халықтар арасындағы ынтымақтастықта, теңдікте,
бостандықта, өзара көмек дәстүрінде, қарым-қатынас дәстүрінде, ғылыми
дәстүрде, оқу-білім ғылымындағы дәстүрде, отбасы-жанұялық дәстүрінде, еңбек
дәстүрінде,– десе, Ә.Садуақасов өзінің зерттеу жұмысында халық дәстүрлерін
тұрмыстық дәстүрлер, кәсіптік дәстүрлер, мерекелік дәстүрлер, бала қуанышы
дәстүрлері, құдандалық дәстүрлер, жерлеу дәстүрлері, әскери-ұландық
дәстүрлері, мәдени дәстүрлер, діни дәстүрлер, жаңа дәстүрлер деп жіктеген.
Бұл ғылыми зерттеу жұмыстарының мазмұнында халық мұрасын зерттеу, ұлттық
өзіндік ерекшелікті сақтау, ұмыт бола бастаған дәстүрлерді, тарихи
әділдікті, мәдениетті, тіл мен дінді қалпына келтіріп, олардағы
педагогикалық жағынан барлық прогресшіл нәрсені анықтау және солардың
негізінде ғылыми мазмұндағы ұсыныстарды талдап, ендіру жүзеге асырылған.
Жоғарыда аталған ғалымдардың дәстүрлерге берген анықтамаларын мақұлдай
отырып, біз солардың қатарына халық дәстүрлерінің бастаулары ретінде жеті
ата шежіресі және қазақ дастарқаны дәстүрлерін енгіземіз. Өйткені ұлттық
тәрбие қағидасы бойынша әрбір ұрпақ ең кемінде жеті атасына дейінгі ата
тегін білуі міндетті. Егер жеті атасына дейін ата тегін, тарихын білмейтін
ұрпақ болса, оны Жеті атасын білмейтін жетесіз деп халық кінәлайды,
айыптайды. Шыншыл, әділетті, иманды болу – сонау арғы ата-бабамыздан бері
қалыптасып келе жатқан дәстүріміз дейді де, халық сол игі дәстүрді бұзған
ұрпаққа айып тартқызады. Ат тұяғын тай басар деп, кейінгі ұрпақтың ата
салтын бұзбауын талап етеді, әулеттік тағылымдар ата дәстүріне айналып,
санаға сіңіп, салтқа тірек болады. Сол себепті де шәкірттерге бастауыш
білім беру сатысынан бастап-ақ жеті ата шежіресі мен дастарқан дәстүлерінен
білім мен тәрбие берудің мәні зор. Олар әсіресе, Қазақ тілі, Ана тілі
пәндерін оқу барысында туыстық атаулармен танысып, дастарқан басындағы іс-
әрекеттердің мағынасын түсінеді. Оқушылардың сол түсініктерін тірек ете
отырып, жеті ата шежіресі мен дастарқан дәстүрлерін танытудың толық
мүмкіндігі бар деп түйіндейміз.
2.1 Қазақ халқының жеті ата шежіресі және дастарқаны дәстүрлерін
бастауыш білім беру сатысының оқу-тәрбие үдерісінде пайдалану әдістемесі
Сонымен, біз жеті ата шежіресі мен дастарқан дәстүрі ұғымына мынадай
анықтама ұсынамыз:
Қазақ халқының жеті ата шежіресі мен дастарқан дәстүрі дегеніміз –
халқымыздың әрбір отбасында атадан-балаға, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасын
тауып, берік орнығып, заңдылыққа, халықтық тәрбие құралына айналған ізгі іс-
әрекеттер, тәлім-тәрбиелік қағидалар, жалпыға ортақ әдептілік, инабаттылық
нормалар жиынтығы.
Осы орайда біз еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Тарих толқынында
атты еңбегіндегі жеті ата шежіресі туралы пікірін негізге аламыз.
Мұнда: Ру шежіресін білу – сахара төсінде көшіп-қонған қазақтар үшін
өмірлік қажеттілік. Қазақ халқының ру-тайпалық, жүздік-қауымдастық біртұтас
ғажайып бітімі ғасырлар бойы бүкіл қазақ – бір атаның ұрпағы, бір тамырдың
бұтағы деген ұстаным бойынша өсіп-өркендеп отырған. Бүгінгі таңда рулық
сананың шектеулі де шетін жақтарын біліп-түсіне отырып, біздің халықтың
тарихында рулық психологияның кіріктіргіш рөлінің болғанын сезіне білуіміз
керек.
Тәңір алдында бәрі де тең болғандықтан, рулық ұжымда белгіленген қалып
пен дәстүрлер киелі де бұлжымас қағидаға айналған. Ру дәстүрі адам санасына
берік орныққан, себебі оның қауымдасқан ұжым арасында басқаша тірлік
құруына өмір салтының өзі жол бермеген. Күні бүгінге дейін рулық салт-
дәстүрлер мен қалып-қағидалардың қайран қаларлық тұрақтылықпен сақталып
келе жатқаны да сондықтан,– делінген. Мұның өзі қазақ халқының жеті ата
ауқымындағы туыстық атауларды терең білудің тәрбиелік маңызы зор екенін
аңғартады. Соған орай, біз қазақ халқының жеті ата ауқымындағы туыстық атау
бастауларын былайша көрсеттік:
туажат
жүрежат
немене
көгеншар
Қазақ халқының
шөпшек жеті ата ауқымындағы
дегеншар
туыстық атаулары
шөбере
жиеншар
Ә к е
А т а
Арғы ата
Б а б а
Түп ата
Тек ата
немере
жиен
Сурет 1 – Қазақ халқының жеті ата ауқымындағы туыстық атау бастаулары
Сонымен, оқушыларды жеті ата шежіресін білуге тәрбиелеу:
– әрбір баланы өзінің жақын және алыс туыстарын танып білуге, ажырата
алуға, туыстық қарым-қатынас жасауға үйретеді;
– рухани адамгершілік, кісілік, имандылық қасиеттерін қалыптастырады;
– үлкеннің алдындағы парыз, борыш, міндеттерін сезінуіне мүмкіндік
жасайды.
Бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеуде дастарқан дәстүрлерін тәрбиенің бір
құралы ретінде қарастырамыз. Мәселен, аяулы ана ас дайындап, дастарқан
мәзірін жасайды, сонда анаға көмектесіп жүріп, әкені ас-дәмге шақырып, ас
алдын әзіз әке татқан соң ғана балалар дәм татады. Бұл – ұлттық әдеп.
Дастарқан басындағы аталы сөз – бата, өсиет, өнеге. Ата-бабаларымыз
болашақ ұрпақтарының адал жанды, әдепті, иманды, батыл да батыр, инабатты,
ізетті болып өсуі үшін өсиет айтуды, өнеге көрсетуді, бата беруді, тілек
айтуды әлеуметтік әдепке, ата-бабалық дәстүрге айналдырған. Ата дәстүрін
ардақтау – қазақ халқының ұлттық қағидасы. Атадан бала тусайшы, ата жолын
қусайшы деп, халқымыз атадан балаға мұра болып келе жатқан жақсы
қасиеттерді келесі ұрпақтың бойына сіңіріп, ізгілікке тәрбиелегендігін
аңғарамыз.
Ата-бабаларымыз өмір тәжірибелерінен, халықтық әдет-ғұрып негізіне
салынған дәстүрлерінен үлгі-нұсқаларды өне бойы өнеге етіп, ұрпақтарына
үйретіп отырған, тілек тілеп, бата беріп, жастарды жақсы жолға бастаған.
Бата – адам баласына тек жақсылық тілеу, халық тарихында ертеден
қалыптасқан дәстүр. Кейіннен тілек айту, сол тілекке жету құдіретке
байланысты деген сеніммен батаның нұсқалары қалыптасты. Үйің құтты
болсын, Сапарың оң болсын, Жайлы жатып, жақсы тұрыңыз деген тілектер –
қысқа да нұсқа баталық сөздер. Бата қарт адамның ризалық сезімін, өсиетті
ой-тұжырымдарын, жақсы тілектерін білдіреді: Еліңнің елеулісі, халқыңның
қалаулысы бол, Шырағың сөнбесін, Отбасыңнан бақыт кетпесін,
Арманыңның асуына жет, Берекелі тірлік, мерекелі бірлік берсін деп,
бата беруші жастарды халқын сүюге, бірлікке, тірлікке тәрбиелейді.
Жауынмен жер көгерер, батамен ер көгерер деп, халық батаны киелі сөз
ретінде жоғары бағалайды, жас ұрпақ жаттап, жадында сақтайды. Киелі сөз –
батаның орындалуы үшін бата алушы арман-мақсаттарының биігіне шырқайды,
яғни арманға жету үшін тірлік-тіршілік жасауға машықтанады. Жас ұрпақты
тәрбиелеудегі қазақ дастарқан дәстүрлерінің тәрбиелік мүмкіндіктерінің мол
екендігіне көз жеткіземіз.
Сонымен, оқушыларды дастарқан дәстүрі арқылы тәрбиелеу:
- ата-баба дәстүрлерін қадірлеуге, ата-анасын, туыстарын сыйлауға
үйретеді;
- ізеттілігін, әдептілігін қалыптастырады;
- мейірімділікке, қонақжайлылыққа, өзгелерге жақсылық ойлауға баулиды.
Әр халықтың ұлттық тарихи дәстүрі оның азаматтық білім берудегі
мәдениеті мен диалектикалық білімі мектептің оқу-тәрбие үдерісіне тікелей
байланысты. Сондықтан біз зерттеуімізде ғылыми-теориялық негіздерге сүйене
отырып, қазақ халқының жеті ата шежіресі мен дастарқан дәстүрлері арқылы
бастауыш білім беру сатысы оқушыларын тәрбиелеу моделін жасап, онда өз
тұғырнамалық идеямызды жүзеге асырдық.
Бастауыш мектептің маңызы мен қызметі оның үздіксіз білім беру
жүйесіндегі басқа буындармен тек сабақтас болуымен ғана емес, ең алдымен,
оқушы тұлғасының қалыптасуы мен дамуы қуатты жүретін ерекше буын
екендігімен анықталады. Сондықтан зерттеу проблемамызға байланысты
мәселелердің бүгінгі күндегі көрінісін анықтау мақсатында бастауыш
мектептің білім мазмұнына қатысты мемлекеттік құжаттарға (стандарт,
тұжырымдама, бағдарлама, оқулық) жасаған талдау және мектеп мұғалімдерімен
жүргізілген әңгімелесулер, педагогикалық үдерісті бақылау, сабаққа,
сабақтан тыс ұйымдастырылып жүрген іс-шаралар қазақ халқының жеті ата
шежіресі мен дастарқан дәстүрлерінің тәрбие құралы ретінде
пайдаланылмайтынын көрсетеді. Мұны мұғалімдермен өткізген сауалнама
нәтижесі дәлелдейді. Мысалы, бастауыш білім беру сатысында оқытылатын
Қазақ тілі, Ана тілі, Математика, Дүниетану пәндерін бір мұғалім
береді. Олардың сол пәндердің бағдарламалары бойынша ұлттық тәрбие беру
мүмкіндіктерін анықтау үшін мұғалімдермен әңгімелесулер өткіздік:
Әңгімелесуге 60 бастауыш сынып мұғалімдері қатысты. Әңгімелесу нәтижесін
талдау барысында мұғалімдердің жеке пәндерді оқытуда ұлттық тәлім-тәрбие
беруге дайындықтары нашар екендігі анықталды. Мұғалімдердің 30-40 % -ы өз
жауаптарында ұлттық тәрбие, ұлттық тәрбиенің бағыттары туралы
ұғымдарға түсінік бере алмайтындықтарын көрсетті. Мұндай көрініс
мұғалімдердің тек типтік бағдарламалардағы тақырыптармен шектелетіндігін,
қазақ халқының жеті ата шежіресі мен дастарқан дәстүрлері арқылы тәрбиелеу
мәселесіне мүлде мән бермейтіндігін, өздіктерінен дербес шығармашылық
ізденіске бармайтындығын аңғартады. Сондай-ақ халық педагогикасының бай
мұрасын пайдалануы, оларды педагогикалық оқу-тәрбие үдерісіне енгізудің
тиімді әдіс-тәсілдерінің қарастырылмайтындығын мұғалімдер бастауыш
сыныптарда қазақ халқының жеті ата шежіресі мен дастарқан дәстүрлерін
тәрбие құралы ретінде пайдалануға арналған арнайы әдістемелік нұсқаулардың
жоқтығымен байланыстырады.
Сөйтіп, бүгінгі таңдағы бастауыш сыныптарда ұлттық тәрбие беру үдерісіне
жасалған талдау бізге қазақ халқының жеті ата шежіресі мен дастарқан
дәстүрлері арқылы оқушыларды тәрбиелеудің теориялық моделін жасаудың
қажеттілігін айқын көрсетті. Мұнда біз көптеген ғалымдардың Б.А.
Глинскийдін, Б.С.Грязновтың, Н.Д.Хмельдің модельдеу әдісіне берген
түсініктемелерін басшылыққа алып, қазақ халқының жеті ата шежіресі мен
дастарқан дәстүрлері арқылы бастауыш білім беру сатысы оқушыларын
тәрбиелеудің моделін жасауда пайдаландық. Осы орайда моделімізді құру үшін
төмендегідей қоғамдық талаптарды ескердік.
– Қоғамның қазіргі даму кезеңінде болып жатқан саяси-экономикалық, мәдени-
әлеуметтік және т.б.өзгерістердің, ұрпақ тәрбиесіндегі бетбұрыстардың білім
және тәрбие беру жүйесінің ісін жаңа сатыға көтеру қажеттілігіне көңіл
бөлу;
– Қазіргі мектептің оқу-тәрбие үдерісінде қазақ халқының жеті ата
шежіресі мен дастарқан дәстүрлерін тәрбие құралы ретінде пайдалану арқылы
оқушының бірегей дүниетанымын, адамгершілік көзқарасын, кісілік, имандылық,
мейірімділік қасиеттерін қалыптастыруды жүзеге асыру, халықтың әдет-
ғұрпын, салт-дәстүрін білуге, оны құрметтеп, үлгі тұтуға үйрету, ұлттық
мақтаныш сезімін ояту, күнделікті өмірлік ұстанымдарына айналдыру
қажеттілігі;
– Өркениетті қоғамға сай білімді, іскер, шығармашыл, өз еркімен жауапты
шешім қабылдай алатын, оның салдарларын болжай білетін, ынтымақтастыққа
икемді, жан-жақты белсенді, елінің тағдырына, салт-дәстүрлеріне, әдет-
ғұрпына үлкен жауапкершілікпен қарайтын дара тұлғаны тәрбиелеу.
Сондықтан біз бастауыш білім беру сатысы оқушыларын қазақ халқының жеті
ата шежіресі мен дастарқан дәстүрі негізінде тәрбиелеуде жоғарыда аталған
қоғам талаптарын ескере отырып, тәрбиелеудің үш компонентін бөліп алдық:
эмоционалды-мотивациялық, мазмұндық, іс-әрекеттік.
Сонымен қатар осы компоненттердің өлшемдерін, көрсеткіштері мен
деңгейлерін анықтадық (Кесте – 1).
Кесте 1 – Бастауыш білім беру сатысы оқушыларын қазақ халқының жеті ата
шежіресі мен дастарқан дәстүрлері арқылы тәрбиелеу үлгісі
Компоненттері Өлшемдері Көрсеткіштері Деңгейлері
Эмоционалдық-мРухани-мәдени- қазақ халқының Жоғары: бастауыш білім
отивациялық сипаттағы жеті ата шежіресі беру сатысы оқушысы қазақ
қазақ мен дастарқан халқының жеті ата шежіресі
халқының жетідәстүрлерін мен дастарқан
ата шежіресі үйренуге, игеруге, дәстүрлерінің тәрбиелік
мен дастарқанынталылықтары мен мәнін өте жақсы түсінеді,
дәстүрлеріне талпынысы; қызығушылығы тұрақты,
оқушылар-дың - тәрбиелік эмоционалды сезіммен
жағымдық сипаттағы қазақ қабылдайды; қазақ халқының
эмоцио-налдықхалқының жеті ата жеті ата шежіресі мен
көзқарасы шежіресі мен дастарқан дәстүрлері
дастарқан туралы білімі жеткілікті;
дәстүрлерін өзін қоршаған ортадағы
эмоци-оналдық адамдар мен қарым-қатынас
сезіммен қажетсінуі;орнатуы, қалыптасқан жеті
- қазақ халқының ата шежіресі мен дастарқан
жеті ата шежіресі дәстүрлерінің руханилық
мен дастарқан қағидаларын меңгерген;
дәстүрлеріне қазақ халқының жеті ата
қызығушылығы және шежіресі мен дастарқан
аялы көзқарасы; дәстүрлерінің мазмұнын,
- өзіндік тұрғыдан тарихи даму жолын, өзіндік
қазақ халқының жеті ерекшеліктерін жақсы
ата шежіресі мен біледі; қазақ халқының
дастарқан дәстүрлеріжеті ата шежіресі мен
негізінде дастарқан дәстүрлерінің
қалыптасатын тәрбиелік мүмкіндіктерін
тұлғалық еркін мазмұндайды, оларды
сапа-қасиеттерді талдауда өзінің көзқарасын
үнемі жетілдіруге дәлелдей алады; қазақ
ұмтылулары; халқының жеті ата шежіресі
- рухани жан мен дастарқан
дүниесін дамытуға дәстүрлерінің
талпынулары. рухани-адамгершілік
сапа-қасиеттерін бойына
сіңірген; қазақ халқының
жеті ата шежіресі мен
дастархан дәстүрлері
арқылы өзін-өзі тәрбиелеп,
дамыта алатын қасиетке ие.
Мазмұндық Қазақ - қазақ халқының Орта: бастауыш білім беру
халқының жетіжеті ата шежіресі сатысы оқушысының қазақ
ата шежіресі мен дастарқан халқының жеті ата шежіресі
мен дастарқандәстүрлерінің мен дастарқан
дәстүрі тәрбиелік дәстүрлерінің тәрбиелік
туралы мүмкіндіктерін білуімәні туралы түсінігі бар,
білімінің және түсінуі; қызығушылығы тұрақты емес,
мазмұндылығы - қазақ халқының эмоционалды тұрғыда
және жеті ата шежіресі қабылдайды; қазақ халқының
толықтығы мен дастарқан жеті ата шежіресі мен
дәстүрлерінің дастарқан дәстүрлерінің
мазмұнымен таныс мазмұнын, өзіндік
болуы; ерекшеліктерін түсінеді,
- қазақ халқының бірақ іс-әрекетінде
жеті ата шежіресі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Бастауыш білім беру сатысында қазақ халық дәстүрлерін рухани
құндылықтарын пайдаланудың ғылыми-теориялық негіздері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Қазақтың ұлттық ойындарының зерттелуі
1.1 Ұлттық ойындарды оқу және тәрбие үрдісінде пайдаланудың өзектілігі..8
1.2 Қазақ халқының ұлттық ойындарының зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
ІІ Бастауыш білім беру сатысында қазақ халық дәстүрлерін рухани
құндылықтарын пайдаланудың ғылыми-теориялық негіздері ... ... ... ... .19
2.1 Қазақ халқының жеті ата шежіресі және дастарқаны дәстүрлерін бастауыш
білім беру сатысының оқу-тәрбие үдерісінде пайдалану әдістемесі
... ... ... ... 23
2.2 Бастауыш сынып оқушыларын халқымыздың терең мағыналы дана сөздер арқылы
тәрбиелеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..39
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..80
Пайдаланған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 84
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім
беру тұжырымдамасында (1994), Қазақстан Республикасының Тіл туралы
Заңында (1996), Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында (1999,
2007) мемлекеттік тұрғыдан қазақ тілінің мәртебесі биіктетіліп, тәрбие мен
білімнің құндылығын арттыратын бағыт-бағдарлар айқындалды. Елбасы
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан – 2030 атты Қазақстан халқына жолдауында
... біздің ұрпақтың келер ұрпақтар алдында орасан зор жауапкершілік
жүгін арқалайтыны... баса атап көрсетілген болатын. Қазақстан
Республикасының 2007 жылы қабылданған Білім туралы Заңында: жас ұрпақты
...азаматтық пен патриотизмге, өз Отаны – Қазақстан Республикасына
сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін
қастерлеуге, Конституцияға қайшы және қоғамға жат кез келген көріністерге
төзбеуге тәрбиелеу қажеттігі айқын көрсетілген. Бұл республикамыздың
ертеңгі қажетін өтейтін, елін, жерін сүйетін, отаншыл, адамгершілігі мол,
білімді, парасатты, ана тілін, туған жерін қастерлей білетін азамат өсіруде
ұстанатын басты құралымыз бағзы заманнан бері ұрпақ тәрбиесінің алтын
діңгегіне айналған халық дәстүрлері, халық ауыз әдебиеті, ақын-
жазушыларымыздың таңдаулы туындылары болуын міндеттейді. Сондықтан бастауыш
білім беру сатысынан бастап оқушыларды халық дәстүрлерін қастерлеуге баулу
бүгінгі күннің аса маңызды мәселесіне айналып отыр.
Әл-фараби, Шоқан, Абай, Ыбырай сынды шығыстың ұлы философ-ойшылдары мен
ағартушыларын да адам тәрбиесі, яғни болашақ ұрпақ тәрбиесі проблемасы
қатты толғандырған.
Тәрбие мен оқытудың теориясы мен практикасын дамытудың әр түрлі
аспектілеріне, тәрбие принциптеріне, мазмұнына, жеке тұлғаны
қалыптастырудағы тәрбиенің мүмкіндіктеріне адамзат тарихында өзіндік із
қалдырған педагогтар, белгілі ғалымдар үнемі назар аударып отырған
(Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, Ж.Ж.Руссо, И.Г. Песталоцци, А.С.Макаренко,
В.А.Сухомлинский, А.П.Сейтешев, Н.Д.Хмель, Н.Н.Хан, М.Ә.Құдайқұлов,
А.А.Бейсенбаева, Қ.К.Жампейісова Г.Т.Хайруллин, В.В.Трифонов, Р.М.Қоянбаев
және т.б.).
XX ғасырдың 70-жылдары белгілі ғалым Г.Н. Волковтың көрегенділігі мен
батылдығының, табандылығының арқасында халықтық тәрбие қағидалары
сараланып, жинақталып, ғылыми тұрғыда жүйеленді. Ол этнопедагогиканың
маңызды ғылыми білімдер жүйесін құрайтын дербес ғылым саласына айналып
отыр.
Осы кезге дейін педагогика ғылымы дәстүрлі педагогикамен шектеліп келсе,
енді ұлттық құндылықтарды қамту қажеттігі туындап отыр.
Қазақ этнопедагогикасы ғылым саласы ретінде алғаш рет XX ғасырдың 70-
жылдарының басынан бастап зерттеле бастады (А.Х.Мухамбаева, И. Оршыбеков,
С.С.Қалиев, Қ.Жарықбаев). Қазіргі таңда бұл салада жарық көрген ондаған
іргелі, қолданбалы зерттеулер, өңдемелер, ғылыми мақалалар, кітаптар мен
қолжазбалар және т.б. бар.
Біз қазақ халық педагогикасы мен этнопедагогикалық зерттеулердегі
проблемалардан өз зерттеуімізге қатысты мәселелерге баса назар аудардық.
Олардың ішінен: Ж. Аймауытов, А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, Х. Досмұхамедов,
М. Дулатов, Т. Тәжібаев, М. Ғабдуллин, К. Құнантаева, С.Ұзақбаева, Ж.
Наурызбай, Т. Әлсатов, Ө. Озғанбай, Қ. Қожахметова, М. Балтабаев, Қ.Бөлеев,
Ш. Құлманова, Р. Төлеубекова, З. Әбілова, Ә. Табылдиев, Е.
Сағындықовтардың және т.б. қағидаларын ұстаным етіп алдық.
Халықтық тәрбие қағидаларын оқу-тәрбие үдерісіне енгізудің ғылыми-
педагогикалық негіздері бойынша – Б.А.Әлмухамбетов, Т.Ә. Қоңыратбаева, К.Ж.
Қожахметова, Р.К.Дүйсенбінова, Д.Ж. Сәкенов, Н.М. Кошеров; пәндерді оқыту
барысында пайдалану әдістемесі бойынша – Л.К.Бөлеева, Т.Ш. Куанышев,
А.С.Магауова, Ұ.М. Әбдіғапбарова, Ж.З.Утемисова, Г. Жолтаева, Т.Ж.
Бекботчаев; тәрбие үдерісіне енгізу мәселелері бойынша – А.Қ. Қисымова,
Ә. Табылдиев, А.Е. Дайрабаева, Ұ.О. Асанова, Е.Ш. Қозыбаев, К.Оразбекова,
З.Әбілова, Ж.Б.Сәдірмекова, Х.Қ.Шалғынбаева, К.О.Жеделов, С.Иманбаевалар;
бастауыш сыныпта оқыту мәселелері бойынша – Г. Бахтиярова, Қ.А. Сарбасова,
Н.Албытова, Т.Ә. Қышқашбаев, М.А. Оразалиева, С.А. Жолдасбекова,
Б.А.Тойлыбаев, С.Қ.Әбілдина, А.Қ. Айтбаева, О.Сатқанов, Р.Рысбекова,
А.Едігеновалардың еңбектерінде тұжырымдалған ой-пікірлер ғылыми
зерттеуіміздің басым бағыттарын анықтауға мүмкіндік берді.
Қоғам талабына сай елімізде ұлттық мектептер саны көбеюде. Осы орайда
халық педагогикасының қағидалары мен материалдарын оқу-тәрбие жүйесіне
енгізуге арналған Балбөбек (авторлары Б. Баймұратова, М. Сәтімбекова,
т.б.), Атамекен (М. Құрсабаев), Кәусар бұлақ (З. Ахметова), Әдеп
әліппесі (А. Ашайұлы), Қазақ тәлімінің тарихы (Қ. Жарықбаев, С. Қалиев),
Әдеп әліппесі (Ә.Табылдиев), Ұлттық дүниетаным(1-4сыныптар), (А.
Құралұлы), Дәстүр (Ә.Сәдуақасов) атты бірнеше тәрбие бағдарламалары бар.
Дегенмен, қазақстандық педагогикалық әдебиеттерде дәстүрлер жүйесіне
ғылыми тұрғыда терең талдау, оларды тәрбиенің қуатты құралына айналдыру
жеткіліксіз болып отыр. Сол себепті дәстүрлерді ұлттық тәрбие моделінің
мазмұнына ендіру, олардың нәтижелері ретінде қалыптастырылатын жеке тұлға
деңгейін анықтау терең талдауды қажет ететін көкейкесті мәселеге айналды.
Сондай-ақ, психологиялық-педагогикалық әдебиеттерге және озық
педагогикалық тәжірибеге жасаған талдау қазақ халық дәстүрлерінің бастауыш
білім беру сатысында бүгінгі таңға дейін тәрбие теориясында да,
практикасында да өз деңгейінде зерттелмегендігін, нақтырақ айтқанда,
бастауыш білім беру сатысы оқушыларын қазақ халық дәстүрлері арқылы рухани
құндылықтарды тәрбиелеудің мүмкіндіктерінің анықталмағанын; бірегей
жүйесінің жасалмағанын, тиімді әдіс-тәсілдерінің, педагогикалық
шарттарының, амал-жолдарының айқындалмағанын; ғылыми-әдістемелік
нұсқаулардың толыққанды жасалмағанын көрсетті. Демек, бастауыш білім беру
сатысы оқушыларын қазақ халық дәстүрлері негізінде рухани құндылықтарды
тәрбиелеудегі қоғамның сұранысы мен оның жүзеге асырылмауы арасында; қазақ
халық дәстүрлерінің тәрбиелік мүмкіндіктерінің жоғарылығы мен мектепте
оларға деген сұраныстың аз болуы арасында; оларды көпсалалы мектеп
тәжірибесінде бірізді жүйемен пайдалануды ұйымдастыру қажеттілігі мен оны
жүзеге асыратындай әдістемелік кешеннің жоқтығы арасында қайшылық бары анық
байқалады. Осы қарама-қайшылықтарды шешуге байланысты бүгінгі қоғам
талабына сай бастауыш білім беру сатысы оқушыларын тәрбиелеуде қазақ халық
дәстүрлерін тәрбие құралы ретінде пайдалануды қамтамасыз етудің жолдары мен
педагогикалық шарттарын қарастыру біздің зерттеу проблемамызды анықтауға
және тақырыпты: Бастауыш сынып оқушыларын рухани құндылықтарды пайдалану
арқылы тәрбиелеу деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің нысаны: бастауыш мектептің оқу-тәрбие үрдісіндегі рухани
құндылықтар
Зерттеу пәні: бастауыш оқу-тәрбие үдерісінде рухани құндылықтардың
(жеті ата шежіресі мен қазақ дастарқаны) пайдалану жолдары
Зерттеудің мақсаты: бастауыш білім беру сатысы оқушыларын рухани
құндылықтар (жеті ата шежіресі мен дастарқан) арқылы тәрбиелеуді теориялық
тұрғыдан негіздеу және оның әдістемесін жасау.
Зерттеу міндеттері:
– рухани құндылықтардың педагогикалық-теориялық мәні мен мазмұнын ашып
көрсету;
– бастауыш білім беру сатысы оқушыларын қазақ халқының жеті ата шежіресі
мен дастарқан дәстүрлері арқылы тәрбиелеудің педагогикалық шарттарын
айқындау;
– бастауыш білім беру сатысы оқушыларын қазақ халқының жеті ата шежіресі
мен дастарқан дәстүрлері арқылы тәрбиелеуді теориялық тұрғыдан негіздеу
және оның моделін жасау;
– қазақ халқының жеті ата шежіресі мен дастарқан дәстүрлерін пайдалана
отырып, бастауыш білім беру сатысы оқушыларын тәрбиелеудің әдістемесін
жасау және оны тәжірибелік-эксперимент жұмысы арқылы дәйектеу.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесіне байланысты философиялық,
әлеуметтану, тарихи-этнографиялық, этнопедагогикалық, психологиялық, ғылыми-
педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге талдау; бастауыш мектеп
мұғалімдерінің озық тәжірибелерін зерттеу, бақылау, әңгімелесу,
сауалнамалар жүргізу, жинақтау және қорытындылау; эксперимент жүргізу,
алынған нәтижелерді сұрыптау, математикалық тұрғыда өңдеу әдістері.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
– бастауыш білім беру сатысы оқушыларының қазақ халқының жеті ата
шежіресі мен дастарқан дәстүрлерін меңгеруі тұлғаның мінез-құлықтары мен
рухани-адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуының негізі болып табылады;
– бастауыш білім беру сатысы оқушыларын қазақ халқының жеті ата шежіресі
мен дастарқан дәстүрлері арқылы тәрбиелеуді тиімді ұйымдастырудың
педагогикалық шарттары;
– бастауыш білім беру сатысы оқушыларын қазақ халқының жеті ата
шежіресі мен дастарқан дәстүрлері арқылы тәрбиелеудің моделі;
– бастауыш білім беру сатысы оқушыларын қазақ халқының жеті ата
шежіресі мен дастарқан дәстүрлері арқылы тәрбиелеудің кезеңдік әдістемесі.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І Қазақтың ұлттық ойындарының зерттелуі
1.1 Ұлттық ойындарды оқу және тәрбие үрдісінде пайдаланудың өзектілігі
Қоғамымыздың іргетасын нығайту үшін бүгінгі жастарға үлгілі, өнегелі
тәрбие беру - қазіргі міндеттердің бірі.
Оқушыда жалпы адамзаттық құндылықтар мен адамның айналадағы дүниемен
жеке тұлғалық қатынасын (этикалық, эстетикалық, адамгершілік тұрғысынан)
тәрбиелеу мақсатын халқымыздың мәдени рухани мұрасының, салт-дәстүрінің
озық үлгілерін оның бойына дарыту арқылы жүзеге асыруға болады. Осымен
байланысты бағдарлама халқымызға тән әдептілік, қонақжайлық, мейірімділік,
т.б. сияқты қасиеттер, табиғатқа деген қарым-қатынасындағы біздің халыққа
тән ерекшеліктер. Жас ұрпақ өз халқының мәдениетімен, асыл мұраларымен
ұлттық әдебиеттер арқылы танысып келеді. Халық ойынды тәрбие құралы деп
таныған. Ойынды сабақта қолдану оқушылардың ой-өрісін жетілдірумен бірге,
өз халқының асыл мұраларын бойына сіңіріп, кейінгі ұрпаққа жеткізе білу
құралы.
Бірақ оны жүргізуге арналған нақты әдістемелік құралдар жоқтың қасы.
Зерттеу жұмысында орыс тілінде жазылған әдебиеттер қолданылды. Соның
нәтижесінде қазіргі таңда тақырыптың өзектілігі туындап отыр.
Халық педагогикасының адам, отбасы, өскелең жас ұрпақты тәрбиелеу
туралы арман-мақсаттарын, орныққан пікірлерін, ұсыныстарын қамтып
көрсететін педагогикалық идеялар мен салт-дәстүрлері өткен мен қазіргінің
арасындағы байланысты көрсетеді.
Ол тарихи даму барысындағы әлеуметтік мәні бар ақпаратта (білім,
білік) т.б. жиналып, ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырады.
Ең алдымен, халық педагогикасы өскелең ұрпақтың еңбек пен өмір сүру
бейнесінің негізі болып, оларды келешектегі қызметіне дайындайды. Біздің
халықтық педлагогикада еңбек тәрбиесі өте ертеден бастау алады. Ертеден
келе жатқан еңбек тәрбиесінің әдіс-тәсілдер құралы, сөз жоқ, еңбек болып
табылады. Еңбек адамның қалыптасуы мен тәрбиеленуінде бір ұрпақтан екінші
ұрпаққа өмірлік тәжірибе береді және халықтың даму барысында шешуші роль
атқарады. Еңбек ету кезінде адамның дене, ақыл-ой, эстетикалық дамуы мен
еңбек тәрбиесі қатар жүреді.
Халықтық педагогиканың ең бір көне тиімді құралдарының біріне ойын
жатады. Ойын арқылы бала қоршаған ортаны өз бетінше зерделейді.
Сөйтіп, өзінің өмірден байқағандарын іске асырып, қоршаған адамдардың
іс-әрекетіне еліктейді.
Соның нәтижесінде өзі көрген жағдайларды отбасылық тұрмыс пен қызмет
түрлерін жаңғыртады. Мәселен, қазақтың ұлттық ойындары: Бәйге, Көкпар,
Алтын сақа, Хан талапай, Қыз қуу, Тоғызқұмалақ т.б. балалардың
еңбекке деген қарым-қатынасы мен қабілеттерін арттырады.
Ойын дегеніміз – адамның ақыл-ойын дамытатын, қызықтыра отырып ойдан-
ойға жетелейтін, тынысы кең, алысқа меңзейтін, қиял мен қанат бітіретін
ғажайып нәрсе.
Ұлы педагог В.И.Сухомлинский: Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз,
творчествосыз, фантазиясыз толық мәніндегі ақыл-ой тәрбиесі болмайды, -
дейді. Демек, шәкірттің ақыл-ойы, парасаты ұлттық салт-сананы сіңіру арқылы
баии түседі.
Оқу үрдісінде ұлттық ойын элементтерін пайдалану сабақтың тақырыбы мен
мазмұнына сай алынады. Сонда ғана оның танымдық, тәрбиелік маңызы арта
түседі. Оқушыларды әсіресе, Сиқырлы қоржын, Көкпар, Асық секілді
ұлттық ойындарға қатыстыру өте тиімді екеніне көз жеткізу қиын емес. Бұл
ойындарды жаңа материалды бекіту немесе қайталау кезінде қолдану керек
деген пікір бар. Оқушы ойынның үстінде не соңында өзінің қатысу
белсенділігіне қарай түрлі баға алуы мүмкін. Мұғалім әр оқушының еңбегін
бағалап, ынталандырып отыруы тиіс. Ойынның тәрбиелік маңызы мынада: ол
баланы зеректікке, білгірлікке баулиды.
Бабаларымыздың асыл қазыналарына деген көзқарасын құрметтеуге сөз
әсемдігін сезінуге үйретеді. Батылдыққа, өжеттікке тәрбиелейді. Ендеше
еңбекке баулу сабағын ұлттық ойындар арқылы сабақтасытырып түсіндіру пән
тақырыптарын тез, жылдам меңгеруге ықпал етеді. Оқушының сөздік қорын
байыта түседі.
Халқымыздың ұлы перзенттерінің бірі, аса көрнекті жазушы М.Әуезов:
Біздің халқымыздың өмір кешкен ұзақ жылдарында өздері қызықтаған алуан
өнері бар ғой. Ойын деген менің түсінуімше көңіл көтеру, жұрттың көзін
қуантып, көңілін шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше бір ерекше мағыналары
болған, - деп тегіннен тегін айтпаса керек. Одан кейінгі кезеңде қазақ
халқының бай этнографиялық материалдарын жинақтаған және оның ішінде ұлт
ойынының тәрбиелік маңызы туралы пікір айтқандар К.А.Покровский,
А.И.Ивановский, Н.И.Гродеков, Е.А.Алекторов, Ә.Диваев, А.Левшин,
Н.Пантусов, Ф.Лазаревский, П.П.Пашин, Г.С.Запряжский, А.Шиле, А.Харунзин,
А.Горячкин, П.Ходыров, Е.Букин, О.Әлжанов, т.б. болды делінген.
Е.Сағындықов өз еңбегінде: Қазақтың ұлт ойындары тақырыпқа өте бай
және әр алуан болады, - дей келіп, ұлт ойындарын негізінен үш салаға бөліп
топтастырған.
Ә.Диваев Игры киргизских детей атты еңбегінде тарихта алғаш рет
қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады.
Қазақ балаларының ұлттық ойынына тоқталғандардың бірі – орыс ғалымы
А.Алекторов. Мәселен, оның О рождении и воспитании детей киргизов,
правилах и власти родителей (Орынбор, 1891) атты еңбегіңн атауға болады.
М.Жұмабаев ойындарды халық мәдениетінен бастау алар қайнар көзі, ойлау
қабілетінің өсу қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі
элементі деп тұжырымдайды. Кезінде ұлттық ойындарды зерттеген авторлар
қатарында М.Тәнекеев, Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркітбаев, т.б.
есімдерін атауға болады.
Кеңес Одағы кезіндегі ұлттық ойындардың маңызы мен қажеттілігін
көрегендікпен қарастырған ғалым Б.Төтенаев Қазақтың ұлттық ойындары
(Алматы, 1994) атты еңбегінде қазақ ойындарын бірнеше топқа бөліп, ойын
шарттарын жазып, жастар үшін тәрбиелік мәнін зерделеп, ойын білдірген.
Сабақта және тәрбиеде, яғни балабақшалар мен бастауыш мектептерде
ұлттық ойынды ұтымды пайдаланса, алдымен еңбекке баулу және дене шынықтыру
пәндерінде оқушылардың өз бетімен жұмыс жасау дағдыларын қалыптастыру
шарттары теориялық тұрғыдан негізделсе, онда оқушылардың білімге деген
құштарлығын арттыруға және халықтың асыл мұрасын бойына сіңіріп, ұлттық
сананы қалыптастыруға болады.
1.2 Қазақ халқының ұлттық ойындарының зерттелуі
Қай халықтың болмасын, оның ұлттық ойындарының белгілі бір мақсаты мен
әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан ерекше қасиеттері болады. Сондықтан халық
арасында қалыптасқан ойындар туралы сипаттамалық жинақтар, деректер және
құжаттар дұрыс зерттеу мен талдауды қажет етеді.
Ұлттық дәстүрлі халық ойындарының ел арасындағы беделі, тарихи
қоғамдағы алатын орны және болашақ ұрпақты өсірудегі қажеттілігі, оның шығу
тарихы туралы ғылыми тұрғыдан бізге дейінгі ғалымдар да көп ізденді. Осы
мәселеге байланысты зертелеген ғылыми еңбектерді біз хронологиялық
шектігіне қарай бірнеше топқа бөліп қарастырамыз.
1. Орыстың отарлау саясаты кезеңіндегі алғашқы орыс әскери
шенеуніктері мен миссионерлерінің көшпенділер хақындағы зерттеу жұмыстары;
2. Кеңес заманы кезеңіндегі Орта Азия және Қазақстан халықтарының
ұлттық ойындары туралы жазылған ғылыми еңбектер;
3. Мектеп жасына дейінгі балаларды дене шынықтыруға баулу әдістерін
педагогикалық сипаттағы бағыт-бағдарлама тұрғысынан зерттелген жинақтар.
4. Тәуелсіз егеменді елдер кезеңіндегі (1992 жылдан бүгінге дейін)
аталған тақырыпқа қатысты ізденістер.
Алғашқы топтама еңбектің тарихнамалық тізгінін Ә.Диваевтың еңбегін
талдаудан бастайық. Ол өзінің Игры киргизских детей атты еңбегінде
тарихта алғаш рет қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады.
Ә.Диваев алғашқы топтағы ойын түріне рулық-қауымдық құрылыс кезеңінде
өмірге келген ойындарды, екінші топтамадағы дәстүрлі ойындарға қозғалыс
ойындарын, үшінші топқа – спорттық ойын түрлерін жатқызады. Ізденуші
этнографтың дәлелдеуінше, халық ойындары балалардың іс-әрекетін, қимыл-
қозғалысын дамытумен қатар денсаулығын шыңдауда тездетуші үрдіс әрекетін
атқарады. Ә.Диваев: Как киргизы развлекают детей деген мақаласында: бала
бас бармағын көтеріп оған пайғамбарымыз не дейді деп көк аспанға қарап,
құдай тәңірінен рұқсат сұраған, - дей келіп, Бес саусақ ойыны мен саусақ
атауларын алға тартады және аталған мақалада саусақ пен қимыл-қозғалыс
жасау әрекеті негізінде баланы тәрбиелеп, шынықтырудың үлкен даналық
философиялық мағынасы жатқандығы сөз етіледі.
Қазақ балаларының ұлттық ойынына тоқталғандардың бірі – орыс ғалымы
А.Алекторов. Мәселен, оның О рождении и воспитании детей киргизов,
правилах и власти родителей (Орынбор, 1891) атты еңбегін атауға болады.
Автор бұл еңбегінде көшпенді қазақ халқының өмір сүру салтындағы
баланың дүниеге келген сәтінен бастап өсу динамикасына дейін ұлттық ойын
мен қимыл-қозғалыс әрекетінің алатын орны және балғындардың денсаулығы мен
дене мүшесінің қалыптасып дамуындағы жеке халық ойындарының қажетті
жақтарын ашып көрсетеді. Қазақтың белгілі ғалым ағартушылары А.Құнанбаев,
Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин халық ойындарының балаларға білім берудегі
тәрбиелік мәнін жоғары бағалап, өткен ұрпақтың дәстүрі мен алтын құрметтеп,
адамдардың ойы мен іс-әрекетін танып түсінуде жастардың эстетикалық,
адамгершілік ой талабының өсуіне оның атқаратын қызметін жоғары бағаласа,
М.Жұмабаев ойындарды халық мәдениетінің бастау алар қайнар көзі, ойлау
қабілетінің өсу қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі
элементі деп тұжырымдайды. Ұлттық ойындар халық тәрбиесінің дәстүрлі
табиғатының жалғасы. Ежелден дәстүрлі ойындарда халықтың өмір сүру әдісі,
тұрмыс-тіршілік еңбегі, ұлттық дәстүрлері, батырлық-батылдық туралы
түсінігі, адалдыққа, күштілікке ұмтылуы, шыдамдылық, т.б. құндылықтарға мән
берілуі – халық данышпандығының белгісі.
ХХ ғасырдың басында өмір сүрген этнограф М.Гуннер қазақтың ұлттық
ойындарын былайша жіктейді:
1. Жалпы ойындар;
2. Қарсыласу мен күресу сипатындағы ойындар;
3. Ашық алаңқайдағы ойындар;
4. Қыс мезгіліндегі ойындар;
5. Демалыс ойындары;
6. Ат үстіндегі ойындар;
7. Аттракциондық-көрініс ойындар.
Қазақтың ұлттық қозғалыс ойындарын спорттық ойындардан ажыратып,
алғаш рет бөліп қараған ғалым М.Гуннер қазақ ойындарына топтамалық жіктеу
жасай отырып, ұлттық ойындарды оқу үрдісінде пайдалануға ұсыныс жасайды.
Бұл жерде айта кететін бір жайт, Қазақ КСР Халық Комиссарлар Кеңесінің 1943
жылғы шешіміне сәйкес 1949 жылы жарық көрген Краткий сборник казахских
народно-национальных видов спорта атты еңбегі М.Гуннердің толықтырып,
өңделген кітабы. ХХ ғасырдың басында көшпенді халықтар: қазақ, өзбек,
қырғыз, түркімен, қалмақ, т.б. отар елдері туралы этнографиялық деректер
жинақтап, олардың ұлттық мәдениетінің тармағы – халық ойындары, оның
ішіндегі құрамдас бөлшегі болар ойынын жинап зерттеуді Түркістан генерал-
губернаторы арнайы шенеуніктер мен миссионер ғалымдарға жүктеген. Орыс
ғалымы А.Васильев Игры сартовских детей атты мақаласында Ферғана және
Сырдария аймақтарын мекендеген өзбек халқының ұлттық ойындарының бірнеше
түрлерін ажыратып, топқа бөліп, нақты зерттеген.
Ізденіс барысында автор Ферғана балаларының күнделікті ойнайтын
ертеден келе жатқан дәстүрлі Гимчук тушты бошимга ойыны Ташкенттегі сарт
балаларына таныс емес екендігін айтады. Ал М.Гавриловтың авторлығымен
жазылған Перепелиный спорт у Ташкентских сартов атты мақаласына өзбек
халқының ойын түрлерінің айрықша маңыздысы жыл мезгілдерінің белгілері
уақытында Құстар ойынын (тауық, қаз, т.б.) ойнаудың ережесі, ойын
түрлері, тәртібі зерттеледі.
Кеңес дәуірі жылдарында қазақтың ұлттық дәстүрлі халық ойындары күн
тәртібіндегі өзекті мәселе болғанына қарамастан, сол тоталитаризм кезінде
дәстүрлі ұлттық ойындарды зерттеген авторлар қатарында М.Тәнекеев,
Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркітбаев, т.б. есімдерін атауға болады.
Әсіресе М.Тәнекеевтің қазақтың ұлттық және дәстүрлі ойындарын зерттеген
деректерінің өзі жеке мәселе. Оның негізгі еңбектері Қазақстандағы спорт
пен дене тәрбиесі саласына арналған. Ең бастысы, ол дене тәрбиесінің
халықтық педагогикасы сияқты көкейтесті мәселесінің негізін қалаған
М.Тәнекеевтің авторлығымен шыққан алғашқы туынды Казахские национальные
виды спорта и игры (Алматы, 1957). Бұл зерттеуінде ізденуші қазақтың
Тоғызқұмалақ ойынының ереже тәтіптерін таразылап, халық ойынының қажетті
жақтарын ашып, сонымен қатар басқа да ұлттық қозғалмалы, спорттық ойын
түрлеріне тоқталып, анықтама беріп жіктеп, құнды мұрағат деркетеріне сүйене
отырып, ғылыми сараланған пікірлер айтады. Ғалым негізінен Қазақстандағы
Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде дене тәрбиесі мәдениетінің дамуын талдай
отырып, тарихта тұңғыш рет, дене мәдениеті мен спорттың екі даму бағытын
қара халқтық және ақсүйектік деп көрсетіп, оны формациялық әдістемеге
сүйеніп, яғни таптық тұрғыдан қарастырады. Сонымен бірге ғалым зерттеуіне
әскери қолданбалы маңызы бар кейбір спорт және ойын түрлерінің өрлеуіне
отаршыл Ресей патшалық өкіметінің саяси көзқарасын көрсетеді. М.Тәнекеевтің
аталған еңбегінде таптық-формациялық идеологиялық көзқарас тұрғысынан сол
заманға сай зерттелгеніне қарамастан, бүгінгі күні өз құндылығын жоймаған,
ғылыми тұрғыдан аса жоғары еңбек болып табылады. М.Тәнекеевтің басшылығымен
бұдан басқа да бірнеше ғылыми монографиялық еңбектер жазылды. Кеңестік
кезеңдегі ұлттық ойындардың маңызы мен қажеттілдігін көрегендікпен
қарастырған ғалым Б.Төтенаев Қазақтың ұлттық ойындары (Алматы, 1994) атты
еңбегінде дәстүрлі қазақ ойындарын бірнеше топқа бөліп, ойын шарттарын
жазып, жастар үшін тәрбиелік мәнін дәлелдеп, ойын зерделеген.
Аталған автор қаламынан халықтың этнопедагогика мен ұлттық ойындар
арасындағы байланыс және ойындардың ертеңгі болашаққа керекті қасиеттілігін
зерттеген басқа да қомақты ізденістер дүниеге келеді. Е.Сағындықовтың
авторлығымен жазылған ғылыми монография Ұлттық ойындарды оқу-тәрбие ісінде
пайдалану (Алматы, 1993) деп аталады. Ғылыми еңбекте қазақ мектептерінде І-
ҮІ сыныптарда қазақ халық ойындарын жекелеген классификацияларға топтап,
оны сабақта және сабақтан тыс тәрбие жұмыстарында қолдану әдістері
анықталып, қазақ халық ойындарына педагогикалық талдау жасалып, оқу
үрдісінде пайдалану қажеттілігі негізделеді. Ә.Бүркітбаевтың авторлығымен
1985 жылы жазылған Спорттық ұлттық ойын түрлері және оның тәрбиелік мәні
жинағында ұлт спорты түрлері мен ұлттық спорт ойындарының балалардың
күнделікті өміріндегі алатын орны, тәрбиелік маңызы және ат спорты мен
ұлттық ойындардың ережесі қарастырылса, М.Балғымбаевтың Қазақтың ұлттық
спорт ойыны түрлері (Алматы, 1985) атты еңбегіндегі ат спортына қатысты
бәйгені бастап жорға жарыс, аударыспақ, жамбы ату, аламан бәйге, т.б. жарыс
түрлеріне салыстырмалы талдау жасалады. Бала өміріндегі ұлттық және
спорттық қимыл-қозғалыстың және ойынның алатын орны, формасы және мазмұны
үлкен адамның тұрмыстық күйімен, еңбек түрімен және мазмұнымен
салыстырылса, қаладағы қажеттіліктің бір тұсы адамды дағдыға үйрету
екендігін байқаймыз. Ғалым А.Усова өз еңбегінде ойынның мәнін баланың
дербес іс-әрекеті, айналасындағы өзгерістерді танып-білуге, белсенді әрекет
етуге жол ашуы ретінде түсіндіреді. Автордың айтуынша шынайы өмірде баланың
аты – бала. Өз бетінше әлі ештеңе тындырып жарытпайтын жан. Қам-қарекетсіз
өмір ағысына ілесіп кете барады. Ол ойын үстінде ол бейнебір ересек адам
тәрізді өз күшін сынап көреді. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту
барысндағы спорттық жаттығулар И.Давыдов, Л.Былеева, В.Яковлев,
Н.Поддьякова, Н.Михайленко, Д.Куклова және тағы басқалар ерекше назар
аударған. И.Давыдов ойын мен ойыншық және дидактикалық құралдарға ғана
сүйеніп, мектепке дейінгі балалық кезді заттар жөнінде жекелеген нақты
түсініктер, жинақтау кезеңі деп түсіну қателік деп дәлелдейді. Бұл кезде
дене шынықтыру мен ақыл-ойын ақыл-ой дамуына, жалпы түсінік пен ұғымның
қалыптасуында, маңызды ойлау операциялары: талдау, салыстыру, қорыту,
қабілетіне қажетті организм деп аударған. И.Давыдов ойын-ойыншық және
дидактикалық құралдарға ғана сүйеніп мектептке дейінгі барлық кездерге
заттар жөнінде жекелеген нақты түсініктер жинақтау кезеңі деп түсіну
қателік деп дәлелдейді. Бұл кезде дене шынықтыру мен ақыл-ой дамуына, жалпы
түсінік пен ұғымның қалыптасуына, маңызды ойлау операциялары: талдау,
салыстыру, қорыту қабілеттеріне қажетті организм деп тұжырымдайды.
Д.Хухлаеваның пікірінше, дене шынықтыру жаттығуларын ойынмен
ұштастырған сәтте баланың тұрақты іс-әрекетке бейімділігінің қалыптасуы
айқын сезіледі, сондықтан дене шынықтыру күнделікті қажеттілік болуымен
қатар денсаулықтың, шыдамдылық пен тез қимыл-әрекеттің символы болып
табылады.
М.Контарович, Л.Михайлованың авторлығымен жазылған еңбекте жыл
мезгіліне сәйкес қыс айларында ойналатын ойындар, топ болып ойнайтын, жеке
бір балаға арналған далада өткізілетін қимыл-қозғалыс ойындарының
әдістемелік нұсқауы берілген. Ойын түрлері мен шарттарын бала жасына қарай
бөліп классификация жасап, бірнеше халық ойындарын ұсынған. Олардың ішінде
Қояндар (2-3 жасарларға), Аңшы мен ит және қояндар (4 жастағылар үшін),
Торғай мен мысық (5-6 жастағыларға арналған) қозғалмалы ойындарын
зерттеп, қолданысқа түсірген.
А.Быкованың басшылығымен баспадан шыққан Физическое воспитание в
детском саду кітабында балабақшаның әр тобында жас ерекшелігіне қарай
өткізетін қарым-қатынас ойындарын ұйымдастыру және оны өткізу әдістері,
т.б. мәселелер қарастырылған. Мысалы, қозғалып ойнау барысында алғашқы
күннен бастап балаларды өзін-өзі тежеуге үйрету, сонымен қатар барлық
баланың қабылдау қабілеті бірдей емес екендігі, яғни белсенділер мен
жайбасар әлсіз балалар арасындағы тепе-теңдікті сақтау қасиеті, оларды әр
түрлі ойынға тарту арқылы шыңдау, ұмтылдыру, бірнеше рет бір ойынды ойнату
барысындағы баланың физиологиялық өзгерісімен қатар психологиялық тұрғыдан
сенімділігінің артуы ғылыми еңбектің құндылығын жоғарылатады.
Еліміздің егемендік алуы Қазақстандағы дене шынықтыру, ұлттық ойындар
мәселесіне басқаша сын көзбен қарауды талап етеді. Осы орайда соңғы жылдары
біздің қарастырып отырған ізденіс тьақырыбымызға орай бірнеше ғылыми
еңбектер жарық көрді. Е.Мұхиддинов қазақтың ұлттық ойындарын дамыған
қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық құрылыммен байланысты қарастырады. Дене
шынықтыру пәнінің теориялық дәлелдемесін қазақтың ұлттық ойындарының
тәжірибелік жағымен біртұтас алып қарайды.
А.Құралбекұлы мен С.Әкімбайұлы жалпы білім беретін қазақ мектептерінің
дене шынықтыру жүйесінде қазақ этнопедагогикасы материалдарына, оның ішінде
халық шығармашылығы мен ұлттық ойындарды тиімді пайдаланудың ғылыми
теориялық-әдістемелік негіздеріне сүйене отырып талдау жасаса,
А.Айтпаеваның ғылыми еңбегінде орыс тілінде оқытатын мектептердің бастауыш
сынып оқушыларын тәрбиелеу құралы ретінде қазақ халқының ойындарын
пайдаланудың теориялық-әдістемелік негіздері жасалып, олардың тәрбиелік
мүмкіндіктері айқындалған.
Сонымен түйіндеп айтарымыз, қазақтың ұлттық ойындарының басқа
халықтардың ұлттық ойындарынан айырмашылығы - оның шығу, пайда болу тегінің
ерекшелігіне байланысты белгілі бір тәрбиелік мақсат бірлігін
көздейтінінде.
ІІ Бастауыш білім беру сатысында қазақ халық дәстүрлерін рухани
құндылықтарын пайдаланудың ғылыми-теориялық негіздері
Бастауыш білім беру сатысында қазақ халық дәстүрлерін рухани
құндылықтарын пайдаланудың ғылыми-теориялық негіздері атты екінші тарауда
қазақ халық дәстүрлерінің рухани құндылықтарын теориялық мәні мен мазмұны
және олардың өзара байланысы мен тәрбиелік мүмкіндіктері қарастырылады,
қазақ халық дәстүрлері бастауларын (жеті ата шежіресі мен дастарқаны)
тәрбие құралы ретінде пайдалануды қамтамасыз етудің педагогикалық шарттары,
бастауыш білім беру сатысы оқушыларын тәрбиелеудің моделі ғылыми тұрғыда
негізделеді.
Халқымыздың рухани мұрасын зерттеп-зерделеуге көңіл бөлініп, тәлімдік,
тағылымдық әдет-ғұрыптарымыз, салт-дәстүрлеріміз ұлттық өнеріміз педагогика
ғылымы тұрғысынан қарастырылып, этнопедагогика өз алдына дербес сала
ретінде қалыптаса бастағаны баршамызға мәлім.
Қай заманда болмасын адамзат баласының алдында тұратын ұлы мақсат-
мұраттарының ең бастысы – өзінің өмірін, тәжірибесін жалғастыратын
салауатты, саналы ұрпақ тәрбиелеу. Себебі ұрпақ тәрбиесі келешегін берік
ететін басты фактор болып саналады.
Адамзат қоғамы даму тарихында қалыптасқан тәрбие мен оқыту, теориясы және
практикасын дамыту саласындағы маңызы мен тәрбиелік мүмкіндіктері жайлы
Я.А. Коменский, К.Д. Ушинский, В.Г. Белинский, Н.К. Крупская, А.В.
Луначарский, С.Т. Шацкий, А.С. Макаренко, В.А. Сухомлинский, Ш. Уәлиханов,
Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев, А.П.Сейтешев, Н.Д.Хмель Н.Н.Хан,
М.Ә.Құдайқұлов, А.А.Бейсенбаева, Қ.К.Жампейісова Г.Т.Хайруллин,
В.В.Трифоновтар маңызды педагогикалық ой-пікірлер қалдырды.
Сондай-ақ халықтың қалыптасқан тәрбие тәжірибесін оқу-тәрбие үдерісінде
пайдалану туралы Г.Н. Волков, Я.И. Ханбиков, М. Сейфуллаева, А.Ш. Гашимов,
Т.Г.Тимошина, М.И. Стельмакович, Н.Сафаров, С.Қ.Қалиев, М.Х. Балтабаев,
Қ.Б. Жарықбаев, Ә.Табылдиев, С.А. Ұзақбаева, Р.К.Толеубекова,
К.К.Қожахметова, Ж.Ж. Наурызбай, Р.К.Дүйсенбінова, Қ.Қ.Шалғынбаева,
С.Қ.Әбілдиналар өз еңбектерінде тұжырымдады.
Бүгінгі күні де бала тәрбиесі айырықша мәнге ие. ХХІ ғасырдағы
тасқындаған толассыз ақпараттар, қоғамдағы күрделі өзгерістер аясында өмір
сүріп жатқан жас ұрпақты тәрбиелеудің күрмеуі қиын күрделі мәселелері
жеткілікті. Ғаламдану өріс алған қазіргі заманның тәрбие жүйесіне ұлттық
тәрбиені дарыту одан да өзекті болып отыр. Осы тұрғыдан алғанда, қазақ
халқының ғасырлар бойы жинақтап, уақыт тезінен өткен тәрбие тәжірибесінің
ауқымды бір саласын ұлттық дәстүрлер жүйесі құрайды.
Ғылыми зерттеулерді талдау барысында дәстүр ұғымына әр қырынан
анықтама берілгендігін байқадық. Мәселен, Қазақ кеңес
энциклопедиясында: Дәстүр дегеніміз ұрпақтан-ұрпаққа көшетін тарихи
қалыптасқан әлеуметтік нормалар мен принциптер. Дәстүр – қоғамдық ұйымдар
мен халықтың мінез-құлқы мен іс-әрекеттерінің рухани негізі делінсе,
философиялық сөздікте: дәстүр (traditio– жапсыру, жалғастыру) – тарих
барысында қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып отыратын әдет-ғұрыптар,
салт-сана, қоғамдық тәртіп, заң, мұрат пен игілік, мінез-құлық қалыптары
және т.б. қоғамда, ұлтта немесе жекелеген әлеуметтік топтарда ұзақ уақыт
бойы сақталатын әлеуметтік-мәдени мұра элементтері – деп тұжырымдалады. Ал
Педагогика және психология қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми
түсіндірме сөздігінде: “Дәстүр – тарихи тұрғыда қалыптасқан және ұрпақтан
ұрпаққа беріліп отыратын қарекет пен мінез-құлық нысандары, сондай-ақ
оларға ілеспе астасқан ғұрыптар, қағидалар, құндылықтар, түсініктер жатады.
Дәстүрлер өзінің қоғамдық маңыздылығын және тұлғалық пайдалылығын талай рет
дәлелдеген қарекет нысандарының негізінде қалыптасады. Белгілі бір қауымның
дамуының әлеуметтік жағдаяты өзгеруіне орай дәстүрлер ыдырауы, басқадай
болып өзгеруі не алмасуы мүмкін. Дәстүр адамдардың өмірлік қарекетін
реттеудің маңызды факторы болып қызмет етіп, тәрбие негізі болып
табылады”,– делінген.
Философ ғалым Н.Сәрсенбаев: Әдет-ғұрып, дәстүр және қоғамдық өмір атты
еңбегінде: Дәстүрге әдет-ғұрыптың өткен қоғамнан қалған озық түрлері мен
тұрмыстық формалары, ырым-жоралары, рәсімдер жиынтығы кіреді, қоғамда және
белгілі бір ұжымдық ортада қалыптасқан дәстүр өзінің өмір сүру заңдылығына
толық ие болғаннан кейін сол ұжымдық ортада, қоғамда жалғасын табады да,
тұрақты орын алады. Сондай-ақ, дәстүр көпшілік қауымға ортақ мәдениетті
түрде қолданыс табатын әдет-ғұрыптың жинақталған түрлері мен рәсімдерін де
қамтиды, – деген ойды білдіреді..
Педагог ғалым Р.К.Төлеубекова: Халықтық педагогика мұрасының бірі –
дәстүр. Дәстүр – адамдардың рухани тұлғасынан бөлінбейтін құбылыс. Дәстүр
қоғамдық сананың барлық формаларынан орын алады. Олар: саясатта, қоғамдық
өмірдегі дәстүрде, халықтар арасындағы ынтымақтастықта, теңдікте,
бостандықта, өзара көмек дәстүрінде, қарым-қатынас дәстүрінде, ғылыми
дәстүрде, оқу-білім ғылымындағы дәстүрде, отбасы-жанұялық дәстүрінде, еңбек
дәстүрінде,– десе, Ә.Садуақасов өзінің зерттеу жұмысында халық дәстүрлерін
тұрмыстық дәстүрлер, кәсіптік дәстүрлер, мерекелік дәстүрлер, бала қуанышы
дәстүрлері, құдандалық дәстүрлер, жерлеу дәстүрлері, әскери-ұландық
дәстүрлері, мәдени дәстүрлер, діни дәстүрлер, жаңа дәстүрлер деп жіктеген.
Бұл ғылыми зерттеу жұмыстарының мазмұнында халық мұрасын зерттеу, ұлттық
өзіндік ерекшелікті сақтау, ұмыт бола бастаған дәстүрлерді, тарихи
әділдікті, мәдениетті, тіл мен дінді қалпына келтіріп, олардағы
педагогикалық жағынан барлық прогресшіл нәрсені анықтау және солардың
негізінде ғылыми мазмұндағы ұсыныстарды талдап, ендіру жүзеге асырылған.
Жоғарыда аталған ғалымдардың дәстүрлерге берген анықтамаларын мақұлдай
отырып, біз солардың қатарына халық дәстүрлерінің бастаулары ретінде жеті
ата шежіресі және қазақ дастарқаны дәстүрлерін енгіземіз. Өйткені ұлттық
тәрбие қағидасы бойынша әрбір ұрпақ ең кемінде жеті атасына дейінгі ата
тегін білуі міндетті. Егер жеті атасына дейін ата тегін, тарихын білмейтін
ұрпақ болса, оны Жеті атасын білмейтін жетесіз деп халық кінәлайды,
айыптайды. Шыншыл, әділетті, иманды болу – сонау арғы ата-бабамыздан бері
қалыптасып келе жатқан дәстүріміз дейді де, халық сол игі дәстүрді бұзған
ұрпаққа айып тартқызады. Ат тұяғын тай басар деп, кейінгі ұрпақтың ата
салтын бұзбауын талап етеді, әулеттік тағылымдар ата дәстүріне айналып,
санаға сіңіп, салтқа тірек болады. Сол себепті де шәкірттерге бастауыш
білім беру сатысынан бастап-ақ жеті ата шежіресі мен дастарқан дәстүлерінен
білім мен тәрбие берудің мәні зор. Олар әсіресе, Қазақ тілі, Ана тілі
пәндерін оқу барысында туыстық атаулармен танысып, дастарқан басындағы іс-
әрекеттердің мағынасын түсінеді. Оқушылардың сол түсініктерін тірек ете
отырып, жеті ата шежіресі мен дастарқан дәстүрлерін танытудың толық
мүмкіндігі бар деп түйіндейміз.
2.1 Қазақ халқының жеті ата шежіресі және дастарқаны дәстүрлерін
бастауыш білім беру сатысының оқу-тәрбие үдерісінде пайдалану әдістемесі
Сонымен, біз жеті ата шежіресі мен дастарқан дәстүрі ұғымына мынадай
анықтама ұсынамыз:
Қазақ халқының жеті ата шежіресі мен дастарқан дәстүрі дегеніміз –
халқымыздың әрбір отбасында атадан-балаға, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасын
тауып, берік орнығып, заңдылыққа, халықтық тәрбие құралына айналған ізгі іс-
әрекеттер, тәлім-тәрбиелік қағидалар, жалпыға ортақ әдептілік, инабаттылық
нормалар жиынтығы.
Осы орайда біз еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Тарих толқынында
атты еңбегіндегі жеті ата шежіресі туралы пікірін негізге аламыз.
Мұнда: Ру шежіресін білу – сахара төсінде көшіп-қонған қазақтар үшін
өмірлік қажеттілік. Қазақ халқының ру-тайпалық, жүздік-қауымдастық біртұтас
ғажайып бітімі ғасырлар бойы бүкіл қазақ – бір атаның ұрпағы, бір тамырдың
бұтағы деген ұстаным бойынша өсіп-өркендеп отырған. Бүгінгі таңда рулық
сананың шектеулі де шетін жақтарын біліп-түсіне отырып, біздің халықтың
тарихында рулық психологияның кіріктіргіш рөлінің болғанын сезіне білуіміз
керек.
Тәңір алдында бәрі де тең болғандықтан, рулық ұжымда белгіленген қалып
пен дәстүрлер киелі де бұлжымас қағидаға айналған. Ру дәстүрі адам санасына
берік орныққан, себебі оның қауымдасқан ұжым арасында басқаша тірлік
құруына өмір салтының өзі жол бермеген. Күні бүгінге дейін рулық салт-
дәстүрлер мен қалып-қағидалардың қайран қаларлық тұрақтылықпен сақталып
келе жатқаны да сондықтан,– делінген. Мұның өзі қазақ халқының жеті ата
ауқымындағы туыстық атауларды терең білудің тәрбиелік маңызы зор екенін
аңғартады. Соған орай, біз қазақ халқының жеті ата ауқымындағы туыстық атау
бастауларын былайша көрсеттік:
туажат
жүрежат
немене
көгеншар
Қазақ халқының
шөпшек жеті ата ауқымындағы
дегеншар
туыстық атаулары
шөбере
жиеншар
Ә к е
А т а
Арғы ата
Б а б а
Түп ата
Тек ата
немере
жиен
Сурет 1 – Қазақ халқының жеті ата ауқымындағы туыстық атау бастаулары
Сонымен, оқушыларды жеті ата шежіресін білуге тәрбиелеу:
– әрбір баланы өзінің жақын және алыс туыстарын танып білуге, ажырата
алуға, туыстық қарым-қатынас жасауға үйретеді;
– рухани адамгершілік, кісілік, имандылық қасиеттерін қалыптастырады;
– үлкеннің алдындағы парыз, борыш, міндеттерін сезінуіне мүмкіндік
жасайды.
Бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеуде дастарқан дәстүрлерін тәрбиенің бір
құралы ретінде қарастырамыз. Мәселен, аяулы ана ас дайындап, дастарқан
мәзірін жасайды, сонда анаға көмектесіп жүріп, әкені ас-дәмге шақырып, ас
алдын әзіз әке татқан соң ғана балалар дәм татады. Бұл – ұлттық әдеп.
Дастарқан басындағы аталы сөз – бата, өсиет, өнеге. Ата-бабаларымыз
болашақ ұрпақтарының адал жанды, әдепті, иманды, батыл да батыр, инабатты,
ізетті болып өсуі үшін өсиет айтуды, өнеге көрсетуді, бата беруді, тілек
айтуды әлеуметтік әдепке, ата-бабалық дәстүрге айналдырған. Ата дәстүрін
ардақтау – қазақ халқының ұлттық қағидасы. Атадан бала тусайшы, ата жолын
қусайшы деп, халқымыз атадан балаға мұра болып келе жатқан жақсы
қасиеттерді келесі ұрпақтың бойына сіңіріп, ізгілікке тәрбиелегендігін
аңғарамыз.
Ата-бабаларымыз өмір тәжірибелерінен, халықтық әдет-ғұрып негізіне
салынған дәстүрлерінен үлгі-нұсқаларды өне бойы өнеге етіп, ұрпақтарына
үйретіп отырған, тілек тілеп, бата беріп, жастарды жақсы жолға бастаған.
Бата – адам баласына тек жақсылық тілеу, халық тарихында ертеден
қалыптасқан дәстүр. Кейіннен тілек айту, сол тілекке жету құдіретке
байланысты деген сеніммен батаның нұсқалары қалыптасты. Үйің құтты
болсын, Сапарың оң болсын, Жайлы жатып, жақсы тұрыңыз деген тілектер –
қысқа да нұсқа баталық сөздер. Бата қарт адамның ризалық сезімін, өсиетті
ой-тұжырымдарын, жақсы тілектерін білдіреді: Еліңнің елеулісі, халқыңның
қалаулысы бол, Шырағың сөнбесін, Отбасыңнан бақыт кетпесін,
Арманыңның асуына жет, Берекелі тірлік, мерекелі бірлік берсін деп,
бата беруші жастарды халқын сүюге, бірлікке, тірлікке тәрбиелейді.
Жауынмен жер көгерер, батамен ер көгерер деп, халық батаны киелі сөз
ретінде жоғары бағалайды, жас ұрпақ жаттап, жадында сақтайды. Киелі сөз –
батаның орындалуы үшін бата алушы арман-мақсаттарының биігіне шырқайды,
яғни арманға жету үшін тірлік-тіршілік жасауға машықтанады. Жас ұрпақты
тәрбиелеудегі қазақ дастарқан дәстүрлерінің тәрбиелік мүмкіндіктерінің мол
екендігіне көз жеткіземіз.
Сонымен, оқушыларды дастарқан дәстүрі арқылы тәрбиелеу:
- ата-баба дәстүрлерін қадірлеуге, ата-анасын, туыстарын сыйлауға
үйретеді;
- ізеттілігін, әдептілігін қалыптастырады;
- мейірімділікке, қонақжайлылыққа, өзгелерге жақсылық ойлауға баулиды.
Әр халықтың ұлттық тарихи дәстүрі оның азаматтық білім берудегі
мәдениеті мен диалектикалық білімі мектептің оқу-тәрбие үдерісіне тікелей
байланысты. Сондықтан біз зерттеуімізде ғылыми-теориялық негіздерге сүйене
отырып, қазақ халқының жеті ата шежіресі мен дастарқан дәстүрлері арқылы
бастауыш білім беру сатысы оқушыларын тәрбиелеу моделін жасап, онда өз
тұғырнамалық идеямызды жүзеге асырдық.
Бастауыш мектептің маңызы мен қызметі оның үздіксіз білім беру
жүйесіндегі басқа буындармен тек сабақтас болуымен ғана емес, ең алдымен,
оқушы тұлғасының қалыптасуы мен дамуы қуатты жүретін ерекше буын
екендігімен анықталады. Сондықтан зерттеу проблемамызға байланысты
мәселелердің бүгінгі күндегі көрінісін анықтау мақсатында бастауыш
мектептің білім мазмұнына қатысты мемлекеттік құжаттарға (стандарт,
тұжырымдама, бағдарлама, оқулық) жасаған талдау және мектеп мұғалімдерімен
жүргізілген әңгімелесулер, педагогикалық үдерісті бақылау, сабаққа,
сабақтан тыс ұйымдастырылып жүрген іс-шаралар қазақ халқының жеті ата
шежіресі мен дастарқан дәстүрлерінің тәрбие құралы ретінде
пайдаланылмайтынын көрсетеді. Мұны мұғалімдермен өткізген сауалнама
нәтижесі дәлелдейді. Мысалы, бастауыш білім беру сатысында оқытылатын
Қазақ тілі, Ана тілі, Математика, Дүниетану пәндерін бір мұғалім
береді. Олардың сол пәндердің бағдарламалары бойынша ұлттық тәрбие беру
мүмкіндіктерін анықтау үшін мұғалімдермен әңгімелесулер өткіздік:
Әңгімелесуге 60 бастауыш сынып мұғалімдері қатысты. Әңгімелесу нәтижесін
талдау барысында мұғалімдердің жеке пәндерді оқытуда ұлттық тәлім-тәрбие
беруге дайындықтары нашар екендігі анықталды. Мұғалімдердің 30-40 % -ы өз
жауаптарында ұлттық тәрбие, ұлттық тәрбиенің бағыттары туралы
ұғымдарға түсінік бере алмайтындықтарын көрсетті. Мұндай көрініс
мұғалімдердің тек типтік бағдарламалардағы тақырыптармен шектелетіндігін,
қазақ халқының жеті ата шежіресі мен дастарқан дәстүрлері арқылы тәрбиелеу
мәселесіне мүлде мән бермейтіндігін, өздіктерінен дербес шығармашылық
ізденіске бармайтындығын аңғартады. Сондай-ақ халық педагогикасының бай
мұрасын пайдалануы, оларды педагогикалық оқу-тәрбие үдерісіне енгізудің
тиімді әдіс-тәсілдерінің қарастырылмайтындығын мұғалімдер бастауыш
сыныптарда қазақ халқының жеті ата шежіресі мен дастарқан дәстүрлерін
тәрбие құралы ретінде пайдалануға арналған арнайы әдістемелік нұсқаулардың
жоқтығымен байланыстырады.
Сөйтіп, бүгінгі таңдағы бастауыш сыныптарда ұлттық тәрбие беру үдерісіне
жасалған талдау бізге қазақ халқының жеті ата шежіресі мен дастарқан
дәстүрлері арқылы оқушыларды тәрбиелеудің теориялық моделін жасаудың
қажеттілігін айқын көрсетті. Мұнда біз көптеген ғалымдардың Б.А.
Глинскийдін, Б.С.Грязновтың, Н.Д.Хмельдің модельдеу әдісіне берген
түсініктемелерін басшылыққа алып, қазақ халқының жеті ата шежіресі мен
дастарқан дәстүрлері арқылы бастауыш білім беру сатысы оқушыларын
тәрбиелеудің моделін жасауда пайдаландық. Осы орайда моделімізді құру үшін
төмендегідей қоғамдық талаптарды ескердік.
– Қоғамның қазіргі даму кезеңінде болып жатқан саяси-экономикалық, мәдени-
әлеуметтік және т.б.өзгерістердің, ұрпақ тәрбиесіндегі бетбұрыстардың білім
және тәрбие беру жүйесінің ісін жаңа сатыға көтеру қажеттілігіне көңіл
бөлу;
– Қазіргі мектептің оқу-тәрбие үдерісінде қазақ халқының жеті ата
шежіресі мен дастарқан дәстүрлерін тәрбие құралы ретінде пайдалану арқылы
оқушының бірегей дүниетанымын, адамгершілік көзқарасын, кісілік, имандылық,
мейірімділік қасиеттерін қалыптастыруды жүзеге асыру, халықтың әдет-
ғұрпын, салт-дәстүрін білуге, оны құрметтеп, үлгі тұтуға үйрету, ұлттық
мақтаныш сезімін ояту, күнделікті өмірлік ұстанымдарына айналдыру
қажеттілігі;
– Өркениетті қоғамға сай білімді, іскер, шығармашыл, өз еркімен жауапты
шешім қабылдай алатын, оның салдарларын болжай білетін, ынтымақтастыққа
икемді, жан-жақты белсенді, елінің тағдырына, салт-дәстүрлеріне, әдет-
ғұрпына үлкен жауапкершілікпен қарайтын дара тұлғаны тәрбиелеу.
Сондықтан біз бастауыш білім беру сатысы оқушыларын қазақ халқының жеті
ата шежіресі мен дастарқан дәстүрі негізінде тәрбиелеуде жоғарыда аталған
қоғам талаптарын ескере отырып, тәрбиелеудің үш компонентін бөліп алдық:
эмоционалды-мотивациялық, мазмұндық, іс-әрекеттік.
Сонымен қатар осы компоненттердің өлшемдерін, көрсеткіштері мен
деңгейлерін анықтадық (Кесте – 1).
Кесте 1 – Бастауыш білім беру сатысы оқушыларын қазақ халқының жеті ата
шежіресі мен дастарқан дәстүрлері арқылы тәрбиелеу үлгісі
Компоненттері Өлшемдері Көрсеткіштері Деңгейлері
Эмоционалдық-мРухани-мәдени- қазақ халқының Жоғары: бастауыш білім
отивациялық сипаттағы жеті ата шежіресі беру сатысы оқушысы қазақ
қазақ мен дастарқан халқының жеті ата шежіресі
халқының жетідәстүрлерін мен дастарқан
ата шежіресі үйренуге, игеруге, дәстүрлерінің тәрбиелік
мен дастарқанынталылықтары мен мәнін өте жақсы түсінеді,
дәстүрлеріне талпынысы; қызығушылығы тұрақты,
оқушылар-дың - тәрбиелік эмоционалды сезіммен
жағымдық сипаттағы қазақ қабылдайды; қазақ халқының
эмоцио-налдықхалқының жеті ата жеті ата шежіресі мен
көзқарасы шежіресі мен дастарқан дәстүрлері
дастарқан туралы білімі жеткілікті;
дәстүрлерін өзін қоршаған ортадағы
эмоци-оналдық адамдар мен қарым-қатынас
сезіммен қажетсінуі;орнатуы, қалыптасқан жеті
- қазақ халқының ата шежіресі мен дастарқан
жеті ата шежіресі дәстүрлерінің руханилық
мен дастарқан қағидаларын меңгерген;
дәстүрлеріне қазақ халқының жеті ата
қызығушылығы және шежіресі мен дастарқан
аялы көзқарасы; дәстүрлерінің мазмұнын,
- өзіндік тұрғыдан тарихи даму жолын, өзіндік
қазақ халқының жеті ерекшеліктерін жақсы
ата шежіресі мен біледі; қазақ халқының
дастарқан дәстүрлеріжеті ата шежіресі мен
негізінде дастарқан дәстүрлерінің
қалыптасатын тәрбиелік мүмкіндіктерін
тұлғалық еркін мазмұндайды, оларды
сапа-қасиеттерді талдауда өзінің көзқарасын
үнемі жетілдіруге дәлелдей алады; қазақ
ұмтылулары; халқының жеті ата шежіресі
- рухани жан мен дастарқан
дүниесін дамытуға дәстүрлерінің
талпынулары. рухани-адамгершілік
сапа-қасиеттерін бойына
сіңірген; қазақ халқының
жеті ата шежіресі мен
дастархан дәстүрлері
арқылы өзін-өзі тәрбиелеп,
дамыта алатын қасиетке ие.
Мазмұндық Қазақ - қазақ халқының Орта: бастауыш білім беру
халқының жетіжеті ата шежіресі сатысы оқушысының қазақ
ата шежіресі мен дастарқан халқының жеті ата шежіресі
мен дастарқандәстүрлерінің мен дастарқан
дәстүрі тәрбиелік дәстүрлерінің тәрбиелік
туралы мүмкіндіктерін білуімәні туралы түсінігі бар,
білімінің және түсінуі; қызығушылығы тұрақты емес,
мазмұндылығы - қазақ халқының эмоционалды тұрғыда
және жеті ата шежіресі қабылдайды; қазақ халқының
толықтығы мен дастарқан жеті ата шежіресі мен
дәстүрлерінің дастарқан дәстүрлерінің
мазмұнымен таныс мазмұнын, өзіндік
болуы; ерекшеліктерін түсінеді,
- қазақ халқының бірақ іс-әрекетінде
жеті ата шежіресі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz