Тас дәуіріндегі наным-сенімдер



Кіріспе 3
1 Діни сенімдердің қалыптасуы 5
1.1 Алғашқы наным.сенімдер 5
1.2 Дін, сенім, наным ұғымдарының ерекшеліктері 9
2 Алғашқы діни сенімдердің негізгі түрлері 11
2.1 Фетишизм 11
2.2 Магия 12
2.3 Тотемизм 14
2.4 Анимизм 15
3 Қазақ халқының көне дәуіріндегі наным.сенімдер 17
3.1 Тотемизм, магия, анимизм, фетишизм және олардың
қазақ арасындағы ерекшеліктері 17
3.2 Қазақстан қола ғасырындағы діни нанымдар мен табынушылықтар 22
Қорытынды 24
Қолданылған әдебиеттер тізімі 25
Зерттеу өзектілігі. Діннің шығуы туралы тұғырнамалардың бірі теологиялық және шіркеу жанындағы орталарда пайда болды және дінді зерттеу тарихына «прамонотеизм» немесе алғашқы монотеизм тұғырнамасы деген атаумен енді. Бұл тұғырнама алғаш рет ықшамдалған түрінде шотландиялық әдебиетші және ғалым Э. Лэнгтің (1844-1912) «Діннің қалыптасуы» деген кітабында тұжырымдалды. Ал толық күйінде католик попы В. Шмидт (1868-1954) баяндады, ол бұл тұғырнаманы негіздеуге «Құдай идеясының шығуы» деген 12-томдық еңбегін арнады. «Прамонотеизм» теориясының мәні мынада: барлық алуан түрлі нанымдардың, соның ішінде артта қалған халықтардың нанымдарының түбінде жалғыз Құдай-жаратушыға деген ең ежелгі сенімнің қалдықтарын байқауға болады. Дәл сол сенім діннің барлық формаларының бастамасы болды, тек содан кейін ғана оған оны ластаған элементтер араласты. Бұл теорияны дәлелдеу ұшін В. Шмидт орасан зор этнографиялық деректер қорын келтірді, оларға теологиялық түсініктемелеу берді, ал өзінің схемасына сәйкес келмейтін деректерді назарынан тыс қалдырды. Бұл деректер монотеизм - діни төңкерістің бастама нүктесі емес, діндердің шежіре ағашының бір бұтағының даму сатысы болып табылатынын көрсетті.
Адамзат тарихында «дінге дейінгі кезеңнің» болғандығы жөнінде болжам ұсынылды. Бұл болжамның жақтаушылары қоғам дамуының алғашқы сатыларында өмір сүрген адамдардың діни наным-сенімдері болмаған, себебі олардың санасы тікелей практикамен жалғасып жатты және қандай да болсын абстракциялар, соның ішінде діни абстракцияларды туындата алмады деп тұжырымдайды. ХІХ-ХХ ғғ. аралығында көптеген этнографтар, антропологтар мәдени дамуы жағынан өте төмендігі сондай, діни түсініктері мен ұғымдары мұлдем жоқ тәрізді тайпалардың бар екендігі жөнінде мәліметтер келтірді. Бірақ осы тайпалардың өмірін, олардың әдет-ғұрыптарын, ойлау ерекшеліктерін мұқият зерттеген соң, зерттеушілер оларда діни наным-сенімдердің және культтік практиканың нышандарын әрдайым байқап отырды. Сондықтан «дінге дейінгі кезеңнің» болғандығы жөніндегі болжам сол болжам кұйінде қалды.
Ұсынылған курстық жұмыстың мақсаты – тас дәуіріндегі наным-сенімдерді зерттеу.
Бұл мақсатқа сай келесі міндеттер қойылады:
- діни сенімдердің қалыптасуын зерттеу;
- алғашқы діни сенімдердің негізгі түрлерін анықтау;
- тотемизм;
- анимизм талдау;
- фетишизм анықтау;
- магия;
- Қазақстандағы алғашқы наным-сенімдерді талдау.
Зерттеу объектісі – алғашқы наным-сенімдер.
1 Дінтану негіздері: оқулық / құраст.: Н. Ж. Бәйтенова. – Алматы: Қазақ университеті, 2006. – 356 б.
2 Ленин В. И. Избранные труды. – М.: Наука, 1975. – 549 б.
3 Жетесов Б. С. Дін, сенім, наным ұғымдарының ерекшеліктері // Саясат. – 2009. - № 8. – Б. 54-56.
4 Тайлор Э. Первобытная культура. – М.: Знание, 1984. – 259 б.
5 Философиялық сөздік /ред. Р.Н. Нұрғалиев, Ғ.Ғ. Ақмамабетов., Ж.М. Әбділдин. – Алматы: Ғылым, 1996. – 359 б.
6 Энгельс, Ф. Происхождение семьи, частной собственности и государства. В связи с исследованиями Л. Г. Моргана. – М.: Политиздат, 1973. – 240 с.
7 Мұханов Қ. Діндер тарихы мен теориясы және еркін ой: арнаулы және еркін лекциялар курсы. – Алматы: РБК, 1994. – 135 б.
8 Артемьев А. И. Дінтану: жалпы дінтану негіздері, діндер тарихы, Қазақстандағы діндер. – Алматы: Жалын, 2008. - 97 б.
9 Кислюк К. В. Религиоведение: учебное пособие. – Ростов н/Д: Феникс, 2004. – 512 б.
10 Малиновский Б. Магия, наука и религия. – М.: Наука, 1979. – 463 б.
11 Музафарова Н. И. История религий: учебное пособие. - Ростов н/Д: Феникс, 2004. – 320 б.
12 Религиоведение: учебное пособие / под ред. М. Я. Ленсу. – Мн.: Новое знание, 2004. – 421 б.
13 Уалиханов Ш. Мақалалары мен хаттары. – Алматы: Ғылым, 1949. – 384 б.
14 Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары. – Алматы: Мектеп, 1957. - 297 б.
15 Никитин В.Н. Обухов В.Л. Дінтану. Әлем діндерінің ілімі. – СПб: Наука, 1999. – 463 б.
16 Әуезов М. Әр жылдар ойлары. – Алматы: Ғылым, 1959. – 328 б.
17 Қазақстан тарихы: көне заманнан бүгінге дейін. Бес томдық. Т. 1. – Алматы: Атамұра, 2010. – 544 б.
18 Гордиенко Н.С. Дінтану негіздері. – СПб: Наука. - 1997. - 329 б.

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі:  Курстық жұмыс
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:   
Мазмұны

Кіріспе
3
1 Діни сенімдердің қалыптасуы 5
1.1 Алғашқы наным-сенімдер 5
1.2 Дін, сенім, наным ұғымдарының ерекшеліктері 9
2 Алғашқы діни сенімдердің негізгі түрлері
11
2.1 Фетишизм 11
2.2 Магия 12
2.3 Тотемизм 14
2.4 Анимизм 15
3 Қазақ халқының көне дәуіріндегі наным-сенімдер 17
3.1 Тотемизм, магия, анимизм, фетишизм және олардың
қазақ арасындағы ерекшеліктері 17
3.2 Қазақстан қола ғасырындағы діни нанымдар мен табынушылықтар 22
Қорытынды 24
Қолданылған әдебиеттер тізімі
25

Кіріспе

Зерттеу өзектілігі. Діннің шығуы туралы тұғырнамалардың бірі
теологиялық және шіркеу жанындағы орталарда пайда болды және дінді зерттеу
тарихына прамонотеизм немесе алғашқы монотеизм тұғырнамасы деген атаумен
енді. Бұл тұғырнама алғаш рет ықшамдалған түрінде шотландиялық әдебиетші
және ғалым Э. Лэнгтің (1844-1912) Діннің қалыптасуы деген кітабында
тұжырымдалды. Ал толық күйінде католик попы В. Шмидт (1868-1954) баяндады,
ол бұл тұғырнаманы негіздеуге Құдай идеясының шығуы деген 12-томдық
еңбегін арнады. Прамонотеизм теориясының мәні мынада: барлық алуан түрлі
нанымдардың, соның ішінде артта қалған халықтардың нанымдарының түбінде
жалғыз Құдай-жаратушыға деген ең ежелгі сенімнің қалдықтарын байқауға
болады. Дәл сол сенім діннің барлық формаларының бастамасы болды, тек содан
кейін ғана оған оны ластаған элементтер араласты. Бұл теорияны дәлелдеу
ұшін В. Шмидт орасан зор этнографиялық деректер қорын келтірді, оларға
теологиялық түсініктемелеу берді, ал өзінің схемасына сәйкес келмейтін
деректерді назарынан тыс қалдырды. Бұл деректер монотеизм - діни
төңкерістің бастама нүктесі емес, діндердің шежіре ағашының бір бұтағының
даму сатысы болып табылатынын көрсетті.
Адамзат тарихында дінге дейінгі кезеңнің болғандығы жөнінде болжам
ұсынылды. Бұл болжамның жақтаушылары қоғам дамуының алғашқы сатыларында
өмір сүрген адамдардың діни наным-сенімдері болмаған, себебі олардың санасы
тікелей практикамен жалғасып жатты және қандай да болсын абстракциялар,
соның ішінде діни абстракцияларды туындата алмады деп тұжырымдайды. ХІХ-ХХ
ғғ. аралығында көптеген этнографтар, антропологтар мәдени дамуы жағынан өте
төмендігі сондай, діни түсініктері мен ұғымдары мұлдем жоқ тәрізді
тайпалардың бар екендігі жөнінде мәліметтер келтірді. Бірақ осы тайпалардың
өмірін, олардың әдет-ғұрыптарын, ойлау ерекшеліктерін мұқият зерттеген соң,
зерттеушілер оларда діни наным-сенімдердің және культтік практиканың
нышандарын әрдайым байқап отырды. Сондықтан дінге дейінгі кезеңнің
болғандығы жөніндегі болжам сол болжам кұйінде қалды.
Ұсынылған курстық жұмыстың мақсаты – тас дәуіріндегі наным-сенімдерді
зерттеу.
Бұл мақсатқа сай келесі міндеттер қойылады:
- діни сенімдердің қалыптасуын зерттеу;
- алғашқы діни сенімдердің негізгі түрлерін анықтау;
- тотемизм;
- анимизм талдау;
- фетишизм анықтау;
- магия;
- Қазақстандағы алғашқы наным-сенімдерді талдау.
Зерттеу объектісі – алғашқы наным-сенімдер.
Зерттеу тарихнамасы. Алғашқы наным-сенімдердің пайда болуы
мәселелерін А.П.Складников, Ю.П.Францев, Ю.А.Семенов, С.А.Токарев, А. И.
Артемьев, Б. Малиновский, Джеймс Фрейзер, Э. Тайлор, Шоқан Уалиханов, Ы.
Алтынсарин, Мұхтар Әуезов және т.б. тарихшылар зерттеген.
Хронологиялық шеңбер. Тас дәуіріндегі, адам пайда болған кезең - 1,5-
1 млн жыл бұрын, б.з.б. IV-III мыңжылдықтан – б.з. І мыңжылдығына дейін
кезең зерттелген.
Курстық жұмыстың құрамы: кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және
қолданылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспеде зерттеудің өзектілігі, мақсаты, объектісі, міндеттері,
құрамы айқындалған.
Негізгі бөлім үш тараудан құралады.
Бірінші тарау діни сенімдердің қалыптасу мәселелерін зерттейді.
Екінші тарауда алғашқы діни сенімдердің негізгі түрлері талданады.
Үшінші бөлімде Қазақстандағы алғашқы наным-сенімдер зерттелген.
Қорытындыда зерттеудің түйіні жазылған.
1 Діни сенімдердің қалыптасуы

1.1 Алғашқы наным-сенімдер

Антропогенез процесі 2-3 млн жылға созылғандығын және адамзат
тарихының басым бөлігі әлі кұнге дейін жеткілікті дәрежеде зерттелмегенін
ескере отырып, қазіргі замандық дінтанушылар прамонотеизм теориясына да,
дінге дейінгі кезеңнің болғандығы жөнінде болжамға да күмәнмен қарайды.
Ал бүгінгі күні діни нанымдардың қарапайым формалары 40 мың жыл бұрын пайда
болғанын ғана сеніммен айтуға болады. Болжамды түрде келтірілген
алдындағыларға қарағанда, дене бітімімен, физиологиялық және психологиялық
мінездемесімен қатты ерекшеленетін және ұғымдар мен белгілі бір деңгейдегі
абстракцияларды жасауға қабілетті ақыл-парасатты адамның (Ноmо sapiens)
пайда болуы да осы кезеңмен байланысты.
Тарихтың сол кезеңінде діни нанымдардың болғандығы жөнінде алғашқы
қауымдық адамдарды жерлеу практикасы куәландырады. Сапиенсті адам өзінің
жақындарын арнайы қабірлерге жерлегені және мәйіттің басында оны келесі
өмірге дайындау рәсімдері алдын ала жасалатыны анықталған. Олардың денесін
бояумен жаққан, қасына қару-жарақ, үй тұрмысының заттарын, әбзелдерді және
т.с.с. қойған. Демек, алғашқы адамдардың жер бетіндегі өмірмен қоса, өлген
адамдар мекен ететін басқа дүниенің болатындығы жөнінде түсініктері болған
[1, Б. 94-98].
Адамзаттың жабайы кезінен бастап, дәл бүгінгі күніне дейін - діни
түсініктер мен діни идеология (догма) олардын барлық өмірінің жүйесі арқылы
өзгеріп түрленіп сан-қилы құбылыстармен көрінгенін білеміз: ол сонау көп
құдайлы фетишизм, тотемизм, анимизм, магия түрлерінде белгілі болды. Бұл
діндерді шартты түрде табиғи діндер деп атауға болады, себебі - адам осы
діни сезімдерге сүйене отырып, өздерін сол табиғаттан бірте-бірте бөліп
шығарды. Сол түсініктер арқылы табиғатқа ықпал еткісі келді, одан қорықты,
одан өзіне жәрдем сұрады, бойына қуат іздеді, оларды қасиетті тұтып, оларды
ғажайып тылсым күшке айналдырды. Соның нәтижесінде адам санасында оның
өзіне қарама-қарсы тұратын сан-алуан түсініктер пайда болды. Бұл діни
түсініктер басқа бір құдайлы діндер, сияқты белгілі бір әлеуметтік
күштердің әсерімен болған жоқ. Өзінен өзі адам танымының белгілі бір кезеңі
ретінде қалыптасты десек жаңылыспаймыз. Сол сияқты бұл діндер ешбір таптық
көзқарасты, таптық мақсатты т.б. іздеген жоқ. Олар адамдардың табиғатымен
еңбегі нәтижесіндегі қарым-қатынасынын салдарынан туды, ерекше табиғаттан
тысқары күш ретінде дүниеге келді. Бұл діни түсініктерді де адамдардың
өздері жасады, яғни бұл діни түсініктердің де барлық басқа діндер сияқты
танымының тамыры бар, адамдардың өмір сүру процесіңде белгілі дәрежеде
сіңірген еңбегі бар. Адамның табиғи фантазиясы осы кезден басталса керек.
Көптеген ғылым зерттеушілері діни түсініктерді пайда болу кезін
неандерталдық кезімен басталса керек. Көптеген ғылым зерттеушілері діни
түсініктерді пайда болу кезін неандерталдық кезімен басталса керек деп
жорамал жасайды. Мысалы совет ғалымдары неандерталецтерде жеке-жеке дыбыс
тілінің элементтері болған еді деген болжамда айтады, неандерталецтерде
фантазиялық құбыластар, шын дүниені қиялы дүниеге айналдыру процесінің
болғандығын археологиялық жаңалықтар дәлелдейтін сияқты.
Ғалымдардың басқа бір тобы неандерталецтерде діни түсініктерден
алшақтау жатқан иллюзиялық түсініктердің болғанын келтіреді. Бірақ қалай
болғанда да, діни түсініктердің күшейе түсуі - таптық қоғамның шығуымен
байланысты күшейе бастады деген тұжырым дәлелге жақын келсе керек. Дегенмен
діннің пайда болуынаң ешбір талассыз белгілері - саналы адамның рулық қоғам
дәуіріне өту кезеңінде айқындала басталды деп түсіндіреді, кейбір
зерттеушілер. Мысалы дейді олар - археологиялық қазбалардың берген
мәліметтері бойынша - сол кездегі өлген адамды жерлеу дәстүрлі - діннің
шығуы, табиғаттан жоғары тұрған күштерге сенуді дәлелдейтін белгілерін
анықтайды. Сонымән бірге сал кездегі алғашқы ескерткіштер және таңбалар әр-
қилы бейнеленген құбылыстар магиялық дәуірге жетелейтін сияқты,
Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде діннің пайда болуының негізгі себебі
адамдардың табиғат алдындағы рәдәрменсіздігі, табиғатпен күрестегі
әлсіздігі, қорқынышы, үрейі десек В.И.Лениннің Алғашқы құрылыс адамы
табиғат алдында, онымен күрес барысында жаншылған еді, - деп көрсетуге
бекер емес тәрізді. Демек, діни түсініктердің, діннің пайда болуы - еңбек
өнімінің ең төменгі дережеде болуымен қоса, өндірістік қатынас тардаң өте
төменгі дәрежеде болуымен түсіндіреді [2, Б. 115-118].
Діни нанымдар үңгірлік бейнелеу өнерінің туындыларынан да көрініс
тапқан. Ежелгі жартастық суреттердің басым бөлігі - бұл аңшылық сахнасы,
адамдар мен жануарлардың суреттері, кейде аң терілерін киген адамдар, ал
кейде - зооантроморфтық жаратылыстар. Бұл суреттерді талдау зерттеушілерге
алғашқы адамның адамдар мен жануарлар арасында ерекше бір байланыс бар
екеніне, сондай-ақ жануарлардың әрекетіне кейбір магиялық амалдар арқылы
әсер етуге болатынына сенгендігі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік берді.
Сондай-ақ алғашқы адамдарда сәттілік әкелетін және қауіп-қатерді аластайтын
әр түрлі заттарды қастерлеу кең таралғандығы анықталды.
Діни наным формаларының бірі португал сөзі fetico (магиялық зат)
шыққан фетишизм деген атауды алды, ал ол өз кезегінде factitus (магиялық
шебер) деген латын сөзінен шыққан. Оны алғаш рет Батыс Африкада португал
теңізшілері XV ғасырда тапқан, содан кейін фетишизмнің бірқатар баламалары
әлемнің көптеген аймақтарында табылады [3, Б. 54-56].
Фетиш ретінде адам қиялын несімен болмасын таң қалдырған кез келген
зат бола алады: ерекше формалы тас, ағаш кесегі жануар тісі, шебер жасалған
фигурка, зергерлік бұйым. Бұл затқа оның өзіне тән емес қасиеттер таңылады
(дерттен жазу, жаулардан қорғау, аңшылықта көмектесу және т.с.с.
қасиеттер). Егер мұндай затқа табынған соң, практикалық әрекетінде адам
табысқа қол жеткізе алса, ол өзіне фетиш көмектесті деп санай отырып, оны
өзіне қалдырған. Егер адам қандай да бір сәтсіздікке ұшыраса, онда фетиш
лақтырылып тасталынатын немесе басқамен алмастырылатын.
Алғашқы адамдардың фетиштерге мұндай көзқарасы таңдап алған заттарына
деген құрметтің бірқалыпты болмағанын көрсетеді: көрсетілген көмегі үшін
алғыс айтқан, ал көмектеспегені үшін жазалаған. Бұл тұрғыдан
африкандықтардың фетиштерді азаптау ғұрпы қызықты, ол фетиштерді жазалау
үшін ғана емес, оларды әрекетке итермелеу үшін жасалатын болған. Мысалы,
фетиштен бір нәрсе сұрай отырып, африкалықтар оның денесіне темір шегелер
қаққан, себебі осылайша фетиш адамдардың сұрағанын жақсы есіне сақтап,
міндетті түрде оларды орындайды деп есептеген.
Діни нанымдардың басқа ежелгі формасы ретінде тотемизм - адамдардың
қандай да бір тобы (тайпа, фратрия, ру) мен белгілі бір жануарлардың немесе
өсімдіктердің түрінің арасында ерекше байланыстың бар екеніне сенім болып
табылады. Діни нанымдардың бұл формасының атауы ототеман сөзінен шыққан,
ол солтүстік американдық үндістердің оджибве тайпасының тілінде тегі онын
дегенді білдіреді.
Тотемизмді зерттеу барысында оның пайда болуы алғашқы қауымдық адамның
тұрмыстық әрекеті - терімшілік және аңшылықпен тығыз байланысты болғаны
анықталды. Адамдарға тіршілік етуге мүмкіндік беретін аңдар мен өсімдіктер
табыну объектісіне айналды. Тотемизм дамуының алғашқы сатыларында мұндай
табыну тотемдік жануарлар мен өсімдіктерді тағамға пайдалануды жоққа
шығармады, тіптен солай жасау ұйғарылды. Сондықтан кейде Австралия
аборигендері тотемге деген өздерінін қатынасын мынандай сөздермен
анықтаған: Бұл біздің ет. Дегенмен адамдар мен жануарлар арасындағы
мұндай байланыс өте ерте заманда болған, олардың болғандығы жөнінде тек
көне әңгімелер мен зерттеушілерге тарих қойнауынан жеткен тілдегі тұрақты
айналымдар ғана дәлел береді.
Біраз кейінірек тотемизмге әлеуметтік, бірінші кезекте кандық-
туысқандық қатынастар енгізілді. Рулық топтың мүшелері (қан жағынан
туыстар) өздерінің адамдар мен олардың тотемінің сипаттарын біріктірген ата-
бабалардан шыққандарына сене бастады. Бұл, бір жағынан, ата-баба культінің
күшеюіне, екінші жағынан, тотемге деген көзқарастың өзгеруіне, соның ішінде
тотемді тағам ретінде пайдалануға салынған тыйымдардың (табу) пайда болуына
әкелді, әрине тотемді жеу рәсімдік сипатта болып, ежелгі нормалар мен
ережелерді еске түсіру жағдайларын санамағанда.
Кейінірек тотемизм шеңберінде табу деп аталатын тыйымдардың тұтас бір
жүйесі пайда болды. Олар әлеуметтік қатынастарды реттестірудің маңызды
механизмі болып саналды. Осылайша, жыныстық-жас мөлшерлік табу алғашқы
қауымдық ұжымды қатаң бекітілген некелік таптарға бөлді және осылайша жақын
туыстар арасындағы жыныстық қатынастарға тыйым салды. Тағамдық табу
көсемге, жауынгерлерге, әйелдерге, қарттарға, балаларға берілуі тиіс тағам
сипатын қатаң реттестірді. Табудың басқа бірқатар түрлері үйге немесе
ошаққа қол сұқпауға, жерлеу заңдылықтарын реттестіруге, әлеуметтік
статусты, алғашқы қауымдық ұжым мүшелерінің құқықтары мен міндеттерін
бекітуге шақырды.
Ақыр аяғында, нанымдардың алғашқы формалары жөнінде айта отырып,
анимизмді (лат. апіта - жан) - жан мен рухтардың бар екеніне деген сенімді
еске түсірмеуге болмайды. Анимистік нанымдардың тиянақты талдамасын ағылшын
антропологы Э. Тайлор (1832-1917) өзінің Алғашқы мәдениет еңбегінде
берген. Э. Тайлордың теориясы бойынша, бұл нанымдар екі бағытта дамыған.
Анимистік түсініктердің бірінші қатары ертедегі адамның ұйқы, елестер,
дерт, өлім құбылыстары жөніндегі ойлануларының нәтижесінде, сондай-ақ транс
пен галлюцинаңияларын бастан кешіру барысында пайда болды [4, Б. 58-60].
Бұл күрделі құбылыстарды дұрыс түсіндіре алмаған алғашқы қауымдық философ
адам денесінде болатын және кейде одан шығып кетіп отыратын жан туралы
ұғымды қалыптастырады. Кейінірек бұған қарағанда кұрделірек түсініктер
жасалады: дене өлген соң жанның өмір сүретіндігі жайлы, жандардың жаңа
денелерге көшетіні туралы, о дүние жайында. Анимистік нанымдардың екінші
қатары қоршаған ортаны кейіптеу мен рухтандыру сияқты алғашқы адамдарға тән
талпыныстан туындайды. Ерте замандағы адам объективті дұние құбылыстары мен
заттарын өзіне ұқсас, қалаулары, еркі, сезімдері, ойы бар деп қарастырған.
Осыдан табиғаттың, өсімдіктердің, жануарлардың қаһарлы күштерінің жеке
рухтарына деген сенім пайда болады, бұл сенім күрделі эволюция барысында
политеизмге, содан кейін монотеизмге ауысады.
Анимизмнің кең таралғандығы жөніндегі дерекке сүйене отырып, Э. Тайлор
мынандай формуланы ұсынады: Анимизм дегеніміз бұл дін анықтамасының
минимумы [4, Б. 58-60]. Бұл формуланы көптеген дінтанушылар өздерінің
құрылымдарында пайдаланды, дегенмен анимизмнің тайлорлық тұғырнамасын
талқылау барысында оның әлсіз жақтары да көрінді. Қарсы дәлел ретінде
алғашқы қауымдық адамдардың діни нанымдары (мысалы, тотемизм немесе
фетишизм) көбінесе анимистік түсініктерді қамтымағанын дәлелдейтін
археологиялық және этнографиялық мәліметтер келтірілді. Мұндай нанымдар
преанимистік деп аталды. Дегенмен анимистік сенімдердің әлемнің барлық
діндерінің құрамдас және аса маңызды бөлігі болып табылатынына күмән жоқ.
Рухтарға, жын-шайтанға, өлмейтін күштерге сену - мұның бәрі алғашқы
қауымдық анимистік түсініктердің модификациялары.
Сонымен, алғашқы діни наным-сенімдердің басқа формалары жөнінде де
осыны айтуға болады. Демек, осы күнге дейін сақталған тұмар, бойтұмарларға,
қасиетті заттарға сену алғашқы қауымдық фетишизмнен қалған қалдықтардан
басқа ештеме емес. Тотемизмнің сарқыншағын көптеген діндерде кездесетін
тағамдық тыйымдардан, жануар бейнесіндегі жаратылыстарды бейнелеуден көруге
болады. Магиялық нанымдар мен ғұрыптар барлық діндердің культтік
практикасының негізіне салынды. Тұрмыстық ырымдар сапасында: дуалауға, бал
ашуға, үшкіруге сенімде магияға маңызды орын берілген.

1.2 Дін, сенім, наным ұғымдарының ерекшеліктері

Дін - адам қоғамымен бірге пайда болған қоғамдық тарихи-құбылыс. Оның
шығуының қайнар көзі - өмірдің өзі, адамның тіршілік болмысы. Қоршаған
ортаның қалыптасуы - танымға байланысты. Кез келген тарихи кезеңдерде
дүние, табиғат оның түрлі құбылыстары туралы адамның өзіндік көзқарасы,
түсінігі болады.
Отандық философ М. Орынбеков: Дүниетаным жеке адам және оның
қоғамдағы орны, сана-сезімдік қалпы жайлы ұғымдарының жиынтығы, дүниенің
біртұтастығын түсіну нәтижесі болып табылады, - дейді. Дүниетаным ұғымын
сипаттай келе, дүниетанымды тұтас дүние туралы ондағы адамның орны
жайындағы түсініктер мен пікірлердің жиынтығы деп түсіндіреді. Оның пікірі
бойынша дүниетаным жеке адамның қалыптасуындағы нәтижелі ұғымдардың бірі
дей келе, дүниетанымға мынандай анықтама беруге болады [5, 78-82 б.].
Дүниетаным - жеке адамның, әлеуметтік топтың, топтың немесе тұтас
қоғамның қызметінің бағыты және шындыққа деген қатынасын айқындайтын
ұстанымдардың, көзқарастардың мақсат-міндеттер мен сенімдердің жүйесі.
Дүниеге көзқарас қоғамдық сананың барлық формаларына қатысты элементтерден
құралады: онда философия, саяси, адамгершілік және эстетикалық көзқарастар
үлкен рөль атқарады. Ғылыми білімдер дүниеге көзқарас жүйесіне ене отырып,
адамның немесе бүкіл топтың қоршаған әлеуметтік және табиғат шындықтарын
бағдарлау мақсаттарына қызмет ету; сонымен қатар ғылым адамды әр түрлі
нанымдар мен адасулардан құтқарып, оның шындық болмысы ақыл-ой арқылы
тануына жағдай жасайды.
Демек, көзқарастар мен сенімдер дүниетанымның күрделі құрылымының
өзегі болып табылатынын байқауға болады.
Діни сенім - бұл а) гипостаздалған жаратылыстардың, атрибутталған
қасиеттер, байланыстар, түр өзгертулердің обьективтік түрде бар екеніне;
б) көрсетілген жаратылыстарға әсер ете отырып, олармен қарым-қатынасқа
түсудің және олардан көмек алудың мүмкіндігіне; в) мәтіндерде суреттелген
қайсыбір оқиғалардың шынымен орындалатындығына олардың қайталанатынына,
күтілген оқиғаның болатынына, мәдени мұрасын зерттеуге арналған. Бұл жерде
түрік және ислам құндылықтары, наным-сенім ерекшеліктері қарастырылады.
Адам танымы дамуының белгілі бір қыры, иірімі-жаратылыстан тыс бір
құдіретті күш бар деп сенуден пайда болып қалыптасқан дін - дүниежүзі
халықтарының бәрінде бар. Ф. Энгельс Барлық мәдениетті халықтар басып
өтетін белгілі даму сатысында алғашқы адам табиғат күштерін бейнелеу арқылы
үйренеді. Нақ бейнелеуге тырысу барлық жерлерде бірдей құдайларды жасады
және құдайдың барлығы жөніндегі дәлелдің сүйеніші болып жүрген деп жазады
[6, 115 б.].
Ұлттық кадір-қасиет дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар ұрпақтан-ұрпаққа
жалғасып, біздің заманымызға жетіп отыр. Тәртіп пен мінез ерекшеліктері
өзгеріп отырады. Олар халқымыздың өмір сүру жағдайына, әлеуметтік-
экономикалық және географиялық ортасының шарттарына байланысты қалыптасады.
Ұлттық мінез құлық ерекшеліктері адамдардың біріккен өмірі мен күресінде,
әлеуметтік, табиғи-географиялық, материалдық мәдени жағдайының шарттарына
лайықты қалыптасты. Соның әсерінен әрбір адамға ұлттық мінез-құлық, саналы
тәртіп, болымды қылықтар сезім көріністері, дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары
пайда болды.
Жалпы адами құндылықтар негізінде адам мүмкіндіктерінің шексіздігіне
деген оның жетілу қабілеттілігіне деген оның әлеуметтік өміріндегі тұлға
бостандығы мен абыройы тұжырымына деген сенімі, жалпы адамдық моралінің
гуманистік нормалары, адамның іс-әрекетінің, мінезінің өнегелік ұстанымы
мен оның айналадағы ортаға өнегелік қарым-қатынасын жатқызамыз. Жалпы
адамзаттық өнегелік нормалары адамның мінезін бақылауға, күнделікті
адамдардың қарым-қатынастарының бағытын бейнелеуге, адамды саналы субьект
ретінде басқа адамға деген қарым-қатынасының достық, сыпайылық,
сыйласымдылық, сезімталдық мінезде бағыттауға негізделген. Ол өтірікті,
сатқындықты, қатыгездікті, қорқақтыкты жамандық деп санап, оған жол
бермейді [2, 54-55 б.].
Сонымен, күнделікті өмір сан-салалы байланыстар мен қарым-қатынастарға
толы. Егер осы байланыстарға ой көзімен қарап, талдап, саралар болсақ, олар
адамдардың әртүрлі жағдайларда өзін-өзі ұстау, мінез-құлық пен жүріс-тұрыс
қағидаларын сақтау тәртібіне, яғни әдеп (этикет) сыпайылық мәселеріне
әкеледі. Ғасырлар мен қоғамдық формациялар ауысқан сайын әдептік (этикет)
салттары да белгілі бір жүйеге түсе бастады. Этикет ережелерін білуге,
үйренуге деген ықылас қазіргі кезде жұртшылық арасында ерекше қызығушылық
тудырып отыр. Ол заңды да. Адамдардың мәдени тұрмыстық дәрежесі өсіп,
рухани және материалдық байлықтары артқан, елдер мен халықтар арасындағы
байланыстар бұрын болмаған дәрежеде өркендеген қазіргі шақта адамдар қарым-
қатнасында әдеп нормаларын жан-жақты сақтай білу қажеттігі заман талабына
айналып отыр.

2 Алғашқы діни сенімдердің негізгі түрлері

2.1 Фетишизм

Алғашқы діни сенімдер формаларының бірі фетишизм деп атанды
(португалдық мағынасы - магикалық зат). Бұл дінді бірінші Батыс Африкада
португалдық теңізшілер тапты, содан кейін фетишизмнің көптеген аналогтары
әлемнің көп аудандарында табылды [7, 35 б.].
Діннің мағынасы – жансыз заттарға құлшылық ету. Фетишизм адамдардың
табиғи күш пен қоршаған ортаның алдында әлсіздіктің негізінде пайда болды,
өзін жамандықтан аман алып қалу үшін. Ерекше мүмкіндіктер табиғат заттарына
– тастарға, аңдардың тырнақтарына немесе тістеріне, өсімдік әлемінің жеке
элементтеріне қосып саналған. Осыдан тұмарларды, салпыншақ, моншақ, алқа
және т.б. түрде символдық аксессуарларды кию пайда болды.
Қандай болса да адам қиялын таңқалдырған зат фетиш болуы мүмкін:
өзгеше түрдегі тас, ағаш кесегі, жануар тісі, әдемі жасалған мүсінше,
зергерлік әшекей. Бұл затқа оған тән емес қасиеттер қосып есептелген
(аурулардан жазу, жаулардан сақтау, аңшылықта көмектесу мүмкіндігі және
т.б.). Егер бұл затқа сыйынғаннан кейін тәжірибелік істе адам олжалы болса,
оның ойынша оған фетиш болсқаны, ол оны өзіне қалдырды. Егер адам
сәтсіздікке тап болса, фетиш лақтырылады, немесе басқамен ауыстырылады.
Алғашқы адамдардың фетишке деген қатынасы олардың таңдалған затына
құрметпен қарамағандығын көрсетеді: көмектескенде оған алғыс айтады да,
көмек көрсетпесе – жазалайтын.
Фетишизм, яғни пұтқақұлдық - ол латынның fatum (тағдыр деген сөзінен
емес, сол латынның factitus сөзінен бастау алатын португалдық фетишо
дегеннен пайда болған туынды соз, аударғанда сиқырлы зат, арбау дегенді
білдіреді [7, 35 б.].
А. И. Артемьевтің пікірінше: Фетишизм материалдық дүниелердің
(тастардың, ағаштардың, сүйектердің, тас пен ағаштан жасалған бұйымдардың
және басқа да тұмар сияқты заттардың және жанды нәрселердің (мысықтар мен
иттер сияқты) табиғаттан тыс қасиетті күштері бар екендігіне деген сенім
[8, 97 б.].
Фетишизмді бірінші дін формасы ретінде анықтаудың нақты негізі жоқ.
Бәрі фетиштік сенімдердің қарапайымдылығында, оларды қостайтын ғұрыптардың
элементарлығында және фетишизмнің жекелігінде.
Фетишке сенудің негізінде заттың адам сияқты өзіндік адам сезімі бар
тірі жәндік ретінде қарастыру жатыр.
Фетиш қалыптасу механизмін әдебиетте суреттелген қара джентльменнің
әрекеті мысалынан байқауға болады. Ода атадан ұрпаққа жиналған 20000 дана
фетиш коллекциясы бар. Бірақ бұл жинақ бізге таныс коллекциялардан басқа,
ол түрлі қоқыстан – қызыл сазы бар құмыра, ағаш таяқ, қызыл тоты құстың
қауырсыны, адам шашы және т.б. – құрастырылған. Қолына тауық жұмыртқасындай
тасты алып, коллекция иесі әңгіме айтты. Бір күні тәңертең ол маңызды іске
шыққанда, табалдырықтан аттаған кезде тасқа сүрініп аяғын жаралап алды. Ол
сол тасты фетиш ретінде қалтасына салып алды. Сондықтан, осы мысалға
қарағанда фетишизмнің пайда болуы ғажайып күші бар заттарға деген
көзқарастардың жүйелі еместігі білінді. Бірақ фетиш ретінде адамға маңызды
заттар да болған, мысалы, аңшының аңға шыққан найзасы.
Фетиш ретінде жеке алынған материалдық зат та және ірі объекттің
бөлігі де болуы мүмкін, мысалы, қасиетті таудың тасы, киелі ағаштың кесегі,
құрметтейтін жануардың бейнесі, қандай да болсын сурет немесе татуир де
болуы мүмкін. Өз фетиші жеке адамдарда да, тұтас тайпаларда да болған, оған
арнайы үйшік те салынған. Осындай жағдайда жалпы фетиштер мамандырылады:
біреуі ауа райымен, басқасы – аңшылықпен, үшінші - әскери әрекетпен немесе
адамның жеке өмірімен басқарған.
Фетишке табыну көбінесе оны жай адамды күткендей күтуде болды. Мысалы,
тайпалық африкандық фетиш үйінде орындық тұрды, мұнда фетиш отырады,
жататын жерде матрас болды, оның бәрі адамның алақанындай (одан басқа бір
бутылка арақ дайын тұрды). Жеке тұлғалар өздерінің қоршалған учаскелерінде
немесе үй есігінің алдында өз фетиші үшін ерекше орын қалдырады. Олар оны
безендіріп, аптасына бір рет түрлі түстерге бояйды. Мысалы, егер негрлерге
жауын керек болса, олар ғибадатханаларда бос ыдыс қояды, егер соғысса, олар
мұнда найзалар мен жебелерді тастайды, өздеріне жеңіс сұрап алу үшін, егер
олар ет немесе балық сұраса, олар мұнда сүйек тастайды.
Бірақ фетиштерді жазалаудың да көп мысалдары бар: оларды ұрысатын,
ұратын, лақтырып тастайтын, басқаға ауыстыратын. Мысалы, Батыс Африканың
кейбір халықтарында фетиштен бірдеңе сұраған кезде оған шеге қағатын,
өйткені фетиш, ауруды сезінгенде одан сұрағанды тезірек орындайды деп
саналатын.
Кейінгі дін формаларында фетишизм пұтқа табыну формасында сақталған.
Қазіргі кезде фетишке сену талисман мен тұмарларға сену формасында
сақталды. Талисман бақыт әкеледі, ал тұмар бақытсыздықтан сақтайды деп
саналады [9, 142-143 б.].
Сондықтан, ғылыми әдебиеттерде фетишизм деп жансыз заттарға табынуды
айтамыз. Алғашында сол жансыз заттар тек сол зат ретінде пұтқа табынушылық
болған. Кейін олар күрделене келіп, басқаша мазмұнға ие болды.

2.2 Магия

Алғашқы нанымдардың формаларының және солармен байланысты практиканың
бірі магия (грек. magеіа - сиқыршылық, арбаушылық) — адамдарға, заттарға
және объективті дүние құбылыстарына жасырын күштер арқылы әсер етуге болады
деген сенімге негізделген түсініктер мен ырымдардың жиынтығы [7, 35 б.].
Діни нанымдардың бұл формасының дереккөзін ағылшын этнографы Б. Малиновский
өзінің Магия, ғылым және дін атты еңбегінде толық сипаттап өткен. Тынық
мұхиты аралдарында тұрағын түземдіктердің (жергілікті тұрғындардың) өмірін
зерттей отырып, Б. Малиновский өте қызық заңдылықты байқайды.
Мысалы, түземдіктердің егін шаруашылығында өнімдері құбылмалы болатын
түйнекті өсімдіктерді отырғызғанда магияны қолданатындары анықталады, бірақ
магия тұрақты, бір қалыпты өнім беретін жеміс ағаштарын отырғызғанда
қолданылмайды. Балық аулауда магиялық әдістер акула және басқа да ірі,
қауіпті балықтарды аулау кезінде практикаланады, ал майда балықтарды
аулауда магия артық деп саналады. Қайықтарды жасау әрқашан магиялық
ырымдармен сүйемелденеді, ал үй құрылысында магия қолданылмайды. Бұл жағдай
Б. Малиновскийге магиялық түсініктер адам өзінің күштеріне сенімді болмаған
кезде, мәселені шешу адамның өзіне емес сырттан қосылған көптеген
факторларға байланысты болатын қиындықтарға кездескен кезде пайда болады
деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Дәл осы жайт оны құпия күштердің
көмегіне сеніп, магиялық әрекеттер жасауға мәжбүрлейді [10, 89 б.].
Өте ерте заманда магиялық түсініктер мен ғұрыптар синкретті сипатта
болды, бірақ кейінірек олардың жіктелуі орын алды. Қазіргі замандық
этнографтар магияны әсер ету әдістері мен мақсаттары бойынша жүйелейді.
Магия әсер ету әдістері бойынша контактылы (магиялық күш иесінің магия
бағытталған объектімен тікелей жанасуы арқылы), инициалды (магиялық акт
магиялық әрекет субъектісінің қолы жетпейтін объектіге бағытталған),
парциалды (әйтеуір бір жолмен магиялық күш иесінің қолына түсетін қырқылған
шаш немесе тырнақ, тағам қалдықтары арқылы жанама түрде әсер ету),
имитативті (объектіге ұқсас нәрсеге әсер ету) болып бөлінеді. Әсер ету
мақсаттары бойынша магия зиян келтіретін, әскери, кәсіпшілік, емдік,
махаббаттық және т.с.с. болып бөлінеді [11, 71-77 б.].
Мысалы, қолы жетпейтін немесе өзіне теріс қарайтын сұлуны ғашық ойында
елестетіп, оны өз кеудесіне қысып жанында таңдаулы ретінде болғанын
елестетеді.
Магиялық күш туралы пайда болған елес адамға әсерін тигізеді. Мысалы,
бас қаңқасының трепанациясын жасай алатын меланезиялық емшілер, оны
медициналық сараптама бойынша істемей, профилактикалық магия тәсілі ретінде
жасаған.
Зияндық магия жеке адамға қастық жасау үшін пайдаланған. Мысалы,
Оңтүстік Африканың халықтарының арасында зияндық магияда имитативтік
тәсілдер қолданылған, ең таралғаны – қарсыласына ұшталған таяқты немесе
сүйекті көздеу; Солтүстікте – контакттық: ас, ішімдік, киім арқылы дуа
жасау.
Кәсіптік магия Океания халықтарында акула аулағанда жүйелі ретте
қолданылған, бірақ басқа балық аулағанда қолданылмайтын.
Әдетте магиялық арбаулармен арнайы дайындалған адамдар - сиқыршылар
мен бақсылар айналысқан, олар өздерінің рухтармен қарым-қатынасқа түсе
алатындарына, оларға ұжымның сұраулары мен үміттерін жеткізе алатындарына
сенді. Бірақ мұнда ең бастысы - олардың өздерінің ерекше қабілеттеріне
өздері сенгендігі емес, оларға ұжымның сеніп, ең қиын дағдарысты сәттерде
олардан көмек сұрағандары. Сәйкесінше, сиқыршылар мен бақсылар алғашқы
қауымдық адамдар арасында ерекше құрметке ие болды.
Джеймс Фрейзердің магия пайда болуы теориясына сәйкес магия мен діннің
бір бірімен үйлеспейтінін айқындады. Оның үш негізі бар:
- магияның негізінде табиғи құбылыстардың механикалық заңдарға
қатысатын біркелкілігіне сенушілік жатыр. Дін табиғи тәртіп пен процестерге
ғажайыптың қатысқанын қолдайды;
- дін сана-сезімі бар құдайи құбылыстарға сенуденегізделеді, ал магия
жаны жоқ заттармен және бейнесі жоқ күштермен әрекет жасайды;
- дін – сұрайды, магия – мәжбүрлейді.

2.3 Тотемизм

Діни нанымдардың басқа ежелгі формасы ретінде тотемизм - адамдардың
қандай да бір тобы (тайпа, фратрия, ру) мен белгілі жануарлардың немесе
өсімдіктердің түрінің арасында ерекше байланыстың бар екеніне сенім болып
табылады. Діни нанымдардың бұл формасының атауы ототеман сөзінен шыққан,
ол солтүстік американдық үндістердің оджибве тайпасының тілінде тегі оның
дегенді білдіреді. Тотемизм термині ғылыми тілде XVIII ғ. пайда болып,
ғылыми айналымда ХІХ-ХХ ғғ. ағылшын этнографы Джеймс Фрейзердің
еңбектерінде бекітілген [12, 43-45 б.].
Фетишизмге қарағанда, тотемдік культтердің іздері этнографиялық
жағынан ғана емес, археологиялық жағынан да белгіленген.
Тотемизмді зерттеу барысында оның пайда болуы алғашқы қауымдық адамның
тұрмыстық әрекеті - терімшілік және аңшылықпен тығыз байланысты болғаны
анықталды. Адамдарға тіршілік етуге мүмкіндік беретін аңдар мен өсімдіктер
табыну объектісіне айналды.
Сонымен, тотемшілдік ертедегі ғасырлардан әсіресе адамзат дамуының
ерте сатыларында тұрған тайпалар заманынан біздің заманымызға да келіп
жетті.
Тотемизмнің пайда болуы туралы 50-ге дейін түрлі теориялар бар. Егер
бұл көптеген теориялар мәселені анықтаса, адамның табиғатқа деген архаистік
қатынасында ғана қарастырылады. Адам тобының өз территориясымен, аңшылық
жермен, жануарлармен және өсімдіктермен тығыз материалдық байланыс адаммен
ру-тайпалық ұжым мүшелерінің қан туыстыына ұқсас қарастырылады. Мысалы,
ыстық елдерде ағаштар адамның үйі болған, жемістері – оның басты азығы. Ең
басынан адам оған үй, азық беретін, жабайы аңдардан қорғайтын ағашқа
құрметтік танытатын.
Мысалы, Сібірлік шағын этностар, америкалық үндіс тайпалары өздерінің
тайпа, руларын: Ақ бұғы, Бүркіт, Аю т.б. деп атаған.
Тотемдік ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Ұлттық наным-сенімдер және олардың қоғамда алатын орны
Наным - сенімдер немесе көне діни ұғымдар
Сақ мәдениетінің ежелгі грек, ежелгі үнділік және ежелгі қытайлық өркениетпен мәдени өзара әрекеттесуі
Диссертациялық кеңестің ғалым хатшысы, тарих ғылымдарының докторы
ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ ОТҚА БАЙЛАНЫСТЫ ТАНЫМ - ТҮСІНІКТЕРІ
Түріктердің әдет-ғұрыптары
Түркі халықтарындағы тәңіршілдік пен ислам дінінің арасындағы тарихи, рухани сабақтастықтарды қазақ тарихы негізінде дәлелдеу
Діни нанымдар
Аққу неге киелі
Айнаның шығу тарихы
Пәндер