Салықтардың экономикалық мазмұны, кажеттілігі, қызметтері және ұйымдастыру принциптері
Мазмұны
Кіріспе
I тарау. Салықтардың экономикалық мазмұны, кажеттілігі, қызметтері
және ұйымдастыру принциптері
1.1 . Салықтардың экономикалық мазмұны, қажеттілігі, қызметтері және
ұйымдастыру принциптері
1.2 . Қазақстан Республикасының салық жүйесі және қалыптасу мен даму
сатылары
II тарау. Батыс Қазақстан облысы бойынша салық департаментінің ұйымдық . экономикалық сипаттамасы және қаржы жұмысы
2.1. Батыс Қазақстан облысы бойынша салық департаментінің даму тарихы және ұйымдық сипаттамасы
2.2. Батыс Қазақстан облысы бойынша салық департаментінің бюджеттік түсімдеріне қаржылық талдау
III тарау. Қосылған құнға салық салудың әрекет ету мәселелері және жетілдіру жолдары
3.1. Қосылған құнға салық салуды ұйымдастыру және есептеп, төлеу механизмі
3.2. Қосылған құнға салық салудың әрекет ету мәселелері және жетілдіру жолдары
Қорытынды және ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
I тарау. Салықтардың экономикалық мазмұны, кажеттілігі, қызметтері
және ұйымдастыру принциптері
1.1 . Салықтардың экономикалық мазмұны, қажеттілігі, қызметтері және
ұйымдастыру принциптері
1.2 . Қазақстан Республикасының салық жүйесі және қалыптасу мен даму
сатылары
II тарау. Батыс Қазақстан облысы бойынша салық департаментінің ұйымдық . экономикалық сипаттамасы және қаржы жұмысы
2.1. Батыс Қазақстан облысы бойынша салық департаментінің даму тарихы және ұйымдық сипаттамасы
2.2. Батыс Қазақстан облысы бойынша салық департаментінің бюджеттік түсімдеріне қаржылық талдау
III тарау. Қосылған құнға салық салудың әрекет ету мәселелері және жетілдіру жолдары
3.1. Қосылған құнға салық салуды ұйымдастыру және есептеп, төлеу механизмі
3.2. Қосылған құнға салық салудың әрекет ету мәселелері және жетілдіру жолдары
Қорытынды және ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Еліміздің қай уақытта да болсын қалыпты әлеуметтік-экономикалық жағдайда өмір сүруін қамтамасыз ететін мемлекеттік әртүрлі мекемелер мен мемлекет аппаратты ұстауға халықтың білімін, мәдениетін дамытуға денсаулықтарына кепілдеме беруге тұрғындардың тыныштығын қамтымасыз ету мақсатында қорғаныс күштерді ұстауға қажетті қаражаттың ең басты көзі болып салық табылады. Салық – бұл мемлекеттің дамуының қай сатысында болса да маңызды мәнге ие.
Қазіргі біздің мемлекетіміздің жағдайындағы әрекет етіп отырған салық жүйесінің ішінде тікелей салытармен қатар жанама салықтардың рөлі бар. Жанама салық мемлекеттік бюджетті толтырудың қайнар көзі болып табылады.
Жанама салықтарға қосылған құнға салық пен акциздер жатады. Соның ішінде қосылған құнға салық басқа бірнеше мың жылдан бері өмір сүріп келе жатырған салық түрлерінің ішіндегі ең жасы. Дегенмен мағынасы жағынан басқаларына қарағанда ол осы аз уақыт ішінде кең мағынаға ие болды. Осы жарты ғасыр ішінде ол жүзден астам елдердің салық жүйесінен өз орнын тапты. Сондықтан да жанама салықтардың, соның ішінде қосылған құн салығының салық жүйесіндегі орыны ерекшелігін ескере отырып дипломдық жұмыс тақырыбы өзекті болып келеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып қосылған құнға салық салу мәселелерін қарастыру және жетілдіру жолдарын ұсыну болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес мынадай міндеттер қойылады:
- жалпы салық жүйесіне түсінік беру;
- Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасуы және салық салу жағдайын қарастыру;
- БҚО бойынша салық департаментіне ұйымдық-экономикалық сипаттама беру;
- Салық департаменті қызметінің нәтижелеріне талдау жасау;
Еліміздің қай уақытта да болсын қалыпты әлеуметтік-экономикалық жағдайда өмір сүруін қамтамасыз ететін мемлекеттік әртүрлі мекемелер мен мемлекет аппаратты ұстауға халықтың білімін, мәдениетін дамытуға денсаулықтарына кепілдеме беруге тұрғындардың тыныштығын қамтымасыз ету мақсатында қорғаныс күштерді ұстауға қажетті қаражаттың ең басты көзі болып салық табылады. Салық – бұл мемлекеттің дамуының қай сатысында болса да маңызды мәнге ие.
Қазіргі біздің мемлекетіміздің жағдайындағы әрекет етіп отырған салық жүйесінің ішінде тікелей салытармен қатар жанама салықтардың рөлі бар. Жанама салық мемлекеттік бюджетті толтырудың қайнар көзі болып табылады.
Жанама салықтарға қосылған құнға салық пен акциздер жатады. Соның ішінде қосылған құнға салық басқа бірнеше мың жылдан бері өмір сүріп келе жатырған салық түрлерінің ішіндегі ең жасы. Дегенмен мағынасы жағынан басқаларына қарағанда ол осы аз уақыт ішінде кең мағынаға ие болды. Осы жарты ғасыр ішінде ол жүзден астам елдердің салық жүйесінен өз орнын тапты. Сондықтан да жанама салықтардың, соның ішінде қосылған құн салығының салық жүйесіндегі орыны ерекшелігін ескере отырып дипломдық жұмыс тақырыбы өзекті болып келеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып қосылған құнға салық салу мәселелерін қарастыру және жетілдіру жолдарын ұсыну болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес мынадай міндеттер қойылады:
- жалпы салық жүйесіне түсінік беру;
- Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасуы және салық салу жағдайын қарастыру;
- БҚО бойынша салық департаментіне ұйымдық-экономикалық сипаттама беру;
- Салық департаменті қызметінің нәтижелеріне талдау жасау;
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. ҚР салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер жөніндегі кодекс, 2009жылғы толықтырулар және өзгерістермен
2. Әбдуов Т.Е. “Негізгі мақсат қолдау” // Қаржы-қаражат 2008ж №11 3-6 бет
3. Аймақов Б.Ж. “Становление и развитие налоговый системы Казахстана” // Вестник по налогам и инвестиция 2009 № 3-4 30-36 стр
4.Айқынбаев А.С. “Салық төлеуден жалтарушылықпен күрес проблемалары” // Заң 2008ж №10 7-11 бет
5. Ахметов К.М. “Некоторые проблемы налогообложение” // Мысль 2008г №7 20-26 стр
6.Ахмадиева С.К. “Салық жүйесі және оны жетілдіру жолдары” // Жаршы 2008ж №9 3-6 бет
7. Байдүйсенов А.Д. “Қазақстан салық жүйесіндегі кейбір мәселелер”
// Қаржы-қаражат 2008ж №17 20 бет
8. Бельдер К “Жер салығы және оны есептеу тәртібі” // Қаржы-қаражат 2008ж № 8 5-6 бет
9. Балапанов А.Қ. “Салық экономиканы тұрақтандырады” // Ақиқат 2008ж. № 11 22-24 бет
10. Ермекбаева Б.Ж. “Жалпы мемлекеттік салықтар” Алматы 2007ж
11. Жазыбаев Д.Х. “Салық бюджеттің қайнар көзі ” // Заң 2008ж №10 8-10 бет
12. Жайлауов С.А. “Бюджетті байыту жолдары” // Қаржы-қаражат 2008ж №10 15-17 бет
13. Идрисова С.Т. “Мүлік салығы оны есептеу” // Қаржы-қаражат 2008ж № 8 6-11 бет
14. Кәкімжанов З.Х “Салық саясатының дамуы – ел игілігінің кепілі” // Үкімет жаршысы 2008ж №7 12-16 бет
15. Ильясов А.Б. “Көлік құралдарына салынатын салық” // Бухгалтер бюллетені 2008ж №7 16-18 бет
16. Жаңбыршиева Х.Б. “Мүлік салығы – жергілікті бюджетке түсімдердің маңызды көзі” // Жаршы 2008ж № 11 7-9 бет
17. Карагусова Г “Налоги сущность и практика использования” Алматы 04г
18. Князов Н “Назарды ұстайтын маңызды іс” // Қаржы –қаражат 2008ж №10 10-13 бет
19. Мансуров Н.К. “Жер салығын есептеу” // Орал өңірі 2008ж № 9
20. Қуанбек А.Қ. “Салық қоғам байлығы” // Сұхбат 2008ж №8 7-12 бет
21. Құлпыбаев А.Н. “Қаржы” Мерей 2008ж
22. Меляков Н.В. “Налоги и налогообложение” Москва 2008г
23. Мусин С.М. “Налоги и население в Казахстане” // Қаржы-қаражат 2008г
24. Нақыпов А.Ш. “Салық конституциясы: проблемалары мен міндеттері” // Бухгалтер бюллетені 2008ж №47 17-19 бет
25. Перуашев А.Т. “Салыққа салауатты көзқарас керек” // Зерде 2008ж №3 6-9 бет
26. Сейдақметов Ф.С. “Налоги в Казахстане” Алматы 2005 г
27. Тагаев Т.Б. “Көлік құралына салынатын салық” // Қаржы-қаражат 2008ж №2 4-7 бет
28 Траисова Т.Н. “Көлік құралына және мүлікке салынатын салық” Орал өңірі 2008 ж № 9 8-9 бет
29. Худяков И.Й, Наурызбаев Н.Е. “Налоги: понятие, элементы, становление видов” Алматы 2007ж
30. Шоланова Г. “Корпоративтік табыс салығы бойынша аванстық төлемдерді қайта есептеу мен төлеу” // Бухгалтер бюллетені 2008ж №43 11-12 бет.
1. ҚР салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер жөніндегі кодекс, 2009жылғы толықтырулар және өзгерістермен
2. Әбдуов Т.Е. “Негізгі мақсат қолдау” // Қаржы-қаражат 2008ж №11 3-6 бет
3. Аймақов Б.Ж. “Становление и развитие налоговый системы Казахстана” // Вестник по налогам и инвестиция 2009 № 3-4 30-36 стр
4.Айқынбаев А.С. “Салық төлеуден жалтарушылықпен күрес проблемалары” // Заң 2008ж №10 7-11 бет
5. Ахметов К.М. “Некоторые проблемы налогообложение” // Мысль 2008г №7 20-26 стр
6.Ахмадиева С.К. “Салық жүйесі және оны жетілдіру жолдары” // Жаршы 2008ж №9 3-6 бет
7. Байдүйсенов А.Д. “Қазақстан салық жүйесіндегі кейбір мәселелер”
// Қаржы-қаражат 2008ж №17 20 бет
8. Бельдер К “Жер салығы және оны есептеу тәртібі” // Қаржы-қаражат 2008ж № 8 5-6 бет
9. Балапанов А.Қ. “Салық экономиканы тұрақтандырады” // Ақиқат 2008ж. № 11 22-24 бет
10. Ермекбаева Б.Ж. “Жалпы мемлекеттік салықтар” Алматы 2007ж
11. Жазыбаев Д.Х. “Салық бюджеттің қайнар көзі ” // Заң 2008ж №10 8-10 бет
12. Жайлауов С.А. “Бюджетті байыту жолдары” // Қаржы-қаражат 2008ж №10 15-17 бет
13. Идрисова С.Т. “Мүлік салығы оны есептеу” // Қаржы-қаражат 2008ж № 8 6-11 бет
14. Кәкімжанов З.Х “Салық саясатының дамуы – ел игілігінің кепілі” // Үкімет жаршысы 2008ж №7 12-16 бет
15. Ильясов А.Б. “Көлік құралдарына салынатын салық” // Бухгалтер бюллетені 2008ж №7 16-18 бет
16. Жаңбыршиева Х.Б. “Мүлік салығы – жергілікті бюджетке түсімдердің маңызды көзі” // Жаршы 2008ж № 11 7-9 бет
17. Карагусова Г “Налоги сущность и практика использования” Алматы 04г
18. Князов Н “Назарды ұстайтын маңызды іс” // Қаржы –қаражат 2008ж №10 10-13 бет
19. Мансуров Н.К. “Жер салығын есептеу” // Орал өңірі 2008ж № 9
20. Қуанбек А.Қ. “Салық қоғам байлығы” // Сұхбат 2008ж №8 7-12 бет
21. Құлпыбаев А.Н. “Қаржы” Мерей 2008ж
22. Меляков Н.В. “Налоги и налогообложение” Москва 2008г
23. Мусин С.М. “Налоги и население в Казахстане” // Қаржы-қаражат 2008г
24. Нақыпов А.Ш. “Салық конституциясы: проблемалары мен міндеттері” // Бухгалтер бюллетені 2008ж №47 17-19 бет
25. Перуашев А.Т. “Салыққа салауатты көзқарас керек” // Зерде 2008ж №3 6-9 бет
26. Сейдақметов Ф.С. “Налоги в Казахстане” Алматы 2005 г
27. Тагаев Т.Б. “Көлік құралына салынатын салық” // Қаржы-қаражат 2008ж №2 4-7 бет
28 Траисова Т.Н. “Көлік құралына және мүлікке салынатын салық” Орал өңірі 2008 ж № 9 8-9 бет
29. Худяков И.Й, Наурызбаев Н.Е. “Налоги: понятие, элементы, становление видов” Алматы 2007ж
30. Шоланова Г. “Корпоративтік табыс салығы бойынша аванстық төлемдерді қайта есептеу мен төлеу” // Бухгалтер бюллетені 2008ж №43 11-12 бет.
Мазмұны
Кіріспе
I тарау. Салықтардың экономикалық мазмұны, кажеттілігі, қызметтері
және ұйымдастыру принциптері
1. . Салықтардың экономикалық мазмұны, қажеттілігі, қызметтері және
ұйымдастыру принциптері
2. . Қазақстан Республикасының салық жүйесі және қалыптасу мен даму
сатылары
II тарау. Батыс Қазақстан облысы бойынша салық департаментінің ұйымдық –
экономикалық сипаттамасы және қаржы жұмысы
2.1. Батыс Қазақстан облысы бойынша салық департаментінің даму тарихы және
ұйымдық сипаттамасы
2.2. Батыс Қазақстан облысы бойынша салық департаментінің бюджеттік
түсімдеріне қаржылық талдау
III тарау. Қосылған құнға салық салудың әрекет ету мәселелері және
жетілдіру жолдары
3.1. Қосылған құнға салық салуды ұйымдастыру және есептеп, төлеу
механизмі
2. Қосылған құнға салық салудың әрекет ету мәселелері және жетілдіру
жолдары
Қорытынды және ұсыныстар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Еліміздің қай уақытта да болсын қалыпты әлеуметтік-экономикалық
жағдайда өмір сүруін қамтамасыз ететін мемлекеттік әртүрлі мекемелер мен
мемлекет аппаратты ұстауға халықтың білімін, мәдениетін дамытуға
денсаулықтарына кепілдеме беруге тұрғындардың тыныштығын қамтымасыз ету
мақсатында қорғаныс күштерді ұстауға қажетті қаражаттың ең басты көзі болып
салық табылады. Салық – бұл мемлекеттің дамуының қай сатысында болса да
маңызды мәнге ие.
Қазіргі біздің мемлекетіміздің жағдайындағы әрекет етіп отырған салық
жүйесінің ішінде тікелей салытармен қатар жанама салықтардың рөлі бар.
Жанама салық мемлекеттік бюджетті толтырудың қайнар көзі болып табылады.
Жанама салықтарға қосылған құнға салық пен акциздер жатады. Соның
ішінде қосылған құнға салық басқа бірнеше мың жылдан бері өмір сүріп келе
жатырған салық түрлерінің ішіндегі ең жасы. Дегенмен мағынасы жағынан
басқаларына қарағанда ол осы аз уақыт ішінде кең мағынаға ие болды. Осы
жарты ғасыр ішінде ол жүзден астам елдердің салық жүйесінен өз орнын
тапты. Сондықтан да жанама салықтардың, соның ішінде қосылған құн салығының
салық жүйесіндегі орыны ерекшелігін ескере отырып дипломдық жұмыс тақырыбы
өзекті болып келеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып қосылған құнға салық салу мәселелерін
қарастыру және жетілдіру жолдарын ұсыну болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес мынадай міндеттер қойылады:
- жалпы салық жүйесіне түсінік беру;
- Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасуы және салық
салу жағдайын қарастыру;
- БҚО бойынша салық департаментіне ұйымдық-экономикалық сипаттама
беру;
- Салық департаменті қызметінің нәтижелеріне талдау жасау;
- қосылған құнға салықты есептеу, қолдану, төлеу тәртібін
қарастыру.
- қосылған құн салығының әрекет ету мәселелерін қарастырып,
жетілдіру жолдары бойынша ұсыныстар жасау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі болып Батыс Қазақстан облысы
бойынша салық департаменті табылады. Жұмысты орындау барысында салық
департаментінің соңғы үш жыл бойынша есебі және декларация мәліметтері,
ережесі, қолданылды.
Дипломдық жұмысты орындау барысында монографиялық талдау және
экономикалық-математикалық салыстыру, айырмашылық табу, әдістерінің кейбір
жақтары қолданып отыр.
I тарау. Салықтардың экономикалық мазмұны, қажеттілігі, қызметтері және
ұйымдастыру принциптері
1. Салықтардың экономикалық мазмұны, қажеттілігі,
қызметтері және ұйымдастыру принциптері
Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет бір жақты тәртіппен
заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке
төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функцияларымен міндеттерін
жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып
табылатындығына.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп,
дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық
нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері тен
сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына
әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен,
жаңаруымен қабаттаса жүреді. Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-
экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет
кірістерінің негізгі көзі – ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық
құралы, мемлекеттің кірістері және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың
шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны
нақты түрде көрінеді, ал салақтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың
тұрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен
және функциаларымен айқындалады. Белгілі философ Фрэнсис Бэкон салықтарды
төлеу әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, – деп жазылған.
Салықтарда ежелден салық жүктемесін бөлудің екі қағидаты қалыптасқан:
1) пайда (алынған игіліктер) қағидаты,
2) қайыр көрсету (төлем қабілеттілігі) қағидаты.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салудың
қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың
өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды
Салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын бұрын А.Смит
ұсынған еді. Олар мынаған саяды:
- Салық салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс
(әділеттілік қағидаты)
- Салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл анықталуы
керек (анықтылық қағидаты)
- Әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және әдіспен
алынуы тиіс (қолайлылық қағидаты)
- Салықты алудыңшығындары өте аз болуы тиіс (үнем қағидаты)
Бұл қағидаттарды пайдалану салық салуда зорлық-зомбылықты жоқ етті, бұл
процеске реттемелеуді енгізді және А.Смитке салықтар – оны төлейтіндерге
құлшылықтың нышаны есмес, бостандықтың нышаны деп қорытынды жасауға
мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі даму барысында қағидаттардың
тұжырымдамалары дәлелденді, толықтырылды.
Салық салудың қазіргі қағидаттары мынаған саяды:
1. Салық салудағы әділдік қағидаты екі аспектіде қарастырылады:
а) деңгейлес теңдікке жету - салық төлеушілердің табыстарына тең жағдайда
біркелкі салық салынады;
ә) сатылас теңдікті сақтау – жеке тұлғалардың табыстарына салық салу
табыстардың бар бөлігін қайта бөлу үшін прогрессивті шәкіл бойынша
сараланған мөлшерлемелерді қолдана отырып жүргізілуі тиіс.
2. Қарапайымдылық қағидаты. Салық механизмі салық төлеушіге түсінікті болуы
тиіс, ол рабайсыз әрі күрделі болмауы керек.
3. Салықтардың анықтығы – алдын ала белгіленген шарттар мен талаптардың
мызғымас теңдігі елдің барлық аумағында және барлық шаруашылық жүргізуші
субъектілер үшін түсіндіру мен қолданудың біркелкілігі.
4. Жеңілдіктердің ең аз саны. Жеңілдіктер құндық үйлесімдерді бұрмалайды
және салық салу субъектілерін тең емес жағдайларға әдейі қояды.
5. Салық салудың экономикалық бейтараптығы. Салықтар экономиканың жұмыс
істеуін жақсартуға және инвестициялардың өсуіне кедергі жасамауы тиіс.
6. Экономикалық қатынастар бойынша осы елдің басқа әріптес елдермен
салықтардың негізгі түрлері бойынша салық мөлшерлемелерінің салыстырмалығы.
Қазқстанның Салық Заңнамасында сонымен бірге салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың
айқындылығы, әділдігі, салық жұйесінің біртұтастығы және салық заңнамасының
жариялылығы қағидаттары негізделеді.
Салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес салықтық міндеттемелерін толық
төлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті.
Салықтар және бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдер айқын болуға
тиіс. Салық салудың айқындығы салық төлеушінің салықтық міндеттемелері
туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін
салық заңнамасында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке
сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тиым салынады.
Қазқстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге
қатысты бірыңғай болып табылады.
Салық салу мәселелері реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми
баслымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады. Осысымен
салықтың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті органдар белгілейтін түрлі
міндетті, мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы болады.
Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын
функцияларда толық ашыла түседі. Жалпы қаржы категориясы тұрғысынан
салықтар қосалқы категория болып табылатындығын есте ұстаған жөн, сондықтан
қаржыға қатысты салықтардын функцияларын қаржың бөлгіштік функциясының
құрамдас қосалқы функциясы ретінде қарстырылған жөн.
Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты
негізгі үш функция орындалады. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының
ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.
Фискалдық қызметі – барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды
жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болат. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына
қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың
нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі,
жеңілдіктер мен шигерімлер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал
етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъеектілер табысының бір бөлігі
мемлекеттің қарамағына өтеді. Мемлекет салық саясатын – салық саласындағы
шаралар жүйесін қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық
және басқа мақсаттар мен міндеттеріне қарай әзірленген әкономикалық
саясатқа сәйкес жүргізеді.
Салық қызметтері салықтың барын айқандайды, олардың қасиеттерін
сипаттайтын әдістер болып табылады. Салық қызметтері мемлекеттік табысты
бөлу және қайта бөлу инструменті ретінде олардың қоғамдық тапсырмаларды
қалай жүзеге асырып жатырғанын бейнелейді.
Салықтың бас қызметін қызметін қарастырады: фискалдық, бөлу, реттеу,
бақылау және ынталандырушы.
Бөлу қызметі – бөлу бойынша қатынастардың ерекше орталықтандырылған
инструменті ретінде болуын бейнелейді. Бөлу қызметі басқаша әлеуметтік деп
аталады, себебі ол қоғамдық табыстарды нәтижесінде қоғамның әлеуметтік
тұрақтылығына кепілдікті қамтамасыз ететін әртүрлі санаттар, яғни жағдайы
жақсы және төмен азаматтар арасында әділ бөліп таратады. Әлеуметтік
функцияны жеке бөлек тауарларға, бәрінен бұрын қымбат тауарлардан ұсталатын
акциз атқарады. Мемлекеттің бюджеттің табысының қалыптасуы мемлекеттің өзін
ірі экономикалық субъектіге айналдырады.
Бақылау қызметі – бұл мемлекет салық арқылы заңды және жеке тұлғалардың
қаржылық-шаруашылық іс-әрекетін бақылап отырады, бір уақытта табыстың түсу
көздері мен қаражаттарды шығындау бағыттарын бақылайды. Нәтижесінде бақылау
қызметі мемлекеттің конституциалық қызметін орындауға жеткілікті бюджетке
ең төменгі түсімді қамтамасыз етеді.
Салық салуды ұйымдастыру салық қатынастары нысандарының элементтерін,
яғни салық түрлерінің нақты атауларын, сондай-ақ оларды қолданудың тәртібі
мен әдістерен, іс-қимылының тәсілдерін кіріктіретін сауда механизмін құруға
және оның жұмыс істеуіне саяды.
Қазақстан Республикасының қазіргі салық жұйесі салықтарды құру мен
алудың нақтылы әдістерін анықтайды, салықтың тиісті элементтері арқылы
салық салудың тәртібін белгілейді.
Негізгі салық элементтеріне мыналар, жатады: салық субъектісі, салық
салынушы, объектісі, салық базасы, салық салудың өлшемі, салық
мөлшерлемесі, үлес, салықпұл, салық жеңілдіктері, салық төлеудің мерзімі
мен тәртібі, салық төлеушілер мен салық органдарының міндеттіліктері мен
құқықтары, салықтарды төлеуді бақылау, салық заңнамасын бұзғаны үшін
санкциялар және басқалары.
1-сызба
Салық механизмінің элементтері
Салық субъектісі немесе салық төлеуші. Ол – салықты және бюджетке басқа
төлемдерді төлеуші тұлға, алайда нарық механизмі арқылы салық ауыртпалығы
басқа тұлғаға – салық санынушыға аударылуы мүмкін.
Салық салынушылар – нақты салық ауыртпалығы түсетін жеке тұлғалар,
түпкілікті салық төлеушілер, яғни мемлекет азаматтары .
Салық объектісі. Мүлік пен іс-әрекеттер салық объектілері және салық
салуға байланысты салық төлеушінің салықтық міндеттемесі туындайды.
Субъект базасы. Салық базасы – салық салу объектісі мен салық салуға
байланысты объектінің құндық, заттай немесе өзге де сипаттамалары, олардың
негізінде бюджетке төленуге тиіс салықтар және басқа да міндетті
төлемдердің сомасы анықталады.
Салық негізгі базасы мыналар болып табылады:
- табысқа салынатын салық. Бұған корпорациялық табыс салығы мен жеке
табыс салығы жатады;
- тауарлар салынатын салықтар. Олар қосылған құнға салынатын
салықтарды, кеден баждарын кірістіреді;
- капиталға салынатын салық. Оған жер салығы, мүлікке салынатын
салық және басқалары жатады;
Салық өлшемі - есеп-қисап үшін белгіленген салық объектісін өлшеу
бірлігі (тг, табыс, айналым т. б., жердің 1 гектары, тауарды өлшеу бірлігі
және басқалар).
Салық мөлшерлемесі. Салық мөлшерлемесі салық базасының өлшем бірлігін
салық есептеулерінің шамасын білдіреді. Ол салық базасының өлшем бірлігіне
пайызбен немесе абсолюттік сомамен белгіленеді.
Салық салу практикасында мөлшерлемелердің мынадай түрлерін ажератады:
- тұрақты салық мөлшерлемесі. Олар табыс көзіне қарамастан
салық салу білігіне абсолюттік сомада белгілінеді;
- үйлесімді салық мөлшерлемесі. Олар салық объектісіне бірдей
пайыздық қатынаста іс-әрекет етеді;
- прогресивті салық мөлшерлемесі. Бұл жағдайда прогресивті
салық мөлшерлемесі табыстың артуына қарай өсіп отырады.
Нәтижесінде салық төлеуші салықтың үлкен абсолюттік сомасын
ғана емес, сонымен бірге оның үлесін де төлейді. Прогресивті
мөлшерлемелер ең алдымен табысы көп тұлғаларға ауыртпалық
түсіреді;
- регрессивті салық мөлшерлемесі. Олар табыстың өсуіне қарай
төмендейді және табысы көп тұлғаларға тиімді болып келеді, ал
табысы аз адамдардың иығана ауыртпалық түсіреді.
Салық кезеңі. Жекелеген салықтар мен басқа да міндетті төлемдерге
қатысты белгіленген уақыт кезеңі салық кезеңі деп түсініледі, ол аяқталған
соң салық базасы анықталады және бюджетке төленуге тиісті салықтар мен
басқа да міндетті төлемдердің сомасы есептеледі.
Салықпұл – субъектінің бір объектіден төлейтін салық сомасы.
Салық жеңілдіктері – заңнамаға сәйкес төлеушілерді салықтан толық
немесе ішінара босату. Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады:
- салық салынбайтын минимум – салық салудан толық босатылатын
салық объектісінің ең аз бөлігі;
- табыстың есептелген сомасынан шегерілетін шегерімдер
(асыраудағы жандарға, мүгедектерге – халықтан алынатын табыс
салығы бойынша; және т.б.);
- салық салынатын табыстың құрамына кіріктірілмейтін сома
(мысалы, босату кезіндегі ұйғарымды жәрдемақы, халықтан
алынатын табыс салығы бойынша өтемақы төлемдерінің сомасы);
- салық салудың жеке субъектілері мен төлеушілердің санаттары
үшін салық мөлшерлемесін төмендету.
Салық жеңілдіктеріне сонымен бірге төлеу мерзімін ұзарту және салық
бойынша бересіні есептеп шығару да жатады.
Жеңілдік кезеңі – салықтар бойынша заңмен белгіленген жеңілдіктердің іс-
әрекет ететін уақыты.
Салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттіліктері –
билік пен басқару органдарының салық заңнамасымен реттеледі.
Салықтық бақылау – салық службасы органдарының салық заңнамасының
орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының
толық және уақтылы аударылуын бақылауы.
Салықтық бақылау мынадай нысандарда жүзеге асырылады:
- салық төлеушілерді тіркеу есебі;
- салық салу объектілері мен салық салумен байланысты
объектілерді есепке алу;
- бюджетке түсетін түсімдерді есепке алу;
- қосылған құнға салынатын салықты төлеушілерді есепке алу;
- салық тексерістері;
- коммерциялық бақылау;
- салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметінің мониторингі;
- фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану
ережелері;
- акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және
акциздік постыларды белгілеу;
- мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, бағалау
және сату тәртібін сақтауды тексеру;
- уәкілетті органдарға бақылау жасау.
Кедендік бақылау комитеті өз құзыры шегінде Қазақстан Республикасының
кеден шекарасы арқылы тауарлардың өтуімен байланысты төленуге тиіс
салықтарды және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді өндіріп алу
жөніндегі салықтық бақылауды Салық кодекісіне және кеден заңнамасына сәйкес
жүзеге асырады.
Салық құпиясын салық төлеуші және оның қаржы-шаруашылық қызметі туралы
салық службасы органдары алған кез келген мәліметтер құрайды.
Салық заңнамасын бұзған салық төлеушілерге олардың жасырған сомасын,
төмендеткен табыстарын төлеттіріп алу, бұзу ауыртпалығына қарай үлестік
немесе еселенген көлемде айыппұлдар, бюджетке төленетін төлемдер мерзімін
өткізіп алғаны үшін өсімдер түрінде санкциялар қолданылады.
2. Қазақстан Республикасының салық жүйесі және қалыптасу мен даму
сатылары
Алғашқы феодалдық қауымдастықта сыртқы ортаның қатал жағдайына амалсыз
бейімделу сыртқы жаулардан қорғанудың ұйымдық мұқтаждығын аштық болған
жағдайда азық-түліктің қоғамдық запасын сақтауды қамтамасыз ету
мақсаттарында адамдарды басқарудың ұйымдық формасының пайда болуына
әкеледі. Әрине осы органдарда қызмет ететін адамдар белгілі бір қызмет
түрін көрсеткендері үшін қоғамнан ақы төлеуді талап етті. Оларды ұстау
бойынша барлық шығындар салықтың ағашқы түрлерін көрсетті.
Осылайша салықтардың пайда болуының алғашқы себептері – ол қоғамның осы
және басқа да мүдделерін қанағаттандырудың ұйымдық мұқтаждығы болды.
Салықтың осындай түрлері көптеген уақыт бойына өмір сүріп келді немесе
қолданылып келді.
Салық ұғымынмен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің,
салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін
құрайды.
1991 жылға дейін,яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы
бысқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге
сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті.
Бюджеттің басты кіріс көздерінің бірі болған айналым салығы тіркелген
бөлшек сауда және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға және мемлекеттік
реттеп отыруға бағытталған болатын. Қазақстан егемендікке ие болғаннан
кейін 1991-1995 жылдары қабылдаған бірқатар заңдарға сәйкес республикада
жаңа салық жүйесі қалыптасты.
1991 жылы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде тұңғыш салық
жүйесі арқылы істей бастады. Ол Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі
туралы заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың қағидаттарын,
салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген
алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардын
бірінен бастап 13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен
алымдар енгізілді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық
реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық
жүйесі мен салық заңнамасы бірте-бірте халықаралық салық салу қағидаттарына
сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер туралы 1995 жылғы сәуірдің 24-інде Қазақстан
Республикасы Президенттің заң күші бар жарлығы шықты. Енді бұрынғы 24
салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны небары 11 болып
қалды. Қазақстан Республикасы Президентінің бұл жарлығы Қазақстан
Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сындағы 440-1 заңына сәйкес заң
мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент жарлықтарымен және
Қазақстан Республикасының заңдарымен бұл заңға өзгерістер мен толықтырулар
енгізілді. Әсіресе, 2009 жылы әрекет ете бастаған жаңа Салық кодексінде
көптеген өзгерістер бар.
Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық
жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық жүйелерінің әжептәуір
күрделі үлгілері болуы мүмкін.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әртүрлі
қағидаттар бойынша жіктеледі:
- Салық салу объектілері бойынша;
- Салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік
жасайтын органға қарай;
- Пайдалану тәртібі бойынша;
Объектінің экономикалық белгісі бойынша.
Салықтарды салу объектісі бойынша олар тура және жанама салықтар болып
бөлінеді.
Тура салықтар – салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей төленген
салықтар. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі. Нақты
салықтар салық төлеушілердің мүлкінің кейбір түрлеріне (үй, жер, кәсіп,
ақшалай капитал және т. с. с.) салынады. Жеке тура салықтар – бүл жеке
адамдар заңды үйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын салықтар. Нақты
салықтардан айырмашылығы жеке салық салу әрбір салық төлеушінің жеке табысы
мен мүлкен де, оның қаржы жағдайын да ескереді.
Жанама салықтар – бағаға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген
салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар.
Жанама салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Жанама
салықтарға сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де
жатады.
Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін білдіреді.
Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына (немесе қызметінің
тарифіне) қосылатындығанды, кірістірілетіндігінде. Бұл жағдайда салықты
тауардың нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет арасында
тікелей байланыс болмайды.
Салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай орталық және
жергілікті салқтарды ажыратады.
Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және мақсатты болып
бөлінеді.
Жалпы салықтар тиісті деңгейлердің бюджеттеріне шоғырландырылады және
жалпы-мемлекеттік кажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланылады. Мақсатты
салықтардың нысаналы арналымы болады. Мысалы: зейнетақы төлемдерін
қалыптастыру үшін пайдаланылатын әлеуметтік салықтар.
Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа салынатын салықтар
және тұтынуға салынатын салықтар болып ажыратылады. Табысқа салынатын
салықтар төлеушінің салық салынатын кез келген объектіден алған
табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын салықтар – бұл тауарлар мен
қызметтер көрсетуі тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар.
Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау тәсілдеріне
қарай салық алудың мынадай төрт әдісі қолданылады: кадастрлық, салық
төлеушінің мағлұмдамасы бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу, потенттік
негізде.
Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу объектінің
нақты табыстылығын есепке алмай, табыстылық нормасын көрсете отырып,
олардың тізімдемесі негізінде жүзеге асырылады.
Мағлұмдамада салық төлеушілер табыстың көлемі, қажетті жеңілдіктерді,
шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есептеп, төлейді. Олар
салықтардың түрлері бойынша салық мағлұмдамасын есепті салық кезеңіне
сәйкес тапсырып отырады. Мәселен, корпорациялық табыс салығын, жеке табыс
салығын, көлік құралдарына салынатын салықты және жер салығын төлеушілер
салық органдарына олар бойынша мағлұмдаманы есепті салық кезеңінен кейінгі
жылдың 31-наурызына дейін береді.
Жеке табыс салығы бойынша мағлұмдаманы мынадай салық төлеушілер: төлем
көзінен салық салынбайтын табыстары барлар;
Тұрғын үй салумен осындай құрылыс үшін құрылыс материалдарын сатып
алуды іске асырғандар;
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерден табыстар алынатын жеке
тұлғалар;
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлердегі шетел банкілеріндегі
шарттарда ақшасы бар жеке тұлғалар;
Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы
заңнамалық актілеріне сәйкес мағлұмдама беру жөнінде міндеттеме жүктелген
адмдар;
Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары, судьялар табыс етеді.
Әскерей қызметшілер мен ішкі істер органдарының қызметкерлері жеке
табыс салығы бойынша мағлұмдаманы уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген
тәртіппен ұсынады.
Салық төлеушіден салық мағлұмасын табыс етудің белгіленген мерзіміне
дейін жазбаша өтініш алған жағдайда уәкілетті мемлекет орган салық
мағлұмдамасын табыс ету мерзімін екі айдан аспайтын мерзімге ұзартуға
құқылы. Бірақ салық мағлұмдамасын тапсыру мерзімін өзгертпейді.
Үшінші әдіс бойынша салық төлеуші жұмыс істейтін ұйымның, мекеменің
бухгалтериясы одан салықты табыс алынған жерде есептеп, ұстайды.
Төртінші әдіспен салық кәсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлеріне
берілетін патент негізінде төленеді. Патент – арнаулы салық режимін қолдану
құқығын куәландыратын және салық сомасының бюджетке төленгендігін растайтын
құжат. Салықтық есептің екі әдісі қолданылады: кассалық және есептеу әдісі.
Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жұмысты орындау, қызмет
көрсету, мүлікті жөнелту мен кірістеу және ол бойынша жасалынған ақы төлеу
мезетінен бастап есепке алынады.
Есептеу әдісі бойынша табыстар мен шигерімдер ақы төлеудің уақытына
қарамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, тауарларды өткізу және кіріспе
алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап есепке алынады. Бұл әдіс салық
службалары үшін қолайлырақ және оны Қазақстанның барлық төлеушілері
қолдануға қабылданған. Төлеушілер үшін оның кемшілігі – салық төлеушілері
жеткізілім тіпті уақытында төленбеген жағдайда да аударылуы тиіс, бұл
айналым қаражаттарын оқшауландыруға ұрындырады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі салықтардың, алымдардың және
баждардың түрлерін, салық қатынастарын реттейтін құқықтық нормаларды және
салық службасының органдарын кіріптіреді.
Қазақстан Республикасындағы салықтардың салық сипатындағы алымдардың
тізбесін мыналарды кіріптіреді:
1. Салықтар:
- Корпорациялық табыс салығы.
- Жеке табыс салығы.
- Қосылған құнға салынатын салық.
- Акциздер.
- Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы
төлемдері.
- Экспортқа шығарылатын шикі мұнайға салынатын рента
салығы.
- Әлеуметтік салық.
- Жер салығы.
- Көлік құралдарына салынатын салық.
- Мұлікке салынатын салық.
- Қазақстан Республикасының жасалған келісім шарттары
бойынша өнімді бөлу жөніндегі үлесі.
2. Алымдар:
- Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын
алым.
- Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркеген үшін алынатын
алым.
- Жылжымайтын мүлікке құқтарды және олармен жасалған
мәселелерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
- Радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары
құрылғыларды мемлекеттік тіркеген үшін алым.
- Механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік
тіркеген үшін алым.
- Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді
мемлекеттік тіркеген үшін алым.
- Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркеген үшін алым.
- Дәрілік заттарды мемлекеттік тіркеген үшін алым.
- Автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы
арқылы жүру алымы.
- Акциондардан алынатын алым.
- Консулдық алым.
- Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін
лицензиялық алым.
- Телевизиялық және радиохабар үйымдарына радиожиілік
спектрін пайдалануға рұқсат бергені үшін алым.
3. Төлем ақылар:
- Жер участкелерін пайдаланғаны үшін төлем ақы.
- Жер бетіндеге көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін
төлем ақы.
- Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем ақы.
- Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлем ақы.
- Орманды пайдаланғаны үшін төлем ақы.
- Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін
төлем ақы.
- Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлем ақы.
- Кеме жұретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлем ақы.
- Сыртқы жарнаманы орналастыру үшін төлем ақы.
4. Мемлекеттік баж.
5. Кеден төлемдері:
- Кеден бажы.
- Кеден асымдары.
- Алдын ала шешім қабылдағаны үшін төлем ақы.
- Алымдар.
Салықтардың және бюджетке төленетін баскада міндетті төлемдердің сомасы
Қазақстан Республикасының бюджет кодексі мен тиісті қаржы жылына арналған
Республикалық бюджет туралы занда белгіленген тәртіппен тиісті бюджеттердің
кірісіне түседі.
Сөйтіп, Қазақстанның салық жүйесі салықтардың және басқа міндетті
төлемдердің түрлері бойынша тым сараланған. Салық қатынастарын реттеуші
құқықтың нормалар Қазақстан Республикасының салық кодексінде сараланған
және тиісті нұсқаулықтардан келтірілген. Салық службасы органдары уәкілетті
мемлекеттік орган мен салық органдарынан тұрады. Салық органдарына
областар, Астана және Алматы қалалары бойынша аймақаралық салық комитетері,
аудан аралық салық комитетері, аудандар, қалалар және қалалардағы аудандар
бойынша салық комитеттері, сонымен бірге қаржы полициясының бөлімшелері
жатады.
Салық қызметі органдары салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының толық және дер
кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің
салықтық міндеттемелерін орындауына салықтық балылауды жүзеге асырады.
Салық және салық салу ұғымдарын ажырата білген жөн:
бірінші жағдайда – бұл экономикалық және қаржы категориясы,
екіншісінде – экономикалық-құқықтық механизмді пайдалана отырып салық
төлемдерін өндіріп алу процесі.
Қазақстан Республикасының салық жүйесін құруда ең алғашқы тарихи құжат
болған жоғарыда көрсетілген заңның ел экономикасын реформалаудағы маңызы
мен олар орны ерекше. Дегенмен, өмірге келген әрбір жаңа құбылыста
кездесетін ерекшеліктермен қатаркемшіліктер де бұл заңда да тыс қалмаған
сияқты, яғни Қазақстан Республикасының алғаш құрылған салық жүйесінде бір
қатар шешуін таппаған мәселелер, кемшіліктер мен жетіспеушіліктер аз емес.
Салық жүйесінің бір орында, өзгеріссіз тұрып қалуы мүмкін емес. Ел
экономикасының дамуы, нарықтық қатынастарға көшу жолында қалыптасатын іс-
тәжірибелер экономикасы дамыған елдердің тәжірибесін талдап жинақтау
барысында, салық жүйесі де өзгеріп, дамып, бара-бара жақсара түстуі тиіс.
2 тарау. Батыс Қазақстан облысы бойынша салық департаментінің ұйымдық
– экономикалық сипаттамасы және қаржы жұмысы
2.1. Батыс Қазақстан облысы бойынша салық департаментінің даму тарихы
және ұйымдық сипаттамасы
Біздің аймақтың қаржы жүйесінің құрылымы 1917 жылы, яғни жинақ
кассалардың қол астына бағынған Қырғыз Қазынашылық мекемесі өз қызметін
бастаған кезде дүниеге келіп, іргетасын қалыптастырды. Мұнда ең алғашқы
Қазынашылық Мемлекеттік мекемеде 2 адамдық штат жұмыс істеді. Обылыстың
білім беру кеңесінің ұйымдастыруымен 1918 жылы аймақтың қаржы бөлімін құру
мақсатында Астрахан өлкесінен маман кадрлар алып келінді. Бұл қаржы
бөлімінің міндеттері жергілікті қаржы органдарын ұйымдастыру, мекемелердің
келген, шыққан сметалық есептерін тексеріп отыру, жалған ақша жасау
нарығының жолын кесу, салықтық түсімдердің дұрыс уақытында түсуін
қамтамасыз ету болып табылды. Осы жұмыстың нәтижесінде 1919 жылдың
желтоқсан айында ел қазынасы 1 142 777 рублмен толықты.
1917 жылы ақпан айының бастапқы кезеңінде Орал қаласында Ревкомның
функционалдық және қаржылық бөлімдері құрылды. Алғашқыда бөлімдер
обылыстық ревкомда жұмыс істесе, кейіннен Мембанк мекемесінде өз
қызметтерін жалғастырды. 1919 жылы 15 ақпанда облыстық қаржы бөлімінің
жарғысының негізі қаланып, Орал қазынашылық мекемесінде өндіріс
оперциялары ашыла бастады.
1919 жылдың наурыз айында қазынашылық мекемесі халық банкісінің
бөлімі ретінде біріктірілді.
1934 жылы мамырда облыс қаржы бөлімі Қазақ ССР Наркомфинаға
бағынды (Халық қаржы комитеті).
30 жылдың соңында Орал қалалық қаржы бөлімі мен 15 аудандық қаржы
бөлімдері және Ауылшаруашылық банкінің облыстық бөлімі, мемлекеттік
несие және еңбек жинақ касса басқармасы, Комбанктің облыстық бөлімі,
мемлекеттік сақтандыру басқармасынң облыстық бөлімі, 16 аудандық жинақ
кассасы, яғни 37 мемлекеттік мекеме мен онда жұмыс істейтін 851 адам
Наркомфинға бағынды.
ҰОС – да біздің аймақ қаржыгрлеріне оңай тиген жоқ. Себебі, облыс,
аудан қаржы бөлімдерінен өз еріктерімен сұранып, жүздеген қаржыгер
қызметкерлер соғыс даласына аттанды.
Қаржы жүйесінің дамуына тек соғыстан кейінгі жылдарда үлкен
салымдар салынды.
1985 жылы сәуір айында ел аумағында қайта құру процесі басталды.
Барлық қоғам, экономика, қаржы жүйесі бұл процестен шет қалмады. Осы
кездегі қаржы жүйесінің тапшылық соққысының ауыртпашылығы қаржы
жүйесіндегі қызметкерлерге түсті.
Қазақ ССР Министрлер Кеңесінің 16..03.1990 жыл жарғысы, Қаржы
министрінің 21.02.1990 жылғы бұйрығымен, 22.06.1990 жылғы облыстық қаржы
басқармасының бұйрықты қабылдауымен Батыс Қазақстан облысының Салық
комитеті құрылды.
Мемлекеттік салықтық инспекция Қазақ ССР – інің Қаржы Министрлігінің
жүйесінде құрылды.
1919 жылдың 9 мамыр айында Қазақ ССР Президентінің Қазақ ССр –
інің мемлекеттік салықтық жүйесін құру туралы жарлығына сәйкес бұл
жүйе жеке қаржы институты болып танылды. Оыған байланысты Салық
инспекциясы Қаржы министрлігі құрамынан толық шықты.
1996 жылы 14 қыркүйекте Қазақстан Республикасы Президентінің
жарлығы негізінде Мемлекеттік салық комитеті құрылды, облыстық
аймақтарда салық органдары басқарма, аудандар солардың бөлімдері болып
табылды.
1997 жылы 8 тамызда Қазақстан Республикасы Үкіметі жарғысына
байланысты Батыс Қазақстан облысының Салық комитеті басқармасы Батыс
Қазақтсан облысы бойынша Салық комитеті атауына ауыстырылды, әрі
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігіне бағынды.
1999 жылы 24 наурыз айында №5 бұйрыққа сәйкес Батыс Қазақстан
облысы бойынша Салық комитеті Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1998
жылы 20 қазан айында, 1999 жлы 25 ақпан айында шыққан жарғысына және
Кіріс министрлігінің 1999 жылы 19 наурыз айындағы бұйрығы бойынша
Орал қаласындағы Салық комитетінің барлық функциялары мен іс -
әрекеттері облыстық салық комитетіне берілді. Бүгінгі күнде қоғам –
кезеңінің реформалануы Қазақстан үшін үлкен сынақ, әрі жылдар бойы қаржы
жүйесінің дамып, сферасын кеңейтіп, жетістікке жетудегі алғы шарты
екенін мойындауымыз қажет. Бұл күнде экономикамызды тұрақты қылу үшін
күресуіміз қажет, әрі облыс қаржыгерлері осы мақсатқа бірігуі керек. Ол
үшін қаржылық жұмыс деңгейін күрт көтеруіміз керек.
2000 жылы 3 қазан айы Қазақстан Республикасы Үкіметінің ұсынған
Салық Кодексін Қазақстан Республикасының Парламентінің мақұлдауымен есте
қалды.
Салық Кодексінің қабылдануымен 4 түрлі түйінді мәселелер тобы
шешімін тапты:
– экономикалық (Кодекстің функционалдық атқарар механизмдері);
– заңи (Азаматтық Кодекстің заңдылық әрекеті);
– саяси (қоғамдағы әлеуметтік топтардың қызығушылығы);
– ұйымдастыру;
Салық Кодексіне берілген тапсырмалар:
– салық салмағын азайту;
– салық жүйесінің біртұтастылығы;
– салық салудағы әділеттілік;
– салық әкімшілігін дамыту;
Батыс Қазақстан облысы бойынша Салық комитеті өзінің 2001 жылы
он жылдық, 2006 жылы 15 жылдық мерейтойларын атап өтті.
Батыс Қазақстан облысы бойынша Салық комитетінің құрылымына 12
аудан кіреді, соның ішінде:
Ақжайық ауданы бойынша Салық комитеті;
Бөрлі ауданы бойынша Салық комитеті;
Жаңақала ауданы бойынша Салық комитеті;
Жәнібек ауданы бойынша Салық комитеті;
Зеленов ауданы бойынша Салық комитеті;
Қаратөбе ауданы бойынша Салық комитеті;
Сырым ауданы бойынша Салық комитеті;
Казталов ауданы бойынша Салық комитеті;
Тасқала ауданы бойынша Салық комитеті;
Теректі ауданы бойынша Салық комитеті;
Бөкейорда ауданы бойынша Салық комитеті;
Шынғырлау ауданы бойынша Салық комитеті;
Батыс Қазақстан облысы бойынша Салық комитеті 12 басқарма негізінде
құрылған.
2.2. Батыс Қазақстан облысы бойынша салық комитетінің бюджеттік
түсімдеріне қаржылық талдау
Мемлекеттің негізгі бюджеттік кіріс көзі – салық болып саналады.Әрі
бұл бұлжымас қағидалардың бірі десек қателеспейміз.Елдің атқарар
қызметтерінің барлық түйіндері жиналған салықтық түсімдер арқылы өз
шешімдерін табады.Қай ел болмасын бюджеттік жүйедегі кіріс көздерін
салықтық түсімдер арқылы қалыптастырып отырады.Себебі салық қаржының
бастапқы ктегориясы болып табылады.Салықтардың экономикалық мәні олардың
функциялар мен міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық
табыстың бір бөлігі болып табылады.Салықтық түсімдер өз іштерінен нақты
және жеке салықтардан түскен түсімдер және жанама салықтардан түскен
түсімдер болып бөлінеді. Енді жоғарыда аталған мәліметтерді өз
облысымызда,яғни Батыс Қазақстан облысы бойынша қаржылық зерттеу жұмыстарын
жүргізіп көрелік (кесте 1).
1 кесте
Батыс Қазақстан облысының бюджеттік түсімдері
мың тенге
Көрсеткіш 2005 жыл 2006 жыл Ауытқуы %
нақты нақты
1 2 3 4 5
Орал қаласы 756,9 9 523,5 10 999,0 +1 475,5
Бөрлі ауданы бойынша 390,1 4 706,5 5 016,2 +309,7
Ақжайық ауданы бойынша 23,3 331,4 391,9 +60,5
Жаңақала ауданы бойынша 183,4 2 651,5 2 873,8 +222,3
Жәнібек ауданы бойынша 30,0 441,9 1 567,57 1 125,67
Зеленов ауданы бойынша 46,7 707,1 783,8 +76,7
Қаратөбе ауданы бойынша 13,3 154,7 182,9 +28,2
Сырым ауданы бойынша 21,7 265,2 261,3 -3,9
Казталов ауданы бойынша 11,7 154,7 130,63 -24,07
Тасқала ауданы бойынша 111,7 2165,4 2873,8 +708,4
Теректі ауданы бойынша 40,0 486,1 574,8 +88,7
Бөкейорда ауданы бойынша 18,3 220,9 209,0 -11,9
Шынғырлау ауданы бойынша 20,0 287,3 261,3 -26
Барлық түсімдер 1 667,19 22096,2 26126,0 +4 029,80
Кесте мәліметтері көрсеткендей жалпы ҚҚС жинау облыс бойынша өсу
қарқынында екендігін көруге болады. Соңғы екі жылдағы күрт өсу облыс
кәсіпкерлеріне дағдарысқа байланысты мемлекет тарапынан әртүрлі қорлар
арқылы қаражатпен қолдау көрсеткенінен және Ақсайдағы шетел
кәсіпорындарының қызметінен түскен сомалар ірілігінен, сонымен қатар
қаламыздағы зауыттардың да іске белсене қосылғаны әсерін тигізіп отыр.
III тарау. Қосылған құнға салық салудың әрекет ету мәселелері және
жетілдіру жолдары
3.1. Қосылған құнға салық салуды ұйымдастыру және есептеп, төлеу
механизмі
Қосылған құн салығы тауарларды өндіру және олардың айналысы процесінде
қосылған, оларды өткізу бойынша салық салынатын айналым құнының бір бөлігін
бюджетке аударуды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар
импорты кезіндегі аударымды білдіреді. Салық салынатын айналым бойынша
бюджетке төленуге тиісті қосылған құн салығы сатылған тауарлар үшін
есептелген қосылған құн салығының сомасы мен алынған тауарлар үшін төленуге
тиісті қосылған құн салығының сомасы арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Жанама салықтар – жоғарыда атап өткеніміздей, бағаға немесе
тарифке үстеме түрінде белгіленген салықтар, олар салық төлеушілердің
табыстарын немесе мүлкіне тікелей байланысты емес. Оларды саналы пайдалану
баға белгілеу процесіне оңтайлы ықпал жасауы және тұтыну құрылымына әсер
етуі мүмкін. Бұдан басқа, салық төлеушілер үшін табыстарға тура салық
салудың өсуінен гөрі олардың шығыстарына салық салудың өсуі жақсырақ.
Сонымен бірге тұтынуға салынатын салықтар болып табылатын акциздерді,
сатудан алынатын салықты, қосылған құнға салынатын салықты пайдаланудың
көбірек артықшылығы болады, өйткені, олардан жалтарыну қиынырақ; олармен
экономикалық бұзушылық аз байланысты; олар еңбекке деген ынталандырмаларды
аз қысқартады; тапшылықтың жоқтығы жағдайында, ауыстырушы тауарға да
тапшылықтың жоқтығын қоса олар тұтынушыға таңдау құқығын сақтап қалады;
салықтардың жасырымдылығын қамтамасыз етеді және т.с.с.
Алайда тұтынуға салынатын салық өсуінің кемшіліктері де бар,бұл
кемшіліктерге олардың инфляциялық және регрессивтік сипатын жатқызуға
болады. Бірақ бұл салықтардың оң нәтижесі олардың теріс әсерін жауып
кетеді. Егер баға өсетін болса, сонымен бірге бюджет шығыстары да өсетін
болса, онда бұл салықтардан түсетін түсімдер бағаның өсуімен көбейетін
болады. Бұл әлуметтік бағрарламаларды іске асыруға қаражаттар алуға
мүмкіндік береді. Бюджет жүйесіне инфляцияға қарсы автоматты механизм
кіріктірілетін болады.
Салық салу жүйесінже ортақ заңдылықтың болатынын есте ұстау қажет:
экономиканың дағдарысы жағдайында, тұралаушылықта - өндірістегі, саудадағы
және экономиканың басқа секторларындағы тоқырауда – салық салуды тұтынысқа
объективті қайта бағдарлау болады. Осы кезде мемлекеттің шығыстары мұндау
жағдайда қысқармайды, тіпті кейде халықтың жұмыспен қамтылуының
төмендеуінің нәтижесінде оны әлеуметтік қолдауды кеңейту, экономиканың
құрылымын қайта құруға, оның тіршілікті қамтамасыз ететін салаларын
қолдауға жұмсалатын шығыстарды және басқа кезек күттірмейтін шығыстарды
арттыру қажеттілігінен көбиеді. Сондықтан салық ауыртпалығын көп
тұтынатындарға ауыстырудың қажеттігі пайда болады. Бөлгіштік процесстегі
белгілі бір теңестіруге жанама салықтардың өзіндік әлеуметтік бағыттылығы
осында көрінеді. Дүниежүзілік тәжірибе мұндай практиканы колдап отырады.
Жанама салықтардың ішіндегі ең маңыздысы 1992 жылы еңгізілген қосылған
құнға салынатын салық – болып табылады. Салық төлеуші мемлекетке оны төлеу
нәтижесінде шеккен шығысының орнын бағаны көтеру жолымен толықтырады және
салықты төлеуді сатып алушыға аударады.
Салық салу объектілері мыналар:
- салық салынатын айналым;
- салық салынатын импорт қосылған құн салығын салу
объектілері болып табылады.
Салық салу объектісі материалдық шығындарсыз өндірілген өнім болып
саналатын қосылған құн болып табылады: қосылған өнімге кешенді шығыстар,
мысалы, жанамаға жұмсалатын және басқа бірқатар шығындар кіріктірілуі
мүмкін.
Демек, бұл салықтың ерекшелігі – оның салық салынатын объектісі сатудан
түскен бүкіл түсім-ақша емес, тек салық салынатын айналым мен салық
салынатын импортты қамтитын қосылған құн болып табылатындығында. Қосылған
құн салығы дүние жүзінің 40-тан астам елдерінде, соның ішінде Еуропа
экономикалық одағының 17 елінде пайдаланылады. Бұл салықтың артықшылығы
мынада: біріншіден, ол жаңа құн жасалынған орын бойынша салық төлеушілердің
үлкен тобанан алынады; екіншіден, төлеушілер үшін де есептеудің
салыстырмалы қарапайымдылығымен ерекшеленеді және үшіншіден, бағалардың
өзгеруіне, төлеушінің қаржылық ахуалына, инфляция деңгейіне қарамастан
мемлекет бюджетінің кірістерін қалыптастырудың сенімді және тұрақты базасын
қамтамасыз етеді. Қосылған құн салық қазіргі кезде Қазақстан
Республикасының бюджет кірістерінің аса маңызды көздерінің бірі болып
саналады. Мемлекеттік бюджет кірістерінің жалпы сомасында бұл төлемнің үлес
салмағы 27,1% құрайды.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
Қазақстан Республикасының кодексі бойынша қосылған құнға салынатын салық
деп тауарларды өндіру және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды
өткізу бойынша салық салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке
аударуды, сандай-ақ Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты
кезіндегі аударымды айтады. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке
төленуге тиісті қосылған құн салық сатылған тауарлар үшін есептелген
қосылған құн салық сомасы мен алынған тауарлар үшін төленуге тиісті
қосылған құн салық сомасы арасындағы айырма ретінде анықталады. Заңнамаға
сәйкес салық салынатын айналым және салық салынатын импорт қосылған құн
салықтың салық салу объектілері болып есептеледі. Қосылған құн салықты
төлеушінің тауарларды өткізу бойынша жасаған айналым салық салынатын
айналым болып табылады, оған Салық кодексіне сәйкес қосылған құн салығынан
босатылған және өткізу Қазақстан Республикасы болып табылмайтын айналым
қосылмайды. Салық салынатын айналым мөлшері, оған қосылған құн салығын
қоспай, мәміле жасаған тараптар қолданатын бағалар мен тарифтерді негізге
ала отырып, өткізілетін тауарлар құны негізінде анықталады. Өткізілген
тауарлардың құны қандай бір өзгеріске түскен жағдайда, салық салынатын
айналым мөлшері тиісті түрде түзетіледі. Қазақстан Республикасының кеден
заңнамасына сәйкес мағлұмдамалануға тиісті, Қазақстан аумағына әкелінетін
немесе әкелінген тауарлар қосылғана құн салығынан босатылғандарын
қоспағанда салық салынатын импорт болып табылады. Салық салынатын импорт
мөлшеріне кеден заңнамасына сәйкес белгіленетін импорталатын тауардың
кедендік құны, сондай-ақ қосылған құнға салынатын салықты қоспағанда,
Қазақстан Республикасына тауарлар импорты кезіндегі салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер сомалары қосылады.
Тауарларға қатысты өткізу бойынша айналым:
- тауарға меншік құқығын беруді;
- тауарларды төлем мерзімін ұзарту шартыман тиеп жөнелтуді, мүлікті
қаржы лизингіне беруді;
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
I тарау. Салықтардың экономикалық мазмұны, кажеттілігі, қызметтері
және ұйымдастыру принциптері
1. . Салықтардың экономикалық мазмұны, қажеттілігі, қызметтері және
ұйымдастыру принциптері
2. . Қазақстан Республикасының салық жүйесі және қалыптасу мен даму
сатылары
II тарау. Батыс Қазақстан облысы бойынша салық департаментінің ұйымдық –
экономикалық сипаттамасы және қаржы жұмысы
2.1. Батыс Қазақстан облысы бойынша салық департаментінің даму тарихы және
ұйымдық сипаттамасы
2.2. Батыс Қазақстан облысы бойынша салық департаментінің бюджеттік
түсімдеріне қаржылық талдау
III тарау. Қосылған құнға салық салудың әрекет ету мәселелері және
жетілдіру жолдары
3.1. Қосылған құнға салық салуды ұйымдастыру және есептеп, төлеу
механизмі
2. Қосылған құнға салық салудың әрекет ету мәселелері және жетілдіру
жолдары
Қорытынды және ұсыныстар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Еліміздің қай уақытта да болсын қалыпты әлеуметтік-экономикалық
жағдайда өмір сүруін қамтамасыз ететін мемлекеттік әртүрлі мекемелер мен
мемлекет аппаратты ұстауға халықтың білімін, мәдениетін дамытуға
денсаулықтарына кепілдеме беруге тұрғындардың тыныштығын қамтымасыз ету
мақсатында қорғаныс күштерді ұстауға қажетті қаражаттың ең басты көзі болып
салық табылады. Салық – бұл мемлекеттің дамуының қай сатысында болса да
маңызды мәнге ие.
Қазіргі біздің мемлекетіміздің жағдайындағы әрекет етіп отырған салық
жүйесінің ішінде тікелей салытармен қатар жанама салықтардың рөлі бар.
Жанама салық мемлекеттік бюджетті толтырудың қайнар көзі болып табылады.
Жанама салықтарға қосылған құнға салық пен акциздер жатады. Соның
ішінде қосылған құнға салық басқа бірнеше мың жылдан бері өмір сүріп келе
жатырған салық түрлерінің ішіндегі ең жасы. Дегенмен мағынасы жағынан
басқаларына қарағанда ол осы аз уақыт ішінде кең мағынаға ие болды. Осы
жарты ғасыр ішінде ол жүзден астам елдердің салық жүйесінен өз орнын
тапты. Сондықтан да жанама салықтардың, соның ішінде қосылған құн салығының
салық жүйесіндегі орыны ерекшелігін ескере отырып дипломдық жұмыс тақырыбы
өзекті болып келеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты болып қосылған құнға салық салу мәселелерін
қарастыру және жетілдіру жолдарын ұсыну болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес мынадай міндеттер қойылады:
- жалпы салық жүйесіне түсінік беру;
- Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасуы және салық
салу жағдайын қарастыру;
- БҚО бойынша салық департаментіне ұйымдық-экономикалық сипаттама
беру;
- Салық департаменті қызметінің нәтижелеріне талдау жасау;
- қосылған құнға салықты есептеу, қолдану, төлеу тәртібін
қарастыру.
- қосылған құн салығының әрекет ету мәселелерін қарастырып,
жетілдіру жолдары бойынша ұсыныстар жасау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі болып Батыс Қазақстан облысы
бойынша салық департаменті табылады. Жұмысты орындау барысында салық
департаментінің соңғы үш жыл бойынша есебі және декларация мәліметтері,
ережесі, қолданылды.
Дипломдық жұмысты орындау барысында монографиялық талдау және
экономикалық-математикалық салыстыру, айырмашылық табу, әдістерінің кейбір
жақтары қолданып отыр.
I тарау. Салықтардың экономикалық мазмұны, қажеттілігі, қызметтері және
ұйымдастыру принциптері
1. Салықтардың экономикалық мазмұны, қажеттілігі,
қызметтері және ұйымдастыру принциптері
Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет бір жақты тәртіппен
заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке
төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функцияларымен міндеттерін
жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып
табылатындығына.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп,
дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық
нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері тен
сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына
әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен,
жаңаруымен қабаттаса жүреді. Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-
экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет
кірістерінің негізгі көзі – ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық
құралы, мемлекеттің кірістері және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың
шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны
нақты түрде көрінеді, ал салақтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың
тұрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен
және функциаларымен айқындалады. Белгілі философ Фрэнсис Бэкон салықтарды
төлеу әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, – деп жазылған.
Салықтарда ежелден салық жүктемесін бөлудің екі қағидаты қалыптасқан:
1) пайда (алынған игіліктер) қағидаты,
2) қайыр көрсету (төлем қабілеттілігі) қағидаты.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салудың
қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың
өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды
Салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын бұрын А.Смит
ұсынған еді. Олар мынаған саяды:
- Салық салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс
(әділеттілік қағидаты)
- Салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл анықталуы
керек (анықтылық қағидаты)
- Әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және әдіспен
алынуы тиіс (қолайлылық қағидаты)
- Салықты алудыңшығындары өте аз болуы тиіс (үнем қағидаты)
Бұл қағидаттарды пайдалану салық салуда зорлық-зомбылықты жоқ етті, бұл
процеске реттемелеуді енгізді және А.Смитке салықтар – оны төлейтіндерге
құлшылықтың нышаны есмес, бостандықтың нышаны деп қорытынды жасауға
мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі даму барысында қағидаттардың
тұжырымдамалары дәлелденді, толықтырылды.
Салық салудың қазіргі қағидаттары мынаған саяды:
1. Салық салудағы әділдік қағидаты екі аспектіде қарастырылады:
а) деңгейлес теңдікке жету - салық төлеушілердің табыстарына тең жағдайда
біркелкі салық салынады;
ә) сатылас теңдікті сақтау – жеке тұлғалардың табыстарына салық салу
табыстардың бар бөлігін қайта бөлу үшін прогрессивті шәкіл бойынша
сараланған мөлшерлемелерді қолдана отырып жүргізілуі тиіс.
2. Қарапайымдылық қағидаты. Салық механизмі салық төлеушіге түсінікті болуы
тиіс, ол рабайсыз әрі күрделі болмауы керек.
3. Салықтардың анықтығы – алдын ала белгіленген шарттар мен талаптардың
мызғымас теңдігі елдің барлық аумағында және барлық шаруашылық жүргізуші
субъектілер үшін түсіндіру мен қолданудың біркелкілігі.
4. Жеңілдіктердің ең аз саны. Жеңілдіктер құндық үйлесімдерді бұрмалайды
және салық салу субъектілерін тең емес жағдайларға әдейі қояды.
5. Салық салудың экономикалық бейтараптығы. Салықтар экономиканың жұмыс
істеуін жақсартуға және инвестициялардың өсуіне кедергі жасамауы тиіс.
6. Экономикалық қатынастар бойынша осы елдің басқа әріптес елдермен
салықтардың негізгі түрлері бойынша салық мөлшерлемелерінің салыстырмалығы.
Қазқстанның Салық Заңнамасында сонымен бірге салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың
айқындылығы, әділдігі, салық жұйесінің біртұтастығы және салық заңнамасының
жариялылығы қағидаттары негізделеді.
Салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес салықтық міндеттемелерін толық
төлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті.
Салықтар және бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдер айқын болуға
тиіс. Салық салудың айқындығы салық төлеушінің салықтық міндеттемелері
туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін
салық заңнамасында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке
сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тиым салынады.
Қазқстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге
қатысты бірыңғай болып табылады.
Салық салу мәселелері реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми
баслымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады. Осысымен
салықтың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті органдар белгілейтін түрлі
міндетті, мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы болады.
Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын
функцияларда толық ашыла түседі. Жалпы қаржы категориясы тұрғысынан
салықтар қосалқы категория болып табылатындығын есте ұстаған жөн, сондықтан
қаржыға қатысты салықтардын функцияларын қаржың бөлгіштік функциясының
құрамдас қосалқы функциясы ретінде қарстырылған жөн.
Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты
негізгі үш функция орындалады. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының
ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.
Фискалдық қызметі – барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды
жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болат. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына
қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың
нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі,
жеңілдіктер мен шигерімлер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал
етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъеектілер табысының бір бөлігі
мемлекеттің қарамағына өтеді. Мемлекет салық саясатын – салық саласындағы
шаралар жүйесін қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық
және басқа мақсаттар мен міндеттеріне қарай әзірленген әкономикалық
саясатқа сәйкес жүргізеді.
Салық қызметтері салықтың барын айқандайды, олардың қасиеттерін
сипаттайтын әдістер болып табылады. Салық қызметтері мемлекеттік табысты
бөлу және қайта бөлу инструменті ретінде олардың қоғамдық тапсырмаларды
қалай жүзеге асырып жатырғанын бейнелейді.
Салықтың бас қызметін қызметін қарастырады: фискалдық, бөлу, реттеу,
бақылау және ынталандырушы.
Бөлу қызметі – бөлу бойынша қатынастардың ерекше орталықтандырылған
инструменті ретінде болуын бейнелейді. Бөлу қызметі басқаша әлеуметтік деп
аталады, себебі ол қоғамдық табыстарды нәтижесінде қоғамның әлеуметтік
тұрақтылығына кепілдікті қамтамасыз ететін әртүрлі санаттар, яғни жағдайы
жақсы және төмен азаматтар арасында әділ бөліп таратады. Әлеуметтік
функцияны жеке бөлек тауарларға, бәрінен бұрын қымбат тауарлардан ұсталатын
акциз атқарады. Мемлекеттің бюджеттің табысының қалыптасуы мемлекеттің өзін
ірі экономикалық субъектіге айналдырады.
Бақылау қызметі – бұл мемлекет салық арқылы заңды және жеке тұлғалардың
қаржылық-шаруашылық іс-әрекетін бақылап отырады, бір уақытта табыстың түсу
көздері мен қаражаттарды шығындау бағыттарын бақылайды. Нәтижесінде бақылау
қызметі мемлекеттің конституциалық қызметін орындауға жеткілікті бюджетке
ең төменгі түсімді қамтамасыз етеді.
Салық салуды ұйымдастыру салық қатынастары нысандарының элементтерін,
яғни салық түрлерінің нақты атауларын, сондай-ақ оларды қолданудың тәртібі
мен әдістерен, іс-қимылының тәсілдерін кіріктіретін сауда механизмін құруға
және оның жұмыс істеуіне саяды.
Қазақстан Республикасының қазіргі салық жұйесі салықтарды құру мен
алудың нақтылы әдістерін анықтайды, салықтың тиісті элементтері арқылы
салық салудың тәртібін белгілейді.
Негізгі салық элементтеріне мыналар, жатады: салық субъектісі, салық
салынушы, объектісі, салық базасы, салық салудың өлшемі, салық
мөлшерлемесі, үлес, салықпұл, салық жеңілдіктері, салық төлеудің мерзімі
мен тәртібі, салық төлеушілер мен салық органдарының міндеттіліктері мен
құқықтары, салықтарды төлеуді бақылау, салық заңнамасын бұзғаны үшін
санкциялар және басқалары.
1-сызба
Салық механизмінің элементтері
Салық субъектісі немесе салық төлеуші. Ол – салықты және бюджетке басқа
төлемдерді төлеуші тұлға, алайда нарық механизмі арқылы салық ауыртпалығы
басқа тұлғаға – салық санынушыға аударылуы мүмкін.
Салық салынушылар – нақты салық ауыртпалығы түсетін жеке тұлғалар,
түпкілікті салық төлеушілер, яғни мемлекет азаматтары .
Салық объектісі. Мүлік пен іс-әрекеттер салық объектілері және салық
салуға байланысты салық төлеушінің салықтық міндеттемесі туындайды.
Субъект базасы. Салық базасы – салық салу объектісі мен салық салуға
байланысты объектінің құндық, заттай немесе өзге де сипаттамалары, олардың
негізінде бюджетке төленуге тиіс салықтар және басқа да міндетті
төлемдердің сомасы анықталады.
Салық негізгі базасы мыналар болып табылады:
- табысқа салынатын салық. Бұған корпорациялық табыс салығы мен жеке
табыс салығы жатады;
- тауарлар салынатын салықтар. Олар қосылған құнға салынатын
салықтарды, кеден баждарын кірістіреді;
- капиталға салынатын салық. Оған жер салығы, мүлікке салынатын
салық және басқалары жатады;
Салық өлшемі - есеп-қисап үшін белгіленген салық объектісін өлшеу
бірлігі (тг, табыс, айналым т. б., жердің 1 гектары, тауарды өлшеу бірлігі
және басқалар).
Салық мөлшерлемесі. Салық мөлшерлемесі салық базасының өлшем бірлігін
салық есептеулерінің шамасын білдіреді. Ол салық базасының өлшем бірлігіне
пайызбен немесе абсолюттік сомамен белгіленеді.
Салық салу практикасында мөлшерлемелердің мынадай түрлерін ажератады:
- тұрақты салық мөлшерлемесі. Олар табыс көзіне қарамастан
салық салу білігіне абсолюттік сомада белгілінеді;
- үйлесімді салық мөлшерлемесі. Олар салық объектісіне бірдей
пайыздық қатынаста іс-әрекет етеді;
- прогресивті салық мөлшерлемесі. Бұл жағдайда прогресивті
салық мөлшерлемесі табыстың артуына қарай өсіп отырады.
Нәтижесінде салық төлеуші салықтың үлкен абсолюттік сомасын
ғана емес, сонымен бірге оның үлесін де төлейді. Прогресивті
мөлшерлемелер ең алдымен табысы көп тұлғаларға ауыртпалық
түсіреді;
- регрессивті салық мөлшерлемесі. Олар табыстың өсуіне қарай
төмендейді және табысы көп тұлғаларға тиімді болып келеді, ал
табысы аз адамдардың иығана ауыртпалық түсіреді.
Салық кезеңі. Жекелеген салықтар мен басқа да міндетті төлемдерге
қатысты белгіленген уақыт кезеңі салық кезеңі деп түсініледі, ол аяқталған
соң салық базасы анықталады және бюджетке төленуге тиісті салықтар мен
басқа да міндетті төлемдердің сомасы есептеледі.
Салықпұл – субъектінің бір объектіден төлейтін салық сомасы.
Салық жеңілдіктері – заңнамаға сәйкес төлеушілерді салықтан толық
немесе ішінара босату. Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады:
- салық салынбайтын минимум – салық салудан толық босатылатын
салық объектісінің ең аз бөлігі;
- табыстың есептелген сомасынан шегерілетін шегерімдер
(асыраудағы жандарға, мүгедектерге – халықтан алынатын табыс
салығы бойынша; және т.б.);
- салық салынатын табыстың құрамына кіріктірілмейтін сома
(мысалы, босату кезіндегі ұйғарымды жәрдемақы, халықтан
алынатын табыс салығы бойынша өтемақы төлемдерінің сомасы);
- салық салудың жеке субъектілері мен төлеушілердің санаттары
үшін салық мөлшерлемесін төмендету.
Салық жеңілдіктеріне сонымен бірге төлеу мерзімін ұзарту және салық
бойынша бересіні есептеп шығару да жатады.
Жеңілдік кезеңі – салықтар бойынша заңмен белгіленген жеңілдіктердің іс-
әрекет ететін уақыты.
Салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттіліктері –
билік пен басқару органдарының салық заңнамасымен реттеледі.
Салықтық бақылау – салық службасы органдарының салық заңнамасының
орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының
толық және уақтылы аударылуын бақылауы.
Салықтық бақылау мынадай нысандарда жүзеге асырылады:
- салық төлеушілерді тіркеу есебі;
- салық салу объектілері мен салық салумен байланысты
объектілерді есепке алу;
- бюджетке түсетін түсімдерді есепке алу;
- қосылған құнға салынатын салықты төлеушілерді есепке алу;
- салық тексерістері;
- коммерциялық бақылау;
- салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметінің мониторингі;
- фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану
ережелері;
- акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және
акциздік постыларды белгілеу;
- мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, бағалау
және сату тәртібін сақтауды тексеру;
- уәкілетті органдарға бақылау жасау.
Кедендік бақылау комитеті өз құзыры шегінде Қазақстан Республикасының
кеден шекарасы арқылы тауарлардың өтуімен байланысты төленуге тиіс
салықтарды және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді өндіріп алу
жөніндегі салықтық бақылауды Салық кодекісіне және кеден заңнамасына сәйкес
жүзеге асырады.
Салық құпиясын салық төлеуші және оның қаржы-шаруашылық қызметі туралы
салық службасы органдары алған кез келген мәліметтер құрайды.
Салық заңнамасын бұзған салық төлеушілерге олардың жасырған сомасын,
төмендеткен табыстарын төлеттіріп алу, бұзу ауыртпалығына қарай үлестік
немесе еселенген көлемде айыппұлдар, бюджетке төленетін төлемдер мерзімін
өткізіп алғаны үшін өсімдер түрінде санкциялар қолданылады.
2. Қазақстан Республикасының салық жүйесі және қалыптасу мен даму
сатылары
Алғашқы феодалдық қауымдастықта сыртқы ортаның қатал жағдайына амалсыз
бейімделу сыртқы жаулардан қорғанудың ұйымдық мұқтаждығын аштық болған
жағдайда азық-түліктің қоғамдық запасын сақтауды қамтамасыз ету
мақсаттарында адамдарды басқарудың ұйымдық формасының пайда болуына
әкеледі. Әрине осы органдарда қызмет ететін адамдар белгілі бір қызмет
түрін көрсеткендері үшін қоғамнан ақы төлеуді талап етті. Оларды ұстау
бойынша барлық шығындар салықтың ағашқы түрлерін көрсетті.
Осылайша салықтардың пайда болуының алғашқы себептері – ол қоғамның осы
және басқа да мүдделерін қанағаттандырудың ұйымдық мұқтаждығы болды.
Салықтың осындай түрлері көптеген уақыт бойына өмір сүріп келді немесе
қолданылып келді.
Салық ұғымынмен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің,
салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін
құрайды.
1991 жылға дейін,яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы
бысқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге
сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті.
Бюджеттің басты кіріс көздерінің бірі болған айналым салығы тіркелген
бөлшек сауда және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға және мемлекеттік
реттеп отыруға бағытталған болатын. Қазақстан егемендікке ие болғаннан
кейін 1991-1995 жылдары қабылдаған бірқатар заңдарға сәйкес республикада
жаңа салық жүйесі қалыптасты.
1991 жылы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде тұңғыш салық
жүйесі арқылы істей бастады. Ол Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі
туралы заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың қағидаттарын,
салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген
алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардын
бірінен бастап 13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен
алымдар енгізілді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық
реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық
жүйесі мен салық заңнамасы бірте-бірте халықаралық салық салу қағидаттарына
сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер туралы 1995 жылғы сәуірдің 24-інде Қазақстан
Республикасы Президенттің заң күші бар жарлығы шықты. Енді бұрынғы 24
салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны небары 11 болып
қалды. Қазақстан Республикасы Президентінің бұл жарлығы Қазақстан
Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сындағы 440-1 заңына сәйкес заң
мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент жарлықтарымен және
Қазақстан Республикасының заңдарымен бұл заңға өзгерістер мен толықтырулар
енгізілді. Әсіресе, 2009 жылы әрекет ете бастаған жаңа Салық кодексінде
көптеген өзгерістер бар.
Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық
жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық жүйелерінің әжептәуір
күрделі үлгілері болуы мүмкін.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әртүрлі
қағидаттар бойынша жіктеледі:
- Салық салу объектілері бойынша;
- Салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік
жасайтын органға қарай;
- Пайдалану тәртібі бойынша;
Объектінің экономикалық белгісі бойынша.
Салықтарды салу объектісі бойынша олар тура және жанама салықтар болып
бөлінеді.
Тура салықтар – салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей төленген
салықтар. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі. Нақты
салықтар салық төлеушілердің мүлкінің кейбір түрлеріне (үй, жер, кәсіп,
ақшалай капитал және т. с. с.) салынады. Жеке тура салықтар – бүл жеке
адамдар заңды үйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын салықтар. Нақты
салықтардан айырмашылығы жеке салық салу әрбір салық төлеушінің жеке табысы
мен мүлкен де, оның қаржы жағдайын да ескереді.
Жанама салықтар – бағаға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген
салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар.
Жанама салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Жанама
салықтарға сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де
жатады.
Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін білдіреді.
Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына (немесе қызметінің
тарифіне) қосылатындығанды, кірістірілетіндігінде. Бұл жағдайда салықты
тауардың нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет арасында
тікелей байланыс болмайды.
Салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай орталық және
жергілікті салқтарды ажыратады.
Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және мақсатты болып
бөлінеді.
Жалпы салықтар тиісті деңгейлердің бюджеттеріне шоғырландырылады және
жалпы-мемлекеттік кажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланылады. Мақсатты
салықтардың нысаналы арналымы болады. Мысалы: зейнетақы төлемдерін
қалыптастыру үшін пайдаланылатын әлеуметтік салықтар.
Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа салынатын салықтар
және тұтынуға салынатын салықтар болып ажыратылады. Табысқа салынатын
салықтар төлеушінің салық салынатын кез келген объектіден алған
табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын салықтар – бұл тауарлар мен
қызметтер көрсетуі тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар.
Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау тәсілдеріне
қарай салық алудың мынадай төрт әдісі қолданылады: кадастрлық, салық
төлеушінің мағлұмдамасы бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу, потенттік
негізде.
Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу объектінің
нақты табыстылығын есепке алмай, табыстылық нормасын көрсете отырып,
олардың тізімдемесі негізінде жүзеге асырылады.
Мағлұмдамада салық төлеушілер табыстың көлемі, қажетті жеңілдіктерді,
шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есептеп, төлейді. Олар
салықтардың түрлері бойынша салық мағлұмдамасын есепті салық кезеңіне
сәйкес тапсырып отырады. Мәселен, корпорациялық табыс салығын, жеке табыс
салығын, көлік құралдарына салынатын салықты және жер салығын төлеушілер
салық органдарына олар бойынша мағлұмдаманы есепті салық кезеңінен кейінгі
жылдың 31-наурызына дейін береді.
Жеке табыс салығы бойынша мағлұмдаманы мынадай салық төлеушілер: төлем
көзінен салық салынбайтын табыстары барлар;
Тұрғын үй салумен осындай құрылыс үшін құрылыс материалдарын сатып
алуды іске асырғандар;
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерден табыстар алынатын жеке
тұлғалар;
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлердегі шетел банкілеріндегі
шарттарда ақшасы бар жеке тұлғалар;
Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы
заңнамалық актілеріне сәйкес мағлұмдама беру жөнінде міндеттеме жүктелген
адмдар;
Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары, судьялар табыс етеді.
Әскерей қызметшілер мен ішкі істер органдарының қызметкерлері жеке
табыс салығы бойынша мағлұмдаманы уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген
тәртіппен ұсынады.
Салық төлеушіден салық мағлұмасын табыс етудің белгіленген мерзіміне
дейін жазбаша өтініш алған жағдайда уәкілетті мемлекет орган салық
мағлұмдамасын табыс ету мерзімін екі айдан аспайтын мерзімге ұзартуға
құқылы. Бірақ салық мағлұмдамасын тапсыру мерзімін өзгертпейді.
Үшінші әдіс бойынша салық төлеуші жұмыс істейтін ұйымның, мекеменің
бухгалтериясы одан салықты табыс алынған жерде есептеп, ұстайды.
Төртінші әдіспен салық кәсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлеріне
берілетін патент негізінде төленеді. Патент – арнаулы салық режимін қолдану
құқығын куәландыратын және салық сомасының бюджетке төленгендігін растайтын
құжат. Салықтық есептің екі әдісі қолданылады: кассалық және есептеу әдісі.
Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жұмысты орындау, қызмет
көрсету, мүлікті жөнелту мен кірістеу және ол бойынша жасалынған ақы төлеу
мезетінен бастап есепке алынады.
Есептеу әдісі бойынша табыстар мен шигерімдер ақы төлеудің уақытына
қарамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, тауарларды өткізу және кіріспе
алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап есепке алынады. Бұл әдіс салық
службалары үшін қолайлырақ және оны Қазақстанның барлық төлеушілері
қолдануға қабылданған. Төлеушілер үшін оның кемшілігі – салық төлеушілері
жеткізілім тіпті уақытында төленбеген жағдайда да аударылуы тиіс, бұл
айналым қаражаттарын оқшауландыруға ұрындырады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі салықтардың, алымдардың және
баждардың түрлерін, салық қатынастарын реттейтін құқықтық нормаларды және
салық службасының органдарын кіріптіреді.
Қазақстан Республикасындағы салықтардың салық сипатындағы алымдардың
тізбесін мыналарды кіріптіреді:
1. Салықтар:
- Корпорациялық табыс салығы.
- Жеке табыс салығы.
- Қосылған құнға салынатын салық.
- Акциздер.
- Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы
төлемдері.
- Экспортқа шығарылатын шикі мұнайға салынатын рента
салығы.
- Әлеуметтік салық.
- Жер салығы.
- Көлік құралдарына салынатын салық.
- Мұлікке салынатын салық.
- Қазақстан Республикасының жасалған келісім шарттары
бойынша өнімді бөлу жөніндегі үлесі.
2. Алымдар:
- Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын
алым.
- Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркеген үшін алынатын
алым.
- Жылжымайтын мүлікке құқтарды және олармен жасалған
мәселелерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
- Радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары
құрылғыларды мемлекеттік тіркеген үшін алым.
- Механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік
тіркеген үшін алым.
- Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді
мемлекеттік тіркеген үшін алым.
- Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркеген үшін алым.
- Дәрілік заттарды мемлекеттік тіркеген үшін алым.
- Автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы
арқылы жүру алымы.
- Акциондардан алынатын алым.
- Консулдық алым.
- Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін
лицензиялық алым.
- Телевизиялық және радиохабар үйымдарына радиожиілік
спектрін пайдалануға рұқсат бергені үшін алым.
3. Төлем ақылар:
- Жер участкелерін пайдаланғаны үшін төлем ақы.
- Жер бетіндеге көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін
төлем ақы.
- Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем ақы.
- Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлем ақы.
- Орманды пайдаланғаны үшін төлем ақы.
- Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін
төлем ақы.
- Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлем ақы.
- Кеме жұретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлем ақы.
- Сыртқы жарнаманы орналастыру үшін төлем ақы.
4. Мемлекеттік баж.
5. Кеден төлемдері:
- Кеден бажы.
- Кеден асымдары.
- Алдын ала шешім қабылдағаны үшін төлем ақы.
- Алымдар.
Салықтардың және бюджетке төленетін баскада міндетті төлемдердің сомасы
Қазақстан Республикасының бюджет кодексі мен тиісті қаржы жылына арналған
Республикалық бюджет туралы занда белгіленген тәртіппен тиісті бюджеттердің
кірісіне түседі.
Сөйтіп, Қазақстанның салық жүйесі салықтардың және басқа міндетті
төлемдердің түрлері бойынша тым сараланған. Салық қатынастарын реттеуші
құқықтың нормалар Қазақстан Республикасының салық кодексінде сараланған
және тиісті нұсқаулықтардан келтірілген. Салық службасы органдары уәкілетті
мемлекеттік орган мен салық органдарынан тұрады. Салық органдарына
областар, Астана және Алматы қалалары бойынша аймақаралық салық комитетері,
аудан аралық салық комитетері, аудандар, қалалар және қалалардағы аудандар
бойынша салық комитеттері, сонымен бірге қаржы полициясының бөлімшелері
жатады.
Салық қызметі органдары салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының толық және дер
кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің
салықтық міндеттемелерін орындауына салықтық балылауды жүзеге асырады.
Салық және салық салу ұғымдарын ажырата білген жөн:
бірінші жағдайда – бұл экономикалық және қаржы категориясы,
екіншісінде – экономикалық-құқықтық механизмді пайдалана отырып салық
төлемдерін өндіріп алу процесі.
Қазақстан Республикасының салық жүйесін құруда ең алғашқы тарихи құжат
болған жоғарыда көрсетілген заңның ел экономикасын реформалаудағы маңызы
мен олар орны ерекше. Дегенмен, өмірге келген әрбір жаңа құбылыста
кездесетін ерекшеліктермен қатаркемшіліктер де бұл заңда да тыс қалмаған
сияқты, яғни Қазақстан Республикасының алғаш құрылған салық жүйесінде бір
қатар шешуін таппаған мәселелер, кемшіліктер мен жетіспеушіліктер аз емес.
Салық жүйесінің бір орында, өзгеріссіз тұрып қалуы мүмкін емес. Ел
экономикасының дамуы, нарықтық қатынастарға көшу жолында қалыптасатын іс-
тәжірибелер экономикасы дамыған елдердің тәжірибесін талдап жинақтау
барысында, салық жүйесі де өзгеріп, дамып, бара-бара жақсара түстуі тиіс.
2 тарау. Батыс Қазақстан облысы бойынша салық департаментінің ұйымдық
– экономикалық сипаттамасы және қаржы жұмысы
2.1. Батыс Қазақстан облысы бойынша салық департаментінің даму тарихы
және ұйымдық сипаттамасы
Біздің аймақтың қаржы жүйесінің құрылымы 1917 жылы, яғни жинақ
кассалардың қол астына бағынған Қырғыз Қазынашылық мекемесі өз қызметін
бастаған кезде дүниеге келіп, іргетасын қалыптастырды. Мұнда ең алғашқы
Қазынашылық Мемлекеттік мекемеде 2 адамдық штат жұмыс істеді. Обылыстың
білім беру кеңесінің ұйымдастыруымен 1918 жылы аймақтың қаржы бөлімін құру
мақсатында Астрахан өлкесінен маман кадрлар алып келінді. Бұл қаржы
бөлімінің міндеттері жергілікті қаржы органдарын ұйымдастыру, мекемелердің
келген, шыққан сметалық есептерін тексеріп отыру, жалған ақша жасау
нарығының жолын кесу, салықтық түсімдердің дұрыс уақытында түсуін
қамтамасыз ету болып табылды. Осы жұмыстың нәтижесінде 1919 жылдың
желтоқсан айында ел қазынасы 1 142 777 рублмен толықты.
1917 жылы ақпан айының бастапқы кезеңінде Орал қаласында Ревкомның
функционалдық және қаржылық бөлімдері құрылды. Алғашқыда бөлімдер
обылыстық ревкомда жұмыс істесе, кейіннен Мембанк мекемесінде өз
қызметтерін жалғастырды. 1919 жылы 15 ақпанда облыстық қаржы бөлімінің
жарғысының негізі қаланып, Орал қазынашылық мекемесінде өндіріс
оперциялары ашыла бастады.
1919 жылдың наурыз айында қазынашылық мекемесі халық банкісінің
бөлімі ретінде біріктірілді.
1934 жылы мамырда облыс қаржы бөлімі Қазақ ССР Наркомфинаға
бағынды (Халық қаржы комитеті).
30 жылдың соңында Орал қалалық қаржы бөлімі мен 15 аудандық қаржы
бөлімдері және Ауылшаруашылық банкінің облыстық бөлімі, мемлекеттік
несие және еңбек жинақ касса басқармасы, Комбанктің облыстық бөлімі,
мемлекеттік сақтандыру басқармасынң облыстық бөлімі, 16 аудандық жинақ
кассасы, яғни 37 мемлекеттік мекеме мен онда жұмыс істейтін 851 адам
Наркомфинға бағынды.
ҰОС – да біздің аймақ қаржыгрлеріне оңай тиген жоқ. Себебі, облыс,
аудан қаржы бөлімдерінен өз еріктерімен сұранып, жүздеген қаржыгер
қызметкерлер соғыс даласына аттанды.
Қаржы жүйесінің дамуына тек соғыстан кейінгі жылдарда үлкен
салымдар салынды.
1985 жылы сәуір айында ел аумағында қайта құру процесі басталды.
Барлық қоғам, экономика, қаржы жүйесі бұл процестен шет қалмады. Осы
кездегі қаржы жүйесінің тапшылық соққысының ауыртпашылығы қаржы
жүйесіндегі қызметкерлерге түсті.
Қазақ ССР Министрлер Кеңесінің 16..03.1990 жыл жарғысы, Қаржы
министрінің 21.02.1990 жылғы бұйрығымен, 22.06.1990 жылғы облыстық қаржы
басқармасының бұйрықты қабылдауымен Батыс Қазақстан облысының Салық
комитеті құрылды.
Мемлекеттік салықтық инспекция Қазақ ССР – інің Қаржы Министрлігінің
жүйесінде құрылды.
1919 жылдың 9 мамыр айында Қазақ ССР Президентінің Қазақ ССр –
інің мемлекеттік салықтық жүйесін құру туралы жарлығына сәйкес бұл
жүйе жеке қаржы институты болып танылды. Оыған байланысты Салық
инспекциясы Қаржы министрлігі құрамынан толық шықты.
1996 жылы 14 қыркүйекте Қазақстан Республикасы Президентінің
жарлығы негізінде Мемлекеттік салық комитеті құрылды, облыстық
аймақтарда салық органдары басқарма, аудандар солардың бөлімдері болып
табылды.
1997 жылы 8 тамызда Қазақстан Республикасы Үкіметі жарғысына
байланысты Батыс Қазақстан облысының Салық комитеті басқармасы Батыс
Қазақтсан облысы бойынша Салық комитеті атауына ауыстырылды, әрі
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігіне бағынды.
1999 жылы 24 наурыз айында №5 бұйрыққа сәйкес Батыс Қазақстан
облысы бойынша Салық комитеті Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1998
жылы 20 қазан айында, 1999 жлы 25 ақпан айында шыққан жарғысына және
Кіріс министрлігінің 1999 жылы 19 наурыз айындағы бұйрығы бойынша
Орал қаласындағы Салық комитетінің барлық функциялары мен іс -
әрекеттері облыстық салық комитетіне берілді. Бүгінгі күнде қоғам –
кезеңінің реформалануы Қазақстан үшін үлкен сынақ, әрі жылдар бойы қаржы
жүйесінің дамып, сферасын кеңейтіп, жетістікке жетудегі алғы шарты
екенін мойындауымыз қажет. Бұл күнде экономикамызды тұрақты қылу үшін
күресуіміз қажет, әрі облыс қаржыгерлері осы мақсатқа бірігуі керек. Ол
үшін қаржылық жұмыс деңгейін күрт көтеруіміз керек.
2000 жылы 3 қазан айы Қазақстан Республикасы Үкіметінің ұсынған
Салық Кодексін Қазақстан Республикасының Парламентінің мақұлдауымен есте
қалды.
Салық Кодексінің қабылдануымен 4 түрлі түйінді мәселелер тобы
шешімін тапты:
– экономикалық (Кодекстің функционалдық атқарар механизмдері);
– заңи (Азаматтық Кодекстің заңдылық әрекеті);
– саяси (қоғамдағы әлеуметтік топтардың қызығушылығы);
– ұйымдастыру;
Салық Кодексіне берілген тапсырмалар:
– салық салмағын азайту;
– салық жүйесінің біртұтастылығы;
– салық салудағы әділеттілік;
– салық әкімшілігін дамыту;
Батыс Қазақстан облысы бойынша Салық комитеті өзінің 2001 жылы
он жылдық, 2006 жылы 15 жылдық мерейтойларын атап өтті.
Батыс Қазақстан облысы бойынша Салық комитетінің құрылымына 12
аудан кіреді, соның ішінде:
Ақжайық ауданы бойынша Салық комитеті;
Бөрлі ауданы бойынша Салық комитеті;
Жаңақала ауданы бойынша Салық комитеті;
Жәнібек ауданы бойынша Салық комитеті;
Зеленов ауданы бойынша Салық комитеті;
Қаратөбе ауданы бойынша Салық комитеті;
Сырым ауданы бойынша Салық комитеті;
Казталов ауданы бойынша Салық комитеті;
Тасқала ауданы бойынша Салық комитеті;
Теректі ауданы бойынша Салық комитеті;
Бөкейорда ауданы бойынша Салық комитеті;
Шынғырлау ауданы бойынша Салық комитеті;
Батыс Қазақстан облысы бойынша Салық комитеті 12 басқарма негізінде
құрылған.
2.2. Батыс Қазақстан облысы бойынша салық комитетінің бюджеттік
түсімдеріне қаржылық талдау
Мемлекеттің негізгі бюджеттік кіріс көзі – салық болып саналады.Әрі
бұл бұлжымас қағидалардың бірі десек қателеспейміз.Елдің атқарар
қызметтерінің барлық түйіндері жиналған салықтық түсімдер арқылы өз
шешімдерін табады.Қай ел болмасын бюджеттік жүйедегі кіріс көздерін
салықтық түсімдер арқылы қалыптастырып отырады.Себебі салық қаржының
бастапқы ктегориясы болып табылады.Салықтардың экономикалық мәні олардың
функциялар мен міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық
табыстың бір бөлігі болып табылады.Салықтық түсімдер өз іштерінен нақты
және жеке салықтардан түскен түсімдер және жанама салықтардан түскен
түсімдер болып бөлінеді. Енді жоғарыда аталған мәліметтерді өз
облысымызда,яғни Батыс Қазақстан облысы бойынша қаржылық зерттеу жұмыстарын
жүргізіп көрелік (кесте 1).
1 кесте
Батыс Қазақстан облысының бюджеттік түсімдері
мың тенге
Көрсеткіш 2005 жыл 2006 жыл Ауытқуы %
нақты нақты
1 2 3 4 5
Орал қаласы 756,9 9 523,5 10 999,0 +1 475,5
Бөрлі ауданы бойынша 390,1 4 706,5 5 016,2 +309,7
Ақжайық ауданы бойынша 23,3 331,4 391,9 +60,5
Жаңақала ауданы бойынша 183,4 2 651,5 2 873,8 +222,3
Жәнібек ауданы бойынша 30,0 441,9 1 567,57 1 125,67
Зеленов ауданы бойынша 46,7 707,1 783,8 +76,7
Қаратөбе ауданы бойынша 13,3 154,7 182,9 +28,2
Сырым ауданы бойынша 21,7 265,2 261,3 -3,9
Казталов ауданы бойынша 11,7 154,7 130,63 -24,07
Тасқала ауданы бойынша 111,7 2165,4 2873,8 +708,4
Теректі ауданы бойынша 40,0 486,1 574,8 +88,7
Бөкейорда ауданы бойынша 18,3 220,9 209,0 -11,9
Шынғырлау ауданы бойынша 20,0 287,3 261,3 -26
Барлық түсімдер 1 667,19 22096,2 26126,0 +4 029,80
Кесте мәліметтері көрсеткендей жалпы ҚҚС жинау облыс бойынша өсу
қарқынында екендігін көруге болады. Соңғы екі жылдағы күрт өсу облыс
кәсіпкерлеріне дағдарысқа байланысты мемлекет тарапынан әртүрлі қорлар
арқылы қаражатпен қолдау көрсеткенінен және Ақсайдағы шетел
кәсіпорындарының қызметінен түскен сомалар ірілігінен, сонымен қатар
қаламыздағы зауыттардың да іске белсене қосылғаны әсерін тигізіп отыр.
III тарау. Қосылған құнға салық салудың әрекет ету мәселелері және
жетілдіру жолдары
3.1. Қосылған құнға салық салуды ұйымдастыру және есептеп, төлеу
механизмі
Қосылған құн салығы тауарларды өндіру және олардың айналысы процесінде
қосылған, оларды өткізу бойынша салық салынатын айналым құнының бір бөлігін
бюджетке аударуды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар
импорты кезіндегі аударымды білдіреді. Салық салынатын айналым бойынша
бюджетке төленуге тиісті қосылған құн салығы сатылған тауарлар үшін
есептелген қосылған құн салығының сомасы мен алынған тауарлар үшін төленуге
тиісті қосылған құн салығының сомасы арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Жанама салықтар – жоғарыда атап өткеніміздей, бағаға немесе
тарифке үстеме түрінде белгіленген салықтар, олар салық төлеушілердің
табыстарын немесе мүлкіне тікелей байланысты емес. Оларды саналы пайдалану
баға белгілеу процесіне оңтайлы ықпал жасауы және тұтыну құрылымына әсер
етуі мүмкін. Бұдан басқа, салық төлеушілер үшін табыстарға тура салық
салудың өсуінен гөрі олардың шығыстарына салық салудың өсуі жақсырақ.
Сонымен бірге тұтынуға салынатын салықтар болып табылатын акциздерді,
сатудан алынатын салықты, қосылған құнға салынатын салықты пайдаланудың
көбірек артықшылығы болады, өйткені, олардан жалтарыну қиынырақ; олармен
экономикалық бұзушылық аз байланысты; олар еңбекке деген ынталандырмаларды
аз қысқартады; тапшылықтың жоқтығы жағдайында, ауыстырушы тауарға да
тапшылықтың жоқтығын қоса олар тұтынушыға таңдау құқығын сақтап қалады;
салықтардың жасырымдылығын қамтамасыз етеді және т.с.с.
Алайда тұтынуға салынатын салық өсуінің кемшіліктері де бар,бұл
кемшіліктерге олардың инфляциялық және регрессивтік сипатын жатқызуға
болады. Бірақ бұл салықтардың оң нәтижесі олардың теріс әсерін жауып
кетеді. Егер баға өсетін болса, сонымен бірге бюджет шығыстары да өсетін
болса, онда бұл салықтардан түсетін түсімдер бағаның өсуімен көбейетін
болады. Бұл әлуметтік бағрарламаларды іске асыруға қаражаттар алуға
мүмкіндік береді. Бюджет жүйесіне инфляцияға қарсы автоматты механизм
кіріктірілетін болады.
Салық салу жүйесінже ортақ заңдылықтың болатынын есте ұстау қажет:
экономиканың дағдарысы жағдайында, тұралаушылықта - өндірістегі, саудадағы
және экономиканың басқа секторларындағы тоқырауда – салық салуды тұтынысқа
объективті қайта бағдарлау болады. Осы кезде мемлекеттің шығыстары мұндау
жағдайда қысқармайды, тіпті кейде халықтың жұмыспен қамтылуының
төмендеуінің нәтижесінде оны әлеуметтік қолдауды кеңейту, экономиканың
құрылымын қайта құруға, оның тіршілікті қамтамасыз ететін салаларын
қолдауға жұмсалатын шығыстарды және басқа кезек күттірмейтін шығыстарды
арттыру қажеттілігінен көбиеді. Сондықтан салық ауыртпалығын көп
тұтынатындарға ауыстырудың қажеттігі пайда болады. Бөлгіштік процесстегі
белгілі бір теңестіруге жанама салықтардың өзіндік әлеуметтік бағыттылығы
осында көрінеді. Дүниежүзілік тәжірибе мұндай практиканы колдап отырады.
Жанама салықтардың ішіндегі ең маңыздысы 1992 жылы еңгізілген қосылған
құнға салынатын салық – болып табылады. Салық төлеуші мемлекетке оны төлеу
нәтижесінде шеккен шығысының орнын бағаны көтеру жолымен толықтырады және
салықты төлеуді сатып алушыға аударады.
Салық салу объектілері мыналар:
- салық салынатын айналым;
- салық салынатын импорт қосылған құн салығын салу
объектілері болып табылады.
Салық салу объектісі материалдық шығындарсыз өндірілген өнім болып
саналатын қосылған құн болып табылады: қосылған өнімге кешенді шығыстар,
мысалы, жанамаға жұмсалатын және басқа бірқатар шығындар кіріктірілуі
мүмкін.
Демек, бұл салықтың ерекшелігі – оның салық салынатын объектісі сатудан
түскен бүкіл түсім-ақша емес, тек салық салынатын айналым мен салық
салынатын импортты қамтитын қосылған құн болып табылатындығында. Қосылған
құн салығы дүние жүзінің 40-тан астам елдерінде, соның ішінде Еуропа
экономикалық одағының 17 елінде пайдаланылады. Бұл салықтың артықшылығы
мынада: біріншіден, ол жаңа құн жасалынған орын бойынша салық төлеушілердің
үлкен тобанан алынады; екіншіден, төлеушілер үшін де есептеудің
салыстырмалы қарапайымдылығымен ерекшеленеді және үшіншіден, бағалардың
өзгеруіне, төлеушінің қаржылық ахуалына, инфляция деңгейіне қарамастан
мемлекет бюджетінің кірістерін қалыптастырудың сенімді және тұрақты базасын
қамтамасыз етеді. Қосылған құн салық қазіргі кезде Қазақстан
Республикасының бюджет кірістерінің аса маңызды көздерінің бірі болып
саналады. Мемлекеттік бюджет кірістерінің жалпы сомасында бұл төлемнің үлес
салмағы 27,1% құрайды.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
Қазақстан Республикасының кодексі бойынша қосылған құнға салынатын салық
деп тауарларды өндіру және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды
өткізу бойынша салық салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке
аударуды, сандай-ақ Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты
кезіндегі аударымды айтады. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке
төленуге тиісті қосылған құн салық сатылған тауарлар үшін есептелген
қосылған құн салық сомасы мен алынған тауарлар үшін төленуге тиісті
қосылған құн салық сомасы арасындағы айырма ретінде анықталады. Заңнамаға
сәйкес салық салынатын айналым және салық салынатын импорт қосылған құн
салықтың салық салу объектілері болып есептеледі. Қосылған құн салықты
төлеушінің тауарларды өткізу бойынша жасаған айналым салық салынатын
айналым болып табылады, оған Салық кодексіне сәйкес қосылған құн салығынан
босатылған және өткізу Қазақстан Республикасы болып табылмайтын айналым
қосылмайды. Салық салынатын айналым мөлшері, оған қосылған құн салығын
қоспай, мәміле жасаған тараптар қолданатын бағалар мен тарифтерді негізге
ала отырып, өткізілетін тауарлар құны негізінде анықталады. Өткізілген
тауарлардың құны қандай бір өзгеріске түскен жағдайда, салық салынатын
айналым мөлшері тиісті түрде түзетіледі. Қазақстан Республикасының кеден
заңнамасына сәйкес мағлұмдамалануға тиісті, Қазақстан аумағына әкелінетін
немесе әкелінген тауарлар қосылғана құн салығынан босатылғандарын
қоспағанда салық салынатын импорт болып табылады. Салық салынатын импорт
мөлшеріне кеден заңнамасына сәйкес белгіленетін импорталатын тауардың
кедендік құны, сондай-ақ қосылған құнға салынатын салықты қоспағанда,
Қазақстан Республикасына тауарлар импорты кезіндегі салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер сомалары қосылады.
Тауарларға қатысты өткізу бойынша айналым:
- тауарға меншік құқығын беруді;
- тауарларды төлем мерзімін ұзарту шартыман тиеп жөнелтуді, мүлікті
қаржы лизингіне беруді;
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz