5-6 жастағы балалардың грамматикалық дағдыларын қалыптастыру (2015 жылғы. 5-ке тапсырылды)
Мазмұны
Кіріспе 3
I. Негізгі бөлім
1.1 Бес . алты жастағы балалардың грамматикалық дағдыларды қалыптастырудың теориялық ұғымдары
6
1.2 Бес .алты жастағы балалардың грамматикалық дағдыларды қалыптастырудың әдістері мен тәсілдері
26
II. 5.6 жас балалардың грамматикалық дағдыларын қалыптастыруда жүргізілетін іс.тәжірибелік жұмыстар
2.1 5.6 жастағы балалардың грамматикалық дағдыларын қалыптастыру барысында жүргізілетін іс.тәжірибелік жұмыстары
44
2.2 5.6 жастағы балалардың грамматикалық дағдыларын қалыптастыруда жүргізілген іс.тәжірибелік жұмыстың қорытындысы
51
Қорытынды 70
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 72
Қосымшалар
Кіріспе 3
I. Негізгі бөлім
1.1 Бес . алты жастағы балалардың грамматикалық дағдыларды қалыптастырудың теориялық ұғымдары
6
1.2 Бес .алты жастағы балалардың грамматикалық дағдыларды қалыптастырудың әдістері мен тәсілдері
26
II. 5.6 жас балалардың грамматикалық дағдыларын қалыптастыруда жүргізілетін іс.тәжірибелік жұмыстар
2.1 5.6 жастағы балалардың грамматикалық дағдыларын қалыптастыру барысында жүргізілетін іс.тәжірибелік жұмыстары
44
2.2 5.6 жастағы балалардың грамматикалық дағдыларын қалыптастыруда жүргізілген іс.тәжірибелік жұмыстың қорытындысы
51
Қорытынды 70
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 72
Қосымшалар
Елбасымыз Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына «Нұрлы жол - болашаққа бастар жол» жолдауында «Біздің балаларымыз бен немерелеріміз сырт елден гөрі Отанында өмір сүргенді артық көретіндей, өйткені, өз жерінде өзін жақсы сезінетіндей болуға тиіс» деп Елбасы ерекше атап өтті. Біз еліміздің болашағын сенімді жастардың қолына тапсыруымыз тиіс, сондықтан да тәрбие біліммен қатар жүруі тиіс.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында: “білім беру жүйесінің басым міндеттеріңде: білім беру бағдарламаларын меңгеру үшін жағдайлар жасау және жеке адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы парасатын байыту”—деп атап көрсеткен. Осыған сәйкес қоғам алдына білім жүйесін саналық жағынан жаңарту, жалпы білім беретін XXI ғасыр мектебінің жаңа моделін таңдау, балалардың жеке басын үйлесімді дамытуға бағыттайтын міндеттер қойылып отыр.
Жұмыстың өзектілігі:
Балабақшада тілді оқыту барысы мынандай мәселелерді қамтиды:
- 5-6жастағы балалардың грамматикалық дағдыларын меңгерту;
- 5-6жастағы балалардың грамматикалық дағдыларды қалыптастыру.
Жаңа бағдарлама бойынша осы аталған мәселелердің арасында тығыз байланыс орнату қажет деп табылды. Бұрын балалардың орфографиялық дағдысын қалыптастыру грамматикалық ұғымдарды меңгертуге, байланыстырып сөйлеуді дамытуға бағытталған жұмыстармен байланыссыз жүргізілсе, немесе грамматикалық ұғымдарды меңгерту тілдің лексикалық және синтаксистік жүйесін оқытумен ұштастырылмаса, енді мұның бәрін бір мақсатқа балалардың өз ойларын мазмұнды, грамматикалық тұрғыдан сауатты, стильдік жағынан ойын дәл бейнелеп айта білу дағдыларын қалыптастыруға бағындыру қажет болды.
Бұл тұста орыс ғалымдары Д.Н.Богоявленскийдің, Н.Ф.Жуйковтың, Н.С. Рождественскийдің, Е.Г.Шашкованың және т.б. балаларға грамматикалық ұғымдарды беру негізінде олардың дұрыс сөйлеу дағдыларын қалыптастыру мәселелерін қарастырған құнды зерттеулері болғаны белгілі. 60-70- жылдары қазақ тілін оқыту әдістемесін жетілдіру мәселелерін қарастырған әдіскер-ғалымдар да (М.Балақаев, Р.Әміров, С.Рахметова, Ш.Әуелбаев, А.Асқарбаева, О.Байқуатова т.б.) өз еңбектерінде балалардың дұрыс сөйлеу, грамматикалық дағдыларын қалыптастыру және оларға грамматикалық ұғымдар беру жұмыстарының тиімді үйлесімін табу, оңайлы әдіс-тәсілдерін жүйесін қолдану мәселелері әр түрлі ыңғайда қарастырылды.
Жұмыстың мақсаты: 5-6 жастағы балалардың грамматикалық дағдыларын қалыптастыру туралы ұғым беру.
Жұмыстың міндеті:
- 5-6жастағы балалардың грамматикалық дағдыларын қалыптастыруда, жас ерекшелігін ескеру;
- 5-6 жастағы балалардың грамматикалық дағдыларын оқыту принциптерін басшылыққа алу;
- тақырыпқа сәйкес әдістемелік, педагогикалық еңбектерге сараптама жасау;
- сөйлеу тілінің дыбыстық ерекшелігін меңгерту, яғни сөздегі дыбыстарды дұрыс айтуға үйрету.
Зерттеу пәні: Балабақшадағы бес - алты жасар балалардың тілін, грамматикалық дағдыларын ойын арқылы дамыту.
Зерттеу нысаны: Балабақшадағы оқу процессі.
Зерттеу болжамы: 5-6 жастағы балаларда тілдің морфологиялық және синтаксистік жалпы нашар дамуы мен өзіне тән кемшіліктерді түзету. Балалар бақшасының тәрбиешісі үшін үлгілі сөйлеу тілін меңгеру - бұл кәсіби даярлығының көрсеткіші. Сондықтан өзінің сөйлеу тілін жетілдіру - болашақ әрбір педагогтың адамгершілік және қоғамдық парызы. Ол кейін балаларға берілетін тілдік дағдыларды жетік меңгеруге тиіс.
Зерттеу жұмысының әдістері:
- 5-6 жас балалардың грамматикалық дағдыларын теориялық тұрғыдан зерттеу;
- 5-6 жас балалардың грамматикалық, танымдық қабілеттерін зерттеу, грамматикалықдағдыларды қалыптастыру жұмыстары кезіндегі әдістемелерді жүйелеу.
Зерттеу орны: «Еркемай» балабақшасы, Ақмола облысы, Көкшетау қаласы.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында: “білім беру жүйесінің басым міндеттеріңде: білім беру бағдарламаларын меңгеру үшін жағдайлар жасау және жеке адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы парасатын байыту”—деп атап көрсеткен. Осыған сәйкес қоғам алдына білім жүйесін саналық жағынан жаңарту, жалпы білім беретін XXI ғасыр мектебінің жаңа моделін таңдау, балалардың жеке басын үйлесімді дамытуға бағыттайтын міндеттер қойылып отыр.
Жұмыстың өзектілігі:
Балабақшада тілді оқыту барысы мынандай мәселелерді қамтиды:
- 5-6жастағы балалардың грамматикалық дағдыларын меңгерту;
- 5-6жастағы балалардың грамматикалық дағдыларды қалыптастыру.
Жаңа бағдарлама бойынша осы аталған мәселелердің арасында тығыз байланыс орнату қажет деп табылды. Бұрын балалардың орфографиялық дағдысын қалыптастыру грамматикалық ұғымдарды меңгертуге, байланыстырып сөйлеуді дамытуға бағытталған жұмыстармен байланыссыз жүргізілсе, немесе грамматикалық ұғымдарды меңгерту тілдің лексикалық және синтаксистік жүйесін оқытумен ұштастырылмаса, енді мұның бәрін бір мақсатқа балалардың өз ойларын мазмұнды, грамматикалық тұрғыдан сауатты, стильдік жағынан ойын дәл бейнелеп айта білу дағдыларын қалыптастыруға бағындыру қажет болды.
Бұл тұста орыс ғалымдары Д.Н.Богоявленскийдің, Н.Ф.Жуйковтың, Н.С. Рождественскийдің, Е.Г.Шашкованың және т.б. балаларға грамматикалық ұғымдарды беру негізінде олардың дұрыс сөйлеу дағдыларын қалыптастыру мәселелерін қарастырған құнды зерттеулері болғаны белгілі. 60-70- жылдары қазақ тілін оқыту әдістемесін жетілдіру мәселелерін қарастырған әдіскер-ғалымдар да (М.Балақаев, Р.Әміров, С.Рахметова, Ш.Әуелбаев, А.Асқарбаева, О.Байқуатова т.б.) өз еңбектерінде балалардың дұрыс сөйлеу, грамматикалық дағдыларын қалыптастыру және оларға грамматикалық ұғымдар беру жұмыстарының тиімді үйлесімін табу, оңайлы әдіс-тәсілдерін жүйесін қолдану мәселелері әр түрлі ыңғайда қарастырылды.
Жұмыстың мақсаты: 5-6 жастағы балалардың грамматикалық дағдыларын қалыптастыру туралы ұғым беру.
Жұмыстың міндеті:
- 5-6жастағы балалардың грамматикалық дағдыларын қалыптастыруда, жас ерекшелігін ескеру;
- 5-6 жастағы балалардың грамматикалық дағдыларын оқыту принциптерін басшылыққа алу;
- тақырыпқа сәйкес әдістемелік, педагогикалық еңбектерге сараптама жасау;
- сөйлеу тілінің дыбыстық ерекшелігін меңгерту, яғни сөздегі дыбыстарды дұрыс айтуға үйрету.
Зерттеу пәні: Балабақшадағы бес - алты жасар балалардың тілін, грамматикалық дағдыларын ойын арқылы дамыту.
Зерттеу нысаны: Балабақшадағы оқу процессі.
Зерттеу болжамы: 5-6 жастағы балаларда тілдің морфологиялық және синтаксистік жалпы нашар дамуы мен өзіне тән кемшіліктерді түзету. Балалар бақшасының тәрбиешісі үшін үлгілі сөйлеу тілін меңгеру - бұл кәсіби даярлығының көрсеткіші. Сондықтан өзінің сөйлеу тілін жетілдіру - болашақ әрбір педагогтың адамгершілік және қоғамдық парызы. Ол кейін балаларға берілетін тілдік дағдыларды жетік меңгеруге тиіс.
Зерттеу жұмысының әдістері:
- 5-6 жас балалардың грамматикалық дағдыларын теориялық тұрғыдан зерттеу;
- 5-6 жас балалардың грамматикалық, танымдық қабілеттерін зерттеу, грамматикалықдағдыларды қалыптастыру жұмыстары кезіндегі әдістемелерді жүйелеу.
Зерттеу орны: «Еркемай» балабақшасы, Ақмола облысы, Көкшетау қаласы.
1. Қазақстан Республикасының Президенті - Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан – 2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына арнаған жолдауы. Орал өңірі, 15 желтоқсан, 2012жыл.
2. Мемлекеттік жалпы міндетті мектепке дейінгі 3 жастан 5 жасқа дейінгі балаларға білім беру стандарты. Ресми басылым. Астана 2007 жыл.
3. Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту методикасы, Алматы – 1981 жыл.
4. Алдамұратов Ә. Жалпы психология. –Алматы, 1996 жыл.
5. Аханов К. Тіл біліміне кіріспе. А., 1962.
6. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. А, 1973, 1978, 1993.
7. Ә.Ишмұхамбетов. Қызықты грамматика. Алматы, 1995 жыл.
8. Әмірова Ә.С. Сауат ашу және жазу. Әдістемелік құрал. Алматыкітап баспасы, 2008 жыл.
9. Б. Құлмағамбетова және басқалар. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы, 2000 жыл.
10. Баймұратова Б. Мектеп жасына дейінгі балалар тілін дамыту методикасы. 2-6 жас аралығы. Алматы: Рауан, 1992 жыл.
11. Балабақшадағы балалардың тілін дамыту әдістемесі, Алматы – 1985 жыл.
12. Балабақша журналы, № 2, 3, 4, 2009 жыл.
13. Кеңесбаев I., Жанұзақов Т. Тіл білімі терминдерінің орысша-казақша сөздігі. А., 1966.
14. Қазақ тілі. Энциклопедия. А, 1998.
15. Қалиұлы Б. Тіл біліміне кіріспе. А., 1997.
16. Л.П. Федоренко,Г.А. Фомичева, В.К. Лотарев. Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту методикасы. Алматы, Мектеп, 1981 жыл.
17. Хасенов Ә. Тіл білімі. А., 1996.
18. Хасенов Ә. Тіл біліміне кіріспе. А., 1990.
19. Хасенов Ә. Тіл білімінің теориялық және практикалық мәселелері. А, 1995.
20. Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту методикасы, Алматы – 1981 жыл
21. Журнал «Балабақша», №2-6, 2009 жыл
22. Балабақшадағы балалардың тілін дамыту әдістемесі, Алматы – 1985 жыл
23. Мухамадиевава Н. Грамматиканы оқыту керек пе ?.-: // Қазақ тілі әдістемесі. № 6 , 2008 ж. (11 — 13 б.).
24. Ф.Сарманова. Етістіктің шақ категориясын тірек сызбалар арқылы оқыту. «Қостанай мемлекеттік педагогикалық институтының Жаршысы», № 4, 2011 ж. (17).
25. Балақаев. Т.Қордабаев. Қазіргі қазақ тілі грамматикасы.1966ж
26. Бектұров. Қазақ тілі. А;2006ж
27. Исаев. Қазақ тілі.А;2007 ж
28. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. Оқулық Алматы: Ана тілі, 1991 - 182 бет.
29. 12 жылдық білім журналы. №4, 2004ж.
30. 12 жылдық білім журналы. №2 , 2008ж.
31. Мұғалім журналы. №4, 2012 ж.
32. «Білім-Образование» ғылыми-педагогикалық журнал №1 (43), 2009ж.
2. Мемлекеттік жалпы міндетті мектепке дейінгі 3 жастан 5 жасқа дейінгі балаларға білім беру стандарты. Ресми басылым. Астана 2007 жыл.
3. Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту методикасы, Алматы – 1981 жыл.
4. Алдамұратов Ә. Жалпы психология. –Алматы, 1996 жыл.
5. Аханов К. Тіл біліміне кіріспе. А., 1962.
6. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. А, 1973, 1978, 1993.
7. Ә.Ишмұхамбетов. Қызықты грамматика. Алматы, 1995 жыл.
8. Әмірова Ә.С. Сауат ашу және жазу. Әдістемелік құрал. Алматыкітап баспасы, 2008 жыл.
9. Б. Құлмағамбетова және басқалар. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы, 2000 жыл.
10. Баймұратова Б. Мектеп жасына дейінгі балалар тілін дамыту методикасы. 2-6 жас аралығы. Алматы: Рауан, 1992 жыл.
11. Балабақшадағы балалардың тілін дамыту әдістемесі, Алматы – 1985 жыл.
12. Балабақша журналы, № 2, 3, 4, 2009 жыл.
13. Кеңесбаев I., Жанұзақов Т. Тіл білімі терминдерінің орысша-казақша сөздігі. А., 1966.
14. Қазақ тілі. Энциклопедия. А, 1998.
15. Қалиұлы Б. Тіл біліміне кіріспе. А., 1997.
16. Л.П. Федоренко,Г.А. Фомичева, В.К. Лотарев. Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту методикасы. Алматы, Мектеп, 1981 жыл.
17. Хасенов Ә. Тіл білімі. А., 1996.
18. Хасенов Ә. Тіл біліміне кіріспе. А., 1990.
19. Хасенов Ә. Тіл білімінің теориялық және практикалық мәселелері. А, 1995.
20. Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту методикасы, Алматы – 1981 жыл
21. Журнал «Балабақша», №2-6, 2009 жыл
22. Балабақшадағы балалардың тілін дамыту әдістемесі, Алматы – 1985 жыл
23. Мухамадиевава Н. Грамматиканы оқыту керек пе ?.-: // Қазақ тілі әдістемесі. № 6 , 2008 ж. (11 — 13 б.).
24. Ф.Сарманова. Етістіктің шақ категориясын тірек сызбалар арқылы оқыту. «Қостанай мемлекеттік педагогикалық институтының Жаршысы», № 4, 2011 ж. (17).
25. Балақаев. Т.Қордабаев. Қазіргі қазақ тілі грамматикасы.1966ж
26. Бектұров. Қазақ тілі. А;2006ж
27. Исаев. Қазақ тілі.А;2007 ж
28. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. Оқулық Алматы: Ана тілі, 1991 - 182 бет.
29. 12 жылдық білім журналы. №4, 2004ж.
30. 12 жылдық білім журналы. №2 , 2008ж.
31. Мұғалім журналы. №4, 2012 ж.
32. «Білім-Образование» ғылыми-педагогикалық журнал №1 (43), 2009ж.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Көкшетау қаласындағы, (қазақ тілінде оқытылатын) Ж.Мусин атындағы
педагогикалық колледжі
Педагогика, психология және жеке пәндер әдістемесі кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5-6 жастағы балалардың грамматикалық дағдыларын қалыптастыру
Шифр 0101000 мамандығы Мектепке дейінгі тәрбие және оқыту
Пәні: Тіл дамыту және оқыту әдістемесі
Мазмұны
Кіріспе 3
I. Негізгі бөлім
1.1Бес – алты жастағы балалардың грамматикалық дағдыларды
қалыптастырудың теориялық ұғымдары 6
1.2Бес –алты жастағы балалардың грамматикалық дағдыларды
қалыптастырудың әдістері мен тәсілдері 26
II.5-6 жас балалардың грамматикалық дағдыларын қалыптастыруда
жүргізілетін іс-тәжірибелік жұмыстар
2.15-6 жастағы балалардың грамматикалық дағдыларын қалыптастыру
барысында жүргізілетін іс-тәжірибелік жұмыстары 44
2.25-6 жастағы балалардың грамматикалық дағдыларын қалыптастыруда
жүргізілген іс-тәжірибелік жұмыстың қорытындысы
51
Қорытынды 70
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 72
Қосымшалар
Кіріспе
Елбасымыз Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Нұрлы жол - болашаққа бастар
жол жолдауында Біздің балаларымыз бен немерелеріміз сырт елден гөрі
Отанында өмір сүргенді артық көретіндей, өйткені, өз жерінде өзін жақсы
сезінетіндей болуға тиіс деп Елбасы ерекше атап өтті. Біз еліміздің
болашағын сенімді жастардың қолына тапсыруымыз тиіс, сондықтан да тәрбие
біліммен қатар жүруі тиіс.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында: “білім беру жүйесінің
басым міндеттеріңде: білім беру бағдарламаларын меңгеру үшін жағдайлар
жасау және жеке адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін
дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін
қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы парасатын
байыту”—деп атап көрсеткен. Осыған сәйкес қоғам алдына білім жүйесін
саналық жағынан жаңарту, жалпы білім беретін XXI ғасыр мектебінің жаңа
моделін таңдау, балалардың жеке басын үйлесімді дамытуға бағыттайтын
міндеттер қойылып отыр.
Жұмыстың өзектілігі:
Балабақшада тілді оқыту барысы мынандай мәселелерді қамтиды:
- 5-6жастағы балалардың грамматикалық дағдыларын меңгерту;
- 5-6жастағы балалардың грамматикалық дағдыларды қалыптастыру.
Жаңа бағдарлама бойынша осы аталған мәселелердің арасында тығыз
байланыс орнату қажет деп табылды. Бұрын балалардың орфографиялық дағдысын
қалыптастыру грамматикалық ұғымдарды меңгертуге, байланыстырып сөйлеуді
дамытуға бағытталған жұмыстармен байланыссыз жүргізілсе, немесе
грамматикалық ұғымдарды меңгерту тілдің лексикалық және синтаксистік
жүйесін оқытумен ұштастырылмаса, енді мұның бәрін бір мақсатқа балалардың
өз ойларын мазмұнды, грамматикалық тұрғыдан сауатты, стильдік жағынан ойын
дәл бейнелеп айта білу дағдыларын қалыптастыруға бағындыру қажет болды.
Бұл тұста орыс ғалымдары Д.Н.Богоявленскийдің, Н.Ф.Жуйковтың, Н.С.
Рождественскийдің, Е.Г.Шашкованың және т.б. балаларға грамматикалық
ұғымдарды беру негізінде олардың дұрыс сөйлеу дағдыларын қалыптастыру
мәселелерін қарастырған құнды зерттеулері болғаны белгілі. 60-70-
жылдары қазақ тілін оқыту әдістемесін жетілдіру мәселелерін қарастырған
әдіскер-ғалымдар да (М.Балақаев, Р.Әміров, С.Рахметова, Ш.Әуелбаев,
А.Асқарбаева, О.Байқуатова т.б.) өз еңбектерінде балалардың дұрыс сөйлеу,
грамматикалық дағдыларын қалыптастыру және оларға грамматикалық ұғымдар
беру жұмыстарының тиімді үйлесімін табу, оңайлы әдіс-тәсілдерін жүйесін
қолдану мәселелері әр түрлі ыңғайда қарастырылды.
Жұмыстың мақсаты: 5-6 жастағы балалардың грамматикалық дағдыларын
қалыптастыру туралы ұғым беру.
Жұмыстың міндеті:
- 5-6жастағы балалардың грамматикалық дағдыларын қалыптастыруда, жас
ерекшелігін ескеру;
- 5-6 жастағы балалардың грамматикалық дағдыларын оқыту принциптерін
басшылыққа алу;
- тақырыпқа сәйкес әдістемелік, педагогикалық еңбектерге сараптама
жасау;
- сөйлеу тілінің дыбыстық ерекшелігін меңгерту, яғни сөздегі
дыбыстарды дұрыс айтуға үйрету.
Зерттеу пәні: Балабақшадағы бес - алты жасар балалардың тілін,
грамматикалық дағдыларын ойын арқылы дамыту.
Зерттеу нысаны: Балабақшадағы оқу процессі.
Зерттеу болжамы: 5-6 жастағы балаларда тілдің морфологиялық және
синтаксистік жалпы нашар дамуы мен өзіне тән кемшіліктерді түзету. Балалар
бақшасының тәрбиешісі үшін үлгілі сөйлеу тілін меңгеру - бұл кәсіби
даярлығының көрсеткіші. Сондықтан өзінің сөйлеу тілін жетілдіру - болашақ
әрбір педагогтың адамгершілік және қоғамдық парызы. Ол кейін балаларға
берілетін тілдік дағдыларды жетік меңгеруге тиіс.
Зерттеу жұмысының әдістері:
- 5-6 жас балалардың грамматикалық дағдыларын теориялық тұрғыдан
зерттеу;
- 5-6 жас балалардың грамматикалық, танымдық қабілеттерін зерттеу,
грамматикалықдағдыларды қалыптастыру жұмыстары кезіндегі
әдістемелерді жүйелеу.
Зерттеу орны: Еркемай балабақшасы, Ақмола облысы, Көкшетау қаласы.
1. Негізгі бөлім
1.1 Бес – алты жастағы балалардың грамматикалық дағдыларды
қалыптастырудың теориялық ұғымдары
Грамматикалық мағыналар - бұл болмыс кұбылыстары арасындағы сөз арқылы
білдірілетін қарым-қатынастар мағынасы, яғни бұл логикалық (ойлағыштық)
қатардың тілдік мағыналары. Грамматикалық мағыналар сөз тудырушы
морфемаларға және синтаксисте грамматикалық мағыналарға бөлінеді. Тілді
түсіну үшін оны құрайтын сөздердің лексикалық мағыналарын білу аз, сонымен
бірге осы сөздердің арасындағы грамматикалық қатынастарды түсіну керек,
Мысалы, бала лексикалық мағынаны, яғни АЛМА ағашы, отырғызу сөздерінің
тілден тысқары болмыспен арақатынасын білуі мүмкін, алайда алма ағашы
отырғызылды немесе алма ағашын отырғызады деген сөйлемдердің құрамында
жұмсалып тұрған грамматикалық мағыналарды білмейді (предикатты, яғни
баяндауыштық қатынастарды білдіретін зат есімнің атау септігі мен ырықсыз
етістін немесе толықтауыштык, заттық қатынастарды білдіретін зат есімнің
табыс септігі мен етістіктің 3-жағының шақ формаларының мағынасын
түсінбейді). Егер балаға грамматикалық тұлғаның мағынасы түсініксіз болса,
ол сөйлемдегі айтылған ойды да түсінбейді.
Тіл дамытудың грамматикалық мағыналарын үйретудің қиындығы мынада бұл
мағыналарды оқытушының өзі (ана, тәрбиеші, кейде тіпті мектептегі мұғалім)
жете түсінбейді және оларды ана тілін табиғи қабылдау процесінде меңгеріп,
интуициялық жолмен қолданады. Грамматикалық мағыналарды меңгерудің өзі
(интуициялық, жеткіліксіз дәрежеде) адамды ойлана білетін етеді.
Мұнан баланың (ананың, тәрбиешінің, мұғалімнің) ең маңызды қамқорлығы
балалар ана тілінің грамматикалық тұлғаларының бәрін де (бәрін!)
мүмкіндігінше ертерек естіп және олардың саналарына біртіндеп ене беруін
қамтамасыз етуге бағытталуы керек деген қорытынды шығады, тіл дамытудың
грамматикалық, мағыналарын түсіну жас жеткіншекке ақыл кіру жене оның дамуы
процесі болып табылады. Бұл процесс санадан тыс жүретінін қайталап айтамыз.
Алайда егер бұл процесс нашар оқытылу арқылы бәсеңдетілетін болса, баланың
ақыл-ойының өсуі шектеліп қалады. 5-6жастағы балалардың грамматикалық
құрылысын үйренбеген бала нашар оқиды, өйткені ол мектепте оқылатын болмыс
құбылыстарынан арасындағы байланыстар мен қатынастарды түсінуге қабілеті
жетпейді [3].
Грамматикалық мағыналарды үйрену процесінде балада грамматикалық
дағдылар калыптасады.
Бірақ сөз тудыру мен сөз түрлендіру процесіндегі баланың грамматикалық
қателерін түзету құралдары жеткілікті түрде талдап зерттелген. Бұл қателер
грамматикалық мағыналарды үйрену процесінің қалыпты жүретінін, бала өз ана
тілінде қаншалықты грамматикалық мағыналар болатынын біліп алғанын және
оған сол грамматикалық мағыналарды бейнелейтін үлгілерді жеткізген өз
тәрбиешісінің педагогтық талантының шама-шарқына байланысты мөлшерде біліп
шыққанын көрсетеді. Тілдегі грамматикалық формаларды түсіну (интуициялық)
жолына дер кезінде бағытталмаған бала көбіне үндемей отыра беретіндіктен
мұннан қателерді болдырмайды.
Балалардың тіліндегі қолданылып жүрген грамматикалық формаларды олардың
түсінетіндігін, алайда оларды сөйлеу кезінде қалай жұмсауды әлі есте сақтай
алмағандығын - тілдік нормаларды әрі үйренбегендігін көрсететін
грамматикалық қателерден мысалдар келтірейік.
Сөз тудырудағы грамматикалық қателер. Балалар өздерінің үйренген,
сөздеріне құсас өзіндік сөздер жасап алады. Мысалы:
Тракторшы сөзіне ұқсату арқылы: көлікші - Көлік жүргізуші жүр (5
жас); Электршы - Электршының резина қолғабы бар (4 жас);
Қыстық сөзіне ұқсату арқылы: көктемдік - Анам маған көктемдік киім
сатып алып берді; балалық - Біздің үйде балалық кішкене үстел бар.
Мұндай мысалдарды көптеп келтіре беруге болады: өз сөзін шығармай
дұрыс дамыған бала кемде - кем.
Ересек адамдар баланың бұл жаңа сөздерінің грамматикалық мағыналары сол
жан ғана себепке қатысты екенін дұрыс қалпында түсінеді, шын мәнісінде
мұнда мағына жағынан грамматикалық қате жоқ та жұрнақтар толығымен ойдан
шығарылған, олардың білдіріп тұрған мағынасы ғана дұрыс; мұндағы қате сол,
балалар бұл жұрнақтардың әдеби тілде қандай түбірлік морфемалармен бірге
келетіндерін есте сақтай алмаған.
Сөз түрлендірудегі грамматикалық қателер. Балалар сөйлегенде сөзді
әдетте септеудің немесе жіктеудін өнімді типі бойынша өзгертеді, ал өнімсіз
типті олар әдетте кейінірек үйренеді және де егер оларға мұндайда дер
кезінде көмек бермесе, сөз түрлендірудегі қателер оларды түзету әлде -
қайда қиынға соғатын кезге, яғни мектепке дейін ілесіп барады.
Сөз түрлендірудің өнімсіз типіне жеу, жүру (көлікпен), өсу тәрізді
етістіктер, фонетикалық өзгешеліктермен септелетін зат есімдер (барлығы 10
сөзге дейін) және басқа сөздер жатады, алайда бұл сөздер тілде ете
кездеседі, сондықтан олардың қате түрі әрқашан айқын білініп тұрады.
Мұндай типті грамматикалық қателердің түрлері мынадай:
- зат есімшенің көпше түрінің бір фонетикалық вариантының орнына
екіншісінің қолданылуы: жолдар, көлдер типі бойынша -лар (-лер)
вариантының орнына -дар (-дер) айтылады: үйдер, терезелер,
баладар, көліктар;
- зат есімнің септік жалғауларының фонетикалық варианттары бірінің
орнына бірі қолданылуы: баладың (баланың деудің орнына),
үстелга (үстелге деудің орнына), адамты (адамды деудің
орнына), бақшатан (бақшадан деудің орнына), балабен (баламен
деудің орнына);
- стильдік жағынан бір септік жалғауының орнына екіншінің бір септік
жалғауының қолданылуы: үйде бардым (дұрысы - үйге бардым),
көлікте міндім (дұрысы - машинаға міндім), жолда бардым
(дұрысы - жолмен бардым), орындыкқа отыр (дұрысы — орындыққа
отыр), орманда кетті (дұрысы - орманға кетті), кино бардым
(дұрысы - киноға бардым);
- табыс септігі жалғауын стильдік жағынан дұрыс қолдана білмеу: Мен
бейне суретті салдым (дұрысы - Мен кеше сурет салдым), Жазуды
жазды (дұрысы - Жазу жаздым);
- септелмейтін зат есімдерді септеу;
- салыстырмалы шырайдың жасалуы кезіндегі сын есім түбірлерінде
дауыссыздардың алмасуының болмауы;
- етістіктің жіктік жалғауларын бірінің орнына бірін қолдану:
тәрбиешінің қойған сұрағына орай жіктік жалғауының 1-жағы жекеше
түрдегі етістік 2-жақ жекеше түрде немесе 3-жақ жекеше түрде
айтылады. Мысалы: - Сен көп ойнадың ба? - Иә, мен көп ойнадым. -
Мына суретті кім салды? - Бұл суретті мен салдым;
- сан есіммен тіркесіп келген тәуелдік жалғаулы зат есім септелгенде
тәуелдік жалғауының түсіп қалуы: ит бес күшікпен келді (дұрысы
-ит бес күшігімен келді), тауық екі балапанмен келді (дұрысы
-тауық екі балапанымен келді) [7].
Әрине, балалар, әдет бойынша тілде етістіктің есімше, көсемше
тұлғаларын қолдана алмайды, себебі оларды үлкендердің сөзінен сирек естиді:
үлкендер балалар түсінбейді деп қорқып, бұл грамматикалық тұлғаларды аз
қолдануға тырысады, бірақ сонан соң, бұл тұлғаларды оқитын кез келгенде,
әдетте, балалар оларды үйренуге даярланбаған болып шығады. Осының
салдарынан көптеген баланың тілі грамматикалық катынасы жағынан алғанда
жүдеу болып шығады.
Тәрбиеші балалардың диалектік қателерін де есепке алуына тура келеді,
мысалы, олар баланың қай облыста тұруына байланысты болып келетін зат
есімнің ілік септік жалғауын немесе ілік септігіндегі сөзбен тіркесіп
келген тәуелдік жалғаулы сөзді қолдану кезіндегі және басқа да кездердегі
қателер: менің ойыншығым, менің ойыншық, сенікі қуыршақ, сенің
қуыршақ, біздің аюым, Балалардың тіліндегі диалектикалық қателерді жою
баланың үйдегі ересектердің сөзінен кейде тіпті бала бақшада да үнемі естіп
жүретіндіктен қиынға түседі.
Грамматика бойынша жүргізілетін жаттығулар балалардың осыған дейін
үйреніп болған лексикалық және фонетикалық материалдарын бекітуге арналған
жаттығуларымен қатар жүргізіледі. Балалар алдын ала аздаған сөз мөлшіерін
үйренбейінше, дыбыстарды қалай айтуды және сөйлем интонациясының
ерскшеліктерін білмейінше грамматикалық жаттығулар жүргізу мүмкін емес.
Балалардың тілін грамматикалық формалармен байыту олардың сөздік қорын
молайту мен фонетикалық дағдыларын дамыту процесінде жүреді.
Тәрбиешінің негізгі міндеті балаларды тәжірибеде фразалық тілді
пайдалана білуге үйрету, яғни тілде негізгі грамматикалық категорияларды
дұрыс пайдаланудан, сөзді практикада жекелік, көптік, септік, шақтық,
жақтық формалармен түрлендіру дағдысын қалыптастырудан тұратын себебі сол.
Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін тәрбиеші пәндік сабақтарда арнайы
грамматикалық жаттығулар жүргізеді.
Біздің тіліміздегі сөздердің жартысынан көбі зат есімдерден
құралатындықтан, грамматикалық құрылым үстінде жүргізілетін жұмысты зат
есімдермен танысудан бастау керек, зат есімдердің түрленуі негізінде басқа
сөз таптары да өзгеріске түсіп отырады: сын есімдер — септіктерге, жекеше,
көпше түрге; сын есімдер мен етістіктер өткен шақта — жекеше, көпше түрге
түрленеді [5].
Зат есімдердің түрленуі үстінде жүргізілетін жұмысты табыс септігінен,
яғни табыс септігін атау септігімен салыстыра отырып бастау керек, сонан
соң өте нақты және түсінуге жеңіл септіктер ретінде барыс пен көмектес
септікті үйрету керек, тек содан кейін ғана ілік септігі мен жатыс
септігінің кейбір мағыналарымен, осы септіктердің негізінде жасалған жатыс
септігіндегі тіркестермен және кайда? (кай жерде?), (қайда? (қай жақта?),
қайдан? деген сұрақтардың айырмашылықтарымен таныстыру керек.
Мекендік үстеулерді түсініп игеруге ерекше көңіл болу керек. Жатыс
септігіндегі тіркестер септіктердің басқа негізгі формаларымен байланысты
болып келеді, сондықтан практикада үстеулермен танысуды септіктермен бірге
жүргізген қолайлы. Ең алдымен балалар ішінде - үстінде; астында - түбінде;
жанында - қасында - маңында; алдында; артында деген үстеулердің
айырмашылықтарын түсінуі керек. Аталған үстеу сөздер күнделікті өмірде жиі
қолданылатын, түсінуге жеңіл әрі оңай сөздер. Мысалы: қарындашы қораптың
ішіне, үстіне, астына қой; қораптың үстінен қарындашты ал; қарындашты
қораптың ішінен алып таста; оны қораптың жанына қатарластырып қой. Бұл
түсінікті бекіту үшін әрекет пен тілді салыстырып отырған өте маңызды.
Балалар сөйлегенде үстеулерді пайдалана білуге үйрету кезінде оны
интонация арқылы бөлектеп, ерекшелеп көрсеткен дұрыс: үстел үстінде,
астында жатыр; үстел үстінен, терезе алдынан алып тастады; үстелдің астына
қойды, үстелдің астында отырды.
Балалар зат есімнің септік тұлғаларын үйреніп болғаннан кейін, оны сан
есімдермен бірге қолдана білуге үйрету керек. Ол үшін практикада зат есімді
бір деген сан есіммен тіркес құрап (бір шабдалы, бір алма, бір алмұрт)
пайдалануға болады. Әрине, бұл кезге дейін балалар бір, көп деген сөздерді
айыра білуге тиіс. Балалар әр түрлі сөздерді іріктеп ала отырып, бір сөзін
олармен байланыстыра айтып үйренеді.
Бала үш жасқа қарағанда белгілі мөлшерде етістік лексикасын: ішу, беру
етістіктерінің тұйық рай тұлғасын және жүре бер, алып бар, жу тәрізді
бірқатар етістіктердің бұйрық рай тұлғасын да меңгереді.
Балаларды етістіктің өткен шағымен таныстыруды олар зат есімдердің
септік жалғауларын үйренгеннен кейін бастау керек. Етістіктің өткен шағы,
әдетте, жеңіл меңгеріледі және балалардың негізгі сөздік қорына енеді.
Етістіктің өткен шағының материалдары негізінде балалардың тіліне сан
есімдер оңай енетін болады. Сонан соң бала боламын етістігімен келер шақ
тұлғасын меңгереді. Баланың тілінде келер шақ төрт жасқа қарай пайда
болады.
Балалардың тіліне етістіктің түрлі тұлғаларын енгізудің ең дұрысы
әрекет - тіл тәсілін пайдалана отырып, етістіктерге жалғанатын
қосымшаларды қарастыру үстінде жүргізілетін жұмыспен байланыстыру керек.
Мұнымен қоса бала белгілі бір картинаға сүйене отырып, қосымшамен келген
етістіктің (кетті, кірді, келді, шықты) мағыналық реңкін байқай алуы
мүмкін. Балалар қосымшалардың мағынасын үйреніп болғаннан кейін ғана, оның
үстеулермен арақатынасын белгілеуге болады (... ішіне кірді. ... артынан
кірді, ... ішінен шықты, ... сыртын айналып шықты және т. б.).
Болашақ тәрбиешілерге арнайы грамматикалық жаттығуларды жүргізу кезінде
мынадай үлгілік дидактикалық материалдарды ұсынамыз:
Зат есімдерді табыс, барыс, көмектес, ілік септіктері бойынша үстеу
сөздерсіз және табыс, барыс, көмектес, ілік, жатыс септіктері бойынша
үстеу сөздермен қолдану:
а) сабақты етістіктерден кейін келген табыс септігіндегі зат есімдер:
Балалар сурет салады, кітап оқиды, ертегі тыңдайды; Бақыт апай ботқа
пісірді, пирог пісірді; Санжар ойыншыктарды жинайды; Әділет еден жуады;
Анам ойыншық сатып әкелді; Мен телевизор көріп отырмын; Осы бөлімде өздік
және өзгелік етістіктердің қолданылуын бөліп көрсетуге болады: Мен киініп
жатырмын. - Мен қуыршақты киіндіріп жатырмын. Мен жуынып жатырмын. - Мен
аюды жуындырып жатырмын. Анам таранып жатыр, - Анам қызы Сағынның шашын
тарап жатыр;
ә) болады, керек, болмайды сөздері қатысқан етістіктермен келген барыс
септігіндегі зат есімдер: Сымбат Талғатқаға қарындаш берді; Гүлжан күтушіге
көмектеседі; Маған анам қуыршақ сыйлады; Мақсат әкесіне кедергі жасайды;
Балалар елкаға қуанды; Кітапты Гүлденге беру керек. Сезім бақшаға баруға
болады. Санияға бақшаға баруға болмайды;
б) ілік септігіндегі зат есімдер (меншіктілік, сан есіммен бірге
ілік септігінің қолданылуы): Бұл малақай Игорьдікі, бұл үй Еламандікі,
ағамның кітабы; Мен бір (екі) қарындаш әкелдім; Ол үйде алмұрт жеді; Бағдат
Саматқа төрт кубик (марка, қарындаш) берді;
в) көмектес септігіндегі зат есімдер (қимыл құралы): Мен қарындашпен,
бормен сурет саламын; Балалар қолын жылы сумен жуады; Айжан тісін пастамен
тазалайды; қолды сүлгімен сүрту қажет;
г) етістіктік қатынастарды білдіру үшін кызмет ететін, сөз тіркесінде
келіп, кайда (қай жерде?), кайда? деген сұрақтарға жауап беретін үстінде,
басында, ішінде, алдында, жанында, қасында деген үстеулері бар зат есімдер:
Бақшаға (қайда?) барамын; Бақшада (қайда?) болдым; Бақшадан (қайдан?)
келемін; Аю ағашқа (қайда?) шықты; Аю ағаштың үстінде (қайда?) отыр; Аю
ағаштан (қайдан?) түсті; Құс бұтаның басында (қайда?) отыр; Құс бұтадан
(қайдан?) ұшып кетті; Жібек орманның ішіне (қайда?) кірді; Жібек орманда
(қайда?) болды; Жібек орманнан (қайдан?) қайтып келді; Балалар парктің
ішінде (қайда?) серуендеп жүр; Жүк көлігі көгалда (кайда?) кетіп барады;
Мен көшеде (қайда?) болдым; қаланың ішін (қай жерді?) араладым; Шкаф
терезенің (қабырғаның) алдында (жанында) тұр. Ағаштың үстінде отыр құрылымы
мен ағашта отыр құрылымын салыстыру;
д) қайда? қайдан? деген сұрақтарға сәйкес айтылып кеңістіктік
қатынасты білдіру үшін қызмет ететін үстеулермен келген зат есімдер: Ербол
ағашқа жақын келді; Ербол ағаштан алыс кетті. Қосымшалар мен үстеулердің
сәйкес келуі [6].
Етістіктер: а) қимыл етістіктері: кету, жүгіру және басқа, ә) хал-күйді
білдіретін етістіктер: ұйықтау, жеу, сөйлеу, б) әрекетті білдіретін
етістіктер: сурет салу, жапсыру, қозғау және басқа; в) қосымшалы және
қосымшасыз етістіктер: жүру келді; сурет салу - суретін салу; ... жөнінде
сұрау; г) өздік етістіктер: ертеңгілікті әзірлеу - ертенгілікке әзірлену,
ойыншықты көтеру - басқышпен көтерілу, лифтімен көтерілу.
Материалдың түсін, тұлғасын білдіретін сын есімдер, сын есімнің
салыстырмалы шырайы: көбірек, артығырақ, жіңішкерек, биігірек, қысқарақ,
ұзынырақ және т.б.
Біз бұрын айтып өткеніміздей, тәрбиеші арнайы сабақтарда балаларға
тілдік практика ұйымдастырады. Ондай оқу іс-әрекетіне арналған материал
ойыншықтар, киімдер, аяқ киімдер, ыдыстар, тағамдар болуы мүмкін.
Мысалы, тәрбиеші алдына балалар өз сөзін белгілі бір үлгі бойынша
жасалған сөйлем құрамында пайдалануды үйрету міндетін қояды: бастауыш-
тура толықтауыш баяндауыш, бастауыш-тура толықтауыш + жанама толықтауыш
баяндауыш. Бұл мақсат үшін сюжетті ойындар пайдаланылуы мүмкін. Балалар
ойнай жүріп, ересектердің қоршаған ортаға жасаған әрекетіне еліктейтін
болады. Мұндай сюжетті-рольдік ойын Қуыршақ үйіндегі таң ойыны болуы
мүмкін. Тәрбиеші белгілі мөлшерде ойын жағдайын жасай отырып, балалардан
әрбір кейіпкердің әрекетін сипаттайтын сөйлемдер құрастыруды талап етеді:
Анам - қуыршақ ерте тұрады. Анам ас үйге келеді. Анам ботқа пісіреді.
Қуыршақ Айман қолын, бетін жуады, тіс ұнтағымен тісін тазалайды. Аққу ботқа
жейді, сүт ішеді. Айман ойыншықтарды жинайды. Гүлназ ұшақтың, гүлдің,
үйдің, ағаштың суретін салады. Айжан ермексазбен саңырауқұлақ, жеміс
жасайды. Құрылатын сөйлемдердің әр түрлі болуы үшін ойынның сюжетін аздап
өзгерту керек, яғни жаңа ойынның кейіпкерлер енгізіледі: аю, ит, басқа
қуыршактар. Балаларға жетекші сұрақтар беріп, оларды сол фразалық үлгімен
жауап беруге үйрету керек, мысалы: Әділет гүлді кімге берді? — Әділет
гүлді мамасына берді. Ойыншық итті қуыршаққа қарай бағыттап жіберіп: Ит
кімге жақындады? - Ит Санияға жақындады; Сания не істеді? - Сания
иттің аяғын ұстады; Аю не істеді? — Аю аяғын Санияға ұсынды; Осы
кезде Буратино не істеді? - Буратино машинаны жасырды, Буратино
машинаны қайда жасырды? - ... үстелдің астына, есіктің артына, шкафтын
ішіне.
Көрсетілген әрекет бойынша біріккендік мағынаны білдіретін –мен, -пен
жалғауы бар құрылымды енгізген қолайлы: итпен, аюмен ойнады; анаммен,
Гүлназбен, Саматпен, Санжармен бірге сурет салдым.
Көрсетілген әрекет бойынша құрылған сөйлемдерді балалар толықтай айтып
шығуы керек. Егер бала сөйлемде қате жіберсе, тәрбиеші оны түзетуге және
баланың, сөйлемді тағы бір рет қайталауын сұрауға тиіс.
Балаларды кажетті грамматикалық тұлғалармен фраза жасауға үйрету үшін
ең қарапайым ойын әрекетін негізге алуға болады. Ойын әдісі белгілі бір
грамматикалық құрылым бойынша балалармен әңгімелесудің фоны ретінде барлық
септік тұлғаларын орнықтыру үшін пайдаланылады. Мысалы, тамақтандыру
процесін көз алдына елестете отырып, мынадай құрылымдар жасауға болады
Анам Мақсатты (таб. с.) сорпамен, ботқамен (көм. с.) тамақтандырады;
Үстелге тағы кімді отырғызды? — Аюды (таб. с.) отырғызды; Оған не
берді? — Ас қасықпен шай қасықты (таб. с. зат есім мен сын есім); Неден
жейді? — Тарелкеден (шығ. с); Неден ішеді? — Шыныдан (шығ. с).
Ойынның өзі және сұрақтар жүйесі баланы фразаларға құлақ қоюға үйретеді,
әр түрлі септік тұлғаларын пайдаланып, сейлемдер құрастыруға көмектеседі.
Балаларға үстеулерді қолдануды үйрету сабақтарында міндетті түрде
заттардың кеңістіктегі арақатынастарын көрсету керек. Ол үшін кубиктерді,
пирамидаларды, кітаптар мен басқа да ойыншықтарды пайдалануға болады.
Көрсетілетін әрекетті, мысалы, үйшік салуды, сөйлей отырып жасау қажет:
Кубиктің үстіне кубик қойып, қабырға тұрғызамыз. Қабырғаға таяу үстел тұр.
(Зат пен қабырғаның орналасуын көрсету.) Үстелдің, жанында маймыл мен түлкі
отыр. (Көрсету.) Үстелдің үстінде шынылар, үстелдің астында скамейка тұр.
Нәрсенің, үстелдің астындағы және үстелдің үстіңдегі жағдайын міндетті
түрде көрсету керек, сонда бала үстеулермен келген сөз тіркестерін оңай
меңгереді және, ең бастысы, нәрселердің арасындағы нақты қатынасын ұрыс
атайтын болады [8].
Арнайы грамматикалық жаттығулар картиналарды пайдалана отырып еткізілуі
мүмкін. Оларды тиянақты түрде қарап шыққаннан кейін, сұрақтарға қысқаша
жауап қайтарған соң.
(Бала не ішіп отыр? - Сорпа; Кыз не салып отыр? - Ұшақ;
Ақсауле сүтті неден ішіп отыр? - Шыныдан) толық сөйлем құрауға және
айтып беруге көшу керек. Мұндайда балаларға етістіктен болатын екінші
тәуелді мүшені жасау едәуір қиындық келтіретін жанама толықтауышты қалай
жасайтындарын қадағалаудың маңызы зор. Мысалы: Қаламқас Айбатпен бірге доп
ойнап жүр; Кыз су сепкішпен ағаштарды суарып жүр.
Суреттер бойынша сөйлем құрауға арналған үлгі материал:
Зат есімнің атау с.- зат есімнің табыс септігі-етістік сызбанұсқа
бойынша сөйлемдер құрау:
Жеп (ішіп) отыр - сорпа, нан, кеспе, тоқаш.
Ішіп отыр - шай, сүт, кампот, су, лимонад.
Мүсін жасап отыр - саңырауқұлақ, үй, қасқыр, түлкі.
Сурет салып отыр - итті, үйді, көлікті, гүлді, ракетаны.
Жуып жатыр - еденді, бетін, құлағын, раманы, ыдысты.
Алып барады - сусепкішті, банканы, қуыршақты, кубикті, мысықты, допты.
Тазалап жатыр - тістерін, пальтоны, ботинканы, тоңды, картопты.
Киіп жатыр - көйлекті, бас киімді, тонды, етікті,қолғапты.
Жинап жатыр - ойыншықтарды, қой бүлдіргенді.
Суарып жатыр - ауланы, ағаштарды, орамжапырақты, қызанақты, қиярды.
Қазып жатыр - жерді, топырақты, құмды.
Атау сеп. зат есім + таб. сеп. зат есім + жанама септіктегі зат есім-
етістік схемасы бойынша жасалған сөйлемдер:
Саяхат қантты кімге береді? - Итке (Саяхат қантты итке береді);
Саяхат нені қантпен тамақтандырды? - Итті (Саяхат итті қантпен
тамақтандырды); Саяхат итті немен тамақтандырды? - Қантпен, Әкей
кітапты кімге оқиды? - Бақытқа, Әкей кітапты кіммен бірге оқып отыр? -
Бақытпен бірге; Шешей кімнің көйлегін үтіктеп жатыр? - Майраның,
Шешей көйлекті немен үтіктеп жатыр? - Үтікпен, Шешей нанды немен кесіп
жатыр? - ІІышақпен, Бақыт гүлді немен салып жатыр? - Қарындашпен.
Бір сур сюжетіне құрылған әр түрлі сұрақтар және оған берген баланың
жауаптары сұрақ-жауап жаттығуларының ұтымды түрі болып табылады. Бала
қолын жуып жатыр суреті бойынша бірнеше сұрақ қоюға болады: Бақыт, Айгүл
не істеп жатыр?, Біз қолымызды немен жуамыз?, Кімнің қолы таза болады?
және т. б.
Ілік септігі арқылы жасалған құрылымдар.
Жануарлар туралы заттық суреттер немесе лото, жұмбақтар пайдаланылады.
Сұрақтар: Ненің мүйізі?, Ненің құлағы ұзын?, Ненің жүні жұмсақ?,
Ненің тырнағы өткір?, Балалар өздері айтып жүретін заттары туралы
сөйлемдер құрай отырып, оларды суреттен көрсетуге тиіс.
Ішінде, үстінде үстеулері мен қосымшалардың өзгеруі арқылы жасалған
құрылымдар.
Суреттер қайда жатыр? - Папканың ішінде, үстелдің үстінде,
Жәшіктің ішінде отырған аюдың суреті салынған суретті алып таста. Ол қайда
жатыр? Үстелдің үстіне алып қой. Енді ол қай жерде жатыр?.
Екі сурет бойынша сөйлемдер құру. Қай жерде? Қайда? Қайдан? деген
сұрақтарға жауап: Мысық орындықтың үстіне отырды, Мысық орындықтың
астында отыр, Ақтиін қарағайдың басында, ал қоян қарағайдың түбінде
отыр, құстар ағаштың басында отыр, мысық ағаштың, түбінде отыр, Құстар
ағаштан ұшып кетті, Қоян түбірдің үстіне қарғып шықты.
Көмектес септігімен және барыс септігі арқылы сөйлемдер құру Дулат
кіммен сөйлесіп отыр? - Анасымен, дәрігермен, Гүлсім кіммен бірге келе
жатыр? - Аюмен, Буратиномен бірге, Назым кіммен бірге оқып отыр? —
әкесімен, Раушанмен; Дулат кімге барды? — Асхатқа, күтуші әйелге [9].
Балалар жаттап алуға арналған сөйлем үлгілері: Әлжан көлікпен
(велосипедпен) серуендеуге барады, Алжан шанамен (конькимен, шаңғымен)
сырғанақ тебеді. Аружан доп (қуыршақ, кубик) ойнап жүр. Аружан доп
(қуыршақ, кубик) ойнайды.
Етістіктің тұйық райы мен үшін шылауын пайдаланып сөйлемдер құру.
Сезім не үшін барады? - Сезім балық аулау үшін барады, Күнсұлу не
үшін су жылытады? - Кір жуу үшін.
Жекеше және көпше түрдегі зат есімнің атау мен табыс септіктеріндегі
грамматикалық тұлғаларының өзгешелігі: Қыз, шар, шарларды алып бара жатқан
суретті тап. Былай де: Сауле шар алып барады. Сауле шарларды алып барады.
Сауленің көп шары бар. Еламан, маған қарындаш (бірнеше қарындаш) берші.
Сағыныш, допты (доптарды, көп допты) ал.
Жағдайдың ұксастығы бойынша бір-біріне жақын қимыл-әрекет түрлерін
айыра білуге үйрету: жуып жатыр, - жуынып жатыр - кір жуып жатыр; жүгіріп
барады - секіріп жатыр; жатыр - ұйықтап жатыр; алып барады - көлікпен алып
барады; тазалап жатыр - сыпырып жатыр; құрылыс салып жатыр - жөндеп жатыр.
Бұл сөздердің айырмашылығын сөз арқылы білдіретін белгілі бір уақиға
құру, қимыл-әрекетке еліктеу жолымен көрсеткен дұрыс. Мысалы: Айсұлу
қуыршақты жуып жатыр; Айсұлу кір жуып жатыр; Айсұлу ойыншығын жуып жатыр.
Балаларды мағынасы жағынан қарама-қарсы әрекеттердің атауларын айыра
білуге үйрету. Мысалы: пальтоңды түймеле - пальтоңның түймесін ағыт;
пимаңды шеш - пимаңды ки, бантигіңді байла - бантигіңді шеш; бөлмеге кір -
бөлмеден шық; радионы қой - радионы өшір.
Мысалы, кішірейту, үлкейту жұрнақтары сияқты сөз тудырушы элементтердің
мәнін түсіну үшін заттарды атай отырып, сол заттар бейнеленген
картинкаларды пайдалануға болады және сол заттар бір-бірінен қандай
белгілері арқылы өзгешеленегінін айтып отырған дұрыс: шар - шарына, күрек -
күрекше, үй - үйшік, үстел - үстелше. Заттар аталып шыққаннан кейін,
картинкаларды салыстырып, нәрселердің көлемін анықтап отырған пайдалы
болады: үй - қандай? ал үйшік - қандай?, күрек - қандай? ал күрекше -
қандай?
Бала төрт жасқа келгенде оның бірыңғай мүшелерден сөйлем құрап
үйренуіне, сондай-ақ оның тіліне жалпы ұғымдарды енгізуге көп көңіл
бөлінеді. Оқу іс-әрекеттерінде әр түрлі жұмыстар жүргізіледі: картинкалар
бойынша, негізгі сөздер бойынша, көрсетілген қимыл-әрекеттер бойынша,
сөйлемнің жетпей тұрған сөздерін толықтыру арқылы сөйлемдер құру. Мысалы,
балалардың әр түрлі топтарындада қоян, түлкі, ақтиін, қаскыр тәрізді
андарды; жемістерден: алмұрт, алма, қара өрік; мебель: үстел, орындық, шкаф
тәрізді заттарды бейнелейтін суреттер болады. Балалар ең алдымен Суретте
не бейнеленген? деген сұраққа жауап болатындай сөйлемдер құрастырады.
Сонан соң тәрбиеші: Орманда... мекендейді деп сөйлемнің бастамасын айтып
береді. Балалардың қай тобында аңдардың суреті бейнеленген картинка болса,
сол топ бұл сөйлемді әрі қарай жалғастырады: Орманда ақтиіндер, түлкілер,
қояндар, қасқырлар мекендейді. Қалған сөйлемдер де осылай құралады: Бақта
алмұрт, алма, қара өрік пісті. Бала бақшаға үстел, орындық шкафтар
әкелді. Осыдан кейін балалар жалпылаушы сөздерді атап, соларды қатыстырып
сөйлемдер құруының маңызы зор: Орманда аңдар: қасқыр, түлкі, қоян
мекендейді, Бала бақшаға жаңа жиһаз: үстел, орындық, шкафтар әкелді.
Сөйлем құрау барысында балаларды әр түрлі грамматикалық формаларды қолдана
білуге жаттықтыру керек: Бақта жемістер: алмұрт, алма, қара өрік көп,
Орманда аңдар: қоян, ақтиін, кірпі көп және басқалар [10].
Сөз - сөзден туады, сөйлемесе қайдан туады? демекші. Кәзіргі уақытта
балалардың сөйлеу тілі кеш шығып, түсініксіз болуда. Сонымен бірге,
отбасында екі тілде сөйлеуде бұл баланың сөйлеу тілін бұрмалап, кешеуілдеп
шығуына әсер етеді. Баланың сөйлеу тілі оның психикасына да әсер етеді.
Өзінің достарының арасында тұйықталып, аз сөйлеуге тырысады. Қоғамда өзін
қолайсыз сезініп шеттетіліп қала береді. Сондықтан да ерте жастан бастап
сөйлеу тілін түзету ұтымды болады. Неғұрлым түсінікті, еркін сөйлесе
белсенді, ашық мінезді, көпшіл болады. Көбінесе балалардың сөйлеу тілі
грамматикалық жағынан толық жетілмеген болып келеді. Қазақ тілінің кей
дыбыстарын бұрмалап айтып, жұрнақ, жалғауларды сөздерде дұрыс қолданбайды.
Осы ауқымды мәселеге байланысты мектеп жасына дейінгі мекемелердің тіл
мамандарына төмендегі құрастырылған -тапсырмалар жүйесін ұсынып отырмыз.
Бұл -тапсырмалар мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу тілінің
грамматикалық жағын қалыптастыру негізінде беріліп отыр, ойын түрінде
жүргізіледі.
Бірыңғай анықтауыштармен сөйлем құрау кезінде балалармен Мынау не
екенін тап ойынын ұйымдастырып өткізуге де болады. Ойынды жүргізуші
есіктен шығады, балалар бұл кезде тәрбиешімен бірге бір затты таңдап алып,
оны сипаттайтын белгілерді атайды. Ойынды жүргізуші ішке кіреді, ал
балалар: Ол дөңгелек, сары, тәтті, құйрықшасы бар, пайдалы, - деп
сипаттай бастайды. Бала оның шалқан екенін айтуға тиіс. Немесе: Ол үлкен,
дөңгелек, резеңке, қызыл (доп). Дұрыс тапқап бала аздаған сыйлық алады.
Бірыңғай баяндауыштары бар сөйлемдер құрастыру үшін Есіңе сақта да
ата ойынын өткізуге болады. Тәрбиеші ойынды жургізушіге ешкім
естімейтіндей етіп тапсырма береді: Үстелге жақында, қызыл қағазды ал, оны
екіге қи, оларды Петяға бер. Ойынды жүргізуші тапсырманы орындауға
кіріседі. бұл кезде балалар оны зер салып бақылайды. Қорытындыда балалар
оның не істегенінін бәрін бір-бірлеп айтып беруге тиіс, мысалы: Аңсар
үстелге жақындады, кызыл кағазды алды, екіге қиды, оларды Арманға берді.
Кім ойынды жүргізушінің істеген қимыл - әрекетінің барлығын дұрыс айтып
шықса, сол жеңіп шығады.
Тапсырмаларды құру барысында балалардың жас ерекшеліктеріне, сөйлеу
тіл мүмкіндіктеріне, -тапсырмаларды қалай түсінетініне, белсенді және енжар
сөз қорының қалпына назар аудардық;
-тапсырмалар ауызша және көрнекілік арқылы берілді. Балалардың сөз өзгерту
дағдыларын қалыптастыру бойынша алты -тапсырма берілді. Яғни қазақ тілінің
төрт жалғауына сәйкес. Мысалы: Біз қазір ойын ойнаймыз. Ненің құйрығы?
ойыны, Мен, сен, ол деген т. с. с. Сен өзіңді мен деп, мына қуыршақты
сен деп, ал мына қуыршақты ол деп айтасың. Мен саған бір сөз айтамын
сен оны мен, сен, ол сөздерге қосып айтасың т. с. с.
Көптік жалғауын қолдану дағдыларын қалыптастыру бойынша -тапсырмада, бала
көптік жалғаудың сөзге сай нұсқасын қолданып, сөзді көпше түрге ауыстырып
айту керек. Сонымен бірге қазақ тіліне тән үңдестік заңына сай. Екінші,
үшінші, төртінші -тапсырмалар ілік, табыс. Жатыс септіктерінің жалғауын
қолдану дағдысын қалыптастыруға бағыталып отыр (қосымша Ә).
Тіл ұстарту - тілдік грамматикалық модельдерді қалыптастыру үшін
орындалатын жаттығулар жұмыстың басқа түрлерімен комилекстік формада,
мысалы, кітап оқумен байланысты жүргізілуі мүмкін. Бұл жаста оқылатын
материалдар үшін балаларға жақын әрі түсінікті шағын ертегілер, өлеңдер
алынады. Бұл шағын шығармаларды оқу оқылатын тексте сәйкес келетін ойынмен,
қимыл-әрекетпен ұштастырылады. Оқылған текст бойынша әңгімелесу балалардың
диалогтық тілінің дамуына жағдай жасайды.
Бұл жастағы балалар жекеше және көпше зат есімнің септік тұлғалары,
көптеген сын есімдердің септік, көптік жалғауларымен түрленуі, етістік
формаларының, үстеулердің дұрыс қолданылуы тәрізді негізгі грамматикалық
формаларды меңгере алады және меңгеруге тиіс. Бес жасқа келген бала кейбір
сөйлем типтерінің қиындық туғызатынына қарай жай сөйлеу кезінде күрделі
сөйлемдерді пайдаланады. Оларда үстеулер мен көмекші сөздер әр түрлі мәнде
жұмсалады. Ол әсіресе жиhаз, тамақ, ыдыс, ойыншықтар, транспорт деген
сияқты жалпылауыш сөздерді көп қолданады. Сөздік қорының молая түсуіне
байланысты онық тілі негұрлым байланысқан, жүйелі бола береді. Бес жастағы
балалар өздерінің құрған сейлемдерінде өздеріне қажет таныс себеп-
салдарлық құбылыстардың байланысып айтып бере алады, мысалы: Маған ертең-
бақшаға барудың қажеті жоқ, себебі ертең жексенбі; Түнде жаңбыр жауған,
сол себепті асфальттің үстінде көлшіктер жатыр және басқа [11].
Балалар бақшасында тәрбиелеу бағдарламасына сәйкес тәрбиеші осы
жастағы балаларға негізгі сөз таптарының грамматикалық тұлғаларын дұрыс
қолдана білуге үйретуді одан әрі жалғастырады.
Балаларды сөйлеу кезінде мезгілдік, мақсаттық, себептік синтаксистік
қатьшастарды (қашан? қандай мақсатпен? қандай мақсат үшін? неге? неліктен?
деген сұрақтарға жауап беретін) қолдана білуге үйрету қажет. Мысалы: Ертең
бізде ертеңгілік болады; Бізде дене шынықтыру сабағы жұма күні, түстен
кейін болады; Қаңтарда, қар көп өте аулада; Осы аптада біз қуыршақ
театрына барамыз дегенде мезгілдік қатынастар бар.
Бұл азық кұстарға арналған, ал мынау балықтар үшін дегенде мақсаттық
қатынастар бар; Жаңбыр жауып тұрғандықтан, біз қыдыруға бармаймыз;
Қыдыруға бармаймыз, өйткені жаңбыр жауып тұр дегенде себептік қатынастар
бар. Келтірілген мысалдар тіл үйренуге арналған арнайы оқу іс-әрекеттер
қандай құрылымдарды үйрету қажет екендігін көрсетеді.
Тәрбиеші балаларды сөзге араластырады:
а)Не істеді? деген сұраққа жауап беретін өткен шақ
тұлғалы етістіктер:
шықты, кірді, жуды
өтіп шықты ойнады
сурет салды қыдырды
мүсін жасады бөлді
салды, тұрғызды ән салды шулады
Беріліп отырған етістіктермен сөз тіркестерін құрастырады, мысалы:
үйдің суретін салды, қыдыруға кетті, үйден шықты, жолдасына барды, көшені
кесіп өтті және т. б.
ә) Не істеймін? деген сұраққа қатысты түбірі өзгеріп отыратын
етістіктер: саламын тұрғызамын
секіремін
оқимын айқайлаймын жүгіремін
б) тіркесте басқа етістіктермен келген, мысалы, қимыл- әрекеттін
басталу шағын білдіретін (Сағыныш оңала бастады, Сағыныш сауыға
бастады), білуді немесе білмеуді білдіру үшін жұмсалатын (Мен жапсыруды
білемін, бірақ әлі оқи білмеймін), мақсатты білдіру үшін қолданылатын
(Біз демалуға барамыз, Сағыныш балық аулауға барады), тіркесте керек,
болады, болмайды сөздермен бірге қолданылатын (Ерте тұру керек,
Сөйлесуге болмайды, Оқуға болады) етістіктермен келген тұйық рай және
басқа да тұлгалардағы етістіктер.
в) келер шақтағы кейбір етістіктер (Мен ойнаймын, Ол киінеді, Сен
айтасын);
г) берілген бағаны (жақсы, жаман, мәнерлі, тез, баяу, ақырын, катты),
уақытты (бүгін, қыста, жазда, күзде, көктемде), мекенді (осында, онда,
мұнда, оңнан, солдан, биік, аласа, ана жаққа,) білдіретін ең кең тараған
үстеулер;
д) сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстыру қызметін атқаратын
е) сөйлем мен сөйлемді байланыстыратын бағыныңқы мәнді шылаулар (сондай-
ақ, тек, өйткені, егер, қашан, сол сияқты) [12].
Бес-алты жастағы балаларға грамматикалық дағдыларды қалыптастыру
тұрмыстық қарым-қатынастар процесінде, сонымен бірге сабақ үстіндегі арнайы
тілдік жаттығуларды өткізу, картиналармен жүргізілетін жұмыстар кезінде
іске асады.
Оқу іс-әрекетері үшін ұсынылатын дидактикалық материалдар етістіктің
шақ, сан-мөлшер, жақ категорияларын үйренуге, сөйлеу кезінде етістіктерді
пайдалана білуге жағдай жасауға тиіс. Істелініп жатқан және істелініпі
болған қимыл-әрекеттерді айыра білуге үйрету үшін оларды таныс оқиғалармен
байланыстыра отырып, оған нақты сипаттар беру керек.
Сөйлем құру кезінде бүгін, қазір, енді деген үстеулерді осы шақ
етістіктермен кеше, баяғыда, жақында деген үстеулерді өткен шақ
етістіктермен байланыстырудың маңызы зор.
Балаларға етістіктің осы шағы мен келер шағын қолдана білуді үйрету
сабақтарының мүмкін болатын формаларының бірі қолданылған етістіктің осы
шақ немесе өткен шақ тұлғасы көрсетіліп отырған қимыл-әрекетпен сәйкес
келуі болып табылады. Тәрбиеші балаларға белгілі бір қимыл-әрекет жасауды
ұсынады: сурет салу, құрылыс салу, жинау (бір нәрсені), киіндіру,
тамақтандыру (қуыршақты). Сонан соң бұл қимыл-әрекеттерді орындау кезінде
және одан кейін де ол әркімге көңіл аудара отырып, сол қимыл-әрекетті қалай
аяқтағандарын сұрайды: Сен қазір не істеп жатырсың? (Мен ұшақтың суретін
салып жатырмын, мен үй салып жатырмын және т. б.), Сен не істедің? (Мен
ұшақтың суретін салдым),
Тәрбиеші не істеп жатырсың? не істедің? деген сұрақтардың айтылу
интонациясын дәл айыруы керек және оған балалардың дұрыс жауап беруіне қол
жеткізу кажет: Не істеп жатырсың? — (Қуыршақты) киіндіріп жатырмын, Не
істедің?—...киіндірдім.
Арнайы жаттығулардың едәуір бөлігін құрмалас сөйлемдер (салалас
құрмалас, сабақтас құрмалас) құру жұмысы алуға тиіс. Бұл үшін сөйлесудің
сұрақ-жауап түрін пайдаланған жақсы. Балалар алдымен қойылған сұрақтың
жауабы болатын құрмалас сөйлемнің тек екінші бөлігін айтатын болады (Неге
бүгін топта Жансая жоқ? — Өйткені ол ауырып қалды), Мұнан әрі балалардың
бағыныңқы сөйлемдерді қолдануда жиі-жиі қате жіберетініне қарамай, олардан
құрмалас сөйлемді толығымен айтып беруді талап ету керек.
Құрмалас сөйлемдер құру үстінде өткізілетін сабақтар әр түрлі
жүргізілуі мүмкін. Мысалы, салалас құрмалас сөйлемдер құру сабақтары үшін
сюжеті жағынан жақын келетін екі сурет іріктеліп алынады: бір суретте - қыз
төсегін ретке келтіріп жатса, басқасында - қыз ұйықтап жатыр немесе бала
шұңқыр қазып жатыр, ал екінші бала ағаш алып келе жатыр. Тәрбиешінің
көмегімен сөйлемдер құрастырылады: Бақыт жанадан төсегін реттеп жатыр, ал
Әсем ұйықтап қалған немесе Нұрболат шұңқыр қазып жатыр, ал Нұрболат
шұңқырға ағашын отырғыза бастады.
Сөйлем құру Алдымен не сонан соң не?, Бәрі керісінше, Қате қайда
екенін тап және т. б. ойындармен байланысты болуы мүмкін. Бұл ойындарды
өткізу кезінде балалар және, немесе жалғаулық шылауларын қатыстырып
сөйлемдер құратын болады.
Неге? не үшін? деген сұрақтарға жауап беретін сөйлемдерге ерекше назар
аудару қажет. Мысалы: Сымбат ауырып қалды, өйткені оған суық тиген
болатын. Анам қол шатырын алды, өйткені далада жаңбыр жауып тұр,
Балалар ұйқыға жатты, өйткені уақыт болған еді. Немесе: Мен футбол ойнау
үшін, допты алдым; Көбелекті ұстау үшін, Күнсұлу торды алды. Мұндай
сөйлемдерді құрастыру үшін ойыншықтарды, картиналар сериясын пайдалануға,
сюжетті-рөльдік ойындарды ұйымдастыруға болады. Бұл бағытта Телефон ойыны
үлкен мүмкіндік береді- балалар телефон арқылы сөйлеген сөздерінде
міндетті түрде құрмалас сөйлем құрулары керек: Еркін келіп менен бояулар
беруімді сұрады, Санжар кездесіп, бүгін ауа райының жаман екендігін
айтты. Біз тұрған кезде, Гүлжан тағы бір рет қоңырау соғатын болды.
Грамматикалық жаттығулар үшін балалардың тілдік білімдерін бекіте
түсетін ойын, серуен, кезекшілік мерзім сағаттарын пайдаланудың тиімділігін
біз бұрын айтып өткенбіз. Тілдің дағдылануы үшін серуен көп пайда береді:
серуенді әзірлеу, серуен кезіндегі байқау мен тілдік қызметті ұйымдастыру,
біраз уақыт өткізіп, серуеннен алған әсерлерге тоқталу. Мәселен, ересек
адамдар балаларды серуенге әзірлей отырып, олармен міндетті түрде сөйлесуге
тиіс: Біз қазір қыдыруға барамыз. Біз қайда барамыз? Шкафтан малақайыңды
ал. Менің малақайымды бере салшы. Қане, біз оны басымызға киейік. Қарашы,
сенін малақайың қандай әдемі. Тапочкаңды тез шеш те, пимаңды ки.
Құрмалас сөйлемдер құру жұмысы серуен, табиғатпен, қоршаған ортамен
танысу кездерінде, еңбек үстінде, сурет салу, мүсін жасау, музыка
сабақтарында қайталанып отыруы мүмкін.
1.2 Бес –алты жастағы балалардың грамматикалық дағдыларды
қалыптастырудың әдістері мен тәсілдері
Тіл қарым-қатынас құралы. Адамның ой-өрісін, мәдени дәрежесін, ақыл-
парасатын, рухани байлығын көрсететін айна. Тіл мәдениетінің өзектілігі
әрқашан ескеріліп, қай халық болса да бұл мәселені айналып өткен емес.
Өнер алды - қызыл тіл деп қазақ халқы да сөйлеу шеберлігіне үлкен мән
берген. Қазіргі таңда тіл мәдениетінің көкейтестілігі арта түсті. Қазақ
халқының тіл келешегі балаларда [1]. Көптеген ғылыми- педагогикалық
әдебиеттерді, мерзімді баспасөз ақпараттарын талдап- зерттей келе, бүгінгі
күнгі балалардың сөз саптауы көңіл аударарлық көпшілігінің тіл мәдениеті
төменгі деңгейде деген қорытынды жасауға болады. Олар өз ойларын дұрыс,
түсінікті етіп жеткізе алмайды, басы артық бос сөздерді көп қолданып, ойын
шашыратып жібереді. Кейбірі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Көкшетау қаласындағы, (қазақ тілінде оқытылатын) Ж.Мусин атындағы
педагогикалық колледжі
Педагогика, психология және жеке пәндер әдістемесі кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5-6 жастағы балалардың грамматикалық дағдыларын қалыптастыру
Шифр 0101000 мамандығы Мектепке дейінгі тәрбие және оқыту
Пәні: Тіл дамыту және оқыту әдістемесі
Мазмұны
Кіріспе 3
I. Негізгі бөлім
1.1Бес – алты жастағы балалардың грамматикалық дағдыларды
қалыптастырудың теориялық ұғымдары 6
1.2Бес –алты жастағы балалардың грамматикалық дағдыларды
қалыптастырудың әдістері мен тәсілдері 26
II.5-6 жас балалардың грамматикалық дағдыларын қалыптастыруда
жүргізілетін іс-тәжірибелік жұмыстар
2.15-6 жастағы балалардың грамматикалық дағдыларын қалыптастыру
барысында жүргізілетін іс-тәжірибелік жұмыстары 44
2.25-6 жастағы балалардың грамматикалық дағдыларын қалыптастыруда
жүргізілген іс-тәжірибелік жұмыстың қорытындысы
51
Қорытынды 70
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 72
Қосымшалар
Кіріспе
Елбасымыз Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Нұрлы жол - болашаққа бастар
жол жолдауында Біздің балаларымыз бен немерелеріміз сырт елден гөрі
Отанында өмір сүргенді артық көретіндей, өйткені, өз жерінде өзін жақсы
сезінетіндей болуға тиіс деп Елбасы ерекше атап өтті. Біз еліміздің
болашағын сенімді жастардың қолына тапсыруымыз тиіс, сондықтан да тәрбие
біліммен қатар жүруі тиіс.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында: “білім беру жүйесінің
басым міндеттеріңде: білім беру бағдарламаларын меңгеру үшін жағдайлар
жасау және жеке адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін
дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін
қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы парасатын
байыту”—деп атап көрсеткен. Осыған сәйкес қоғам алдына білім жүйесін
саналық жағынан жаңарту, жалпы білім беретін XXI ғасыр мектебінің жаңа
моделін таңдау, балалардың жеке басын үйлесімді дамытуға бағыттайтын
міндеттер қойылып отыр.
Жұмыстың өзектілігі:
Балабақшада тілді оқыту барысы мынандай мәселелерді қамтиды:
- 5-6жастағы балалардың грамматикалық дағдыларын меңгерту;
- 5-6жастағы балалардың грамматикалық дағдыларды қалыптастыру.
Жаңа бағдарлама бойынша осы аталған мәселелердің арасында тығыз
байланыс орнату қажет деп табылды. Бұрын балалардың орфографиялық дағдысын
қалыптастыру грамматикалық ұғымдарды меңгертуге, байланыстырып сөйлеуді
дамытуға бағытталған жұмыстармен байланыссыз жүргізілсе, немесе
грамматикалық ұғымдарды меңгерту тілдің лексикалық және синтаксистік
жүйесін оқытумен ұштастырылмаса, енді мұның бәрін бір мақсатқа балалардың
өз ойларын мазмұнды, грамматикалық тұрғыдан сауатты, стильдік жағынан ойын
дәл бейнелеп айта білу дағдыларын қалыптастыруға бағындыру қажет болды.
Бұл тұста орыс ғалымдары Д.Н.Богоявленскийдің, Н.Ф.Жуйковтың, Н.С.
Рождественскийдің, Е.Г.Шашкованың және т.б. балаларға грамматикалық
ұғымдарды беру негізінде олардың дұрыс сөйлеу дағдыларын қалыптастыру
мәселелерін қарастырған құнды зерттеулері болғаны белгілі. 60-70-
жылдары қазақ тілін оқыту әдістемесін жетілдіру мәселелерін қарастырған
әдіскер-ғалымдар да (М.Балақаев, Р.Әміров, С.Рахметова, Ш.Әуелбаев,
А.Асқарбаева, О.Байқуатова т.б.) өз еңбектерінде балалардың дұрыс сөйлеу,
грамматикалық дағдыларын қалыптастыру және оларға грамматикалық ұғымдар
беру жұмыстарының тиімді үйлесімін табу, оңайлы әдіс-тәсілдерін жүйесін
қолдану мәселелері әр түрлі ыңғайда қарастырылды.
Жұмыстың мақсаты: 5-6 жастағы балалардың грамматикалық дағдыларын
қалыптастыру туралы ұғым беру.
Жұмыстың міндеті:
- 5-6жастағы балалардың грамматикалық дағдыларын қалыптастыруда, жас
ерекшелігін ескеру;
- 5-6 жастағы балалардың грамматикалық дағдыларын оқыту принциптерін
басшылыққа алу;
- тақырыпқа сәйкес әдістемелік, педагогикалық еңбектерге сараптама
жасау;
- сөйлеу тілінің дыбыстық ерекшелігін меңгерту, яғни сөздегі
дыбыстарды дұрыс айтуға үйрету.
Зерттеу пәні: Балабақшадағы бес - алты жасар балалардың тілін,
грамматикалық дағдыларын ойын арқылы дамыту.
Зерттеу нысаны: Балабақшадағы оқу процессі.
Зерттеу болжамы: 5-6 жастағы балаларда тілдің морфологиялық және
синтаксистік жалпы нашар дамуы мен өзіне тән кемшіліктерді түзету. Балалар
бақшасының тәрбиешісі үшін үлгілі сөйлеу тілін меңгеру - бұл кәсіби
даярлығының көрсеткіші. Сондықтан өзінің сөйлеу тілін жетілдіру - болашақ
әрбір педагогтың адамгершілік және қоғамдық парызы. Ол кейін балаларға
берілетін тілдік дағдыларды жетік меңгеруге тиіс.
Зерттеу жұмысының әдістері:
- 5-6 жас балалардың грамматикалық дағдыларын теориялық тұрғыдан
зерттеу;
- 5-6 жас балалардың грамматикалық, танымдық қабілеттерін зерттеу,
грамматикалықдағдыларды қалыптастыру жұмыстары кезіндегі
әдістемелерді жүйелеу.
Зерттеу орны: Еркемай балабақшасы, Ақмола облысы, Көкшетау қаласы.
1. Негізгі бөлім
1.1 Бес – алты жастағы балалардың грамматикалық дағдыларды
қалыптастырудың теориялық ұғымдары
Грамматикалық мағыналар - бұл болмыс кұбылыстары арасындағы сөз арқылы
білдірілетін қарым-қатынастар мағынасы, яғни бұл логикалық (ойлағыштық)
қатардың тілдік мағыналары. Грамматикалық мағыналар сөз тудырушы
морфемаларға және синтаксисте грамматикалық мағыналарға бөлінеді. Тілді
түсіну үшін оны құрайтын сөздердің лексикалық мағыналарын білу аз, сонымен
бірге осы сөздердің арасындағы грамматикалық қатынастарды түсіну керек,
Мысалы, бала лексикалық мағынаны, яғни АЛМА ағашы, отырғызу сөздерінің
тілден тысқары болмыспен арақатынасын білуі мүмкін, алайда алма ағашы
отырғызылды немесе алма ағашын отырғызады деген сөйлемдердің құрамында
жұмсалып тұрған грамматикалық мағыналарды білмейді (предикатты, яғни
баяндауыштық қатынастарды білдіретін зат есімнің атау септігі мен ырықсыз
етістін немесе толықтауыштык, заттық қатынастарды білдіретін зат есімнің
табыс септігі мен етістіктің 3-жағының шақ формаларының мағынасын
түсінбейді). Егер балаға грамматикалық тұлғаның мағынасы түсініксіз болса,
ол сөйлемдегі айтылған ойды да түсінбейді.
Тіл дамытудың грамматикалық мағыналарын үйретудің қиындығы мынада бұл
мағыналарды оқытушының өзі (ана, тәрбиеші, кейде тіпті мектептегі мұғалім)
жете түсінбейді және оларды ана тілін табиғи қабылдау процесінде меңгеріп,
интуициялық жолмен қолданады. Грамматикалық мағыналарды меңгерудің өзі
(интуициялық, жеткіліксіз дәрежеде) адамды ойлана білетін етеді.
Мұнан баланың (ананың, тәрбиешінің, мұғалімнің) ең маңызды қамқорлығы
балалар ана тілінің грамматикалық тұлғаларының бәрін де (бәрін!)
мүмкіндігінше ертерек естіп және олардың саналарына біртіндеп ене беруін
қамтамасыз етуге бағытталуы керек деген қорытынды шығады, тіл дамытудың
грамматикалық, мағыналарын түсіну жас жеткіншекке ақыл кіру жене оның дамуы
процесі болып табылады. Бұл процесс санадан тыс жүретінін қайталап айтамыз.
Алайда егер бұл процесс нашар оқытылу арқылы бәсеңдетілетін болса, баланың
ақыл-ойының өсуі шектеліп қалады. 5-6жастағы балалардың грамматикалық
құрылысын үйренбеген бала нашар оқиды, өйткені ол мектепте оқылатын болмыс
құбылыстарынан арасындағы байланыстар мен қатынастарды түсінуге қабілеті
жетпейді [3].
Грамматикалық мағыналарды үйрену процесінде балада грамматикалық
дағдылар калыптасады.
Бірақ сөз тудыру мен сөз түрлендіру процесіндегі баланың грамматикалық
қателерін түзету құралдары жеткілікті түрде талдап зерттелген. Бұл қателер
грамматикалық мағыналарды үйрену процесінің қалыпты жүретінін, бала өз ана
тілінде қаншалықты грамматикалық мағыналар болатынын біліп алғанын және
оған сол грамматикалық мағыналарды бейнелейтін үлгілерді жеткізген өз
тәрбиешісінің педагогтық талантының шама-шарқына байланысты мөлшерде біліп
шыққанын көрсетеді. Тілдегі грамматикалық формаларды түсіну (интуициялық)
жолына дер кезінде бағытталмаған бала көбіне үндемей отыра беретіндіктен
мұннан қателерді болдырмайды.
Балалардың тіліндегі қолданылып жүрген грамматикалық формаларды олардың
түсінетіндігін, алайда оларды сөйлеу кезінде қалай жұмсауды әлі есте сақтай
алмағандығын - тілдік нормаларды әрі үйренбегендігін көрсететін
грамматикалық қателерден мысалдар келтірейік.
Сөз тудырудағы грамматикалық қателер. Балалар өздерінің үйренген,
сөздеріне құсас өзіндік сөздер жасап алады. Мысалы:
Тракторшы сөзіне ұқсату арқылы: көлікші - Көлік жүргізуші жүр (5
жас); Электршы - Электршының резина қолғабы бар (4 жас);
Қыстық сөзіне ұқсату арқылы: көктемдік - Анам маған көктемдік киім
сатып алып берді; балалық - Біздің үйде балалық кішкене үстел бар.
Мұндай мысалдарды көптеп келтіре беруге болады: өз сөзін шығармай
дұрыс дамыған бала кемде - кем.
Ересек адамдар баланың бұл жаңа сөздерінің грамматикалық мағыналары сол
жан ғана себепке қатысты екенін дұрыс қалпында түсінеді, шын мәнісінде
мұнда мағына жағынан грамматикалық қате жоқ та жұрнақтар толығымен ойдан
шығарылған, олардың білдіріп тұрған мағынасы ғана дұрыс; мұндағы қате сол,
балалар бұл жұрнақтардың әдеби тілде қандай түбірлік морфемалармен бірге
келетіндерін есте сақтай алмаған.
Сөз түрлендірудегі грамматикалық қателер. Балалар сөйлегенде сөзді
әдетте септеудің немесе жіктеудін өнімді типі бойынша өзгертеді, ал өнімсіз
типті олар әдетте кейінірек үйренеді және де егер оларға мұндайда дер
кезінде көмек бермесе, сөз түрлендірудегі қателер оларды түзету әлде -
қайда қиынға соғатын кезге, яғни мектепке дейін ілесіп барады.
Сөз түрлендірудің өнімсіз типіне жеу, жүру (көлікпен), өсу тәрізді
етістіктер, фонетикалық өзгешеліктермен септелетін зат есімдер (барлығы 10
сөзге дейін) және басқа сөздер жатады, алайда бұл сөздер тілде ете
кездеседі, сондықтан олардың қате түрі әрқашан айқын білініп тұрады.
Мұндай типті грамматикалық қателердің түрлері мынадай:
- зат есімшенің көпше түрінің бір фонетикалық вариантының орнына
екіншісінің қолданылуы: жолдар, көлдер типі бойынша -лар (-лер)
вариантының орнына -дар (-дер) айтылады: үйдер, терезелер,
баладар, көліктар;
- зат есімнің септік жалғауларының фонетикалық варианттары бірінің
орнына бірі қолданылуы: баладың (баланың деудің орнына),
үстелга (үстелге деудің орнына), адамты (адамды деудің
орнына), бақшатан (бақшадан деудің орнына), балабен (баламен
деудің орнына);
- стильдік жағынан бір септік жалғауының орнына екіншінің бір септік
жалғауының қолданылуы: үйде бардым (дұрысы - үйге бардым),
көлікте міндім (дұрысы - машинаға міндім), жолда бардым
(дұрысы - жолмен бардым), орындыкқа отыр (дұрысы — орындыққа
отыр), орманда кетті (дұрысы - орманға кетті), кино бардым
(дұрысы - киноға бардым);
- табыс септігі жалғауын стильдік жағынан дұрыс қолдана білмеу: Мен
бейне суретті салдым (дұрысы - Мен кеше сурет салдым), Жазуды
жазды (дұрысы - Жазу жаздым);
- септелмейтін зат есімдерді септеу;
- салыстырмалы шырайдың жасалуы кезіндегі сын есім түбірлерінде
дауыссыздардың алмасуының болмауы;
- етістіктің жіктік жалғауларын бірінің орнына бірін қолдану:
тәрбиешінің қойған сұрағына орай жіктік жалғауының 1-жағы жекеше
түрдегі етістік 2-жақ жекеше түрде немесе 3-жақ жекеше түрде
айтылады. Мысалы: - Сен көп ойнадың ба? - Иә, мен көп ойнадым. -
Мына суретті кім салды? - Бұл суретті мен салдым;
- сан есіммен тіркесіп келген тәуелдік жалғаулы зат есім септелгенде
тәуелдік жалғауының түсіп қалуы: ит бес күшікпен келді (дұрысы
-ит бес күшігімен келді), тауық екі балапанмен келді (дұрысы
-тауық екі балапанымен келді) [7].
Әрине, балалар, әдет бойынша тілде етістіктің есімше, көсемше
тұлғаларын қолдана алмайды, себебі оларды үлкендердің сөзінен сирек естиді:
үлкендер балалар түсінбейді деп қорқып, бұл грамматикалық тұлғаларды аз
қолдануға тырысады, бірақ сонан соң, бұл тұлғаларды оқитын кез келгенде,
әдетте, балалар оларды үйренуге даярланбаған болып шығады. Осының
салдарынан көптеген баланың тілі грамматикалық катынасы жағынан алғанда
жүдеу болып шығады.
Тәрбиеші балалардың диалектік қателерін де есепке алуына тура келеді,
мысалы, олар баланың қай облыста тұруына байланысты болып келетін зат
есімнің ілік септік жалғауын немесе ілік септігіндегі сөзбен тіркесіп
келген тәуелдік жалғаулы сөзді қолдану кезіндегі және басқа да кездердегі
қателер: менің ойыншығым, менің ойыншық, сенікі қуыршақ, сенің
қуыршақ, біздің аюым, Балалардың тіліндегі диалектикалық қателерді жою
баланың үйдегі ересектердің сөзінен кейде тіпті бала бақшада да үнемі естіп
жүретіндіктен қиынға түседі.
Грамматика бойынша жүргізілетін жаттығулар балалардың осыған дейін
үйреніп болған лексикалық және фонетикалық материалдарын бекітуге арналған
жаттығуларымен қатар жүргізіледі. Балалар алдын ала аздаған сөз мөлшіерін
үйренбейінше, дыбыстарды қалай айтуды және сөйлем интонациясының
ерскшеліктерін білмейінше грамматикалық жаттығулар жүргізу мүмкін емес.
Балалардың тілін грамматикалық формалармен байыту олардың сөздік қорын
молайту мен фонетикалық дағдыларын дамыту процесінде жүреді.
Тәрбиешінің негізгі міндеті балаларды тәжірибеде фразалық тілді
пайдалана білуге үйрету, яғни тілде негізгі грамматикалық категорияларды
дұрыс пайдаланудан, сөзді практикада жекелік, көптік, септік, шақтық,
жақтық формалармен түрлендіру дағдысын қалыптастырудан тұратын себебі сол.
Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін тәрбиеші пәндік сабақтарда арнайы
грамматикалық жаттығулар жүргізеді.
Біздің тіліміздегі сөздердің жартысынан көбі зат есімдерден
құралатындықтан, грамматикалық құрылым үстінде жүргізілетін жұмысты зат
есімдермен танысудан бастау керек, зат есімдердің түрленуі негізінде басқа
сөз таптары да өзгеріске түсіп отырады: сын есімдер — септіктерге, жекеше,
көпше түрге; сын есімдер мен етістіктер өткен шақта — жекеше, көпше түрге
түрленеді [5].
Зат есімдердің түрленуі үстінде жүргізілетін жұмысты табыс септігінен,
яғни табыс септігін атау септігімен салыстыра отырып бастау керек, сонан
соң өте нақты және түсінуге жеңіл септіктер ретінде барыс пен көмектес
септікті үйрету керек, тек содан кейін ғана ілік септігі мен жатыс
септігінің кейбір мағыналарымен, осы септіктердің негізінде жасалған жатыс
септігіндегі тіркестермен және кайда? (кай жерде?), (қайда? (қай жақта?),
қайдан? деген сұрақтардың айырмашылықтарымен таныстыру керек.
Мекендік үстеулерді түсініп игеруге ерекше көңіл болу керек. Жатыс
септігіндегі тіркестер септіктердің басқа негізгі формаларымен байланысты
болып келеді, сондықтан практикада үстеулермен танысуды септіктермен бірге
жүргізген қолайлы. Ең алдымен балалар ішінде - үстінде; астында - түбінде;
жанында - қасында - маңында; алдында; артында деген үстеулердің
айырмашылықтарын түсінуі керек. Аталған үстеу сөздер күнделікті өмірде жиі
қолданылатын, түсінуге жеңіл әрі оңай сөздер. Мысалы: қарындашы қораптың
ішіне, үстіне, астына қой; қораптың үстінен қарындашты ал; қарындашты
қораптың ішінен алып таста; оны қораптың жанына қатарластырып қой. Бұл
түсінікті бекіту үшін әрекет пен тілді салыстырып отырған өте маңызды.
Балалар сөйлегенде үстеулерді пайдалана білуге үйрету кезінде оны
интонация арқылы бөлектеп, ерекшелеп көрсеткен дұрыс: үстел үстінде,
астында жатыр; үстел үстінен, терезе алдынан алып тастады; үстелдің астына
қойды, үстелдің астында отырды.
Балалар зат есімнің септік тұлғаларын үйреніп болғаннан кейін, оны сан
есімдермен бірге қолдана білуге үйрету керек. Ол үшін практикада зат есімді
бір деген сан есіммен тіркес құрап (бір шабдалы, бір алма, бір алмұрт)
пайдалануға болады. Әрине, бұл кезге дейін балалар бір, көп деген сөздерді
айыра білуге тиіс. Балалар әр түрлі сөздерді іріктеп ала отырып, бір сөзін
олармен байланыстыра айтып үйренеді.
Бала үш жасқа қарағанда белгілі мөлшерде етістік лексикасын: ішу, беру
етістіктерінің тұйық рай тұлғасын және жүре бер, алып бар, жу тәрізді
бірқатар етістіктердің бұйрық рай тұлғасын да меңгереді.
Балаларды етістіктің өткен шағымен таныстыруды олар зат есімдердің
септік жалғауларын үйренгеннен кейін бастау керек. Етістіктің өткен шағы,
әдетте, жеңіл меңгеріледі және балалардың негізгі сөздік қорына енеді.
Етістіктің өткен шағының материалдары негізінде балалардың тіліне сан
есімдер оңай енетін болады. Сонан соң бала боламын етістігімен келер шақ
тұлғасын меңгереді. Баланың тілінде келер шақ төрт жасқа қарай пайда
болады.
Балалардың тіліне етістіктің түрлі тұлғаларын енгізудің ең дұрысы
әрекет - тіл тәсілін пайдалана отырып, етістіктерге жалғанатын
қосымшаларды қарастыру үстінде жүргізілетін жұмыспен байланыстыру керек.
Мұнымен қоса бала белгілі бір картинаға сүйене отырып, қосымшамен келген
етістіктің (кетті, кірді, келді, шықты) мағыналық реңкін байқай алуы
мүмкін. Балалар қосымшалардың мағынасын үйреніп болғаннан кейін ғана, оның
үстеулермен арақатынасын белгілеуге болады (... ішіне кірді. ... артынан
кірді, ... ішінен шықты, ... сыртын айналып шықты және т. б.).
Болашақ тәрбиешілерге арнайы грамматикалық жаттығуларды жүргізу кезінде
мынадай үлгілік дидактикалық материалдарды ұсынамыз:
Зат есімдерді табыс, барыс, көмектес, ілік септіктері бойынша үстеу
сөздерсіз және табыс, барыс, көмектес, ілік, жатыс септіктері бойынша
үстеу сөздермен қолдану:
а) сабақты етістіктерден кейін келген табыс септігіндегі зат есімдер:
Балалар сурет салады, кітап оқиды, ертегі тыңдайды; Бақыт апай ботқа
пісірді, пирог пісірді; Санжар ойыншыктарды жинайды; Әділет еден жуады;
Анам ойыншық сатып әкелді; Мен телевизор көріп отырмын; Осы бөлімде өздік
және өзгелік етістіктердің қолданылуын бөліп көрсетуге болады: Мен киініп
жатырмын. - Мен қуыршақты киіндіріп жатырмын. Мен жуынып жатырмын. - Мен
аюды жуындырып жатырмын. Анам таранып жатыр, - Анам қызы Сағынның шашын
тарап жатыр;
ә) болады, керек, болмайды сөздері қатысқан етістіктермен келген барыс
септігіндегі зат есімдер: Сымбат Талғатқаға қарындаш берді; Гүлжан күтушіге
көмектеседі; Маған анам қуыршақ сыйлады; Мақсат әкесіне кедергі жасайды;
Балалар елкаға қуанды; Кітапты Гүлденге беру керек. Сезім бақшаға баруға
болады. Санияға бақшаға баруға болмайды;
б) ілік септігіндегі зат есімдер (меншіктілік, сан есіммен бірге
ілік септігінің қолданылуы): Бұл малақай Игорьдікі, бұл үй Еламандікі,
ағамның кітабы; Мен бір (екі) қарындаш әкелдім; Ол үйде алмұрт жеді; Бағдат
Саматқа төрт кубик (марка, қарындаш) берді;
в) көмектес септігіндегі зат есімдер (қимыл құралы): Мен қарындашпен,
бормен сурет саламын; Балалар қолын жылы сумен жуады; Айжан тісін пастамен
тазалайды; қолды сүлгімен сүрту қажет;
г) етістіктік қатынастарды білдіру үшін кызмет ететін, сөз тіркесінде
келіп, кайда (қай жерде?), кайда? деген сұрақтарға жауап беретін үстінде,
басында, ішінде, алдында, жанында, қасында деген үстеулері бар зат есімдер:
Бақшаға (қайда?) барамын; Бақшада (қайда?) болдым; Бақшадан (қайдан?)
келемін; Аю ағашқа (қайда?) шықты; Аю ағаштың үстінде (қайда?) отыр; Аю
ағаштан (қайдан?) түсті; Құс бұтаның басында (қайда?) отыр; Құс бұтадан
(қайдан?) ұшып кетті; Жібек орманның ішіне (қайда?) кірді; Жібек орманда
(қайда?) болды; Жібек орманнан (қайдан?) қайтып келді; Балалар парктің
ішінде (қайда?) серуендеп жүр; Жүк көлігі көгалда (кайда?) кетіп барады;
Мен көшеде (қайда?) болдым; қаланың ішін (қай жерді?) араладым; Шкаф
терезенің (қабырғаның) алдында (жанында) тұр. Ағаштың үстінде отыр құрылымы
мен ағашта отыр құрылымын салыстыру;
д) қайда? қайдан? деген сұрақтарға сәйкес айтылып кеңістіктік
қатынасты білдіру үшін қызмет ететін үстеулермен келген зат есімдер: Ербол
ағашқа жақын келді; Ербол ағаштан алыс кетті. Қосымшалар мен үстеулердің
сәйкес келуі [6].
Етістіктер: а) қимыл етістіктері: кету, жүгіру және басқа, ә) хал-күйді
білдіретін етістіктер: ұйықтау, жеу, сөйлеу, б) әрекетті білдіретін
етістіктер: сурет салу, жапсыру, қозғау және басқа; в) қосымшалы және
қосымшасыз етістіктер: жүру келді; сурет салу - суретін салу; ... жөнінде
сұрау; г) өздік етістіктер: ертеңгілікті әзірлеу - ертенгілікке әзірлену,
ойыншықты көтеру - басқышпен көтерілу, лифтімен көтерілу.
Материалдың түсін, тұлғасын білдіретін сын есімдер, сын есімнің
салыстырмалы шырайы: көбірек, артығырақ, жіңішкерек, биігірек, қысқарақ,
ұзынырақ және т.б.
Біз бұрын айтып өткеніміздей, тәрбиеші арнайы сабақтарда балаларға
тілдік практика ұйымдастырады. Ондай оқу іс-әрекетіне арналған материал
ойыншықтар, киімдер, аяқ киімдер, ыдыстар, тағамдар болуы мүмкін.
Мысалы, тәрбиеші алдына балалар өз сөзін белгілі бір үлгі бойынша
жасалған сөйлем құрамында пайдалануды үйрету міндетін қояды: бастауыш-
тура толықтауыш баяндауыш, бастауыш-тура толықтауыш + жанама толықтауыш
баяндауыш. Бұл мақсат үшін сюжетті ойындар пайдаланылуы мүмкін. Балалар
ойнай жүріп, ересектердің қоршаған ортаға жасаған әрекетіне еліктейтін
болады. Мұндай сюжетті-рольдік ойын Қуыршақ үйіндегі таң ойыны болуы
мүмкін. Тәрбиеші белгілі мөлшерде ойын жағдайын жасай отырып, балалардан
әрбір кейіпкердің әрекетін сипаттайтын сөйлемдер құрастыруды талап етеді:
Анам - қуыршақ ерте тұрады. Анам ас үйге келеді. Анам ботқа пісіреді.
Қуыршақ Айман қолын, бетін жуады, тіс ұнтағымен тісін тазалайды. Аққу ботқа
жейді, сүт ішеді. Айман ойыншықтарды жинайды. Гүлназ ұшақтың, гүлдің,
үйдің, ағаштың суретін салады. Айжан ермексазбен саңырауқұлақ, жеміс
жасайды. Құрылатын сөйлемдердің әр түрлі болуы үшін ойынның сюжетін аздап
өзгерту керек, яғни жаңа ойынның кейіпкерлер енгізіледі: аю, ит, басқа
қуыршактар. Балаларға жетекші сұрақтар беріп, оларды сол фразалық үлгімен
жауап беруге үйрету керек, мысалы: Әділет гүлді кімге берді? — Әділет
гүлді мамасына берді. Ойыншық итті қуыршаққа қарай бағыттап жіберіп: Ит
кімге жақындады? - Ит Санияға жақындады; Сания не істеді? - Сания
иттің аяғын ұстады; Аю не істеді? — Аю аяғын Санияға ұсынды; Осы
кезде Буратино не істеді? - Буратино машинаны жасырды, Буратино
машинаны қайда жасырды? - ... үстелдің астына, есіктің артына, шкафтын
ішіне.
Көрсетілген әрекет бойынша біріккендік мағынаны білдіретін –мен, -пен
жалғауы бар құрылымды енгізген қолайлы: итпен, аюмен ойнады; анаммен,
Гүлназбен, Саматпен, Санжармен бірге сурет салдым.
Көрсетілген әрекет бойынша құрылған сөйлемдерді балалар толықтай айтып
шығуы керек. Егер бала сөйлемде қате жіберсе, тәрбиеші оны түзетуге және
баланың, сөйлемді тағы бір рет қайталауын сұрауға тиіс.
Балаларды кажетті грамматикалық тұлғалармен фраза жасауға үйрету үшін
ең қарапайым ойын әрекетін негізге алуға болады. Ойын әдісі белгілі бір
грамматикалық құрылым бойынша балалармен әңгімелесудің фоны ретінде барлық
септік тұлғаларын орнықтыру үшін пайдаланылады. Мысалы, тамақтандыру
процесін көз алдына елестете отырып, мынадай құрылымдар жасауға болады
Анам Мақсатты (таб. с.) сорпамен, ботқамен (көм. с.) тамақтандырады;
Үстелге тағы кімді отырғызды? — Аюды (таб. с.) отырғызды; Оған не
берді? — Ас қасықпен шай қасықты (таб. с. зат есім мен сын есім); Неден
жейді? — Тарелкеден (шығ. с); Неден ішеді? — Шыныдан (шығ. с).
Ойынның өзі және сұрақтар жүйесі баланы фразаларға құлақ қоюға үйретеді,
әр түрлі септік тұлғаларын пайдаланып, сейлемдер құрастыруға көмектеседі.
Балаларға үстеулерді қолдануды үйрету сабақтарында міндетті түрде
заттардың кеңістіктегі арақатынастарын көрсету керек. Ол үшін кубиктерді,
пирамидаларды, кітаптар мен басқа да ойыншықтарды пайдалануға болады.
Көрсетілетін әрекетті, мысалы, үйшік салуды, сөйлей отырып жасау қажет:
Кубиктің үстіне кубик қойып, қабырға тұрғызамыз. Қабырғаға таяу үстел тұр.
(Зат пен қабырғаның орналасуын көрсету.) Үстелдің, жанында маймыл мен түлкі
отыр. (Көрсету.) Үстелдің үстінде шынылар, үстелдің астында скамейка тұр.
Нәрсенің, үстелдің астындағы және үстелдің үстіңдегі жағдайын міндетті
түрде көрсету керек, сонда бала үстеулермен келген сөз тіркестерін оңай
меңгереді және, ең бастысы, нәрселердің арасындағы нақты қатынасын ұрыс
атайтын болады [8].
Арнайы грамматикалық жаттығулар картиналарды пайдалана отырып еткізілуі
мүмкін. Оларды тиянақты түрде қарап шыққаннан кейін, сұрақтарға қысқаша
жауап қайтарған соң.
(Бала не ішіп отыр? - Сорпа; Кыз не салып отыр? - Ұшақ;
Ақсауле сүтті неден ішіп отыр? - Шыныдан) толық сөйлем құрауға және
айтып беруге көшу керек. Мұндайда балаларға етістіктен болатын екінші
тәуелді мүшені жасау едәуір қиындық келтіретін жанама толықтауышты қалай
жасайтындарын қадағалаудың маңызы зор. Мысалы: Қаламқас Айбатпен бірге доп
ойнап жүр; Кыз су сепкішпен ағаштарды суарып жүр.
Суреттер бойынша сөйлем құрауға арналған үлгі материал:
Зат есімнің атау с.- зат есімнің табыс септігі-етістік сызбанұсқа
бойынша сөйлемдер құрау:
Жеп (ішіп) отыр - сорпа, нан, кеспе, тоқаш.
Ішіп отыр - шай, сүт, кампот, су, лимонад.
Мүсін жасап отыр - саңырауқұлақ, үй, қасқыр, түлкі.
Сурет салып отыр - итті, үйді, көлікті, гүлді, ракетаны.
Жуып жатыр - еденді, бетін, құлағын, раманы, ыдысты.
Алып барады - сусепкішті, банканы, қуыршақты, кубикті, мысықты, допты.
Тазалап жатыр - тістерін, пальтоны, ботинканы, тоңды, картопты.
Киіп жатыр - көйлекті, бас киімді, тонды, етікті,қолғапты.
Жинап жатыр - ойыншықтарды, қой бүлдіргенді.
Суарып жатыр - ауланы, ағаштарды, орамжапырақты, қызанақты, қиярды.
Қазып жатыр - жерді, топырақты, құмды.
Атау сеп. зат есім + таб. сеп. зат есім + жанама септіктегі зат есім-
етістік схемасы бойынша жасалған сөйлемдер:
Саяхат қантты кімге береді? - Итке (Саяхат қантты итке береді);
Саяхат нені қантпен тамақтандырды? - Итті (Саяхат итті қантпен
тамақтандырды); Саяхат итті немен тамақтандырды? - Қантпен, Әкей
кітапты кімге оқиды? - Бақытқа, Әкей кітапты кіммен бірге оқып отыр? -
Бақытпен бірге; Шешей кімнің көйлегін үтіктеп жатыр? - Майраның,
Шешей көйлекті немен үтіктеп жатыр? - Үтікпен, Шешей нанды немен кесіп
жатыр? - ІІышақпен, Бақыт гүлді немен салып жатыр? - Қарындашпен.
Бір сур сюжетіне құрылған әр түрлі сұрақтар және оған берген баланың
жауаптары сұрақ-жауап жаттығуларының ұтымды түрі болып табылады. Бала
қолын жуып жатыр суреті бойынша бірнеше сұрақ қоюға болады: Бақыт, Айгүл
не істеп жатыр?, Біз қолымызды немен жуамыз?, Кімнің қолы таза болады?
және т. б.
Ілік септігі арқылы жасалған құрылымдар.
Жануарлар туралы заттық суреттер немесе лото, жұмбақтар пайдаланылады.
Сұрақтар: Ненің мүйізі?, Ненің құлағы ұзын?, Ненің жүні жұмсақ?,
Ненің тырнағы өткір?, Балалар өздері айтып жүретін заттары туралы
сөйлемдер құрай отырып, оларды суреттен көрсетуге тиіс.
Ішінде, үстінде үстеулері мен қосымшалардың өзгеруі арқылы жасалған
құрылымдар.
Суреттер қайда жатыр? - Папканың ішінде, үстелдің үстінде,
Жәшіктің ішінде отырған аюдың суреті салынған суретті алып таста. Ол қайда
жатыр? Үстелдің үстіне алып қой. Енді ол қай жерде жатыр?.
Екі сурет бойынша сөйлемдер құру. Қай жерде? Қайда? Қайдан? деген
сұрақтарға жауап: Мысық орындықтың үстіне отырды, Мысық орындықтың
астында отыр, Ақтиін қарағайдың басында, ал қоян қарағайдың түбінде
отыр, құстар ағаштың басында отыр, мысық ағаштың, түбінде отыр, Құстар
ағаштан ұшып кетті, Қоян түбірдің үстіне қарғып шықты.
Көмектес септігімен және барыс септігі арқылы сөйлемдер құру Дулат
кіммен сөйлесіп отыр? - Анасымен, дәрігермен, Гүлсім кіммен бірге келе
жатыр? - Аюмен, Буратиномен бірге, Назым кіммен бірге оқып отыр? —
әкесімен, Раушанмен; Дулат кімге барды? — Асхатқа, күтуші әйелге [9].
Балалар жаттап алуға арналған сөйлем үлгілері: Әлжан көлікпен
(велосипедпен) серуендеуге барады, Алжан шанамен (конькимен, шаңғымен)
сырғанақ тебеді. Аружан доп (қуыршақ, кубик) ойнап жүр. Аружан доп
(қуыршақ, кубик) ойнайды.
Етістіктің тұйық райы мен үшін шылауын пайдаланып сөйлемдер құру.
Сезім не үшін барады? - Сезім балық аулау үшін барады, Күнсұлу не
үшін су жылытады? - Кір жуу үшін.
Жекеше және көпше түрдегі зат есімнің атау мен табыс септіктеріндегі
грамматикалық тұлғаларының өзгешелігі: Қыз, шар, шарларды алып бара жатқан
суретті тап. Былай де: Сауле шар алып барады. Сауле шарларды алып барады.
Сауленің көп шары бар. Еламан, маған қарындаш (бірнеше қарындаш) берші.
Сағыныш, допты (доптарды, көп допты) ал.
Жағдайдың ұксастығы бойынша бір-біріне жақын қимыл-әрекет түрлерін
айыра білуге үйрету: жуып жатыр, - жуынып жатыр - кір жуып жатыр; жүгіріп
барады - секіріп жатыр; жатыр - ұйықтап жатыр; алып барады - көлікпен алып
барады; тазалап жатыр - сыпырып жатыр; құрылыс салып жатыр - жөндеп жатыр.
Бұл сөздердің айырмашылығын сөз арқылы білдіретін белгілі бір уақиға
құру, қимыл-әрекетке еліктеу жолымен көрсеткен дұрыс. Мысалы: Айсұлу
қуыршақты жуып жатыр; Айсұлу кір жуып жатыр; Айсұлу ойыншығын жуып жатыр.
Балаларды мағынасы жағынан қарама-қарсы әрекеттердің атауларын айыра
білуге үйрету. Мысалы: пальтоңды түймеле - пальтоңның түймесін ағыт;
пимаңды шеш - пимаңды ки, бантигіңді байла - бантигіңді шеш; бөлмеге кір -
бөлмеден шық; радионы қой - радионы өшір.
Мысалы, кішірейту, үлкейту жұрнақтары сияқты сөз тудырушы элементтердің
мәнін түсіну үшін заттарды атай отырып, сол заттар бейнеленген
картинкаларды пайдалануға болады және сол заттар бір-бірінен қандай
белгілері арқылы өзгешеленегінін айтып отырған дұрыс: шар - шарына, күрек -
күрекше, үй - үйшік, үстел - үстелше. Заттар аталып шыққаннан кейін,
картинкаларды салыстырып, нәрселердің көлемін анықтап отырған пайдалы
болады: үй - қандай? ал үйшік - қандай?, күрек - қандай? ал күрекше -
қандай?
Бала төрт жасқа келгенде оның бірыңғай мүшелерден сөйлем құрап
үйренуіне, сондай-ақ оның тіліне жалпы ұғымдарды енгізуге көп көңіл
бөлінеді. Оқу іс-әрекеттерінде әр түрлі жұмыстар жүргізіледі: картинкалар
бойынша, негізгі сөздер бойынша, көрсетілген қимыл-әрекеттер бойынша,
сөйлемнің жетпей тұрған сөздерін толықтыру арқылы сөйлемдер құру. Мысалы,
балалардың әр түрлі топтарындада қоян, түлкі, ақтиін, қаскыр тәрізді
андарды; жемістерден: алмұрт, алма, қара өрік; мебель: үстел, орындық, шкаф
тәрізді заттарды бейнелейтін суреттер болады. Балалар ең алдымен Суретте
не бейнеленген? деген сұраққа жауап болатындай сөйлемдер құрастырады.
Сонан соң тәрбиеші: Орманда... мекендейді деп сөйлемнің бастамасын айтып
береді. Балалардың қай тобында аңдардың суреті бейнеленген картинка болса,
сол топ бұл сөйлемді әрі қарай жалғастырады: Орманда ақтиіндер, түлкілер,
қояндар, қасқырлар мекендейді. Қалған сөйлемдер де осылай құралады: Бақта
алмұрт, алма, қара өрік пісті. Бала бақшаға үстел, орындық шкафтар
әкелді. Осыдан кейін балалар жалпылаушы сөздерді атап, соларды қатыстырып
сөйлемдер құруының маңызы зор: Орманда аңдар: қасқыр, түлкі, қоян
мекендейді, Бала бақшаға жаңа жиһаз: үстел, орындық, шкафтар әкелді.
Сөйлем құрау барысында балаларды әр түрлі грамматикалық формаларды қолдана
білуге жаттықтыру керек: Бақта жемістер: алмұрт, алма, қара өрік көп,
Орманда аңдар: қоян, ақтиін, кірпі көп және басқалар [10].
Сөз - сөзден туады, сөйлемесе қайдан туады? демекші. Кәзіргі уақытта
балалардың сөйлеу тілі кеш шығып, түсініксіз болуда. Сонымен бірге,
отбасында екі тілде сөйлеуде бұл баланың сөйлеу тілін бұрмалап, кешеуілдеп
шығуына әсер етеді. Баланың сөйлеу тілі оның психикасына да әсер етеді.
Өзінің достарының арасында тұйықталып, аз сөйлеуге тырысады. Қоғамда өзін
қолайсыз сезініп шеттетіліп қала береді. Сондықтан да ерте жастан бастап
сөйлеу тілін түзету ұтымды болады. Неғұрлым түсінікті, еркін сөйлесе
белсенді, ашық мінезді, көпшіл болады. Көбінесе балалардың сөйлеу тілі
грамматикалық жағынан толық жетілмеген болып келеді. Қазақ тілінің кей
дыбыстарын бұрмалап айтып, жұрнақ, жалғауларды сөздерде дұрыс қолданбайды.
Осы ауқымды мәселеге байланысты мектеп жасына дейінгі мекемелердің тіл
мамандарына төмендегі құрастырылған -тапсырмалар жүйесін ұсынып отырмыз.
Бұл -тапсырмалар мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу тілінің
грамматикалық жағын қалыптастыру негізінде беріліп отыр, ойын түрінде
жүргізіледі.
Бірыңғай анықтауыштармен сөйлем құрау кезінде балалармен Мынау не
екенін тап ойынын ұйымдастырып өткізуге де болады. Ойынды жүргізуші
есіктен шығады, балалар бұл кезде тәрбиешімен бірге бір затты таңдап алып,
оны сипаттайтын белгілерді атайды. Ойынды жүргізуші ішке кіреді, ал
балалар: Ол дөңгелек, сары, тәтті, құйрықшасы бар, пайдалы, - деп
сипаттай бастайды. Бала оның шалқан екенін айтуға тиіс. Немесе: Ол үлкен,
дөңгелек, резеңке, қызыл (доп). Дұрыс тапқап бала аздаған сыйлық алады.
Бірыңғай баяндауыштары бар сөйлемдер құрастыру үшін Есіңе сақта да
ата ойынын өткізуге болады. Тәрбиеші ойынды жургізушіге ешкім
естімейтіндей етіп тапсырма береді: Үстелге жақында, қызыл қағазды ал, оны
екіге қи, оларды Петяға бер. Ойынды жүргізуші тапсырманы орындауға
кіріседі. бұл кезде балалар оны зер салып бақылайды. Қорытындыда балалар
оның не істегенінін бәрін бір-бірлеп айтып беруге тиіс, мысалы: Аңсар
үстелге жақындады, кызыл кағазды алды, екіге қиды, оларды Арманға берді.
Кім ойынды жүргізушінің істеген қимыл - әрекетінің барлығын дұрыс айтып
шықса, сол жеңіп шығады.
Тапсырмаларды құру барысында балалардың жас ерекшеліктеріне, сөйлеу
тіл мүмкіндіктеріне, -тапсырмаларды қалай түсінетініне, белсенді және енжар
сөз қорының қалпына назар аудардық;
-тапсырмалар ауызша және көрнекілік арқылы берілді. Балалардың сөз өзгерту
дағдыларын қалыптастыру бойынша алты -тапсырма берілді. Яғни қазақ тілінің
төрт жалғауына сәйкес. Мысалы: Біз қазір ойын ойнаймыз. Ненің құйрығы?
ойыны, Мен, сен, ол деген т. с. с. Сен өзіңді мен деп, мына қуыршақты
сен деп, ал мына қуыршақты ол деп айтасың. Мен саған бір сөз айтамын
сен оны мен, сен, ол сөздерге қосып айтасың т. с. с.
Көптік жалғауын қолдану дағдыларын қалыптастыру бойынша -тапсырмада, бала
көптік жалғаудың сөзге сай нұсқасын қолданып, сөзді көпше түрге ауыстырып
айту керек. Сонымен бірге қазақ тіліне тән үңдестік заңына сай. Екінші,
үшінші, төртінші -тапсырмалар ілік, табыс. Жатыс септіктерінің жалғауын
қолдану дағдысын қалыптастыруға бағыталып отыр (қосымша Ә).
Тіл ұстарту - тілдік грамматикалық модельдерді қалыптастыру үшін
орындалатын жаттығулар жұмыстың басқа түрлерімен комилекстік формада,
мысалы, кітап оқумен байланысты жүргізілуі мүмкін. Бұл жаста оқылатын
материалдар үшін балаларға жақын әрі түсінікті шағын ертегілер, өлеңдер
алынады. Бұл шағын шығармаларды оқу оқылатын тексте сәйкес келетін ойынмен,
қимыл-әрекетпен ұштастырылады. Оқылған текст бойынша әңгімелесу балалардың
диалогтық тілінің дамуына жағдай жасайды.
Бұл жастағы балалар жекеше және көпше зат есімнің септік тұлғалары,
көптеген сын есімдердің септік, көптік жалғауларымен түрленуі, етістік
формаларының, үстеулердің дұрыс қолданылуы тәрізді негізгі грамматикалық
формаларды меңгере алады және меңгеруге тиіс. Бес жасқа келген бала кейбір
сөйлем типтерінің қиындық туғызатынына қарай жай сөйлеу кезінде күрделі
сөйлемдерді пайдаланады. Оларда үстеулер мен көмекші сөздер әр түрлі мәнде
жұмсалады. Ол әсіресе жиhаз, тамақ, ыдыс, ойыншықтар, транспорт деген
сияқты жалпылауыш сөздерді көп қолданады. Сөздік қорының молая түсуіне
байланысты онық тілі негұрлым байланысқан, жүйелі бола береді. Бес жастағы
балалар өздерінің құрған сейлемдерінде өздеріне қажет таныс себеп-
салдарлық құбылыстардың байланысып айтып бере алады, мысалы: Маған ертең-
бақшаға барудың қажеті жоқ, себебі ертең жексенбі; Түнде жаңбыр жауған,
сол себепті асфальттің үстінде көлшіктер жатыр және басқа [11].
Балалар бақшасында тәрбиелеу бағдарламасына сәйкес тәрбиеші осы
жастағы балаларға негізгі сөз таптарының грамматикалық тұлғаларын дұрыс
қолдана білуге үйретуді одан әрі жалғастырады.
Балаларды сөйлеу кезінде мезгілдік, мақсаттық, себептік синтаксистік
қатьшастарды (қашан? қандай мақсатпен? қандай мақсат үшін? неге? неліктен?
деген сұрақтарға жауап беретін) қолдана білуге үйрету қажет. Мысалы: Ертең
бізде ертеңгілік болады; Бізде дене шынықтыру сабағы жұма күні, түстен
кейін болады; Қаңтарда, қар көп өте аулада; Осы аптада біз қуыршақ
театрына барамыз дегенде мезгілдік қатынастар бар.
Бұл азық кұстарға арналған, ал мынау балықтар үшін дегенде мақсаттық
қатынастар бар; Жаңбыр жауып тұрғандықтан, біз қыдыруға бармаймыз;
Қыдыруға бармаймыз, өйткені жаңбыр жауып тұр дегенде себептік қатынастар
бар. Келтірілген мысалдар тіл үйренуге арналған арнайы оқу іс-әрекеттер
қандай құрылымдарды үйрету қажет екендігін көрсетеді.
Тәрбиеші балаларды сөзге араластырады:
а)Не істеді? деген сұраққа жауап беретін өткен шақ
тұлғалы етістіктер:
шықты, кірді, жуды
өтіп шықты ойнады
сурет салды қыдырды
мүсін жасады бөлді
салды, тұрғызды ән салды шулады
Беріліп отырған етістіктермен сөз тіркестерін құрастырады, мысалы:
үйдің суретін салды, қыдыруға кетті, үйден шықты, жолдасына барды, көшені
кесіп өтті және т. б.
ә) Не істеймін? деген сұраққа қатысты түбірі өзгеріп отыратын
етістіктер: саламын тұрғызамын
секіремін
оқимын айқайлаймын жүгіремін
б) тіркесте басқа етістіктермен келген, мысалы, қимыл- әрекеттін
басталу шағын білдіретін (Сағыныш оңала бастады, Сағыныш сауыға
бастады), білуді немесе білмеуді білдіру үшін жұмсалатын (Мен жапсыруды
білемін, бірақ әлі оқи білмеймін), мақсатты білдіру үшін қолданылатын
(Біз демалуға барамыз, Сағыныш балық аулауға барады), тіркесте керек,
болады, болмайды сөздермен бірге қолданылатын (Ерте тұру керек,
Сөйлесуге болмайды, Оқуға болады) етістіктермен келген тұйық рай және
басқа да тұлгалардағы етістіктер.
в) келер шақтағы кейбір етістіктер (Мен ойнаймын, Ол киінеді, Сен
айтасын);
г) берілген бағаны (жақсы, жаман, мәнерлі, тез, баяу, ақырын, катты),
уақытты (бүгін, қыста, жазда, күзде, көктемде), мекенді (осында, онда,
мұнда, оңнан, солдан, биік, аласа, ана жаққа,) білдіретін ең кең тараған
үстеулер;
д) сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстыру қызметін атқаратын
е) сөйлем мен сөйлемді байланыстыратын бағыныңқы мәнді шылаулар (сондай-
ақ, тек, өйткені, егер, қашан, сол сияқты) [12].
Бес-алты жастағы балаларға грамматикалық дағдыларды қалыптастыру
тұрмыстық қарым-қатынастар процесінде, сонымен бірге сабақ үстіндегі арнайы
тілдік жаттығуларды өткізу, картиналармен жүргізілетін жұмыстар кезінде
іске асады.
Оқу іс-әрекетері үшін ұсынылатын дидактикалық материалдар етістіктің
шақ, сан-мөлшер, жақ категорияларын үйренуге, сөйлеу кезінде етістіктерді
пайдалана білуге жағдай жасауға тиіс. Істелініп жатқан және істелініпі
болған қимыл-әрекеттерді айыра білуге үйрету үшін оларды таныс оқиғалармен
байланыстыра отырып, оған нақты сипаттар беру керек.
Сөйлем құру кезінде бүгін, қазір, енді деген үстеулерді осы шақ
етістіктермен кеше, баяғыда, жақында деген үстеулерді өткен шақ
етістіктермен байланыстырудың маңызы зор.
Балаларға етістіктің осы шағы мен келер шағын қолдана білуді үйрету
сабақтарының мүмкін болатын формаларының бірі қолданылған етістіктің осы
шақ немесе өткен шақ тұлғасы көрсетіліп отырған қимыл-әрекетпен сәйкес
келуі болып табылады. Тәрбиеші балаларға белгілі бір қимыл-әрекет жасауды
ұсынады: сурет салу, құрылыс салу, жинау (бір нәрсені), киіндіру,
тамақтандыру (қуыршақты). Сонан соң бұл қимыл-әрекеттерді орындау кезінде
және одан кейін де ол әркімге көңіл аудара отырып, сол қимыл-әрекетті қалай
аяқтағандарын сұрайды: Сен қазір не істеп жатырсың? (Мен ұшақтың суретін
салып жатырмын, мен үй салып жатырмын және т. б.), Сен не істедің? (Мен
ұшақтың суретін салдым),
Тәрбиеші не істеп жатырсың? не істедің? деген сұрақтардың айтылу
интонациясын дәл айыруы керек және оған балалардың дұрыс жауап беруіне қол
жеткізу кажет: Не істеп жатырсың? — (Қуыршақты) киіндіріп жатырмын, Не
істедің?—...киіндірдім.
Арнайы жаттығулардың едәуір бөлігін құрмалас сөйлемдер (салалас
құрмалас, сабақтас құрмалас) құру жұмысы алуға тиіс. Бұл үшін сөйлесудің
сұрақ-жауап түрін пайдаланған жақсы. Балалар алдымен қойылған сұрақтың
жауабы болатын құрмалас сөйлемнің тек екінші бөлігін айтатын болады (Неге
бүгін топта Жансая жоқ? — Өйткені ол ауырып қалды), Мұнан әрі балалардың
бағыныңқы сөйлемдерді қолдануда жиі-жиі қате жіберетініне қарамай, олардан
құрмалас сөйлемді толығымен айтып беруді талап ету керек.
Құрмалас сөйлемдер құру үстінде өткізілетін сабақтар әр түрлі
жүргізілуі мүмкін. Мысалы, салалас құрмалас сөйлемдер құру сабақтары үшін
сюжеті жағынан жақын келетін екі сурет іріктеліп алынады: бір суретте - қыз
төсегін ретке келтіріп жатса, басқасында - қыз ұйықтап жатыр немесе бала
шұңқыр қазып жатыр, ал екінші бала ағаш алып келе жатыр. Тәрбиешінің
көмегімен сөйлемдер құрастырылады: Бақыт жанадан төсегін реттеп жатыр, ал
Әсем ұйықтап қалған немесе Нұрболат шұңқыр қазып жатыр, ал Нұрболат
шұңқырға ағашын отырғыза бастады.
Сөйлем құру Алдымен не сонан соң не?, Бәрі керісінше, Қате қайда
екенін тап және т. б. ойындармен байланысты болуы мүмкін. Бұл ойындарды
өткізу кезінде балалар және, немесе жалғаулық шылауларын қатыстырып
сөйлемдер құратын болады.
Неге? не үшін? деген сұрақтарға жауап беретін сөйлемдерге ерекше назар
аудару қажет. Мысалы: Сымбат ауырып қалды, өйткені оған суық тиген
болатын. Анам қол шатырын алды, өйткені далада жаңбыр жауып тұр,
Балалар ұйқыға жатты, өйткені уақыт болған еді. Немесе: Мен футбол ойнау
үшін, допты алдым; Көбелекті ұстау үшін, Күнсұлу торды алды. Мұндай
сөйлемдерді құрастыру үшін ойыншықтарды, картиналар сериясын пайдалануға,
сюжетті-рөльдік ойындарды ұйымдастыруға болады. Бұл бағытта Телефон ойыны
үлкен мүмкіндік береді- балалар телефон арқылы сөйлеген сөздерінде
міндетті түрде құрмалас сөйлем құрулары керек: Еркін келіп менен бояулар
беруімді сұрады, Санжар кездесіп, бүгін ауа райының жаман екендігін
айтты. Біз тұрған кезде, Гүлжан тағы бір рет қоңырау соғатын болды.
Грамматикалық жаттығулар үшін балалардың тілдік білімдерін бекіте
түсетін ойын, серуен, кезекшілік мерзім сағаттарын пайдаланудың тиімділігін
біз бұрын айтып өткенбіз. Тілдің дағдылануы үшін серуен көп пайда береді:
серуенді әзірлеу, серуен кезіндегі байқау мен тілдік қызметті ұйымдастыру,
біраз уақыт өткізіп, серуеннен алған әсерлерге тоқталу. Мәселен, ересек
адамдар балаларды серуенге әзірлей отырып, олармен міндетті түрде сөйлесуге
тиіс: Біз қазір қыдыруға барамыз. Біз қайда барамыз? Шкафтан малақайыңды
ал. Менің малақайымды бере салшы. Қане, біз оны басымызға киейік. Қарашы,
сенін малақайың қандай әдемі. Тапочкаңды тез шеш те, пимаңды ки.
Құрмалас сөйлемдер құру жұмысы серуен, табиғатпен, қоршаған ортамен
танысу кездерінде, еңбек үстінде, сурет салу, мүсін жасау, музыка
сабақтарында қайталанып отыруы мүмкін.
1.2 Бес –алты жастағы балалардың грамматикалық дағдыларды
қалыптастырудың әдістері мен тәсілдері
Тіл қарым-қатынас құралы. Адамның ой-өрісін, мәдени дәрежесін, ақыл-
парасатын, рухани байлығын көрсететін айна. Тіл мәдениетінің өзектілігі
әрқашан ескеріліп, қай халық болса да бұл мәселені айналып өткен емес.
Өнер алды - қызыл тіл деп қазақ халқы да сөйлеу шеберлігіне үлкен мән
берген. Қазіргі таңда тіл мәдениетінің көкейтестілігі арта түсті. Қазақ
халқының тіл келешегі балаларда [1]. Көптеген ғылыми- педагогикалық
әдебиеттерді, мерзімді баспасөз ақпараттарын талдап- зерттей келе, бүгінгі
күнгі балалардың сөз саптауы көңіл аударарлық көпшілігінің тіл мәдениеті
төменгі деңгейде деген қорытынды жасауға болады. Олар өз ойларын дұрыс,
түсінікті етіп жеткізе алмайды, басы артық бос сөздерді көп қолданып, ойын
шашыратып жібереді. Кейбірі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz