Кәсіпкерлік іс-әрекеттің дамуы мен қазірп жағдайы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
ТАРАУ 1. КӘСІПКЕРЛІК ІС.ӘРЕКЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕПЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Кәсіпкерліктің мәні жэне ұйымдастырушылық.құқықтық түрлері ... ... .5
1.2. Кэсіпкерліктің қаржылық іс.эрекетінің мэні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3. Кэсіпкерлікті несиелеу жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
1.4. Қазақстан Республикасының кәсіпкерліктіктің мемлекеттік реттеуші заңдарының аяққатұруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
1.5. Кэсіпкерліктің қызметті мемлекет тарапынан баскару туралы шетелдік тэжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
ТАРАУ 2. КӘСІПКЕРЛІК ІС.ӘРЕКЕТТІҢ ДАМУЫ МЕН ҚАЗІРП
ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.1 Қазақстан Республикасында кэсіпкерліктің дамуының ———
тенденцияларын талдау ... ... ... ... ... ..., ... ... ... ... ... ... ... ...> ... ... ... ... ... .35
2.2. Оңтүстік Қазақстан облысындағы кэсіпкерліктің дамуын талдау ... ..44
2.3. Кәсіпкерлікті қаржыландыруды және несие ресурстарының қайтарымдылығын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
ТАРАУ 3. КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУ ЖӘНЕ ІС.ӘРЕКЕТШЩ
ТИІМДІЛІПН ЖОҒАРЫЛАТУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
3.1. Кэсіпкерлікті несиелендіру жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .66
3.2. Кэсіпкерлік іс.эрекетте мемлекеттік қаржыларды пайдалану тиімділігін жоғарылату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
ТАРАУ 1. КӘСІПКЕРЛІК ІС.ӘРЕКЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕПЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Кәсіпкерліктің мәні жэне ұйымдастырушылық.құқықтық түрлері ... ... .5
1.2. Кэсіпкерліктің қаржылық іс.эрекетінің мэні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3. Кэсіпкерлікті несиелеу жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
1.4. Қазақстан Республикасының кәсіпкерліктіктің мемлекеттік реттеуші заңдарының аяққатұруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
1.5. Кэсіпкерліктің қызметті мемлекет тарапынан баскару туралы шетелдік тэжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
ТАРАУ 2. КӘСІПКЕРЛІК ІС.ӘРЕКЕТТІҢ ДАМУЫ МЕН ҚАЗІРП
ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.1 Қазақстан Республикасында кэсіпкерліктің дамуының ———
тенденцияларын талдау ... ... ... ... ... ..., ... ... ... ... ... ... ... ...> ... ... ... ... ... .35
2.2. Оңтүстік Қазақстан облысындағы кэсіпкерліктің дамуын талдау ... ..44
2.3. Кәсіпкерлікті қаржыландыруды және несие ресурстарының қайтарымдылығын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
ТАРАУ 3. КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУ ЖӘНЕ ІС.ӘРЕКЕТШЩ
ТИІМДІЛІПН ЖОҒАРЫЛАТУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
3.1. Кэсіпкерлікті несиелендіру жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .66
3.2. Кэсіпкерлік іс.эрекетте мемлекеттік қаржыларды пайдалану тиімділігін жоғарылату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
КІРІСПЕ
Қазақстанда тұрақтанып келе жатқан"~ әкімшіліктік-бюрократиялық модельдің орнына келген шаруашылықтың нарықтық жүйесі мемлекет қолында реттеу функцияларының сақталуы аркылы эрекет ететін экономикалық жүйенің кэсіпкерлік типіне негізделеді.
Философиялық көзқарастан кэсіпкерлікті адам жанының ерекше күйі, іскерлік романтика формасы, адамға тэн қабілеттіліктерді іске асыру құралы ретінде сипаттауға болады. Кэсіби мағынада кэсіпкерлік өз бизнесін үйымдастыра алу, сонымен байланысты функцияларды табысты жүзеге асыру деп қарастырылады.
Қазақстандағы кэсіпкерліктің қазіргі кезде қайта жандануы болып өтуде. 1917 жылға дейін елде кәсіпкерлік орын алған, бірақ өндіргіш күштердің дамуының элсіз деңгейінің салдарынан ол кезде айтарлықтай тарамады.
Кеңес үкіметінің жылдарында кәсіпкерлік түсінігі экономиклық сөздіктен мүлдем шығарылып тастаған, ал кэсіпкерлік термины теріс қабылданантын. Енді біз бүрыңғыдай «кәсіпкерлік», «іскерлік» деген терминдерді басты қолданамыз.
Нарықтық экономиканың дамуы кэсіпкерлікті колдануды жэне кэсіпкерді тэрбиелеуді қарастырады. Айтарлықтай күрделі қиындықтар мен психологиялык кедергілерді жеңумен байланысты болатын бүл міндетті шешу оңай емес. Қазақстанда жүргізіліп жатқан экономикалык реформа кэсіпкерліктің дамуына жаңа перспективалар ашты. Кэсіпкерліктің элеуметтік-экономикалық маңыздылығының өсуінің себептері - ол нарықтық экономикаға икемділік береді, халықтың қаржылық жэне өндірістік ресурстарын қатыстыруға себепші болады, ол өзінде монополияға қарсы күш алып келеді, жүмыс бастылық жэне басқа да нарықтық шаруашылық мэселелерін шешеді.
Қазіргі кезде республикамызда кэсіпкерлік экономиканың жаңа сфералары мен элеуметті топтарын қамтып, күш алуда. Кәсіпкерлік динамикасы мен экономикалық нэтижелері көбінесе соған сәйкес келесі алғы шарттармен анықталады: институционалдык кәсіпкерлік ортасының қалыптасуымен, заңдылық базасымен, кэсіпкерлік құрылымдарды мемлекеттік қолдаудың деңгейімен жэне т.б.
Республикамызда кэсіпкерліктің дамуы үшін түракты экономикалык негізін құрайтын меншіктің жекешелендірілуі бойынша үлкен жүмыс жүрпзілуде. 90-шы жылдардың басында Қазақстан Республикасында кэсіпкерлік іс-әрекеттің заңдылық тү_рақтандыру және дамыту мэселелерін реттеуге бағытталған заңдар, заңдылық жэне басқа нормативтік-қүқықтық актілер қабылданып, эрекет етуде.
Сонымен қатар, республикада кэсіпкерлікті, эсіресе шағын жэне орта бизнесті мемлекеттік қолдау жөнінде кең көлемді шаралар қабылданып жатыр. Қазақстан Республикасы Президнтінің «Шағын жэне орта кэсіпкерлікті мемлекеттік қолдау мен жандандырудьг күшейту жөніндегі шаралар туралы» Үкіміне сәйкес шағын кэсіпкерлікті колдау және дамытуды мемлекеттік экономикалық саясаттың басты саласы деп санау
Қазақстанда тұрақтанып келе жатқан"~ әкімшіліктік-бюрократиялық модельдің орнына келген шаруашылықтың нарықтық жүйесі мемлекет қолында реттеу функцияларының сақталуы аркылы эрекет ететін экономикалық жүйенің кэсіпкерлік типіне негізделеді.
Философиялық көзқарастан кэсіпкерлікті адам жанының ерекше күйі, іскерлік романтика формасы, адамға тэн қабілеттіліктерді іске асыру құралы ретінде сипаттауға болады. Кэсіби мағынада кэсіпкерлік өз бизнесін үйымдастыра алу, сонымен байланысты функцияларды табысты жүзеге асыру деп қарастырылады.
Қазақстандағы кэсіпкерліктің қазіргі кезде қайта жандануы болып өтуде. 1917 жылға дейін елде кәсіпкерлік орын алған, бірақ өндіргіш күштердің дамуының элсіз деңгейінің салдарынан ол кезде айтарлықтай тарамады.
Кеңес үкіметінің жылдарында кәсіпкерлік түсінігі экономиклық сөздіктен мүлдем шығарылып тастаған, ал кэсіпкерлік термины теріс қабылданантын. Енді біз бүрыңғыдай «кәсіпкерлік», «іскерлік» деген терминдерді басты қолданамыз.
Нарықтық экономиканың дамуы кэсіпкерлікті колдануды жэне кэсіпкерді тэрбиелеуді қарастырады. Айтарлықтай күрделі қиындықтар мен психологиялык кедергілерді жеңумен байланысты болатын бүл міндетті шешу оңай емес. Қазақстанда жүргізіліп жатқан экономикалык реформа кэсіпкерліктің дамуына жаңа перспективалар ашты. Кэсіпкерліктің элеуметтік-экономикалық маңыздылығының өсуінің себептері - ол нарықтық экономикаға икемділік береді, халықтың қаржылық жэне өндірістік ресурстарын қатыстыруға себепші болады, ол өзінде монополияға қарсы күш алып келеді, жүмыс бастылық жэне басқа да нарықтық шаруашылық мэселелерін шешеді.
Қазіргі кезде республикамызда кэсіпкерлік экономиканың жаңа сфералары мен элеуметті топтарын қамтып, күш алуда. Кәсіпкерлік динамикасы мен экономикалық нэтижелері көбінесе соған сәйкес келесі алғы шарттармен анықталады: институционалдык кәсіпкерлік ортасының қалыптасуымен, заңдылық базасымен, кэсіпкерлік құрылымдарды мемлекеттік қолдаудың деңгейімен жэне т.б.
Республикамызда кэсіпкерліктің дамуы үшін түракты экономикалык негізін құрайтын меншіктің жекешелендірілуі бойынша үлкен жүмыс жүрпзілуде. 90-шы жылдардың басында Қазақстан Республикасында кэсіпкерлік іс-әрекеттің заңдылық тү_рақтандыру және дамыту мэселелерін реттеуге бағытталған заңдар, заңдылық жэне басқа нормативтік-қүқықтық актілер қабылданып, эрекет етуде.
Сонымен қатар, республикада кэсіпкерлікті, эсіресе шағын жэне орта бизнесті мемлекеттік қолдау жөнінде кең көлемді шаралар қабылданып жатыр. Қазақстан Республикасы Президнтінің «Шағын жэне орта кэсіпкерлікті мемлекеттік қолдау мен жандандырудьг күшейту жөніндегі шаралар туралы» Үкіміне сәйкес шағын кэсіпкерлікті колдау және дамытуды мемлекеттік экономикалық саясаттың басты саласы деп санау
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Н. Назарбаев Қазақстан - 2030: Өркендеу, қауіпсіздіук жэне барлық қазақстандықтардың тұрмыс халін жақсарту. Ел басшысының Қазақстан халқына жолдауы. - Алматы: Білім, 1998 ж. — 120 б.
2. «Шағын кэсіпкерлікті қолдау туралы» ҚР Заңы, 1998 ж.
3. Қазақстан республикасының Азаматтық Кодексі. Алматы, 2002 ж.
4. Малые предприятия: организация, экономика, учет, налоги /под.ред. проф. В.Я.Горфинкеля, проф. В.Л. Швандара. Учебное пособие для вузов. -Москва: ЮНИТИ-ДАНА, 2001.-357 с.
5. Основы финансовой деятельности: Финансовый менеджмент /Под.ред. В.М. Власовой, учебное пособие - Москва: Финансы и статистика, 2000 -128 с.
6. Основы предпринимательства /U.K. Мамыров, Н.Т. Смагулова, А.Яновская и др. учебное пособие - Алматы: Экономика, 1997.
7. Повышение эффективности использования государственных и привлеченных средств в малом предпринимательстве // Финансы.- 2001.-11.-9-126.
8. Схема и оценки эффективности кредитования малого бизнеса // Қаржы-қаражат.- 2002. 9. - 63-68 б.
9. Некоторые вопросы совершенствования взаимоотношений государства, банковской системы и малого бизнеса// Қаржы-қаражат-2002. 9.-69-73 б.
10. Курделі істің қырлары: Шағын жэне орта кәсіпкерлік // Қаржы-каражат 2001. 10.-38-416.
11. Қолдауғаа ие кэсшкерлік қарқынды дамиды //Деловой мир Казахстана.-2000.-2-23 б.
12. Малый бизнес будет расти через упорядочение // 2004.24.06.
13. Роль малого бизнеса в решении проблемы занятости //Транзитная экономика.2001-4-12-48 с.
14. Предпринимательство - один из путей к экономической безопасности //Аль-Пари. 2001.-1-2.
15. Кәсіпкерліктің элеуметпк маңызы. //Қазақстан тарихы.-2001.-1 .-37-40 б.
16. Малый и средний бизнес: тенденции становления и специфика функционирования //Экономист.-2001 .-4
17. Финансирование предпринимательских структур. Финансирование предпринимательских структур из всех источников. Структура финансового рынка ЮКО. Шымкент.-2004.
18. Агеев А.И. Предпринимательство: проблемы собственности и культуры М: Наука 1991-1 12стр.
19. Банковское дело. О.И. Лаврушин - М: «Банковский и биржевой научно-консультационный центр»
20. Программы развития малого Бизнеса Казахстана по линий ЕБРР.
21. Малое предпринимательство: теория, мировой опыт и Казахстан.
22. Под. редакцей Е.Б. Жатканбаева. Алматы «Қазақ Университеті» 2001 г.
1. Н. Назарбаев Қазақстан - 2030: Өркендеу, қауіпсіздіук жэне барлық қазақстандықтардың тұрмыс халін жақсарту. Ел басшысының Қазақстан халқына жолдауы. - Алматы: Білім, 1998 ж. — 120 б.
2. «Шағын кэсіпкерлікті қолдау туралы» ҚР Заңы, 1998 ж.
3. Қазақстан республикасының Азаматтық Кодексі. Алматы, 2002 ж.
4. Малые предприятия: организация, экономика, учет, налоги /под.ред. проф. В.Я.Горфинкеля, проф. В.Л. Швандара. Учебное пособие для вузов. -Москва: ЮНИТИ-ДАНА, 2001.-357 с.
5. Основы финансовой деятельности: Финансовый менеджмент /Под.ред. В.М. Власовой, учебное пособие - Москва: Финансы и статистика, 2000 -128 с.
6. Основы предпринимательства /U.K. Мамыров, Н.Т. Смагулова, А.Яновская и др. учебное пособие - Алматы: Экономика, 1997.
7. Повышение эффективности использования государственных и привлеченных средств в малом предпринимательстве // Финансы.- 2001.-11.-9-126.
8. Схема и оценки эффективности кредитования малого бизнеса // Қаржы-қаражат.- 2002. 9. - 63-68 б.
9. Некоторые вопросы совершенствования взаимоотношений государства, банковской системы и малого бизнеса// Қаржы-қаражат-2002. 9.-69-73 б.
10. Курделі істің қырлары: Шағын жэне орта кәсіпкерлік // Қаржы-каражат 2001. 10.-38-416.
11. Қолдауғаа ие кэсшкерлік қарқынды дамиды //Деловой мир Казахстана.-2000.-2-23 б.
12. Малый бизнес будет расти через упорядочение // 2004.24.06.
13. Роль малого бизнеса в решении проблемы занятости //Транзитная экономика.2001-4-12-48 с.
14. Предпринимательство - один из путей к экономической безопасности //Аль-Пари. 2001.-1-2.
15. Кәсіпкерліктің элеуметпк маңызы. //Қазақстан тарихы.-2001.-1 .-37-40 б.
16. Малый и средний бизнес: тенденции становления и специфика функционирования //Экономист.-2001 .-4
17. Финансирование предпринимательских структур. Финансирование предпринимательских структур из всех источников. Структура финансового рынка ЮКО. Шымкент.-2004.
18. Агеев А.И. Предпринимательство: проблемы собственности и культуры М: Наука 1991-1 12стр.
19. Банковское дело. О.И. Лаврушин - М: «Банковский и биржевой научно-консультационный центр»
20. Программы развития малого Бизнеса Казахстана по линий ЕБРР.
21. Малое предпринимательство: теория, мировой опыт и Казахстан.
22. Под. редакцей Е.Б. Жатканбаева. Алматы «Қазақ Университеті» 2001 г.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
ТАРАУ 1. КӘСІПКЕРЛІК ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕПЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Кәсіпкерліктің мәні жэне ұйымдастырушылық-құқықтық
түрлері ... ... .5
1.2. Кэсіпкерліктің қаржылық іс-эрекетінің
мэні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3. Кэсіпкерлікті несиелеу
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
1.4. Қазақстан Республикасының кәсіпкерліктіктің мемлекеттік реттеуші
заңдарының
аяққатұруы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 27
1.5. Кэсіпкерліктің қызметті мемлекет тарапынан баскару туралы шетелдік
тэжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..29
ТАРАУ 2. КӘСІПКЕРЛІК ІС-ӘРЕКЕТТІҢ ДАМУЫ МЕН ҚАЗІРП
ЖАҒДАЙЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 35
2.1 Қазақстан Республикасында кэсіпкерліктің дамуының ———
тенденцияларын
талдау ... ... ... ... ... ..., ... . ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
... ...35
2.2. Оңтүстік Қазақстан облысындағы кэсіпкерліктің дамуын
талдау ... ..44
2.3. Кәсіпкерлікті қаржыландыруды және несие ресурстарының
қайтарымдылығын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.54
ТАРАУ 3. КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУ ЖӘНЕ ІС-ӘРЕКЕТШЩ
ТИІМДІЛІПН ЖОҒАРЫЛАТУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
3.1. Кэсіпкерлікті несиелендіру жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .66
3.2. Кэсіпкерлік іс-эрекетте мемлекеттік қаржыларды пайдалану
тиімділігін
жоғарылату ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .70
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..75
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 6
КІРІСПЕ
Қазақстанда тұрақтанып келе жатқан"~ әкімшіліктік-бюрократиялық
модельдің орнына келген шаруашылықтың нарықтық жүйесі мемлекет қолында
реттеу функцияларының сақталуы аркылы эрекет ететін экономикалық жүйенің
кэсіпкерлік типіне негізделеді.
Философиялық көзқарастан кэсіпкерлікті адам жанының ерекше күйі,
іскерлік романтика формасы, адамға тэн қабілеттіліктерді іске асыру құралы
ретінде сипаттауға болады. Кэсіби мағынада кэсіпкерлік өз бизнесін
үйымдастыра алу, сонымен байланысты функцияларды табысты жүзеге асыру деп
қарастырылады.
Қазақстандағы кэсіпкерліктің қазіргі кезде қайта жандануы болып өтуде.
1917 жылға дейін елде кәсіпкерлік орын алған, бірақ өндіргіш күштердің
дамуының элсіз деңгейінің салдарынан ол кезде айтарлықтай тарамады.
Кеңес үкіметінің жылдарында кәсіпкерлік түсінігі экономиклық сөздіктен
мүлдем шығарылып тастаған, ал кэсіпкерлік термины теріс қабылданантын. Енді
біз бүрыңғыдай кәсіпкерлік, іскерлік деген терминдерді басты
қолданамыз.
Нарықтық экономиканың дамуы кэсіпкерлікті колдануды жэне кэсіпкерді
тэрбиелеуді қарастырады. Айтарлықтай күрделі қиындықтар мен психологиялык
кедергілерді жеңумен байланысты болатын бүл міндетті шешу оңай емес.
Қазақстанда жүргізіліп жатқан экономикалык реформа кэсіпкерліктің дамуына
жаңа перспективалар ашты. Кэсіпкерліктің элеуметтік-экономикалық
маңыздылығының өсуінің себептері - ол нарықтық экономикаға икемділік
береді, халықтың қаржылық жэне өндірістік ресурстарын қатыстыруға себепші
болады, ол өзінде монополияға қарсы күш алып келеді, жүмыс бастылық жэне
басқа да нарықтық шаруашылық мэселелерін шешеді.
Қазіргі кезде республикамызда кэсіпкерлік экономиканың жаңа сфералары
мен элеуметті топтарын қамтып, күш алуда. Кәсіпкерлік динамикасы мен
экономикалық нэтижелері көбінесе соған сәйкес келесі алғы шарттармен
анықталады: институционалдык кәсіпкерлік ортасының қалыптасуымен, заңдылық
базасымен, кэсіпкерлік құрылымдарды мемлекеттік қолдаудың деңгейімен жэне
т.б.
Республикамызда кэсіпкерліктің дамуы үшін түракты экономикалык негізін
құрайтын меншіктің жекешелендірілуі бойынша үлкен жүмыс жүрпзілуде. 90-шы
жылдардың басында Қазақстан Республикасында кэсіпкерлік іс-әрекеттің
заңдылық тү_рақтандыру және дамыту мэселелерін реттеуге бағытталған заңдар,
заңдылық жэне басқа нормативтік-қүқықтық актілер қабылданып, эрекет етуде.
Сонымен қатар, республикада кэсіпкерлікті, эсіресе шағын жэне орта
бизнесті мемлекеттік қолдау жөнінде кең көлемді шаралар қабылданып жатыр.
Қазақстан Республикасы Президнтінің Шағын жэне орта кэсіпкерлікті
мемлекеттік қолдау мен жандандырудьг күшейту жөніндегі шаралар туралы
Үкіміне сәйкес шағын кэсіпкерлікті колдау және дамытуды мемлекеттік
экономикалық саясаттың басты саласы деп санау қарастырылады.
Дегенмен, отандық кәсіпкерлікті дамыту жолындағы барлық кедергілер
толық жойылған деп айтуға болмайды. Олардың негізгілері - несиелеу
мәселесі, салық салу мэселесі жэне т.б. Дамыған елдер экономикасында ірі,
орта жэне шағын кәсіпорындар іс-эрекеті бір уақытта жүргізіледі. Қазіргі
экономика монополиялық құрылымдарға икем - ірі өндіріс пен көптеген
факторлар есебінен қалыптасатын шағын кэсіпорындарды күрделі
комбинациялаумен сипатталады.
Бір жағынан, ғылыми-техникалық прогрестің түрақты тенденциясы ретінде
өндірісті шоғырландыру болып табылады. Сондықтан ірі кәсіпорындар көп
мөлшерде материалдық, қаржылық, еңбек ресурстарына жэне білікті мамандарға
ие. Ірі кәсіпорындар күрделі масштабта ғылыми-техникалық жұмыстар жүргізуге
қабілетті жэне олар негізгі технологиялық өзгерістерді анықтайды.
Екінші жағынан, соңғы кездері көп мөлшерде күрделі қаражаттарды,
жабдықтарды, жүмысшыларды қажет етпейтін сфераларда шағын жэне орта
кәсіпкерліктің пайда болуы жэне қарқынды дамуы байқалады.
Шағын кэсіпорындардың тиімділігі: жергілікті нарыққа жақын орналасуы
жэне осыған байланысты клиенттер сүранысына бейімделуі, бэсекелестікті
дамыту, өнім сапасын жэне сервистік қызмет көрсету деңгейін* жоғарылатады,
басқарушылық сатылардың аз болуы, нарықты тауарлар мен кызметтерге толтыру,
экспорттың потенциалын жоғарылатуға әкеледі жэне т.б. Шағын кэсіпкерлік
көптеген елдердің экономикасын дамытуда маңызды рөл атқарады. Еуропалық
Қауымдастық елдерінде, АҚШ-та, Жапонияда жүмыспен қамтылған адамдар санының
50%-і шағын кәсіпорындарда еңбек етеді, ал оның Жалпы Ішкі Өнімдегі үлесі
50% қүрайды, шағын кэсіпорындардың жалпы кэсіпорындар санындағы үлесі 50-
60% қүрайды.
Дамыған елдердегі кэсіпкерліктің нәтижелеріне жету максатында Қазақстан
республикасының Президенті елдің экономикасының басымды бағыты ретінде жэне
орташа кластың негізгі буыны ретінде шағын кэсіпкерлікке барынша
мемлекеттік қолдау көрсету кажеттігін айтты. Қазақстан республикасын
инновациялық-индустриялық дамыту бағдарламасында да шағын кәсіпкерліктің
дамуы қарастырылған.
Елімізде кэсіпкерлікті экономиканың барлық салаларында түрақты дамыту
үшін каржыландыру мэселесі өзекті болып отыр.
Дипломдық жүмыстың негізгі мәселесі - Қазақстан республикасындағы
кэсіпкерлікті бағдарламаға сэйкес дамыту үшін қаржылық-несиелік қолдаудың
тиімділігін жоғарылату жолдарын үсыну болып табылады.
ТАРАУ 1 КӘСІПКЕРЛІК ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ -
1.1 Кәсіпкерліктің мәні және ұйымдастырушылық-құқықтық
түрлері
Нарықтық экономикаға бет бұрып, мемлекет пен қоғам меншік формалары мен
қатынастарын қайта қүруға тиісті болады. Нарықтық механизмді қалыптасқан
базистік қатынастарға - меншік қатынастарына араласусыз жүргізу
экономикалық түрғыдан аңғырт болып көрінеді. Нарық -бү_л көп түрлі, өз
экономикалық қүқықтарын іске асырудағы тең меншік иелерінің өзара
эрекеттесуі. Нарық дамыған қатынастар мен меншік формаларының эр түрлі
болуынсыз мүмкін емес, себебі:
- біріншіден, нарықта ең алдымен капитал, өндіріс қүралдары, мүлік,
жүмыс күші, ақпараттық өнім меншігінің иелері арасындағы қатынастар дамиды;
- екіншіден, меншік қатынастары әр бір меншік иесі іс-эрекетінің жоғары
экономикалық тиімділігін қамтамасыз ететін шаруашылық жүргізу нәтижелерінде
шын мэнінде ынталы болу принципінде жатыр;
- үшіншіден, экономиканың дамуына өсіңкілік беретін экономикалық
механизм кажет. Өзара бәсекелесетін меншік иелері мен меншік формаларының
көп түрлілігі бар жерде туындайтын бәсеке осындай механизм болып табылады.
Меншік механизмның эрекеті ең алдымен меншік субъектілерінің ынталылығы
арқылы айқындалады. Нарықтық экономика жағдайында меншік субъектісі өз
меншігін тауар ретінде нарықта үсынуға мэжбүр болады. Тауарларды өткізу
кепілдемесінің жоқтығына байланысты ол сатылатын меншік объектісінің
қүнының көлемінде ақша сомасымен тэуекелге барады. Бірақ, басқа жағынан,
табысты болған жағдайда ол өз меншігін калдық пайда көлеміне арттыру
мүмкіндігін алады. Осы жағдайда ол өз меншігін калдық пайда көлеміне
арттыру мүмкіндігін алады. Осы жағдайда экономикалық өмір сүруге
қызығушылық пайда болады.
Меншік иесінің тэуекелінің деңгейі жэне оның табысының көлемі меншік
объектісінің қалыптасуына қосқан үлесіне пропорционалды болады. Меншік иесі
өзінің бар мүлкімен тэуекел ететін жеке басты мүлік жағдайында ынталандыру
деңгейі жоғары болады, ал бірлескен меншікке қатысу ынталандыру деңгейін
төмендетеді. Бірақ, белгілі бір, бүрыннан анық нөлдік емес ынта бар
екендігі негізінде маңызды болып табылады.
Меншік объектісінің егесі бола тұрып, меншік иесі осы объектіден жақын
арада мүмкін болатынның барлығын алуға ғана ынталы болмайды. Нағыз меншік
иесі мезгілдік мүдделерді басшылыққа алмайды, ол объект болашақта оныкі
болса, оның перспективасы жайлы ойлану керектігін жақсы түсінеді.
Перспективаға деген ынталылық - меншік объектісі, оның бүкіл өмірлік
циклының бойында тиімді іс-әрекетін ұйымдастыру жайлы қамқорлығының стимулы
және ең әсерлі ынталандырушы себеп. Мүндай ынтаның болмауы
ұқыпсыздыққа, немқұрайдылыққа, қүндылықтардың тозуына, үлкен шығындарға
алып келеді. '""
Нарықтық қатынастарға өтуді адамдарда қожа сезімдерін қайта
жандандырумен, меншік иелік мүддені ынталандырумен нығайтпаған жағдайда
экономиканы тиімді шаруашылық жүргізу жолына шығару мүмкіндіктері аз
болады. Біз мемлекеттік басқарудың тиімділігі мен сапасын бір сатыға
көтеріп, жаңа элемдік экономикалық парадигмаға сэйкес болу үшін жеке сектор
мен үлттық капиталдың белсенділігіне көмектесіп, ынталандырып,
толықтыруымыз
тиіс. [1]
Батыс елдерінде қазіргі кэсіпкерлік негізінде жаңа мүмкіндіктерді
эрдайым іздестіру, инновацияларға бейімделу, қойылған міндеттерді шешу үшін
эр түрлі көздерден ресурстарды қатыстыру жэне қолдана білу іскерлігі жатқан
шаруашылық жүргізудің ерекше, жаңашыл стилі. Американдық ғалым
Р.С.Ронстадтың пікірі бойынша, кәсіпкерлік - бүл байлықты өсірудің
өсіңкілік процессі. Байлық өз ақшасын, мүлкін, карьерасын ең көп тэуекел
ететін, өз ісін құруға уақытты аямайтын, сатып алушыларға жаңа тауар немесе
қызмет көрсетуді ұсынатындармен қүралады.
Қазақстан Республикасының 04.07.1992ж. №1543-ХІІ "Жеке кәсіпкерлікті
қорғау жэне қолдау туралы" Заңына сэйкес жеке кәсігікерлік - бүл
азаматтардың немесе мемлекеттік емес заңды түлғалардың өз меншігіне
негізделген жэне азаматтар мен мемлекеттік емес заңды түлгалардың атына,
солардың тэуекелі мен мүліктік жауапкершілігімен іске сырылатын, табыс
алуға бағытталған азаматтар мен мемлекеттік емес заңды тұлғалардың ынталы
іс-эрекеті.
Қазіргі кезде эрекеттегі Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес
кэсіпкерлік субъектілерінің келесі ұйымдастыру-қүқықтық формалары бар:
1) Жеке басты кәсіпкер Қазақстан Республикасының "Жеке басты
кәсіпкерлік туралы" Заңына сэйкес жеке басты кәсіпкерлік дегеніміз
азаматтардың өз меншігіне негізделген жэне азаматтардың атынан заңды тулға
құрусыз, солардың тэуекелі мен мүліктік жауапкершілігімен іске асырылатын,
тауар, қызмет көрсету мен жұмыстарды сату арқылы табыс алуға бағытталған
азаматтардың ынталы іс-әрекеті. Жеке басты кәсіпкерліктің екі түрі болады:
отбасылық кәсіпкерлік шаруа қожалығының немесе жекешелендірілген үйдің
бірлескен ортақ меншігінің негізінде; жэй серіктестік - ортақ үлестік
меншік негізінде.
2) Шаруа (фермерлік) қожалығы. "Шаруа (фермерлік) қожалық туралы" заң
1998ж. 31 наурызында (№214-1) қабылданған. Әрекеттегі заңға сэйкес шаруа
(фермерлік) қожалығы болып жеке басты кәсіпкерлікті іске асыру ауыл
шаруашылық өнім өндірісі үшін ауыл шаруашылық жерлерін пайдаланумен, онымең
катар осы өнімді өңдеумен жэне өткізумен байланысты болатын тұлғалардың
еңбектік бірлестігі.
Шаруа (фермерлік) кожалықтың субъектілері ретінде заңды түлға шаған
жэне заңды тулға белгілірі жоқ болып кэсіпкерлік іс-әрекетпен аиналысатын
физикалық тұлғалар болады. Шаруа (фермерлік) қожалықтың мүшелері болып
жүбайлар, балалары, ата-анасы жэне басқа бірлесіп ортақ
шаруашылық жүргізетін жақын туыстар.
3) Шаруашылық серіктестіктер. Қазақстан Республикасы азаматтық
кодексінің №58 бабына сэйкес шаруашылық серіктестік деп заңды тұлға болып
табылатын, негізгі мақсаты ретінде пайдашылардың салымдарының (үлестерінің)
есебінен қүрылатын коммерциялық үйым танылады. Шаруашылық серіктестіктер
толық серіктестік, коссандиттік серіктестік, жауапкершілігі шектеулі
серіктестік, қосымша жауапкершілігі бар серіктестік жэне акционерлік қоғам
формасында құрылуы мүмкін.
4) Өндірістік кооператив. Қазақстан Республикасы Президентінің
05.10.1995 ж. №2486 "Өндірістік кооператив туралы" Жарлығына сэйкес
өндірістік кооператив деп жеке еңбектік қатысу мен мүшелерінің мүліктік
жарналарын біріктіру негізделетін бірлескен кэсіпкерлік іс-эрекет үшін
мүшелік негізіндегі азаматтардың ерікті бірлестігі танылады.
Нарықтық қатынастарға өту мезгілінен бастап Қазақстан Республикасындағы
шағын кэсіпкерлік қарқынды дами бастады. Шағын кәсіпкерліктің салыстырмалы
түрдегі жылдам дамуы көптеген жағдайда олардың сүраныстың, ресурстық
базаның өзгеруіне кең үйрену мүмкіндіктерімен түсіндіріледі. Ең жылдам
қарқынмен шағын кәсіпкерлік саудалык-делдалдык, автокөлік жөндеу, түрмыстык
техника жөндеу, экспорттық- импорттық, қүрылыс, қызмет көрсету сияқты
салаларда дамыған.
Дамыған мемлекеттердің экономикаларында бір мезгілде ірі, орта көлемді
жэне шағын кэсіпорындар қызмет атқарады. Кэсіпорындардын көлемі көптеген
факторларға байланысты: салалардың мамандануы, технологиялық ерекшеліктері,
масштаб эффектісі. Кейбір салаларда тек ірі көлемді капитал мен өнімнің кең
ауқымдылығы эрекет ете алады, ал кейбір салаларда, керісінше, кіші
кәсіпорындар элдеқайда тиімді болады.
Қазіргі заманғы экономикаға масштабтары бойынша эртүрлі өндірістік
комбинациялар қүрылуы тэн: монополия қүруға бейім ірі кэсіпорындар мен
көптеген факторларға тәуелді шағын кәсіпорындар.
Бір жағынан, ғылыми-техникалық прогресс нэтижесінде өндірістің
шоғырлану процесі жүріп жатыр. Нақ ірі фирмалар үлкен көлемді материалдык,
қаржылық, еңбек ресурстарын, мамандандырылған кадрларды иеленеді. Олар өте
маңызды технологиялық өзгерістерді анықтайтын ірі көлемді ғылыми-техникалық
зерттеулерді жасауға, экономика үшін негіз болатын үлкен жобаларды іске
асыруға мүмкіншіліктері бар.
Екінші жағынан, соңғы уақытта қомақты қапиталды, ірі көлемді қүрал-
жабдықтарды, көптеген жұмысшыларды талап етпейтін сфераларда көптеген орта
жэне кіші кэсіпорындар ашылып жатыр. Осы орта жэне шағын кәсіпорындар
ғылыми сыйымдылығы жоғары өндіріс салаларында, тұтынушы тауарлары мен
қызметтерін өндірумен байланысты салаларда эсіресе көп.
Өндірістің кіші формаларының тиімді әрекет етуі ірі өндіріспен
салыстырғанда бірнеше артықшылықтарымен сипатталады: жергілікті нарықтарға
жақындығы; түтынушылар талаптарына бейімделуі, икемділігі; басқарудың артық
сатыларының болмауы т.б. Сонымен бірге кіші өндіріске өндірістік жэне жеке
түтыну сферасындағы сүраныстың өзгермешілдігі мен
жекелігі тиімді болады.
Кәсіпкерліктің дамуы экономиканың жақсаруына оң ықпал етеді, өйткені
бэсекелік орта дамиды, қосымша жұмыс орындары ашылады, құрылымдық өзгеріс
жылдамдығы артады; тұтынушылық сектор өрісі кеңейеді. Сонымен бірге,
кэсіпкерліктің дамуы нарықтың тауарлар мен қызметтермен толығуына,
экспорттық потенциалдың өсуіне, жергілікті шикізат ресурстарының тиімдірек
пайдаланылуына экеледі.
Барлық орта жэне шағын кэсіпорындарды шартты түрде екі топқа бөлуге
болады. Бірінші топқа ірі бизнеспен тікелей жэне жанама байланысқан
кәсіпорындар кіреді. Қүқытық тұрғыдан тэуелсіз болғанмен, о.лар ірі
кәсіпорындармен келісім-шарт жасау арқылы әрекет етеді. Кәсіпорындардың бүл
тобына мына ерекшеліктер тән: тетіктер мен байланыстардың шектелген тобын
өндіруге мамандану (осы арқылы ірі кәсіпорындар осбі жабдықтарды өз
цехтарында өндіруден босайды, демек өндіріс процесін жеңілдетеді); бүлардың
өндіріс шығындары төменірек болуы арқылы ірі кэсіпорындарға өз қаржыларын
үнемдеуге мүмкіндік беріледі; өндірістің тез қайта мамандануына, жаңа
модельдерді жылдамдатып өндіріске енгізуге мүмкіндік беретін икемділік.
Сонымен қатар, шағын кэсіпорындар ғылыми-техникалық прогрестің жаңа сатысы
жағдайында ірі фирмалар үшін эксперимент жасаушы немесе ірі компаниялар
жасаған жаңа тауарларға қызмет көрсетуші болуы мүмкін.
Екінші топқа нарықта ірі кәсіпорындармен жэне бір-бірімен бәсекеге
түсетін шағын кэсіпорындар жатады. Олардың жедел дамуларының алғы шарттары:
нарық талаптарына жэне тауарлар мен қызметтерге деген жана қалыптасқан
сүранысты қанағаттандыруға бейімділігі; ірі кэсіпорындармен салыстырғанда
көлемі шағын бастауыш капитал; ірі кәсіпорындарға белгілі бір себептерге
байланысты тиімсіз болатын нарық бөлімдерін толтыруы; ірі фирамалардың
нарықта жоғары баға қою мәжбүрлігі.
Бизнес көптеген елдердің экономикаларында маңызды рөл аткарады. Еуро
Одақ елдерінде, АҚШ-та, Жапонияда кіші және орта бизнесте 50% жүмыс
бастылар эрекет етеді. Олардың жалпы ішкі өнімде (ЖІӨ) үлесі 50%-тен асады
(1 кесте).
1-ші кестеден көріп түрғанымыздай, Қазақстан республикасында шағын
бизнес көрсеткіштері дамыған елдердегіден қалып түрғанмен, Ресей
Федерациясынан асып тү_р. Ең маңызды макроэкономикалық көрсеткіш - ЖІӨ
кұрамында Қазақстан шағын бизнес өкілдерінің үлесі 16-17% болып отыр, ал
шетелдің дамыған елдерінде кемінде 50-55%) қүрап отыр.
Кесте 1
Шағын кэсіпкерліктің Қазақстанда, Ресей Федерациясында жэне дамыған
елдердегі даму масштабтары
Елдер Шағын және орта Жұмыс Шағын және орта
фирмалар саны бастылар фирмалар үлесі, %
саны, млн.
мың мың тұрғ. адам Жұмыс ЖІӨ
бірлік шаққанда бастылар
санындағы
Ұлыбритания 2930 46 13,6 49 50-53
Германия 2290 37 18,5 46 50-54
Италия 3920 68 16,8 73 57-60
Франция 1980 35 15,2 54 55-62
ЕО елдері 15777 45 68 82 63-67
АҚШ 19300 74,2 70,2 54 50-52
Жапония 6450 49,6 39,5 78 • 52-55
Ресей 836,6 5,65 8,1 9,6 10-11
Қазақстан 360 24 6,8 21 16-17
Қазақстан республикасы экономикасында шағын бизнестің үлесі үнемі өсіп
келеді. 1997 жылы шағын бизнестің ЖІӨ-гі үлесі 7% болса, қазір 17%-тен асып
отыр жэне өсуге тенденциясы байқалып отыр.
Келтірілген мэліметтерден көріп отырғанымыздай, шағын кэсіпкерліктің
үлесі дамыған елдерге қарағанда төмен, сондықтан өсуге бейімділігі жоғары.
Шаруашылық жүргізудің бүл сферасына Қазақстан Республикасының Үкіметі үлкен
назар аударып отыр.
Кәсіпкерліктің қалыптасуы үшін белгілі бір шарттар орындалуы керек:
экономикалық, элеуметтік, қүқықтық т.б.
Экономикалық шарттар: ең алдымен тауарлардың ұсынылуы мен оларға деген
сұраныс; түлынушылар сатып алуға дайын тауарлар түрлері; осы сатып алуларға
жүмсалуы мүмкін қаржы қүралдарының мөлшерлері; жүмысшылардың жалақысына,
сонымен қатар олардың сатып алу қабілетіне эсер ететін жұмыс орындары мен
жұмыс күштерінің артықшылығы немесе жетіспеушілігі.
Экономикалық жағдайға жоғарыда аталғанмен қатар мына факторлар ықпал
етеді: ақша ресурстарының болуы мен қол жеткізу жеңілдігі, салынған
капиталға шаққандағы табыс деңгейі, өзінің бизнес-жоспарларын қаржыландару
үшін кәсіпкерлерге қажет қарыз қүралдарының көлемі.
Осы жұмыстармен көптеген1 ұйымдар айналысады. Бүлар нарық
инфрақүрылымын қалыптастырады, мұнда кэсіпкерлер іскер қарым-қатынастарын
орнатады жэне коммерциялық операцияларды жүргізеді. Мұндай
уйымдарға қаржылық қызметтерді ұсынатын банктер; шикізатпен,
материалдармен, жартылай фабрикаттармен, —•жабдықтаушы қүралдармен,
энергиямен, машиналармен, қүрал-жабдықтармен, тетіктермен қамтамасыз ететін
жеткізушілер; тауарды түтынушыларға жеткізу қызметімен айналысатын көтерме
және бөлшек саудагерлер; кэсіби қүқықтық, бухгалтерлік, делдалдық
қызметтерді ұсынатын мамандандырылған фирмалар; жүмысқа орналастырумен
айналысатын агенттіктер; жұмысшыларды жэне маман-қызметкерлерді оқытумен
айналысатын оку орындары; жарнамалық, көліктік, сақтандыру агенттіктері;
байланыс жэне мэлімет жеткізу қүралдары жатады. Кэсіпкерлік процесінің
элементтері 2 кестеде көрсетілген.
Кесте 2
Кэсіпкерлік процесінің элементтері
Бизнес Бизнес-жоспарды Ресурстарға Кәсіпорынды
мүмкіндіктерін жобалау қажеттілікті басқару
анықтау және анықтау
бағалау
Бизнестің I Бөлім Қажет БаСқару стилін
ұзақтығы Кіріспе ресурстарды жобалау
Бизнесті сипаттау анықтау
Бизнестің іске Жоспардың қүрамы Басқару жүйесін
асыру нарығы Бар енгізу
II Бөлім ресурстарды
Бэсекені анықтау 1 .Кэсіпорынды анықтау ¥йымдастыру-
Нарық және сипаттау (резюме) шылық
кэсіпорын үшін 2.Саланы талдау Ресурстарға процедураларды
бизнес бағалығы З.Өндіріс жоспары қажеттілікті жобалау
4.Маркетинг анықтау
Бизнесте болатын жоспары SWOT-
тэуекел мен 5.Қаржылык жоспар Қажет талдауды
пайда 6.¥йымдасты- ресурстарды эрдайым
рушылық жоспар жеткізуші- жүргізу
Кэсіпкер білімі, 7.Операциялық лерді анықтау
бейімділігі, жоспар Жетістік
армандар 8. Қорытынды Жеткізуші- факторларын
лерге анықтау
қатынасуды
жобалау
Экономикалық шарттармен қатар кәсіпкерлікті қалыптастырудың элеуметтік
шарттары жүреді. Бүл ең алдымен сэнге және белгілі талғамға сай келетін
тауарларды сатып алушылардың сатып алуға бейімділігі. Түтынудың әр
этаптарындд қажеттіліктер өзгеруі мүмкін. Әлеуметтік-мәдени ортада тэуелді
діни жэне мэдени нормалар үлкен рөл атқарады. Олар түлынушылардың
өміріне тікелей жэне сол арқылы тауарларға -деген сұранысқа жанама эсер
етеді. Әлеуметтік шарттар жеке индивидуумның жұмысқа деген қатынасына эсер
етіп, бұл өз алдына оның еңбекақы мөлшеріне, еңбек ету жағдайларына
қатынасын анықтайды.
Кәсіпкерлік іс-эрекеттен кэсіпкер лэззат алуы керек. Ол өз
жүмысшыларына қатысты элеуметтік мәселелерді шешуге қатысады: денсаулығын
сақтау, жұмыс орындарын сақтау т.б.
Кәсіпкерліктің қалыптасуына кэсіпкерлерді дайындау, қайта дайындау,
мамандығын жоғарылату маңызды рөл атқарады. Мұнда кэсіпкерлікті жүргізудің
жаңа тэсілдеріне үйрету, кадрларды оқыту жэне қайта оқыту, шетелде
тэжірибеден өту, косалтинг орталықтары жүйесін дамыту маңызды болып
табылады.
Кез-келген кэсіпкерлік іс-эрекет сэйкес күқықтық ортада жүмыс жасайды.
Сондықтан, қажет қүқықтық шарттарды жасау үлкен маңызға ие болады. Бұл, ең
алдымен, кэсіпкерлік іс-эрекетті реттейтін, оның жылдам дамуына ең қолайлы
жағдайларды жасайтын заңдарды қабылдау. Құқықтық нормалар мыналарды
қамтамасыз етуі қажет: кэсіпорындарды ашу жэне тіркеудің жеңілдетілген жэне
жылдамдатылған процедураларын; кэсіпкерлерді мемлекеттік бюрократизмнен
қорғау, кәсіпкерлердің өндірістің іс-әрекетін ынталандыру мақсатымен салық
заңнамасын жетілдіру.
Кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу қажеттілігін дэлелдей отырып, Ф.Котлер
заңдардың пайда болуының үш негізгі себебін атайды:
• Фирмаларды бір-бірінен қорғау қажеттілігі. Кәсіпкерлер бірауыздан
бәсекені колдағанмен, өз қызығушылықтарына қауіп төнген кезде оны жоюға
тырысады. Осыған байланысты бәсекені қорғау заңдары қабылданды.
• Түлынушыларды адал емес іскерлік эрекеттен қорғау қажеттілігі; Кейбір
кэсіпкерлер сапасыз тауар шығаруы, жарнама арқылы алдауы,
орауы мен бағасы арқылы алдауы мүмкін.
• Қоғамның басты игіліктерін кәсіпкерлердің тойымсыздығынан қорғау.
Кейбір кезде кәсіпкерлік коғамға қауіп төндіретін іс-эрекет жасауы
мүмкін. Қазақстан республикасында кэсіпкерлік енді калыптасып жатқан
соң, оны реттейтін заңдар жүйесі де қалыптасып біткен жоқ.
Нарықтық экономика барлық артықшылықтарына қарамастан, экономиканы
қоғамның жэне жеке азаматтардың қызығушылықтарын корғау үшін барлық
экономикалық және әлеуметтік процестерді реттей алмайды.
Нарықтық экономика табыстың әлеуметтік қайта бөлінуін, еңбек етуге
құқықты, әлеуметтік нашар қорғалған халық топтарын қажет деңгейде
қамтамасыз ете алмайды. Ол сонымен қатар да көптеген мэселелерді шеше
алмайды.
Бұл мэселелердің барлығын мемлекет шешуі керек. Басқа мемлекеттер
ондаған жылдар жұмсаған жұмыстардьг жасауға Қазақстан элдеқайда аз уақыт
жұмсауы керек.
Қазақстан республикасы Азаматтық Кодексіне сэйкес азаматтар заңды түлға
қүрмай-ақ кәсіпкерлік қызметпен айналыса алады.
Заңды түлға дегеніміз - пайда алуды өзінің басты мақсаты деп қызмет
атқаратын үйым. Коммерциялық үйым тек мемлекеттік кәсіпорын, шаруашылық
серіктестік, акционерлік коғам жэне өндірістік кооператив түрінде қүрылуы
мүмкін. Шағын кэсіпорын дегеніміз- өндірген тауарларын (орындалған
жұмыстар, көрсетілген қызметтер) өткізуден түскен табыс сомасы эр квартал
бойынша заңмен белгіленген сомадан аспайтын кэсіпорын. Шағын бизнесте жэне
жеке кэсіпкерлікте қызмет ету саласына қарай қызметкерлер санына шектеу
салынады:
- Өндіріс сферасында және құрылыс салуда - 50 адам;
- Ауыл шаруашылығында жэне ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өндеуде -
50 адам;
- Көлікте және байланыста - 25 адам;
Шаруашылық серіктестік - бұл қатысушылар үлестеріне бөлінген жарғылық
капиталы бар коммерциялық ұйым. [2] Қатысушылар салымдары арқылы жэне
шаруашылык серіктестік өз қызметін жүргізу кезінде өндірген және сатып
алынған мүлік серіктестікке иелену негізінде тиісті болады. Шаруашылық
серіктестікті жеке азамат құрып, оның жалғыз қатысушысы болады. Шаруашылық
серіктестік толық серіктестік, командитті серіктестік, жауапкершілігі
шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершілікті серіктестік түрінде бола
алады. Толық серіктестік кезінде серіктестік міндеттемелері бойынша
серіктестіктің мүлкі жетпеген жағдайда қатысушылар өз иеліктеріндегі бар
мүлкімен жауап береді. Командитті серіктестік кезде қатысушылардың кейбірі
серіктестіктің міндеттемелері бойынша серіктестік мүлкі жетпеген жағдайда
өз иелігіндегі бар мүлкімен жауап берсе, қалғандары тек жарғылық
капиталдағы үлестері мөлшерінде міндеттемеге ие болады. Жауапкершілігі
шектеулі серіктестік дегеніміз - бір немесе бірнеше қатысушылар қүрып, оның
міндеттемелері бойынша тек өздері қосқан үлестер мөлшерінде ғана
міндеттемеге ие болатын ұйым. Егер жауапкершілігі шектеулі серіктестік
қатысушылары өз үлестерін қосып үлгермеген болса, басқа қатысушылармен
қатар қоспаған үлестері көлемін бе төлеуге міндетті болып табылады.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жалғыз қатысушысы ретінде жалғыз
қатысушы тұлғасы бар шаруашылық серіктестік бола алмайды. Қосымша
жауапкершілікті серіктестікте қатысушылар оның міндеттемелері бойынша
жарғылық қордағы үлестерімен, ол жетпеген жағдайда қосқан үлестеріне
пропорционал белгілі мөлшерде жеке иелігіндегі мүлкімен жауап береді.
Қатысушылардың қосымша жауапкершілігінің шекті мөлшері жарғыда көрсетіледі.
Акционерлік қоғам дегеніміз - өз іс-эрекетін жүргізу үшін қосымша сома
тарту үшін акция шығару қүқы бар заңды тұлға. [3] Акционерлік қоғамның
қатысушылары оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және коғамның іс-
әрекетімен байланысты шығындар тэуекелін тек өз акциялары құны мөлшерінде
ғана шегеді. Акционерлік қоғам өз міндеттемелері бойынша тек өз мүлік
мөлшерінде жауап беріп, өз қатысушыларының міндетемелерінің орнын
толтырмайды. Акционерлік қоғамда жәй, артықшылыққа ие жэне алтын акциялар
болуы мүмкін. Жэй акциялар бойынша дивиденд жыл соңындағы
нэтжеге сэйкес есептеліп, төленеді. Егер жыл соңында теріс пайда орын
алса, жәй акциялар бойынша дивиденд төленбейді. Артықшылыққа ие акциялар
бойынша дивиденд мөлшері алдын-ала белгіленіп, жыл соңындағы нэтижеге
байланыссыз төленеді. Алтын акцияға мемлекет иелік етеді. Бүл акционерлік
қоғамда шешім қабылдауға мемлекет монополиясын білдіреді. Артықшылығы бар
акциялар акционерлік қоғамда басшылық жасауға мүмкіншілік бермейді.
Өндірістік кооперативте азаматтар бірлескен кэсіпкерлік қызмет жүргізу
үшін өз еркімен бірігіп, өздері еңбек етіп қатысады және қатысушылары
мүліктік салымдарын біріктіреді. [4] Кооперативтің қатысушылары кемінде екі
адам болуы керек. Кооперативтің таза табысы оның қатысушылары арасында
олардың еңбектік қатысу мөлшеріне қатысты үлестіріледі. Өндірістік
кооператив жойылуы немесе оның бір қатысушысы шығу жағдайында өз үлесін
бөліп алу құқы бар.
1.2 Кәсіпкерліктің қаржылық іс-әрекетінің мәні
Нарықтық экономика жағдайында шағын кәсіпорынды басқару өнерінде
кэсіпорынның ішкі қорларын пайдалану мен қабылданған басқарушылық
шешімдердің экономикалық негізділігінің рөлі артып, өз алдына қаржылық
басқарудың тәсілдері мен жолдарын кемелдендіруді талап етеді.
Бизнестің қаржыларын баскару процесінің мақсаты кэсіпорынның қаржылық
жағдайын жақсарту мен белгілі бір қаржылық нэтижелерге қол жеткізу болып
табылады.
Кез-келген кэсіпорын экономикалық жүйенің элементі болып табылады жэне
бизнес бойынша әріптестерімен, түрлі деңгейлі бюджеттермен, капитал иелері
мен басқа да субъектілермен эрекеттеседі. [5] Кәсіпорын қаржылық ресурстары
қалыптасуы мен пайдаланылуы кезінде нарықтың басқа да субъектілерімен
қатынасқа түседі. Міне, осы қатынастар кәсіпорынның каржыларының мэні болып
табылады. Сонымен, кэсіпорынның қаржылары дегеніміз - кәсіпорынның қаржылық
ресурстарының қалыптасуы мен үлестірілуімен байланысты жэне өндірістік-
шаруашылық іс-әрекеті процесі кезінде қалыптасатын ақшалай қатынастар болып
табылады.
Кэсіпорын араласатын барлық қаржылық қатынастары төмендегі бағыттар
бойынша топталады:
- шикізатты, материалдарды, жанармайды, жабдықтарды жеткізу, дайын
өнімді жеткізу, жаңа ғимараттарды, цехтарды, қоймаларды, тұрғын-жайды салу,
жүктерді жеткізуге қатысты басқа кәсіпорындармен жэне ұйымдармен болатын
қатынастар. Бүл қатынастар тобы негізгі болып табылады, өйткені, оған
кэсіпорын іс-эрекетінің қаржылық нэтижесі тәуелді;
- шығындарды қаржыландыру, алынған пайданы үлестіруге қатысуға
байланысты кәсіпорын ішінде цехтар мең бригадалармен байланыс;
- жалақыны, акциялар дивидендтерін төлеу, салықтарды үстап қалуға
қатысты кэсіпорын жүмысшыларымен байланыс;
- несиені алу жэне жабуда, банк қызметтерін алу кезде банк жүйесімен
қатынасу. Бүл жэй ғана есептесу мен несиелеу жүйесі емес, қатынастардың
жаңа да түрлері: факторинг, траст, кепіл т.б.;
- салықтарды жэне түрлі деңгейлі бюджеттерге түрлі төлемдер төлеу кезде
мемлекеттің қаржы жүйесімен қатынасу;
- мүлікті, жүмысшылардың жеке категорияларын, коммерциялық жэне
қаржылық тэуекелдерді сақтандьіру бойынша сақтандыру компанияларымен және
үйымдарымен эрекеттесу;
- өндірістік жэне қаржылық активтермен операциялар бойынша тауарлык,
шикізаттық жэне қор биржаларымен қатынасу;
- инвестицияларды тарту мен жекешелендіру бойынша түрлі инвестициялық
институттармен (инвестициялық қорлар, компаниялар) эрекеттесу;
- еңбек коллективінің мүшелері болып табылмайтын акционерлермен
қатынасу;
1 сурет. Кэсіпорынның қаржылық қатынастарының іріленген топтары мен
олармен қатар жүретін ақшалай қорлар
Барлық аталған қаржылық қатынастар ортақ болып табылатыны, олар:
— қаржылай түрде сипатталады жэне ақшалай қүралдардың жылжуы болып
көрінеді;
- екіжақтылыгымен сипатталады жэне кәсіпорынның нарықтағы басқа
қатысушылармен белгілі шаруашылық операциялар жүргізу нэтижесі болады;
- қаржылық қатынастарға қызмет көрсететін ақша құралдары қимылы
процесінде кәсіпорынның түрлі қызмет атқаратын ақшалай қорлары
калыптасады.
Кез-келген шағын кэсіпорынның қаржылық іс-эрекетінің басты бағыты -бұл
ақша қорларын қалыптастыру жэне пайдалану, осы арқылы кэсіпорынның
өндірістік-шаруашылық іс-эрекеті ақшамен қамсыздандырылса, жәй жэне ұдай
өндіріс іске асырылады. [6]
Кәсіпорында ақша қорының бірнешеуін ажыратады:
• Жарғылық капитал - кэсіпорынның өз қаржыларының бірінші жэне негізгі
көзі. Оның мөлшері жарғыда көрсетіліп, заңда белгіленген тәртіппен
тіркеуден өтеді. Жарғылық капиталдан негізгі жэне айналмалы капиталдар
қалыптасып, сэйкесінше негізгі жэне айналмалы қүралдарды сатып алуға
жұмсалады.
• Қосымша капитал - төмендегі арналар бойынша ағымдағы жыл бойы түсетін
кэсіпорынның өз қүралдарының ақшалай қоры:
а) негізгі қорлардың қайта бағалануы нәтижесінде құнының өсуі;
б) акцияларды эмиссиялық қүнынан жоғары сатудан түскен табыс;
в) өндірістік мақсаттарға қайтымсыз алынған ақшалай жэне материалдық
құндылықтар;
• Қосымша капитал жарғылық капиталды көбейтуге немесе шығындардың орнын
жабуға жүмсалуы мүмкін.
• Резервтік капитал - кәсіпорынның қаржылық жағдайын үнемі тепе-
теңдікте үстау үшін қалыптасатын капитал. Оның мөлшерін заң актілерімен
белгілейді. Пайда болмау жағдайында шығындарды жабуға немесе дивидендтерді
төлеуге жұмсалады.
• Жинақталу қоры өндірісті өрістетуге арналған. Кэсіпорынның жыл
соңындағы таза пайдадан қалыптасады. Осы қордан кэсіпорынның айналмалы
қорлары толықтырылады жэне капиталды салымдар қаржыландырылады. Бүл да өз
алдына жарғылық капиталдың өсуіне экеледі.
• Тұтыну қоры таза пайдадан калыптасып, кэсіпорын жұмысшыларының
материалдық игіліктерді сатып алуға, өндірістік емес саланы каржыландыруға,
компенсацияларды төлеуге жұмсалады.
• Валюталық қор тек өнімді экспорттап валюта алатын немесе импорттық
операциялар үшін валютаны сатып алатын кәсіпорындарда қалыптасады.
Қаржылық қатынастарға түсу үшін шаруашылық жүргізуші субъектте қаржылық
ресурстар болуы керек. Бірақ, кез-келген шағын кәсіпорынның барлық
ресурстары, соның ішінде қаржы ресурстары, пайдалану мүмкіндігіне қатысты
шектеулі болады. Сондықтан, қаржыны басқаруда шағын кәсіпорынның қаржылық
қажеттіліктерін қамтамасыз ету өте маңызды болып табылады. Шағын
кәсіпорынның қаржы ресурстары қаншалықты тиімді пайдаланылуына оның
қаржылық орнықтылығы, иелері мен жүмысшыларының тұрмысы соншалықты тэуелді.
Қаржылық ресурстар дегеніміз - қаржылық міндеттемелерді орындау мен
енейтілген үдайы өндірісті қамтамасыз ету бойынша шығыстарды жасауға
арналған табыстар мен сырттан түстімдер түріндегі ақша қаражаттарының
жиынтығы. [7]
Қаржылық ресурстар қалыптасатын көздерді ішкі жэне сыртқы деп бөлуге
болады. Ішкі көздер өз жэне оған теңдестірілген қүралдар есебінен
калыптасады жэне шаруашылық нэтижесімен байланысты. Сыртқы түсімдер
кэсіпорыннан тыс ортада қалыптасады.
Ішкі көздер - өз құралдардан қалыптасатындар (негізгі әрекеттен түсетін
пайда, орындалатын ғылыми-зерттеу жүмыстарынан түсетін пайда, сатудан тыс
табыстар) жэне оларға теңдестірілген қүралдар (амортизациялық төлемдер,
шығарылған мүлікті сату табысы, түрақты пассивтер, үлестірілмеген пайданың
шоғырлануы, мақсаттық түсімдер, резервтік қор, еңбек үжымының салымдары)
болып бөлінеді. Сыртқы көздер қаржы нарығында қалыптасатын (өз бағалы
қағаздарын сату табыстары, несиелік инвестициялар) жэне қайта бөлу ретінде
түсетін (тэуекелдер бойынша сақтандыру төлемдері, сақтандыру полистерін
жэне кепілдеме куэліктерін сату, бағалы қағаздар бойынша төленген
дивидендтер мен проценттер, салалық одақтар, ассоциациялар, қүрылымдардан
келген қүралдар, бюджеттік несиелер, субсидиялар, субвенциялар) болып
топтасады.
Кәсіпорынның қаржы ресурстарының ішкі көздерінде пайда мен
амортизациялық төлемдер өте маңызды болып табылады. Пайда кәсіпорынның
шаруашылық қызметінің нәтижесінде қалыптасады және оның шекті мақсаты болып
табылады. Бэсеке жағдайында үжым пайданың өсуіне қызықты, өйткені, ол
өндірістің өсуіне жэне жұмысшылар эл-ауқатының артуына кепіл. Бірақ алынған
пайдадан элі салық төленеді де қалғаны таза пайда болады. Таза пайдадан
қорлану, түтыну жэне резервтік қор қалыптасады.
Амортизациялық төлемдер - бүл негізгі өндіріс қорлары мен материалдыкқ
емес активтердің тозуы болып табылады. Амортизациялык төлемдер өнімнің
өзіндік кұнына қосылады жэне өнімді сатудан түскен табыс түрінде
кәсіпорынның есеп шотына аударылып, қорлану қорының қалыптасуына негіз
болады. Амортизациялық төлемдер мына елдерде ұдайы өндірістің
қаржыландырылуында мына үлесті алып отырды: Жапонияда 50%, Германияда 64%,
АҚШ-та 70%.
Нарықтық экономика жағдайында қаржы ресурстарының сыртқы көздері маңызы
артып келеді. Қаржы нарығында қалыптасатын ресурстар түрлі мерзімді банк
несиелері, облигациялық займдар, вексельдер түрінде болып, кэсіпорынға
төлемділік жэне қайтарымдылық негізінде беріледі. [8] Қаржы нарығында
тартуға мүмкін көздердің көбісі шағын кәспорындар үшін жабық, оның бірнеше
себебі бар:
- акция, облигация эмиссиясын жасаудың мүмкіншілігінің аздығы;
- Банктік жэне коммерциялық неиселердің қымбаттығы;
- Несиелік тарихтың қысқалығы; '
Соңғы кезде сақтандыру төлемдері кеңінен қолданылып келеді, сақтандыру
компанияларының маңызы да артуда. Ал, тоқсаныншы жылдардың басында
басымдыққа ие болып келген бюджеттік несиелендіру казіргі күні
тарылып келеді. _
Қазақстан республикасында нарықтық экономика тереңдеп, өндіріс, капитал
және еңбек ресурстары нарығының дамуы нэтижесінде шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржыларын басқару механизмі де өзгеріп келеді.
Шағын кэсіпкерлік қүқықтық-нормативтік жэне ақпараттық қамсыздандыру
аясында эрекет етеді. [9] Заңдар, Президенттің жарлықтары, үкімет қаулылары
қүқықтық-нормативтік қамсыздандыруды қалыптастырады. Ақпараттық
қамсыздандыру негізінде қаржылық сипаттағы кез-келген ақпарат жатыр. Оған
кіретіндер:
- Бухгалтерлік есеп берулер;
- Қаржы органдарының хабарламалары;
- Банк жүйесінің ақпараттары;
- Нарық конъюнктурасы туралы ақпарат;
- Басқа да хабарламалар;
Қаржылық менеджментті алға қойылған мақсатқа қол жеткізу мақсатымен
кэсіпорынның қаржы ресурстарының ағынын рационалды басқару жүйесі ретінде
сипаттауға болады. Басқаша айтсақ, ол иелердің максималды табыс алу
мақсатымен кәсіпорынның қаржы ресурстарын оптимизациялаумен байланысты.
Кез-келген басқару жүйесі сияқты қаржы менеджменті екі жүйеден түрады:
басқарушы (басқару субъектісі) мен басқарылушы (баскару объектісі) жэне
оған эсер ететін сыртқы орта.
Қаржылық менеджментте баскару объектісі ақша түсімдері мен төлемдердің
үнемі ағысы болып сипатталатын шаруашылық жүргізуші субъекттің акша
айналымы түріндегі қаржылық ресурстар болып табылады. Ақша қорларының эр
шығындалу бағытына белгілі бір көздер сэйкес келеді. Кэсіпорында көздерге
өндіріске салынатын жэне активтер сипатына ие болатын өз қаражаттары мен
пассивтерін жатқызуға болады.
Шаруашылық қызмет жүргізіп жатқан кәсіпорынның ақша айналымының басталу
мен аяқталу нүктесін анықтау мүмкін емес. Кэсіпорында бар ақша
қаражаттарының мөлшері (Суреттің ортасы) уақыт өткен сайын өзгеріп, өзгеріс
процесінің мінездемесіне, сатулар көлеміне, дебиторлық қарыздың жабылуына
тэуелді болады.
Ақша айналымын басқару процесі эжептеуір мөлшерде ақша қаражаттары
қозғалысының ұзақ мерзімге болжаудан жэне оның кэсіпорынның қаржылық
жағдайына эсерін бағалаудан құралады. Ақша айналымын басқару дегеніміз -
кэсіпорынның ақша қимылын, барлып капиталдың айналымын, қаржы қүралдарының
қимылын, кәсіпорынның экономикалык процестің басқа қатысушыларымен қаржылық
қатынасын талдау негізінде жақын мерзімге және болашаққа ақша қаражаттары
ағымы көлемі мен интенсивтілігін дұрыс анықтау.
2 сурет. Қаржы қүралдарының үнемі қозғалу процесі
Нарықтық экономика жағдайларында кез-келген шаруашылық жүргізуші
түлғалар қаржыларын басқару процесі кезінде субъект қаржы нарықтарында
бірнеше рөлдерді атқарады: инвестор, бағалы қағаздар эмитенті, қарыз алушы
жэне беруші; Бүл кезде қалыптасатын барлық қатынастар үш топқа бөлінетін
түрлі қаржылық қүралдар көмегімен ұйымдастырылады:
- Қаржы кұралдары (кассадағы жэне есеп-шоттардағы ақша қүралдаръ\\,
- Несиелік қүралдар (облигациялар, келісім-шарттар, форвардтік
шарттар);
- Кәсіпорынның жарғылық қорына қатысудың түрлі тэсілдері (акциялар,
салымдар, үлестер); "
Басқару объектісіне әсер ету көптеген тәсілдер мен жолдар арқылы
жасалады. Негізгі топты мемлекет экономиканы орталықтан басқару тэсілдері
құрайды. Бүл тәсілдер жалпы экономикалық сипатқа ие. Бүған салық салу,
несиелеу, амортизациялық төлемдер, кассалық жэне есептік операциялар,
сактандыру, баға қалыптастыру жүйелері кіреді.
Күрделі жүйелер мен процестерді талдау мен біріктірудің қазіргі заманғы
тәсілдерін қолдануға қаржылық жэне салықтық жоспарлау, коммерциялық ұйымның
іс-эрекетін болжау негізделеді. Бұл тәсілдер математикалық модельдердегі
нақты нарықтық процестердің негізгі сипаттамалары мен тенденцияларын эділ
көрсете алады. Қазір персоналды компьютерсіз жэне бағдарламалық
қамсыздандырусыз қаржылық менеджерді көзге елестету мүмкін емес. Басқару
субъектісі болып алынған пайданы алу жэне тиімді пайдалану арқылы кәсіпорын
ликвидтілігі мен төлем қабілеттілігін жоғарылату максатымен қаржылық
менеджмент стратегиясы мен тактикасын дайындап іске асыратын қаржылық
қызмет табылады.
Қаржылық қызметтің нақты құрылымы кәсіпорынның
ұйымдастырушылық-құқықтык түріне, персонал санына, іс-эрекет түріне
жэне баскарма қойған тапсырмаларға байланысты. Көп кэсіпорындарда
басқарушылық функциялар арнайы бөлінбей, фирманың басшысы мен бухгалтері
қаржылық қызметті атқарады. Алайда, кәсіпорында қаржылық менеджердің
атқаратын міндеттері маңызды және рөлі зор.
Кәсіпорынның қаржылық менеджері - қаржы, бухгалтерлік есеп, несие
мен ақша айналымы, баға қалыптастыру, салық салу заңдылығы, банктік
жэне
биржалық іс-әрекет салаларында білімге ие жоғары маманданған түлға.
Оньщ
алдында айналым капиталын басқару, оның қажет мөлшері мен құрылымын
анықтау, тэуекелдерді есепке ала отырып инвестициялық жобалар
тиімділігін
бағалау, дебиторлық және несиелік қарызды басқару, қаржыландырудың
мүмкін көздерін ашу, қаржылық жоспарлау, шаруашылық іс-әрекетпен жэне
қаржылық бақылауды талдаумен байланысты көптеген тапсырмалар түр. Өз
жұмысында бұл маман салық салу, валюталык, қаржы-несиелік сфераларға
қатысты заңдылыққа негізделіп, елдегі жэне элемдік қаржы нарықтағы
экономикалық жағдайды талдайды. Қаржылык менеджер қаржылық мэселені
талдау сапасына, коммерциялық ұйымдар басшылығына жасалған
ұсыныстарға, қабылдаған шешімдерге жауапкершілікке ие болады. Оның
санаттық міндеттеріне келесі мэселелер қосылған:
- шаруашылық жүрігізуші субъектінің қаржылық жұмысын ұйымдастыру;
- болашаққа арналған жэне ағымдағы қаржылық жоспарларды жобалау жэне
олардың орындалуына бақылау орнату;
- несиелік саясатты іске асыру;
- валюталық саясатты жүргізу;
- қаржылық іс-кағаздарды қалыптастыру (банктік, статистикалық және
т.б.);
- шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық жағдайы мен қаржылық
ресурстарды тиімді пайдалануды талдау;
Кәсіпорындағы қаржыларды тиімдГ басқару тек барлық қаржы ағындарын
жоспарлау кезінде ғана мүмкін. Сондықтан, жоспарлау қаржыларды басқару
жүйесінде маңызды орын алады. Нақ осы жоспарлау кезде жеке кәсіпкер өз
қаржыларының жағдайын жан-жақты бағалайды, каржы ресурстарын көбейту
мүмкіндіктерін, тиімді пайдалану жолдарын анықтайды.
Қаржыларды жоспарлау алдыңғы жылдары да қолданған. Әкімшілік-эміршілік
экономика кезде бесжылдық қаржылық жоспары салалық министрлік тапсырмасымен
анықталды, ал жылдық қаржылық жоспарлар сандарын жоғарыдағы үйымдар
белгілеп отырды. Мүнда сатылатын өнім көлемі, шығарылатын өнім
номенклатурасы, пайда сомасы, рентабельділік көрсеткіші, бюджеттерге төлем
сомасы алдын-ала белгіленіп отырды. Қаржылық қызмет кәсіпорындағы орын
алған сандарды белгіленген сандарға дейін келтірумен
шектелді.
Нарықтық экономикада сапалық жағынан элдеқайда басқа қаржылық
жоспарлауды талап етеді, өйткені, жоспардағы жіберілген кателіктерге
кэсіпорын өз жағдайының қиындауымен жауап береді.
Шағын кәсіпкерлік үшін қаржылық жоспарлау маңызы төмендегіде:
- алға қойылған мақсаттарды нақты қаржылық көрсеткіштерге айналдырады;
- өндірістік жоспарда қарастырылған дамудың экономикалық пропорцияларын
қаржылық ресурстармен қамтамасыз етеді;
- бэсекелестік жағдайында кәсіпорын жобасының өміршеңдігін анықтауға
мүмкіндік береді;
- сыртқы инвесторлардан қаржылық колдауды алу құралы болады; Жоспарлау,
бір жағынан, қаржылар облысында кате іс-әрекеттердің
алдын-алуымен байланысты болса, екінші жағынан,пайдаланылмаған
мүмкіндіктердің санын азайтады.
Кэсіпорында қаржылық жоспарлаудың негізгі тапсырмалары мыналар:
1) өндірістік, инвестициялық, қаржылық іс-әрекетті қажет қаржылық
ресурстармен қамтамасыз ету;
2) капиталды тиімді салу жолдарын анықтау, оны тиімді қолдану дэрежесін
бағалау;
3) ақша қаражаттарын үнемді пайдалану есебінен пайданы жоғарылатудың
ішкі шаруашылык қорларын анықтау;
4) бюджетпен, банктермен, контрагенттермен тиімді қаржы қатынастарын
орнату;
5) акционерлердің жэне басқа да инвесторлардың қызығушылықтарын қорғау;
6) кәсіпорынның қаржылық жағдайын, төлем қабілеттілігін, несие
қабілеттілігін бақылау;
Қаржылық жоспарлау тэжірибесінде төмендегідей тэсілдер қолданылады:
нормативтік, баланстық есептер, ақша қаражаттарының экономикалық талдануы,
көпнұсқалық тэсілі, экономикалық-математикалық модельдеу.
Қаржылық жоспарлауды перспективалық, ағымдық (жылдық) және оперативті
деп бөледі. Перспективалық жоспарлауда кеңейтілген ұдайы өндірістің ең
маңызды көрсеткіштері, пропорциялары, екпіні анықталып, кәсіпорын
мақсаттарына қол жеткізудің басты жолы болып табылады. Бүл бір жылдан үш
жылға дейінгі мерзімге есептеледі. Бірақ, бүл шартты болып табылады,
өйткені, қаржы ресурстарының экономикалық түрақтылығына,
мөлшерлерін жэне пайдалану - жолдарын болжауға тэуелді. Перспективалық
жоспарлауда кэсіпорынның қаржылық стратегиясы мен қаржылық іс-эрекетін
болжау орын алады.
Дайындалған қаржылық стратегия кәсіпорынның дамуы ортақ стратегиясына
сэйкес келіп, оның бір бөлігі болады. Қаржылық нарықта өзгерістер болса,
қаржылық стратегия түзеліп, артынша ортақ стратегия да түзеледі. Қаржылык
стратегия кезде альтернативалық нұсқалар жедел ізделіп, оның ішіндегі ең
тиімдісі таңдалып алынады, соның негізінде кэсіпорын дамуының стратегиясы
құрастырылады. Қаржылық стратегияда қаржылық іс-эрекеттің үзақ мерзімді
мақсаттары анықталынады және оларға жетудің ең тиімді жолдары табылады. Бүл
кезде тэуекел факторларын есепке алу маңызды.
Перспективалық жоспарлаудың негізін болжау құрайды. Болжау кәсіпорынның
үзақ мерзімге мүмкін қаржылық жағдайын зерттейді. Жоспарлаудан айырмашылығы
- болжау кезде жобаланған болжаулар іске асырылмайды, тек мүмкін
өзгерістерді көруге тырысады.
Болжау көрсеткіштері болашак жоспардың көрсеткіштернен елеулі түрде
өзгеше болуы әбден мүмкін. Болжауда қолда бар мэліметтер жинастырылып,
талданады, кейіннен жағдайлардың даму нұсқалары түзіледі. Болжау тэсілдері
мен жолдары өзгерістерді уакытында есепке алу үшін үлкен динамикаға ие
болуы керек. Перспективалық қаржылық жоспарлау нәтижесінде үш негізгі
қаржылық қүжат жасалады:
- пайда мен шығын туралы болжам-есеп;
- ақша қаражаттарының қозғалысын болжау;
- бухгалтерлік балансты болжау;
Бүл құжаттардың негізгі мақсаты болып период соңындағы кәсіпорынның
қаржылық жағдайын бағалау табылады. Шағын кәсіпорынның шаруашылық іс-
әрекетінің ағымдағы жоспарлануы үш негізгі каржылық қүжаттарды жасаудан
құралады: акша қаражаттарының қозғалыс жоспары, пайда мен шығын туралы
жоспар-есеп, бухгалтерлік баланс жоспары.
Ағымдағы жоспарлау бір жылға есептеледі, бүның себебі бір жыл ішінде
нарық конъюнктурасының мезгілдік толқулары негізінен реттеледі.
Есеп-шотқа нақты түсімнің түсуін жэне қолда бар қаржы ресурстарын
шығындауды бақылау мақсатымен шағын кәсіпорында оперативті жоспарлау
жүргізіледі. Бүл кәсіпорынның қаржылық жетістікке жетуіне кепілдік болады.
Оперативті жоспарлауда төлем күнтізбесі, кассалық жоспар құрылып,
орындалады, қысқа мерзімді несиеге қажеттілік есептеледі. Төлем күнтізбесі
кварталға және жеке-жеке айларға бөлінеді. Ол нақты жағдайды сипаттауы үшін
өндіріс пен өткізуге, қорлар жағдайына, дебиторлық қарызға бақылау орнату
керек. Төлем күнтізбесінде ақша қаражаттарының кіруі мен шығуы
сэйкестендірілуі керек. Дұрыс жасалған күнтізбе қаржылық қателерді,
каражаттардың жетіспеуін анықтайды ж^не оларды жою жолдарын белгілеуге
мүмкщдік береді. Төлем күнтізбесі кэсіпорынның ақша қаражаттары туралы
нақты ақпараттың негізінде құрылады. Төлем күнтізбесінің ақпарат негізі
бұлар -" кәсшорьнда құрылған жоспарлар (өнімді өткізу жоспары, өндіріске
шығыстар етасы, капиталды салымдар жоспары), кэсіпорын есептері бойынша
жазбалар
мен қосымшалар, қаржылық міндеттемелер үшщ белгіленген төлем
мерзімдері, келісім-шарттар, есеп-фактуралар, еңбекақыны төлеу графиктері,
ішкі бұйрықтар;
Көптеген кэсіпорындарда төлем күнтізбесімен қатар салық күнтізбесі
құрылуы мүмкін, бүл өз алдына айыппүл мен төлемақы мерзімдерін жіберіп
алмауға мүмкіндік туғызады. Кэсіпорында кассалық жоспар да қүрылуы қажет:
мұнда кассаға қаражаттардың кіруі мен шығуы көрсетілетін ақша
қаражаттарының айналым жоспары жасалады. Кэсіпорынның ақша каражаттармен өз
мерзімінде қамтамасыз етілуі оның төлем қабілеттілігін сипаттайды. Кассалық
жоспар кәсіпорындағы ақша қаражаттарының түсуі мен шығуына бақылау орнату
мүмкіндігін береді. Кассалык жоспар құрылуға қажет акпараттар: еңбекақы
қоры бойынша жоспарланған төлемдер, материалдық ресурстарды жэне өнімді
жүмысшыларға сату туралы ақпарат, басқа да түсімдер мен қолма-қол ақша
қаражаттарымен төлем туралы мэлімет. Кәсіпорын есеп айырысуларының
көпшілігін аудару аркылы жасағанмен, кассалық жоспар кэсіпорынның
жүмысшылар алдында жалақы бойынша міндеттемелер мен басқа да міндеттемелер
көлемін анықтап береді.
1.3 Кәсіпкерлікті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
ТАРАУ 1. КӘСІПКЕРЛІК ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕПЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Кәсіпкерліктің мәні жэне ұйымдастырушылық-құқықтық
түрлері ... ... .5
1.2. Кэсіпкерліктің қаржылық іс-эрекетінің
мэні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3. Кэсіпкерлікті несиелеу
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
1.4. Қазақстан Республикасының кәсіпкерліктіктің мемлекеттік реттеуші
заңдарының
аяққатұруы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 27
1.5. Кэсіпкерліктің қызметті мемлекет тарапынан баскару туралы шетелдік
тэжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..29
ТАРАУ 2. КӘСІПКЕРЛІК ІС-ӘРЕКЕТТІҢ ДАМУЫ МЕН ҚАЗІРП
ЖАҒДАЙЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 35
2.1 Қазақстан Республикасында кэсіпкерліктің дамуының ———
тенденцияларын
талдау ... ... ... ... ... ..., ... . ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
... ...35
2.2. Оңтүстік Қазақстан облысындағы кэсіпкерліктің дамуын
талдау ... ..44
2.3. Кәсіпкерлікті қаржыландыруды және несие ресурстарының
қайтарымдылығын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.54
ТАРАУ 3. КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУ ЖӘНЕ ІС-ӘРЕКЕТШЩ
ТИІМДІЛІПН ЖОҒАРЫЛАТУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
3.1. Кэсіпкерлікті несиелендіру жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .66
3.2. Кэсіпкерлік іс-эрекетте мемлекеттік қаржыларды пайдалану
тиімділігін
жоғарылату ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .70
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..75
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 6
КІРІСПЕ
Қазақстанда тұрақтанып келе жатқан"~ әкімшіліктік-бюрократиялық
модельдің орнына келген шаруашылықтың нарықтық жүйесі мемлекет қолында
реттеу функцияларының сақталуы аркылы эрекет ететін экономикалық жүйенің
кэсіпкерлік типіне негізделеді.
Философиялық көзқарастан кэсіпкерлікті адам жанының ерекше күйі,
іскерлік романтика формасы, адамға тэн қабілеттіліктерді іске асыру құралы
ретінде сипаттауға болады. Кэсіби мағынада кэсіпкерлік өз бизнесін
үйымдастыра алу, сонымен байланысты функцияларды табысты жүзеге асыру деп
қарастырылады.
Қазақстандағы кэсіпкерліктің қазіргі кезде қайта жандануы болып өтуде.
1917 жылға дейін елде кәсіпкерлік орын алған, бірақ өндіргіш күштердің
дамуының элсіз деңгейінің салдарынан ол кезде айтарлықтай тарамады.
Кеңес үкіметінің жылдарында кәсіпкерлік түсінігі экономиклық сөздіктен
мүлдем шығарылып тастаған, ал кэсіпкерлік термины теріс қабылданантын. Енді
біз бүрыңғыдай кәсіпкерлік, іскерлік деген терминдерді басты
қолданамыз.
Нарықтық экономиканың дамуы кэсіпкерлікті колдануды жэне кэсіпкерді
тэрбиелеуді қарастырады. Айтарлықтай күрделі қиындықтар мен психологиялык
кедергілерді жеңумен байланысты болатын бүл міндетті шешу оңай емес.
Қазақстанда жүргізіліп жатқан экономикалык реформа кэсіпкерліктің дамуына
жаңа перспективалар ашты. Кэсіпкерліктің элеуметтік-экономикалық
маңыздылығының өсуінің себептері - ол нарықтық экономикаға икемділік
береді, халықтың қаржылық жэне өндірістік ресурстарын қатыстыруға себепші
болады, ол өзінде монополияға қарсы күш алып келеді, жүмыс бастылық жэне
басқа да нарықтық шаруашылық мэселелерін шешеді.
Қазіргі кезде республикамызда кэсіпкерлік экономиканың жаңа сфералары
мен элеуметті топтарын қамтып, күш алуда. Кәсіпкерлік динамикасы мен
экономикалық нэтижелері көбінесе соған сәйкес келесі алғы шарттармен
анықталады: институционалдык кәсіпкерлік ортасының қалыптасуымен, заңдылық
базасымен, кэсіпкерлік құрылымдарды мемлекеттік қолдаудың деңгейімен жэне
т.б.
Республикамызда кэсіпкерліктің дамуы үшін түракты экономикалык негізін
құрайтын меншіктің жекешелендірілуі бойынша үлкен жүмыс жүрпзілуде. 90-шы
жылдардың басында Қазақстан Республикасында кэсіпкерлік іс-әрекеттің
заңдылық тү_рақтандыру және дамыту мэселелерін реттеуге бағытталған заңдар,
заңдылық жэне басқа нормативтік-қүқықтық актілер қабылданып, эрекет етуде.
Сонымен қатар, республикада кэсіпкерлікті, эсіресе шағын жэне орта
бизнесті мемлекеттік қолдау жөнінде кең көлемді шаралар қабылданып жатыр.
Қазақстан Республикасы Президнтінің Шағын жэне орта кэсіпкерлікті
мемлекеттік қолдау мен жандандырудьг күшейту жөніндегі шаралар туралы
Үкіміне сәйкес шағын кэсіпкерлікті колдау және дамытуды мемлекеттік
экономикалық саясаттың басты саласы деп санау қарастырылады.
Дегенмен, отандық кәсіпкерлікті дамыту жолындағы барлық кедергілер
толық жойылған деп айтуға болмайды. Олардың негізгілері - несиелеу
мәселесі, салық салу мэселесі жэне т.б. Дамыған елдер экономикасында ірі,
орта жэне шағын кәсіпорындар іс-эрекеті бір уақытта жүргізіледі. Қазіргі
экономика монополиялық құрылымдарға икем - ірі өндіріс пен көптеген
факторлар есебінен қалыптасатын шағын кэсіпорындарды күрделі
комбинациялаумен сипатталады.
Бір жағынан, ғылыми-техникалық прогрестің түрақты тенденциясы ретінде
өндірісті шоғырландыру болып табылады. Сондықтан ірі кәсіпорындар көп
мөлшерде материалдық, қаржылық, еңбек ресурстарына жэне білікті мамандарға
ие. Ірі кәсіпорындар күрделі масштабта ғылыми-техникалық жұмыстар жүргізуге
қабілетті жэне олар негізгі технологиялық өзгерістерді анықтайды.
Екінші жағынан, соңғы кездері көп мөлшерде күрделі қаражаттарды,
жабдықтарды, жүмысшыларды қажет етпейтін сфераларда шағын жэне орта
кәсіпкерліктің пайда болуы жэне қарқынды дамуы байқалады.
Шағын кэсіпорындардың тиімділігі: жергілікті нарыққа жақын орналасуы
жэне осыған байланысты клиенттер сүранысына бейімделуі, бэсекелестікті
дамыту, өнім сапасын жэне сервистік қызмет көрсету деңгейін* жоғарылатады,
басқарушылық сатылардың аз болуы, нарықты тауарлар мен кызметтерге толтыру,
экспорттың потенциалын жоғарылатуға әкеледі жэне т.б. Шағын кэсіпкерлік
көптеген елдердің экономикасын дамытуда маңызды рөл атқарады. Еуропалық
Қауымдастық елдерінде, АҚШ-та, Жапонияда жүмыспен қамтылған адамдар санының
50%-і шағын кәсіпорындарда еңбек етеді, ал оның Жалпы Ішкі Өнімдегі үлесі
50% қүрайды, шағын кэсіпорындардың жалпы кэсіпорындар санындағы үлесі 50-
60% қүрайды.
Дамыған елдердегі кэсіпкерліктің нәтижелеріне жету максатында Қазақстан
республикасының Президенті елдің экономикасының басымды бағыты ретінде жэне
орташа кластың негізгі буыны ретінде шағын кэсіпкерлікке барынша
мемлекеттік қолдау көрсету кажеттігін айтты. Қазақстан республикасын
инновациялық-индустриялық дамыту бағдарламасында да шағын кәсіпкерліктің
дамуы қарастырылған.
Елімізде кэсіпкерлікті экономиканың барлық салаларында түрақты дамыту
үшін каржыландыру мэселесі өзекті болып отыр.
Дипломдық жүмыстың негізгі мәселесі - Қазақстан республикасындағы
кэсіпкерлікті бағдарламаға сэйкес дамыту үшін қаржылық-несиелік қолдаудың
тиімділігін жоғарылату жолдарын үсыну болып табылады.
ТАРАУ 1 КӘСІПКЕРЛІК ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ -
1.1 Кәсіпкерліктің мәні және ұйымдастырушылық-құқықтық
түрлері
Нарықтық экономикаға бет бұрып, мемлекет пен қоғам меншік формалары мен
қатынастарын қайта қүруға тиісті болады. Нарықтық механизмді қалыптасқан
базистік қатынастарға - меншік қатынастарына араласусыз жүргізу
экономикалық түрғыдан аңғырт болып көрінеді. Нарық -бү_л көп түрлі, өз
экономикалық қүқықтарын іске асырудағы тең меншік иелерінің өзара
эрекеттесуі. Нарық дамыған қатынастар мен меншік формаларының эр түрлі
болуынсыз мүмкін емес, себебі:
- біріншіден, нарықта ең алдымен капитал, өндіріс қүралдары, мүлік,
жүмыс күші, ақпараттық өнім меншігінің иелері арасындағы қатынастар дамиды;
- екіншіден, меншік қатынастары әр бір меншік иесі іс-эрекетінің жоғары
экономикалық тиімділігін қамтамасыз ететін шаруашылық жүргізу нәтижелерінде
шын мэнінде ынталы болу принципінде жатыр;
- үшіншіден, экономиканың дамуына өсіңкілік беретін экономикалық
механизм кажет. Өзара бәсекелесетін меншік иелері мен меншік формаларының
көп түрлілігі бар жерде туындайтын бәсеке осындай механизм болып табылады.
Меншік механизмның эрекеті ең алдымен меншік субъектілерінің ынталылығы
арқылы айқындалады. Нарықтық экономика жағдайында меншік субъектісі өз
меншігін тауар ретінде нарықта үсынуға мэжбүр болады. Тауарларды өткізу
кепілдемесінің жоқтығына байланысты ол сатылатын меншік объектісінің
қүнының көлемінде ақша сомасымен тэуекелге барады. Бірақ, басқа жағынан,
табысты болған жағдайда ол өз меншігін калдық пайда көлеміне арттыру
мүмкіндігін алады. Осы жағдайда ол өз меншігін калдық пайда көлеміне
арттыру мүмкіндігін алады. Осы жағдайда экономикалық өмір сүруге
қызығушылық пайда болады.
Меншік иесінің тэуекелінің деңгейі жэне оның табысының көлемі меншік
объектісінің қалыптасуына қосқан үлесіне пропорционалды болады. Меншік иесі
өзінің бар мүлкімен тэуекел ететін жеке басты мүлік жағдайында ынталандыру
деңгейі жоғары болады, ал бірлескен меншікке қатысу ынталандыру деңгейін
төмендетеді. Бірақ, белгілі бір, бүрыннан анық нөлдік емес ынта бар
екендігі негізінде маңызды болып табылады.
Меншік объектісінің егесі бола тұрып, меншік иесі осы объектіден жақын
арада мүмкін болатынның барлығын алуға ғана ынталы болмайды. Нағыз меншік
иесі мезгілдік мүдделерді басшылыққа алмайды, ол объект болашақта оныкі
болса, оның перспективасы жайлы ойлану керектігін жақсы түсінеді.
Перспективаға деген ынталылық - меншік объектісі, оның бүкіл өмірлік
циклының бойында тиімді іс-әрекетін ұйымдастыру жайлы қамқорлығының стимулы
және ең әсерлі ынталандырушы себеп. Мүндай ынтаның болмауы
ұқыпсыздыққа, немқұрайдылыққа, қүндылықтардың тозуына, үлкен шығындарға
алып келеді. '""
Нарықтық қатынастарға өтуді адамдарда қожа сезімдерін қайта
жандандырумен, меншік иелік мүддені ынталандырумен нығайтпаған жағдайда
экономиканы тиімді шаруашылық жүргізу жолына шығару мүмкіндіктері аз
болады. Біз мемлекеттік басқарудың тиімділігі мен сапасын бір сатыға
көтеріп, жаңа элемдік экономикалық парадигмаға сэйкес болу үшін жеке сектор
мен үлттық капиталдың белсенділігіне көмектесіп, ынталандырып,
толықтыруымыз
тиіс. [1]
Батыс елдерінде қазіргі кэсіпкерлік негізінде жаңа мүмкіндіктерді
эрдайым іздестіру, инновацияларға бейімделу, қойылған міндеттерді шешу үшін
эр түрлі көздерден ресурстарды қатыстыру жэне қолдана білу іскерлігі жатқан
шаруашылық жүргізудің ерекше, жаңашыл стилі. Американдық ғалым
Р.С.Ронстадтың пікірі бойынша, кәсіпкерлік - бүл байлықты өсірудің
өсіңкілік процессі. Байлық өз ақшасын, мүлкін, карьерасын ең көп тэуекел
ететін, өз ісін құруға уақытты аямайтын, сатып алушыларға жаңа тауар немесе
қызмет көрсетуді ұсынатындармен қүралады.
Қазақстан Республикасының 04.07.1992ж. №1543-ХІІ "Жеке кәсіпкерлікті
қорғау жэне қолдау туралы" Заңына сэйкес жеке кәсігікерлік - бүл
азаматтардың немесе мемлекеттік емес заңды түлғалардың өз меншігіне
негізделген жэне азаматтар мен мемлекеттік емес заңды түлгалардың атына,
солардың тэуекелі мен мүліктік жауапкершілігімен іске сырылатын, табыс
алуға бағытталған азаматтар мен мемлекеттік емес заңды тұлғалардың ынталы
іс-эрекеті.
Қазіргі кезде эрекеттегі Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес
кэсіпкерлік субъектілерінің келесі ұйымдастыру-қүқықтық формалары бар:
1) Жеке басты кәсіпкер Қазақстан Республикасының "Жеке басты
кәсіпкерлік туралы" Заңына сэйкес жеке басты кәсіпкерлік дегеніміз
азаматтардың өз меншігіне негізделген жэне азаматтардың атынан заңды тулға
құрусыз, солардың тэуекелі мен мүліктік жауапкершілігімен іске асырылатын,
тауар, қызмет көрсету мен жұмыстарды сату арқылы табыс алуға бағытталған
азаматтардың ынталы іс-әрекеті. Жеке басты кәсіпкерліктің екі түрі болады:
отбасылық кәсіпкерлік шаруа қожалығының немесе жекешелендірілген үйдің
бірлескен ортақ меншігінің негізінде; жэй серіктестік - ортақ үлестік
меншік негізінде.
2) Шаруа (фермерлік) қожалығы. "Шаруа (фермерлік) қожалық туралы" заң
1998ж. 31 наурызында (№214-1) қабылданған. Әрекеттегі заңға сэйкес шаруа
(фермерлік) қожалығы болып жеке басты кәсіпкерлікті іске асыру ауыл
шаруашылық өнім өндірісі үшін ауыл шаруашылық жерлерін пайдаланумен, онымең
катар осы өнімді өңдеумен жэне өткізумен байланысты болатын тұлғалардың
еңбектік бірлестігі.
Шаруа (фермерлік) кожалықтың субъектілері ретінде заңды түлға шаған
жэне заңды тулға белгілірі жоқ болып кэсіпкерлік іс-әрекетпен аиналысатын
физикалық тұлғалар болады. Шаруа (фермерлік) қожалықтың мүшелері болып
жүбайлар, балалары, ата-анасы жэне басқа бірлесіп ортақ
шаруашылық жүргізетін жақын туыстар.
3) Шаруашылық серіктестіктер. Қазақстан Республикасы азаматтық
кодексінің №58 бабына сэйкес шаруашылық серіктестік деп заңды тұлға болып
табылатын, негізгі мақсаты ретінде пайдашылардың салымдарының (үлестерінің)
есебінен қүрылатын коммерциялық үйым танылады. Шаруашылық серіктестіктер
толық серіктестік, коссандиттік серіктестік, жауапкершілігі шектеулі
серіктестік, қосымша жауапкершілігі бар серіктестік жэне акционерлік қоғам
формасында құрылуы мүмкін.
4) Өндірістік кооператив. Қазақстан Республикасы Президентінің
05.10.1995 ж. №2486 "Өндірістік кооператив туралы" Жарлығына сэйкес
өндірістік кооператив деп жеке еңбектік қатысу мен мүшелерінің мүліктік
жарналарын біріктіру негізделетін бірлескен кэсіпкерлік іс-эрекет үшін
мүшелік негізіндегі азаматтардың ерікті бірлестігі танылады.
Нарықтық қатынастарға өту мезгілінен бастап Қазақстан Республикасындағы
шағын кэсіпкерлік қарқынды дами бастады. Шағын кәсіпкерліктің салыстырмалы
түрдегі жылдам дамуы көптеген жағдайда олардың сүраныстың, ресурстық
базаның өзгеруіне кең үйрену мүмкіндіктерімен түсіндіріледі. Ең жылдам
қарқынмен шағын кәсіпкерлік саудалык-делдалдык, автокөлік жөндеу, түрмыстык
техника жөндеу, экспорттық- импорттық, қүрылыс, қызмет көрсету сияқты
салаларда дамыған.
Дамыған мемлекеттердің экономикаларында бір мезгілде ірі, орта көлемді
жэне шағын кэсіпорындар қызмет атқарады. Кэсіпорындардын көлемі көптеген
факторларға байланысты: салалардың мамандануы, технологиялық ерекшеліктері,
масштаб эффектісі. Кейбір салаларда тек ірі көлемді капитал мен өнімнің кең
ауқымдылығы эрекет ете алады, ал кейбір салаларда, керісінше, кіші
кәсіпорындар элдеқайда тиімді болады.
Қазіргі заманғы экономикаға масштабтары бойынша эртүрлі өндірістік
комбинациялар қүрылуы тэн: монополия қүруға бейім ірі кэсіпорындар мен
көптеген факторларға тәуелді шағын кәсіпорындар.
Бір жағынан, ғылыми-техникалық прогресс нэтижесінде өндірістің
шоғырлану процесі жүріп жатыр. Нақ ірі фирмалар үлкен көлемді материалдык,
қаржылық, еңбек ресурстарын, мамандандырылған кадрларды иеленеді. Олар өте
маңызды технологиялық өзгерістерді анықтайтын ірі көлемді ғылыми-техникалық
зерттеулерді жасауға, экономика үшін негіз болатын үлкен жобаларды іске
асыруға мүмкіншіліктері бар.
Екінші жағынан, соңғы уақытта қомақты қапиталды, ірі көлемді қүрал-
жабдықтарды, көптеген жұмысшыларды талап етпейтін сфераларда көптеген орта
жэне кіші кэсіпорындар ашылып жатыр. Осы орта жэне шағын кәсіпорындар
ғылыми сыйымдылығы жоғары өндіріс салаларында, тұтынушы тауарлары мен
қызметтерін өндірумен байланысты салаларда эсіресе көп.
Өндірістің кіші формаларының тиімді әрекет етуі ірі өндіріспен
салыстырғанда бірнеше артықшылықтарымен сипатталады: жергілікті нарықтарға
жақындығы; түтынушылар талаптарына бейімделуі, икемділігі; басқарудың артық
сатыларының болмауы т.б. Сонымен бірге кіші өндіріске өндірістік жэне жеке
түтыну сферасындағы сүраныстың өзгермешілдігі мен
жекелігі тиімді болады.
Кәсіпкерліктің дамуы экономиканың жақсаруына оң ықпал етеді, өйткені
бэсекелік орта дамиды, қосымша жұмыс орындары ашылады, құрылымдық өзгеріс
жылдамдығы артады; тұтынушылық сектор өрісі кеңейеді. Сонымен бірге,
кэсіпкерліктің дамуы нарықтың тауарлар мен қызметтермен толығуына,
экспорттық потенциалдың өсуіне, жергілікті шикізат ресурстарының тиімдірек
пайдаланылуына экеледі.
Барлық орта жэне шағын кэсіпорындарды шартты түрде екі топқа бөлуге
болады. Бірінші топқа ірі бизнеспен тікелей жэне жанама байланысқан
кәсіпорындар кіреді. Қүқытық тұрғыдан тэуелсіз болғанмен, о.лар ірі
кәсіпорындармен келісім-шарт жасау арқылы әрекет етеді. Кәсіпорындардың бүл
тобына мына ерекшеліктер тән: тетіктер мен байланыстардың шектелген тобын
өндіруге мамандану (осы арқылы ірі кәсіпорындар осбі жабдықтарды өз
цехтарында өндіруден босайды, демек өндіріс процесін жеңілдетеді); бүлардың
өндіріс шығындары төменірек болуы арқылы ірі кэсіпорындарға өз қаржыларын
үнемдеуге мүмкіндік беріледі; өндірістің тез қайта мамандануына, жаңа
модельдерді жылдамдатып өндіріске енгізуге мүмкіндік беретін икемділік.
Сонымен қатар, шағын кэсіпорындар ғылыми-техникалық прогрестің жаңа сатысы
жағдайында ірі фирмалар үшін эксперимент жасаушы немесе ірі компаниялар
жасаған жаңа тауарларға қызмет көрсетуші болуы мүмкін.
Екінші топқа нарықта ірі кәсіпорындармен жэне бір-бірімен бәсекеге
түсетін шағын кэсіпорындар жатады. Олардың жедел дамуларының алғы шарттары:
нарық талаптарына жэне тауарлар мен қызметтерге деген жана қалыптасқан
сүранысты қанағаттандыруға бейімділігі; ірі кэсіпорындармен салыстырғанда
көлемі шағын бастауыш капитал; ірі кәсіпорындарға белгілі бір себептерге
байланысты тиімсіз болатын нарық бөлімдерін толтыруы; ірі фирамалардың
нарықта жоғары баға қою мәжбүрлігі.
Бизнес көптеген елдердің экономикаларында маңызды рөл аткарады. Еуро
Одақ елдерінде, АҚШ-та, Жапонияда кіші және орта бизнесте 50% жүмыс
бастылар эрекет етеді. Олардың жалпы ішкі өнімде (ЖІӨ) үлесі 50%-тен асады
(1 кесте).
1-ші кестеден көріп түрғанымыздай, Қазақстан республикасында шағын
бизнес көрсеткіштері дамыған елдердегіден қалып түрғанмен, Ресей
Федерациясынан асып тү_р. Ең маңызды макроэкономикалық көрсеткіш - ЖІӨ
кұрамында Қазақстан шағын бизнес өкілдерінің үлесі 16-17% болып отыр, ал
шетелдің дамыған елдерінде кемінде 50-55%) қүрап отыр.
Кесте 1
Шағын кэсіпкерліктің Қазақстанда, Ресей Федерациясында жэне дамыған
елдердегі даму масштабтары
Елдер Шағын және орта Жұмыс Шағын және орта
фирмалар саны бастылар фирмалар үлесі, %
саны, млн.
мың мың тұрғ. адам Жұмыс ЖІӨ
бірлік шаққанда бастылар
санындағы
Ұлыбритания 2930 46 13,6 49 50-53
Германия 2290 37 18,5 46 50-54
Италия 3920 68 16,8 73 57-60
Франция 1980 35 15,2 54 55-62
ЕО елдері 15777 45 68 82 63-67
АҚШ 19300 74,2 70,2 54 50-52
Жапония 6450 49,6 39,5 78 • 52-55
Ресей 836,6 5,65 8,1 9,6 10-11
Қазақстан 360 24 6,8 21 16-17
Қазақстан республикасы экономикасында шағын бизнестің үлесі үнемі өсіп
келеді. 1997 жылы шағын бизнестің ЖІӨ-гі үлесі 7% болса, қазір 17%-тен асып
отыр жэне өсуге тенденциясы байқалып отыр.
Келтірілген мэліметтерден көріп отырғанымыздай, шағын кэсіпкерліктің
үлесі дамыған елдерге қарағанда төмен, сондықтан өсуге бейімділігі жоғары.
Шаруашылық жүргізудің бүл сферасына Қазақстан Республикасының Үкіметі үлкен
назар аударып отыр.
Кәсіпкерліктің қалыптасуы үшін белгілі бір шарттар орындалуы керек:
экономикалық, элеуметтік, қүқықтық т.б.
Экономикалық шарттар: ең алдымен тауарлардың ұсынылуы мен оларға деген
сұраныс; түлынушылар сатып алуға дайын тауарлар түрлері; осы сатып алуларға
жүмсалуы мүмкін қаржы қүралдарының мөлшерлері; жүмысшылардың жалақысына,
сонымен қатар олардың сатып алу қабілетіне эсер ететін жұмыс орындары мен
жұмыс күштерінің артықшылығы немесе жетіспеушілігі.
Экономикалық жағдайға жоғарыда аталғанмен қатар мына факторлар ықпал
етеді: ақша ресурстарының болуы мен қол жеткізу жеңілдігі, салынған
капиталға шаққандағы табыс деңгейі, өзінің бизнес-жоспарларын қаржыландару
үшін кәсіпкерлерге қажет қарыз қүралдарының көлемі.
Осы жұмыстармен көптеген1 ұйымдар айналысады. Бүлар нарық
инфрақүрылымын қалыптастырады, мұнда кэсіпкерлер іскер қарым-қатынастарын
орнатады жэне коммерциялық операцияларды жүргізеді. Мұндай
уйымдарға қаржылық қызметтерді ұсынатын банктер; шикізатпен,
материалдармен, жартылай фабрикаттармен, —•жабдықтаушы қүралдармен,
энергиямен, машиналармен, қүрал-жабдықтармен, тетіктермен қамтамасыз ететін
жеткізушілер; тауарды түтынушыларға жеткізу қызметімен айналысатын көтерме
және бөлшек саудагерлер; кэсіби қүқықтық, бухгалтерлік, делдалдық
қызметтерді ұсынатын мамандандырылған фирмалар; жүмысқа орналастырумен
айналысатын агенттіктер; жұмысшыларды жэне маман-қызметкерлерді оқытумен
айналысатын оку орындары; жарнамалық, көліктік, сақтандыру агенттіктері;
байланыс жэне мэлімет жеткізу қүралдары жатады. Кэсіпкерлік процесінің
элементтері 2 кестеде көрсетілген.
Кесте 2
Кэсіпкерлік процесінің элементтері
Бизнес Бизнес-жоспарды Ресурстарға Кәсіпорынды
мүмкіндіктерін жобалау қажеттілікті басқару
анықтау және анықтау
бағалау
Бизнестің I Бөлім Қажет БаСқару стилін
ұзақтығы Кіріспе ресурстарды жобалау
Бизнесті сипаттау анықтау
Бизнестің іске Жоспардың қүрамы Басқару жүйесін
асыру нарығы Бар енгізу
II Бөлім ресурстарды
Бэсекені анықтау 1 .Кэсіпорынды анықтау ¥йымдастыру-
Нарық және сипаттау (резюме) шылық
кэсіпорын үшін 2.Саланы талдау Ресурстарға процедураларды
бизнес бағалығы З.Өндіріс жоспары қажеттілікті жобалау
4.Маркетинг анықтау
Бизнесте болатын жоспары SWOT-
тэуекел мен 5.Қаржылык жоспар Қажет талдауды
пайда 6.¥йымдасты- ресурстарды эрдайым
рушылық жоспар жеткізуші- жүргізу
Кэсіпкер білімі, 7.Операциялық лерді анықтау
бейімділігі, жоспар Жетістік
армандар 8. Қорытынды Жеткізуші- факторларын
лерге анықтау
қатынасуды
жобалау
Экономикалық шарттармен қатар кәсіпкерлікті қалыптастырудың элеуметтік
шарттары жүреді. Бүл ең алдымен сэнге және белгілі талғамға сай келетін
тауарларды сатып алушылардың сатып алуға бейімділігі. Түтынудың әр
этаптарындд қажеттіліктер өзгеруі мүмкін. Әлеуметтік-мәдени ортада тэуелді
діни жэне мэдени нормалар үлкен рөл атқарады. Олар түлынушылардың
өміріне тікелей жэне сол арқылы тауарларға -деген сұранысқа жанама эсер
етеді. Әлеуметтік шарттар жеке индивидуумның жұмысқа деген қатынасына эсер
етіп, бұл өз алдына оның еңбекақы мөлшеріне, еңбек ету жағдайларына
қатынасын анықтайды.
Кәсіпкерлік іс-эрекеттен кэсіпкер лэззат алуы керек. Ол өз
жүмысшыларына қатысты элеуметтік мәселелерді шешуге қатысады: денсаулығын
сақтау, жұмыс орындарын сақтау т.б.
Кәсіпкерліктің қалыптасуына кэсіпкерлерді дайындау, қайта дайындау,
мамандығын жоғарылату маңызды рөл атқарады. Мұнда кэсіпкерлікті жүргізудің
жаңа тэсілдеріне үйрету, кадрларды оқыту жэне қайта оқыту, шетелде
тэжірибеден өту, косалтинг орталықтары жүйесін дамыту маңызды болып
табылады.
Кез-келген кэсіпкерлік іс-эрекет сэйкес күқықтық ортада жүмыс жасайды.
Сондықтан, қажет қүқықтық шарттарды жасау үлкен маңызға ие болады. Бұл, ең
алдымен, кэсіпкерлік іс-эрекетті реттейтін, оның жылдам дамуына ең қолайлы
жағдайларды жасайтын заңдарды қабылдау. Құқықтық нормалар мыналарды
қамтамасыз етуі қажет: кэсіпорындарды ашу жэне тіркеудің жеңілдетілген жэне
жылдамдатылған процедураларын; кэсіпкерлерді мемлекеттік бюрократизмнен
қорғау, кәсіпкерлердің өндірістің іс-әрекетін ынталандыру мақсатымен салық
заңнамасын жетілдіру.
Кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу қажеттілігін дэлелдей отырып, Ф.Котлер
заңдардың пайда болуының үш негізгі себебін атайды:
• Фирмаларды бір-бірінен қорғау қажеттілігі. Кәсіпкерлер бірауыздан
бәсекені колдағанмен, өз қызығушылықтарына қауіп төнген кезде оны жоюға
тырысады. Осыған байланысты бәсекені қорғау заңдары қабылданды.
• Түлынушыларды адал емес іскерлік эрекеттен қорғау қажеттілігі; Кейбір
кэсіпкерлер сапасыз тауар шығаруы, жарнама арқылы алдауы,
орауы мен бағасы арқылы алдауы мүмкін.
• Қоғамның басты игіліктерін кәсіпкерлердің тойымсыздығынан қорғау.
Кейбір кезде кәсіпкерлік коғамға қауіп төндіретін іс-эрекет жасауы
мүмкін. Қазақстан республикасында кэсіпкерлік енді калыптасып жатқан
соң, оны реттейтін заңдар жүйесі де қалыптасып біткен жоқ.
Нарықтық экономика барлық артықшылықтарына қарамастан, экономиканы
қоғамның жэне жеке азаматтардың қызығушылықтарын корғау үшін барлық
экономикалық және әлеуметтік процестерді реттей алмайды.
Нарықтық экономика табыстың әлеуметтік қайта бөлінуін, еңбек етуге
құқықты, әлеуметтік нашар қорғалған халық топтарын қажет деңгейде
қамтамасыз ете алмайды. Ол сонымен қатар да көптеген мэселелерді шеше
алмайды.
Бұл мэселелердің барлығын мемлекет шешуі керек. Басқа мемлекеттер
ондаған жылдар жұмсаған жұмыстардьг жасауға Қазақстан элдеқайда аз уақыт
жұмсауы керек.
Қазақстан республикасы Азаматтық Кодексіне сэйкес азаматтар заңды түлға
қүрмай-ақ кәсіпкерлік қызметпен айналыса алады.
Заңды түлға дегеніміз - пайда алуды өзінің басты мақсаты деп қызмет
атқаратын үйым. Коммерциялық үйым тек мемлекеттік кәсіпорын, шаруашылық
серіктестік, акционерлік коғам жэне өндірістік кооператив түрінде қүрылуы
мүмкін. Шағын кэсіпорын дегеніміз- өндірген тауарларын (орындалған
жұмыстар, көрсетілген қызметтер) өткізуден түскен табыс сомасы эр квартал
бойынша заңмен белгіленген сомадан аспайтын кэсіпорын. Шағын бизнесте жэне
жеке кэсіпкерлікте қызмет ету саласына қарай қызметкерлер санына шектеу
салынады:
- Өндіріс сферасында және құрылыс салуда - 50 адам;
- Ауыл шаруашылығында жэне ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өндеуде -
50 адам;
- Көлікте және байланыста - 25 адам;
Шаруашылық серіктестік - бұл қатысушылар үлестеріне бөлінген жарғылық
капиталы бар коммерциялық ұйым. [2] Қатысушылар салымдары арқылы жэне
шаруашылык серіктестік өз қызметін жүргізу кезінде өндірген және сатып
алынған мүлік серіктестікке иелену негізінде тиісті болады. Шаруашылық
серіктестікті жеке азамат құрып, оның жалғыз қатысушысы болады. Шаруашылық
серіктестік толық серіктестік, командитті серіктестік, жауапкершілігі
шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершілікті серіктестік түрінде бола
алады. Толық серіктестік кезінде серіктестік міндеттемелері бойынша
серіктестіктің мүлкі жетпеген жағдайда қатысушылар өз иеліктеріндегі бар
мүлкімен жауап береді. Командитті серіктестік кезде қатысушылардың кейбірі
серіктестіктің міндеттемелері бойынша серіктестік мүлкі жетпеген жағдайда
өз иелігіндегі бар мүлкімен жауап берсе, қалғандары тек жарғылық
капиталдағы үлестері мөлшерінде міндеттемеге ие болады. Жауапкершілігі
шектеулі серіктестік дегеніміз - бір немесе бірнеше қатысушылар қүрып, оның
міндеттемелері бойынша тек өздері қосқан үлестер мөлшерінде ғана
міндеттемеге ие болатын ұйым. Егер жауапкершілігі шектеулі серіктестік
қатысушылары өз үлестерін қосып үлгермеген болса, басқа қатысушылармен
қатар қоспаған үлестері көлемін бе төлеуге міндетті болып табылады.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жалғыз қатысушысы ретінде жалғыз
қатысушы тұлғасы бар шаруашылық серіктестік бола алмайды. Қосымша
жауапкершілікті серіктестікте қатысушылар оның міндеттемелері бойынша
жарғылық қордағы үлестерімен, ол жетпеген жағдайда қосқан үлестеріне
пропорционал белгілі мөлшерде жеке иелігіндегі мүлкімен жауап береді.
Қатысушылардың қосымша жауапкершілігінің шекті мөлшері жарғыда көрсетіледі.
Акционерлік қоғам дегеніміз - өз іс-эрекетін жүргізу үшін қосымша сома
тарту үшін акция шығару қүқы бар заңды тұлға. [3] Акционерлік қоғамның
қатысушылары оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және коғамның іс-
әрекетімен байланысты шығындар тэуекелін тек өз акциялары құны мөлшерінде
ғана шегеді. Акционерлік қоғам өз міндеттемелері бойынша тек өз мүлік
мөлшерінде жауап беріп, өз қатысушыларының міндетемелерінің орнын
толтырмайды. Акционерлік қоғамда жәй, артықшылыққа ие жэне алтын акциялар
болуы мүмкін. Жэй акциялар бойынша дивиденд жыл соңындағы
нэтжеге сэйкес есептеліп, төленеді. Егер жыл соңында теріс пайда орын
алса, жәй акциялар бойынша дивиденд төленбейді. Артықшылыққа ие акциялар
бойынша дивиденд мөлшері алдын-ала белгіленіп, жыл соңындағы нэтижеге
байланыссыз төленеді. Алтын акцияға мемлекет иелік етеді. Бүл акционерлік
қоғамда шешім қабылдауға мемлекет монополиясын білдіреді. Артықшылығы бар
акциялар акционерлік қоғамда басшылық жасауға мүмкіншілік бермейді.
Өндірістік кооперативте азаматтар бірлескен кэсіпкерлік қызмет жүргізу
үшін өз еркімен бірігіп, өздері еңбек етіп қатысады және қатысушылары
мүліктік салымдарын біріктіреді. [4] Кооперативтің қатысушылары кемінде екі
адам болуы керек. Кооперативтің таза табысы оның қатысушылары арасында
олардың еңбектік қатысу мөлшеріне қатысты үлестіріледі. Өндірістік
кооператив жойылуы немесе оның бір қатысушысы шығу жағдайында өз үлесін
бөліп алу құқы бар.
1.2 Кәсіпкерліктің қаржылық іс-әрекетінің мәні
Нарықтық экономика жағдайында шағын кәсіпорынды басқару өнерінде
кэсіпорынның ішкі қорларын пайдалану мен қабылданған басқарушылық
шешімдердің экономикалық негізділігінің рөлі артып, өз алдына қаржылық
басқарудың тәсілдері мен жолдарын кемелдендіруді талап етеді.
Бизнестің қаржыларын баскару процесінің мақсаты кэсіпорынның қаржылық
жағдайын жақсарту мен белгілі бір қаржылық нэтижелерге қол жеткізу болып
табылады.
Кез-келген кэсіпорын экономикалық жүйенің элементі болып табылады жэне
бизнес бойынша әріптестерімен, түрлі деңгейлі бюджеттермен, капитал иелері
мен басқа да субъектілермен эрекеттеседі. [5] Кәсіпорын қаржылық ресурстары
қалыптасуы мен пайдаланылуы кезінде нарықтың басқа да субъектілерімен
қатынасқа түседі. Міне, осы қатынастар кәсіпорынның каржыларының мэні болып
табылады. Сонымен, кэсіпорынның қаржылары дегеніміз - кәсіпорынның қаржылық
ресурстарының қалыптасуы мен үлестірілуімен байланысты жэне өндірістік-
шаруашылық іс-әрекеті процесі кезінде қалыптасатын ақшалай қатынастар болып
табылады.
Кэсіпорын араласатын барлық қаржылық қатынастары төмендегі бағыттар
бойынша топталады:
- шикізатты, материалдарды, жанармайды, жабдықтарды жеткізу, дайын
өнімді жеткізу, жаңа ғимараттарды, цехтарды, қоймаларды, тұрғын-жайды салу,
жүктерді жеткізуге қатысты басқа кәсіпорындармен жэне ұйымдармен болатын
қатынастар. Бүл қатынастар тобы негізгі болып табылады, өйткені, оған
кэсіпорын іс-эрекетінің қаржылық нэтижесі тәуелді;
- шығындарды қаржыландыру, алынған пайданы үлестіруге қатысуға
байланысты кәсіпорын ішінде цехтар мең бригадалармен байланыс;
- жалақыны, акциялар дивидендтерін төлеу, салықтарды үстап қалуға
қатысты кэсіпорын жүмысшыларымен байланыс;
- несиені алу жэне жабуда, банк қызметтерін алу кезде банк жүйесімен
қатынасу. Бүл жэй ғана есептесу мен несиелеу жүйесі емес, қатынастардың
жаңа да түрлері: факторинг, траст, кепіл т.б.;
- салықтарды жэне түрлі деңгейлі бюджеттерге түрлі төлемдер төлеу кезде
мемлекеттің қаржы жүйесімен қатынасу;
- мүлікті, жүмысшылардың жеке категорияларын, коммерциялық жэне
қаржылық тэуекелдерді сақтандьіру бойынша сақтандыру компанияларымен және
үйымдарымен эрекеттесу;
- өндірістік жэне қаржылық активтермен операциялар бойынша тауарлык,
шикізаттық жэне қор биржаларымен қатынасу;
- инвестицияларды тарту мен жекешелендіру бойынша түрлі инвестициялық
институттармен (инвестициялық қорлар, компаниялар) эрекеттесу;
- еңбек коллективінің мүшелері болып табылмайтын акционерлермен
қатынасу;
1 сурет. Кэсіпорынның қаржылық қатынастарының іріленген топтары мен
олармен қатар жүретін ақшалай қорлар
Барлық аталған қаржылық қатынастар ортақ болып табылатыны, олар:
— қаржылай түрде сипатталады жэне ақшалай қүралдардың жылжуы болып
көрінеді;
- екіжақтылыгымен сипатталады жэне кәсіпорынның нарықтағы басқа
қатысушылармен белгілі шаруашылық операциялар жүргізу нэтижесі болады;
- қаржылық қатынастарға қызмет көрсететін ақша құралдары қимылы
процесінде кәсіпорынның түрлі қызмет атқаратын ақшалай қорлары
калыптасады.
Кез-келген шағын кэсіпорынның қаржылық іс-эрекетінің басты бағыты -бұл
ақша қорларын қалыптастыру жэне пайдалану, осы арқылы кэсіпорынның
өндірістік-шаруашылық іс-эрекеті ақшамен қамсыздандырылса, жәй жэне ұдай
өндіріс іске асырылады. [6]
Кәсіпорында ақша қорының бірнешеуін ажыратады:
• Жарғылық капитал - кэсіпорынның өз қаржыларының бірінші жэне негізгі
көзі. Оның мөлшері жарғыда көрсетіліп, заңда белгіленген тәртіппен
тіркеуден өтеді. Жарғылық капиталдан негізгі жэне айналмалы капиталдар
қалыптасып, сэйкесінше негізгі жэне айналмалы қүралдарды сатып алуға
жұмсалады.
• Қосымша капитал - төмендегі арналар бойынша ағымдағы жыл бойы түсетін
кэсіпорынның өз қүралдарының ақшалай қоры:
а) негізгі қорлардың қайта бағалануы нәтижесінде құнының өсуі;
б) акцияларды эмиссиялық қүнынан жоғары сатудан түскен табыс;
в) өндірістік мақсаттарға қайтымсыз алынған ақшалай жэне материалдық
құндылықтар;
• Қосымша капитал жарғылық капиталды көбейтуге немесе шығындардың орнын
жабуға жүмсалуы мүмкін.
• Резервтік капитал - кәсіпорынның қаржылық жағдайын үнемі тепе-
теңдікте үстау үшін қалыптасатын капитал. Оның мөлшерін заң актілерімен
белгілейді. Пайда болмау жағдайында шығындарды жабуға немесе дивидендтерді
төлеуге жұмсалады.
• Жинақталу қоры өндірісті өрістетуге арналған. Кэсіпорынның жыл
соңындағы таза пайдадан қалыптасады. Осы қордан кэсіпорынның айналмалы
қорлары толықтырылады жэне капиталды салымдар қаржыландырылады. Бүл да өз
алдына жарғылық капиталдың өсуіне экеледі.
• Тұтыну қоры таза пайдадан калыптасып, кэсіпорын жұмысшыларының
материалдық игіліктерді сатып алуға, өндірістік емес саланы каржыландыруға,
компенсацияларды төлеуге жұмсалады.
• Валюталық қор тек өнімді экспорттап валюта алатын немесе импорттық
операциялар үшін валютаны сатып алатын кәсіпорындарда қалыптасады.
Қаржылық қатынастарға түсу үшін шаруашылық жүргізуші субъектте қаржылық
ресурстар болуы керек. Бірақ, кез-келген шағын кәсіпорынның барлық
ресурстары, соның ішінде қаржы ресурстары, пайдалану мүмкіндігіне қатысты
шектеулі болады. Сондықтан, қаржыны басқаруда шағын кәсіпорынның қаржылық
қажеттіліктерін қамтамасыз ету өте маңызды болып табылады. Шағын
кәсіпорынның қаржы ресурстары қаншалықты тиімді пайдаланылуына оның
қаржылық орнықтылығы, иелері мен жүмысшыларының тұрмысы соншалықты тэуелді.
Қаржылық ресурстар дегеніміз - қаржылық міндеттемелерді орындау мен
енейтілген үдайы өндірісті қамтамасыз ету бойынша шығыстарды жасауға
арналған табыстар мен сырттан түстімдер түріндегі ақша қаражаттарының
жиынтығы. [7]
Қаржылық ресурстар қалыптасатын көздерді ішкі жэне сыртқы деп бөлуге
болады. Ішкі көздер өз жэне оған теңдестірілген қүралдар есебінен
калыптасады жэне шаруашылық нэтижесімен байланысты. Сыртқы түсімдер
кэсіпорыннан тыс ортада қалыптасады.
Ішкі көздер - өз құралдардан қалыптасатындар (негізгі әрекеттен түсетін
пайда, орындалатын ғылыми-зерттеу жүмыстарынан түсетін пайда, сатудан тыс
табыстар) жэне оларға теңдестірілген қүралдар (амортизациялық төлемдер,
шығарылған мүлікті сату табысы, түрақты пассивтер, үлестірілмеген пайданың
шоғырлануы, мақсаттық түсімдер, резервтік қор, еңбек үжымының салымдары)
болып бөлінеді. Сыртқы көздер қаржы нарығында қалыптасатын (өз бағалы
қағаздарын сату табыстары, несиелік инвестициялар) жэне қайта бөлу ретінде
түсетін (тэуекелдер бойынша сақтандыру төлемдері, сақтандыру полистерін
жэне кепілдеме куэліктерін сату, бағалы қағаздар бойынша төленген
дивидендтер мен проценттер, салалық одақтар, ассоциациялар, қүрылымдардан
келген қүралдар, бюджеттік несиелер, субсидиялар, субвенциялар) болып
топтасады.
Кәсіпорынның қаржы ресурстарының ішкі көздерінде пайда мен
амортизациялық төлемдер өте маңызды болып табылады. Пайда кәсіпорынның
шаруашылық қызметінің нәтижесінде қалыптасады және оның шекті мақсаты болып
табылады. Бэсеке жағдайында үжым пайданың өсуіне қызықты, өйткені, ол
өндірістің өсуіне жэне жұмысшылар эл-ауқатының артуына кепіл. Бірақ алынған
пайдадан элі салық төленеді де қалғаны таза пайда болады. Таза пайдадан
қорлану, түтыну жэне резервтік қор қалыптасады.
Амортизациялық төлемдер - бүл негізгі өндіріс қорлары мен материалдыкқ
емес активтердің тозуы болып табылады. Амортизациялык төлемдер өнімнің
өзіндік кұнына қосылады жэне өнімді сатудан түскен табыс түрінде
кәсіпорынның есеп шотына аударылып, қорлану қорының қалыптасуына негіз
болады. Амортизациялық төлемдер мына елдерде ұдайы өндірістің
қаржыландырылуында мына үлесті алып отырды: Жапонияда 50%, Германияда 64%,
АҚШ-та 70%.
Нарықтық экономика жағдайында қаржы ресурстарының сыртқы көздері маңызы
артып келеді. Қаржы нарығында қалыптасатын ресурстар түрлі мерзімді банк
несиелері, облигациялық займдар, вексельдер түрінде болып, кэсіпорынға
төлемділік жэне қайтарымдылық негізінде беріледі. [8] Қаржы нарығында
тартуға мүмкін көздердің көбісі шағын кәспорындар үшін жабық, оның бірнеше
себебі бар:
- акция, облигация эмиссиясын жасаудың мүмкіншілігінің аздығы;
- Банктік жэне коммерциялық неиселердің қымбаттығы;
- Несиелік тарихтың қысқалығы; '
Соңғы кезде сақтандыру төлемдері кеңінен қолданылып келеді, сақтандыру
компанияларының маңызы да артуда. Ал, тоқсаныншы жылдардың басында
басымдыққа ие болып келген бюджеттік несиелендіру казіргі күні
тарылып келеді. _
Қазақстан республикасында нарықтық экономика тереңдеп, өндіріс, капитал
және еңбек ресурстары нарығының дамуы нэтижесінде шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржыларын басқару механизмі де өзгеріп келеді.
Шағын кэсіпкерлік қүқықтық-нормативтік жэне ақпараттық қамсыздандыру
аясында эрекет етеді. [9] Заңдар, Президенттің жарлықтары, үкімет қаулылары
қүқықтық-нормативтік қамсыздандыруды қалыптастырады. Ақпараттық
қамсыздандыру негізінде қаржылық сипаттағы кез-келген ақпарат жатыр. Оған
кіретіндер:
- Бухгалтерлік есеп берулер;
- Қаржы органдарының хабарламалары;
- Банк жүйесінің ақпараттары;
- Нарық конъюнктурасы туралы ақпарат;
- Басқа да хабарламалар;
Қаржылық менеджментті алға қойылған мақсатқа қол жеткізу мақсатымен
кэсіпорынның қаржы ресурстарының ағынын рационалды басқару жүйесі ретінде
сипаттауға болады. Басқаша айтсақ, ол иелердің максималды табыс алу
мақсатымен кәсіпорынның қаржы ресурстарын оптимизациялаумен байланысты.
Кез-келген басқару жүйесі сияқты қаржы менеджменті екі жүйеден түрады:
басқарушы (басқару субъектісі) мен басқарылушы (баскару объектісі) жэне
оған эсер ететін сыртқы орта.
Қаржылық менеджментте баскару объектісі ақша түсімдері мен төлемдердің
үнемі ағысы болып сипатталатын шаруашылық жүргізуші субъекттің акша
айналымы түріндегі қаржылық ресурстар болып табылады. Ақша қорларының эр
шығындалу бағытына белгілі бір көздер сэйкес келеді. Кэсіпорында көздерге
өндіріске салынатын жэне активтер сипатына ие болатын өз қаражаттары мен
пассивтерін жатқызуға болады.
Шаруашылық қызмет жүргізіп жатқан кәсіпорынның ақша айналымының басталу
мен аяқталу нүктесін анықтау мүмкін емес. Кэсіпорында бар ақша
қаражаттарының мөлшері (Суреттің ортасы) уақыт өткен сайын өзгеріп, өзгеріс
процесінің мінездемесіне, сатулар көлеміне, дебиторлық қарыздың жабылуына
тэуелді болады.
Ақша айналымын басқару процесі эжептеуір мөлшерде ақша қаражаттары
қозғалысының ұзақ мерзімге болжаудан жэне оның кэсіпорынның қаржылық
жағдайына эсерін бағалаудан құралады. Ақша айналымын басқару дегеніміз -
кэсіпорынның ақша қимылын, барлып капиталдың айналымын, қаржы қүралдарының
қимылын, кәсіпорынның экономикалык процестің басқа қатысушыларымен қаржылық
қатынасын талдау негізінде жақын мерзімге және болашаққа ақша қаражаттары
ағымы көлемі мен интенсивтілігін дұрыс анықтау.
2 сурет. Қаржы қүралдарының үнемі қозғалу процесі
Нарықтық экономика жағдайларында кез-келген шаруашылық жүргізуші
түлғалар қаржыларын басқару процесі кезінде субъект қаржы нарықтарында
бірнеше рөлдерді атқарады: инвестор, бағалы қағаздар эмитенті, қарыз алушы
жэне беруші; Бүл кезде қалыптасатын барлық қатынастар үш топқа бөлінетін
түрлі қаржылық қүралдар көмегімен ұйымдастырылады:
- Қаржы кұралдары (кассадағы жэне есеп-шоттардағы ақша қүралдаръ\\,
- Несиелік қүралдар (облигациялар, келісім-шарттар, форвардтік
шарттар);
- Кәсіпорынның жарғылық қорына қатысудың түрлі тэсілдері (акциялар,
салымдар, үлестер); "
Басқару объектісіне әсер ету көптеген тәсілдер мен жолдар арқылы
жасалады. Негізгі топты мемлекет экономиканы орталықтан басқару тэсілдері
құрайды. Бүл тәсілдер жалпы экономикалық сипатқа ие. Бүған салық салу,
несиелеу, амортизациялық төлемдер, кассалық жэне есептік операциялар,
сактандыру, баға қалыптастыру жүйелері кіреді.
Күрделі жүйелер мен процестерді талдау мен біріктірудің қазіргі заманғы
тәсілдерін қолдануға қаржылық жэне салықтық жоспарлау, коммерциялық ұйымның
іс-эрекетін болжау негізделеді. Бұл тәсілдер математикалық модельдердегі
нақты нарықтық процестердің негізгі сипаттамалары мен тенденцияларын эділ
көрсете алады. Қазір персоналды компьютерсіз жэне бағдарламалық
қамсыздандырусыз қаржылық менеджерді көзге елестету мүмкін емес. Басқару
субъектісі болып алынған пайданы алу жэне тиімді пайдалану арқылы кәсіпорын
ликвидтілігі мен төлем қабілеттілігін жоғарылату максатымен қаржылық
менеджмент стратегиясы мен тактикасын дайындап іске асыратын қаржылық
қызмет табылады.
Қаржылық қызметтің нақты құрылымы кәсіпорынның
ұйымдастырушылық-құқықтык түріне, персонал санына, іс-эрекет түріне
жэне баскарма қойған тапсырмаларға байланысты. Көп кэсіпорындарда
басқарушылық функциялар арнайы бөлінбей, фирманың басшысы мен бухгалтері
қаржылық қызметті атқарады. Алайда, кәсіпорында қаржылық менеджердің
атқаратын міндеттері маңызды және рөлі зор.
Кәсіпорынның қаржылық менеджері - қаржы, бухгалтерлік есеп, несие
мен ақша айналымы, баға қалыптастыру, салық салу заңдылығы, банктік
жэне
биржалық іс-әрекет салаларында білімге ие жоғары маманданған түлға.
Оньщ
алдында айналым капиталын басқару, оның қажет мөлшері мен құрылымын
анықтау, тэуекелдерді есепке ала отырып инвестициялық жобалар
тиімділігін
бағалау, дебиторлық және несиелік қарызды басқару, қаржыландырудың
мүмкін көздерін ашу, қаржылық жоспарлау, шаруашылық іс-әрекетпен жэне
қаржылық бақылауды талдаумен байланысты көптеген тапсырмалар түр. Өз
жұмысында бұл маман салық салу, валюталык, қаржы-несиелік сфераларға
қатысты заңдылыққа негізделіп, елдегі жэне элемдік қаржы нарықтағы
экономикалық жағдайды талдайды. Қаржылык менеджер қаржылық мэселені
талдау сапасына, коммерциялық ұйымдар басшылығына жасалған
ұсыныстарға, қабылдаған шешімдерге жауапкершілікке ие болады. Оның
санаттық міндеттеріне келесі мэселелер қосылған:
- шаруашылық жүрігізуші субъектінің қаржылық жұмысын ұйымдастыру;
- болашаққа арналған жэне ағымдағы қаржылық жоспарларды жобалау жэне
олардың орындалуына бақылау орнату;
- несиелік саясатты іске асыру;
- валюталық саясатты жүргізу;
- қаржылық іс-кағаздарды қалыптастыру (банктік, статистикалық және
т.б.);
- шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық жағдайы мен қаржылық
ресурстарды тиімді пайдалануды талдау;
Кәсіпорындағы қаржыларды тиімдГ басқару тек барлық қаржы ағындарын
жоспарлау кезінде ғана мүмкін. Сондықтан, жоспарлау қаржыларды басқару
жүйесінде маңызды орын алады. Нақ осы жоспарлау кезде жеке кәсіпкер өз
қаржыларының жағдайын жан-жақты бағалайды, каржы ресурстарын көбейту
мүмкіндіктерін, тиімді пайдалану жолдарын анықтайды.
Қаржыларды жоспарлау алдыңғы жылдары да қолданған. Әкімшілік-эміршілік
экономика кезде бесжылдық қаржылық жоспары салалық министрлік тапсырмасымен
анықталды, ал жылдық қаржылық жоспарлар сандарын жоғарыдағы үйымдар
белгілеп отырды. Мүнда сатылатын өнім көлемі, шығарылатын өнім
номенклатурасы, пайда сомасы, рентабельділік көрсеткіші, бюджеттерге төлем
сомасы алдын-ала белгіленіп отырды. Қаржылық қызмет кәсіпорындағы орын
алған сандарды белгіленген сандарға дейін келтірумен
шектелді.
Нарықтық экономикада сапалық жағынан элдеқайда басқа қаржылық
жоспарлауды талап етеді, өйткені, жоспардағы жіберілген кателіктерге
кэсіпорын өз жағдайының қиындауымен жауап береді.
Шағын кәсіпкерлік үшін қаржылық жоспарлау маңызы төмендегіде:
- алға қойылған мақсаттарды нақты қаржылық көрсеткіштерге айналдырады;
- өндірістік жоспарда қарастырылған дамудың экономикалық пропорцияларын
қаржылық ресурстармен қамтамасыз етеді;
- бэсекелестік жағдайында кәсіпорын жобасының өміршеңдігін анықтауға
мүмкіндік береді;
- сыртқы инвесторлардан қаржылық колдауды алу құралы болады; Жоспарлау,
бір жағынан, қаржылар облысында кате іс-әрекеттердің
алдын-алуымен байланысты болса, екінші жағынан,пайдаланылмаған
мүмкіндіктердің санын азайтады.
Кэсіпорында қаржылық жоспарлаудың негізгі тапсырмалары мыналар:
1) өндірістік, инвестициялық, қаржылық іс-әрекетті қажет қаржылық
ресурстармен қамтамасыз ету;
2) капиталды тиімді салу жолдарын анықтау, оны тиімді қолдану дэрежесін
бағалау;
3) ақша қаражаттарын үнемді пайдалану есебінен пайданы жоғарылатудың
ішкі шаруашылык қорларын анықтау;
4) бюджетпен, банктермен, контрагенттермен тиімді қаржы қатынастарын
орнату;
5) акционерлердің жэне басқа да инвесторлардың қызығушылықтарын қорғау;
6) кәсіпорынның қаржылық жағдайын, төлем қабілеттілігін, несие
қабілеттілігін бақылау;
Қаржылық жоспарлау тэжірибесінде төмендегідей тэсілдер қолданылады:
нормативтік, баланстық есептер, ақша қаражаттарының экономикалық талдануы,
көпнұсқалық тэсілі, экономикалық-математикалық модельдеу.
Қаржылық жоспарлауды перспективалық, ағымдық (жылдық) және оперативті
деп бөледі. Перспективалық жоспарлауда кеңейтілген ұдайы өндірістің ең
маңызды көрсеткіштері, пропорциялары, екпіні анықталып, кәсіпорын
мақсаттарына қол жеткізудің басты жолы болып табылады. Бүл бір жылдан үш
жылға дейінгі мерзімге есептеледі. Бірақ, бүл шартты болып табылады,
өйткені, қаржы ресурстарының экономикалық түрақтылығына,
мөлшерлерін жэне пайдалану - жолдарын болжауға тэуелді. Перспективалық
жоспарлауда кэсіпорынның қаржылық стратегиясы мен қаржылық іс-эрекетін
болжау орын алады.
Дайындалған қаржылық стратегия кәсіпорынның дамуы ортақ стратегиясына
сэйкес келіп, оның бір бөлігі болады. Қаржылық нарықта өзгерістер болса,
қаржылық стратегия түзеліп, артынша ортақ стратегия да түзеледі. Қаржылык
стратегия кезде альтернативалық нұсқалар жедел ізделіп, оның ішіндегі ең
тиімдісі таңдалып алынады, соның негізінде кэсіпорын дамуының стратегиясы
құрастырылады. Қаржылық стратегияда қаржылық іс-эрекеттің үзақ мерзімді
мақсаттары анықталынады және оларға жетудің ең тиімді жолдары табылады. Бүл
кезде тэуекел факторларын есепке алу маңызды.
Перспективалық жоспарлаудың негізін болжау құрайды. Болжау кәсіпорынның
үзақ мерзімге мүмкін қаржылық жағдайын зерттейді. Жоспарлаудан айырмашылығы
- болжау кезде жобаланған болжаулар іске асырылмайды, тек мүмкін
өзгерістерді көруге тырысады.
Болжау көрсеткіштері болашак жоспардың көрсеткіштернен елеулі түрде
өзгеше болуы әбден мүмкін. Болжауда қолда бар мэліметтер жинастырылып,
талданады, кейіннен жағдайлардың даму нұсқалары түзіледі. Болжау тэсілдері
мен жолдары өзгерістерді уакытында есепке алу үшін үлкен динамикаға ие
болуы керек. Перспективалық қаржылық жоспарлау нәтижесінде үш негізгі
қаржылық қүжат жасалады:
- пайда мен шығын туралы болжам-есеп;
- ақша қаражаттарының қозғалысын болжау;
- бухгалтерлік балансты болжау;
Бүл құжаттардың негізгі мақсаты болып период соңындағы кәсіпорынның
қаржылық жағдайын бағалау табылады. Шағын кәсіпорынның шаруашылық іс-
әрекетінің ағымдағы жоспарлануы үш негізгі каржылық қүжаттарды жасаудан
құралады: акша қаражаттарының қозғалыс жоспары, пайда мен шығын туралы
жоспар-есеп, бухгалтерлік баланс жоспары.
Ағымдағы жоспарлау бір жылға есептеледі, бүның себебі бір жыл ішінде
нарық конъюнктурасының мезгілдік толқулары негізінен реттеледі.
Есеп-шотқа нақты түсімнің түсуін жэне қолда бар қаржы ресурстарын
шығындауды бақылау мақсатымен шағын кәсіпорында оперативті жоспарлау
жүргізіледі. Бүл кәсіпорынның қаржылық жетістікке жетуіне кепілдік болады.
Оперативті жоспарлауда төлем күнтізбесі, кассалық жоспар құрылып,
орындалады, қысқа мерзімді несиеге қажеттілік есептеледі. Төлем күнтізбесі
кварталға және жеке-жеке айларға бөлінеді. Ол нақты жағдайды сипаттауы үшін
өндіріс пен өткізуге, қорлар жағдайына, дебиторлық қарызға бақылау орнату
керек. Төлем күнтізбесінде ақша қаражаттарының кіруі мен шығуы
сэйкестендірілуі керек. Дұрыс жасалған күнтізбе қаржылық қателерді,
каражаттардың жетіспеуін анықтайды ж^не оларды жою жолдарын белгілеуге
мүмкщдік береді. Төлем күнтізбесі кэсіпорынның ақша қаражаттары туралы
нақты ақпараттың негізінде құрылады. Төлем күнтізбесінің ақпарат негізі
бұлар -" кәсшорьнда құрылған жоспарлар (өнімді өткізу жоспары, өндіріске
шығыстар етасы, капиталды салымдар жоспары), кэсіпорын есептері бойынша
жазбалар
мен қосымшалар, қаржылық міндеттемелер үшщ белгіленген төлем
мерзімдері, келісім-шарттар, есеп-фактуралар, еңбекақыны төлеу графиктері,
ішкі бұйрықтар;
Көптеген кэсіпорындарда төлем күнтізбесімен қатар салық күнтізбесі
құрылуы мүмкін, бүл өз алдына айыппүл мен төлемақы мерзімдерін жіберіп
алмауға мүмкіндік туғызады. Кэсіпорында кассалық жоспар да қүрылуы қажет:
мұнда кассаға қаражаттардың кіруі мен шығуы көрсетілетін ақша
қаражаттарының айналым жоспары жасалады. Кэсіпорынның ақша каражаттармен өз
мерзімінде қамтамасыз етілуі оның төлем қабілеттілігін сипаттайды. Кассалық
жоспар кәсіпорындағы ақша қаражаттарының түсуі мен шығуына бақылау орнату
мүмкіндігін береді. Кассалык жоспар құрылуға қажет акпараттар: еңбекақы
қоры бойынша жоспарланған төлемдер, материалдық ресурстарды жэне өнімді
жүмысшыларға сату туралы ақпарат, басқа да түсімдер мен қолма-қол ақша
қаражаттарымен төлем туралы мэлімет. Кәсіпорын есеп айырысуларының
көпшілігін аудару аркылы жасағанмен, кассалық жоспар кэсіпорынның
жүмысшылар алдында жалақы бойынша міндеттемелер мен басқа да міндеттемелер
көлемін анықтап береді.
1.3 Кәсіпкерлікті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz