Жанқожа Нұрмұхаммедұлы бастаған көтеріліс
Жоспар:
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3 бет
ІІ. Негізгі бөлім
І. тарау. Сырдария қазақтарының Жанқожа Нұрмұхаммедұлы бастаған көтеріліске қатысуы.
1.1. Тарихи тұлға . Жанқожа ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5 бет
1.2. Көтерілістің алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9 бет
ІІ. тарау. Көтерілістің ошақтары мен тарихи маңызы.
2.1. Қоқан, Хиуа хандықтарының езгісіне қарсы күрес ... 11бет
2.2. Патша өкіметінің езгісіне қарсы күрес ... ... ... ... ... 13бет
2.3. Көтерілістің жеңілу себептері мен маңызы ... ... ... .. 15бет
ІІІ. Қорытынды. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19 бет
Сілтемелер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20 бет
Пайдаланған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21 бет
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3 бет
ІІ. Негізгі бөлім
І. тарау. Сырдария қазақтарының Жанқожа Нұрмұхаммедұлы бастаған көтеріліске қатысуы.
1.1. Тарихи тұлға . Жанқожа ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5 бет
1.2. Көтерілістің алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9 бет
ІІ. тарау. Көтерілістің ошақтары мен тарихи маңызы.
2.1. Қоқан, Хиуа хандықтарының езгісіне қарсы күрес ... 11бет
2.2. Патша өкіметінің езгісіне қарсы күрес ... ... ... ... ... 13бет
2.3. Көтерілістің жеңілу себептері мен маңызы ... ... ... .. 15бет
ІІІ. Қорытынды. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19 бет
Сілтемелер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20 бет
Пайдаланған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21 бет
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі:
Қазіргі таңдағы тарихи ғылымның мақсатына орай ұлт – азаттық көтерілістер мәселелері қазақтардың Ресей бодандығына кіру проблемеларын шешу барысында жаңа методологиялық негіздер бойынша өз зерттеулерін талап етіп отыр. Ресей империясының Арал өңірін отарлауы жергілікті халыққа көрсеткен озбырлығы шектен шықты. Мұндай озбырлыққа төзбеген кең даладағы қазақ халқы патша отаршылдығына қарсы күресін туғызды. Күресті қазақтың Сыр өңіріндегі белді батыры Жанқожа Нұрмұхаммедұлы бастады. Бұл отаршылдыққа қарсы болған қазақ халқының ұлт – азаттық күрес қазақ халқының тарихындағы өзекті оқиғалардың бірі.
Курстық жұмыстың мақсаты:
Тарих ғылымының талабына, жаңа методологиялық негізіне қарай Жанқожа Нұрмұхаммедұлы бастаған Сыр қазақтарының көтерілісін зерттеп көрсету.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- Жанқожа Нұрмұхаммедұлы бастаған Сыр қазақ-тарының көтерілісінің себептерін ашу.
- Кезеңдерін, ошақтарын, қозғаушы күштерін ашу
- Көтерілістің нәтижесін айқындап ашу.
Сонымен қатар отаршылдыққа қарсы күресті әділ бағалау.
Курстық жұмыстың тарихнамасы:
Бұл тақырыпқа сәйкес әдебиеттер жеткілікті, мен бұл тақырыптарды негізінен тарихшылардың еңбектерінен алдым. Мысалға айтар болсақ ол «Қазақстан тарихы» көне заманнан бүгінге дейін ІІІ том Алматы қаласында 2002 ж. жарық көрді және де И. В. Аничковтың «Қазақ батыры Жанқожа Нұрмұхаммедұлы» Алматы қаласында 1991 ж. жарыққа шыққан еңбек. Сонымен бірге «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасын іске асыру жөніндегі қоғамдық кеңестің алқасы «Қазақ ұлт – азаттық қозғалысы» Алматы қаласында 2007 ж. V томы, Ә.Оспанов «Жанқожа батыр – аңыз бен ақиқат» атты кітап Алматыда 1992 ж. жарық көрген,
С.Асфендияровтың «Қазақстан тарихының очерктері» Алматыда 1994 ж. жарық көрген.
Курстық жұмыстың құрылымы:
«Жанқожа Нұрмұхаммедұлы бастаған көтеріліс» атты курстық жұмыс: кіріспе, екі тараудан: 5 бөлімнен, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер, сілтемелер тізімінен тұрады.
Курстық жұмыстың өзектілігі:
Қазіргі таңдағы тарихи ғылымның мақсатына орай ұлт – азаттық көтерілістер мәселелері қазақтардың Ресей бодандығына кіру проблемеларын шешу барысында жаңа методологиялық негіздер бойынша өз зерттеулерін талап етіп отыр. Ресей империясының Арал өңірін отарлауы жергілікті халыққа көрсеткен озбырлығы шектен шықты. Мұндай озбырлыққа төзбеген кең даладағы қазақ халқы патша отаршылдығына қарсы күресін туғызды. Күресті қазақтың Сыр өңіріндегі белді батыры Жанқожа Нұрмұхаммедұлы бастады. Бұл отаршылдыққа қарсы болған қазақ халқының ұлт – азаттық күрес қазақ халқының тарихындағы өзекті оқиғалардың бірі.
Курстық жұмыстың мақсаты:
Тарих ғылымының талабына, жаңа методологиялық негізіне қарай Жанқожа Нұрмұхаммедұлы бастаған Сыр қазақтарының көтерілісін зерттеп көрсету.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- Жанқожа Нұрмұхаммедұлы бастаған Сыр қазақ-тарының көтерілісінің себептерін ашу.
- Кезеңдерін, ошақтарын, қозғаушы күштерін ашу
- Көтерілістің нәтижесін айқындап ашу.
Сонымен қатар отаршылдыққа қарсы күресті әділ бағалау.
Курстық жұмыстың тарихнамасы:
Бұл тақырыпқа сәйкес әдебиеттер жеткілікті, мен бұл тақырыптарды негізінен тарихшылардың еңбектерінен алдым. Мысалға айтар болсақ ол «Қазақстан тарихы» көне заманнан бүгінге дейін ІІІ том Алматы қаласында 2002 ж. жарық көрді және де И. В. Аничковтың «Қазақ батыры Жанқожа Нұрмұхаммедұлы» Алматы қаласында 1991 ж. жарыққа шыққан еңбек. Сонымен бірге «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасын іске асыру жөніндегі қоғамдық кеңестің алқасы «Қазақ ұлт – азаттық қозғалысы» Алматы қаласында 2007 ж. V томы, Ә.Оспанов «Жанқожа батыр – аңыз бен ақиқат» атты кітап Алматыда 1992 ж. жарық көрген,
С.Асфендияровтың «Қазақстан тарихының очерктері» Алматыда 1994 ж. жарық көрген.
Курстық жұмыстың құрылымы:
«Жанқожа Нұрмұхаммедұлы бастаған көтеріліс» атты курстық жұмыс: кіріспе, екі тараудан: 5 бөлімнен, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер, сілтемелер тізімінен тұрады.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1. «Қазақстан тарихы». Көне заманнан бүгінге дейін. Алматы 2002 ж. ІІІ-том
2. «Қазақ ССР тарихы» - Алматы, 1982 ж. 3 том
3. Қазақстан тарихының очерктері. С.Асфендияров Алматы, 1994 ж.
4. Ч.Мусин «Қазақстан тарихы» Алматы, 2005 ж.
5. К.Рысбайұлы «Қазақстан Республикасының тарихы» Алматы, 1999 ж.
6. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы Алматы, 2001 ж.
7. Аничков И.В. «Қазақ батыры Жанқожа Нұрмұхаммедұлы» Алматы, 1991 ж.
8. Ә.Оспанов «Жанқожа батыр-аңыз бен ақиқат» 1 кіт. Алматы, 1992 ж.
9. «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасын іске асыру жөніндегі қоғамдық кеңестің алқасы. «Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы» Алматы, 2007 ж. V том.
10. Г.Оралова «Жанқожа батыр» дастаны // «Ақиқат» № 10, 2004 ж.
11. М.Кішібай «Жанқожа-халық батыры» // «Шапағат – нұр» № 11, 2005 ж.
12. Ө.Ахмедов, М. Қанозов «Халқының қорғаны еді» // «Ақ Орда» № 2, 1993 ж.
13. Т.Ж. Шоинбаев «Восстание сырдарьинских казахов под руководством Жанхожи Нұрмухаммедова» Алматы, 1949 ж.
14. Ғ.Ахмедов «Көркемдік шындық пен тарихи тұлға» // «Жұлдыз» - №7, 1990 ж.
15. Л.Мейер «Киргизкал степь Оренбургского ведомства» // 1865 ж.
16. Б.Жүсіпов «Ақ туы төбесінде төңкерілген» // «Қазақ әдебиеті» - 2006 ж. 1 қыркүйек.
17. Б.Тоғысбаев, А.Сужикова «Тарихи тұлғалар» Алматы, 2006 ж 2-ші баспа
18. Төреқұлов «Жанқожа батыр» // «Халық кеңесі» 1992 ж. 1 тамыз.
1. «Қазақстан тарихы». Көне заманнан бүгінге дейін. Алматы 2002 ж. ІІІ-том
2. «Қазақ ССР тарихы» - Алматы, 1982 ж. 3 том
3. Қазақстан тарихының очерктері. С.Асфендияров Алматы, 1994 ж.
4. Ч.Мусин «Қазақстан тарихы» Алматы, 2005 ж.
5. К.Рысбайұлы «Қазақстан Республикасының тарихы» Алматы, 1999 ж.
6. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы Алматы, 2001 ж.
7. Аничков И.В. «Қазақ батыры Жанқожа Нұрмұхаммедұлы» Алматы, 1991 ж.
8. Ә.Оспанов «Жанқожа батыр-аңыз бен ақиқат» 1 кіт. Алматы, 1992 ж.
9. «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасын іске асыру жөніндегі қоғамдық кеңестің алқасы. «Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы» Алматы, 2007 ж. V том.
10. Г.Оралова «Жанқожа батыр» дастаны // «Ақиқат» № 10, 2004 ж.
11. М.Кішібай «Жанқожа-халық батыры» // «Шапағат – нұр» № 11, 2005 ж.
12. Ө.Ахмедов, М. Қанозов «Халқының қорғаны еді» // «Ақ Орда» № 2, 1993 ж.
13. Т.Ж. Шоинбаев «Восстание сырдарьинских казахов под руководством Жанхожи Нұрмухаммедова» Алматы, 1949 ж.
14. Ғ.Ахмедов «Көркемдік шындық пен тарихи тұлға» // «Жұлдыз» - №7, 1990 ж.
15. Л.Мейер «Киргизкал степь Оренбургского ведомства» // 1865 ж.
16. Б.Жүсіпов «Ақ туы төбесінде төңкерілген» // «Қазақ әдебиеті» - 2006 ж. 1 қыркүйек.
17. Б.Тоғысбаев, А.Сужикова «Тарихи тұлғалар» Алматы, 2006 ж 2-ші баспа
18. Төреқұлов «Жанқожа батыр» // «Халық кеңесі» 1992 ж. 1 тамыз.
Жанқожа Нұрмұхаммедұлы бастаған көтеріліс
Жоспар:
І. Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
бет
ІІ. Негізгі бөлім
І. тарау. Сырдария қазақтарының Жанқожа Нұрмұхаммедұлы бастаған көтеріліске
қатысуы.
1.1. Тарихи тұлға – Жанқожа ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
бет
1.2. Көтерілістің алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9 бет
ІІ. тарау. Көтерілістің ошақтары мен тарихи маңызы.
2.1. Қоқан, Хиуа хандықтарының езгісіне қарсы күрес ... 11бет
2.2. Патша өкіметінің езгісіне қарсы күрес ... ... ... ... ... 13бет
2.3. Көтерілістің жеңілу себептері мен маңызы ... ... ... .. 15бет
ІІІ. Қорытынды.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19 бет
Сілтемелер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20 бет
Пайдаланған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
бет
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі:
Қазіргі таңдағы тарихи ғылымның мақсатына орай ұлт – азаттық
көтерілістер мәселелері қазақтардың Ресей бодандығына кіру проблемеларын
шешу барысында жаңа методологиялық негіздер бойынша өз зерттеулерін талап
етіп отыр. Ресей империясының Арал өңірін отарлауы жергілікті халыққа
көрсеткен озбырлығы шектен шықты. Мұндай озбырлыққа төзбеген кең даладағы
қазақ халқы патша отаршылдығына қарсы күресін туғызды. Күресті қазақтың
Сыр өңіріндегі белді батыры Жанқожа Нұрмұхаммедұлы бастады. Бұл
отаршылдыққа қарсы болған қазақ халқының ұлт – азаттық күрес қазақ халқының
тарихындағы өзекті оқиғалардың бірі.
Курстық жұмыстың мақсаты:
Тарих ғылымының талабына, жаңа методологиялық негізіне қарай Жанқожа
Нұрмұхаммедұлы бастаған Сыр қазақтарының көтерілісін зерттеп көрсету.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- Жанқожа Нұрмұхаммедұлы бастаған Сыр қазақ-тарының көтерілісінің
себептерін ашу.
- Кезеңдерін, ошақтарын, қозғаушы күштерін ашу
- Көтерілістің нәтижесін айқындап ашу.
Сонымен қатар отаршылдыққа қарсы күресті әділ бағалау.
Курстық жұмыстың тарихнамасы:
Бұл тақырыпқа сәйкес әдебиеттер жеткілікті, мен бұл
тақырыптарды негізінен тарихшылардың еңбектерінен алдым. Мысалға айтар
болсақ ол Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін ІІІ том Алматы
қаласында 2002 ж. жарық көрді және де И. В. Аничковтың Қазақ батыры
Жанқожа Нұрмұхаммедұлы Алматы қаласында 1991 ж. жарыққа шыққан еңбек.
Сонымен бірге Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасын іске асыру жөніндегі
қоғамдық кеңестің алқасы Қазақ ұлт – азаттық қозғалысы Алматы қаласында
2007 ж. V томы, Ә.Оспанов Жанқожа батыр – аңыз бен ақиқат атты кітап
Алматыда 1992 ж. жарық көрген,
С.Асфендияровтың Қазақстан тарихының очерктері Алматыда 1994 ж. жарық
көрген.
Курстық жұмыстың құрылымы:
Жанқожа Нұрмұхаммедұлы бастаған көтеріліс атты курстық жұмыс:
кіріспе, екі тараудан: 5 бөлімнен, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер,
сілтемелер тізімінен тұрады.
І тарау. Сырдария қазақтарының
Жанқожа Нұрмұхаммедұлы бастаған көтеріліске қатысуы.
1.1. Тарихи тұлға – Жанқожа
Жанқожа Нұрмұхаммедұлы 1774 жылы қазіргі Қызылорда
облысы, Қазалы ауданының Арықбұлақ ауылында дүниеге келген,
1860 жылы Қызылқұмда дүние салған. Ол Сыр бойы қазақтарының Хиуа, Қоқан
хандықтарының езгісіне және Ресей отаршыларына қарсы ұлт –
азаттық көтерілісінің басшысы болды. Жанқожа Нұрмұхаммедұлы өзінің бүкіл
өмірін Арал өңірі қазақтарының тәуелсіздігіне арнаған аса ірі - тарихи
тұлға. Ол ХІХ ғасырдың бірінші ширегінде Хиуаның зұлымдығына қарсы күрескен
Арынғазы Әбілғазиевтің істерін ілгері жалғастырды.[1] Көтерілістің басында
күресте сынақтан өткен жетекші, жат жерлік отаршыларға
өзінің ымырасыз көзқарасымен ерекше көзге түскен Жанқожа Нұрмұхаммедұлы
болды. Шекті руы басшыларының бірі Жанқожа өзінің сирек
кездесетін сапалық қасиетімен қарапайым еңбеккерлер арасында беделді әрі
мақсаткер батыр ретінде даңққа бөленді. Өз дегенімен істейтін әрі өктем
басқарушы Жанқожа сол уақытта Сырдария бойы қазақтарының негізгі бұқарасын
құрайтын егінші қазақтар өте күшті отаршылық езгіге дұшар етілгенін түсіне
бастаған. Жалпы Жанқожаның ерлігімен көзге түсіп алғаш
батыр атануы мынадай оқиғамен байланысты. Қазақта Тәжік атқа мінсе,
тәңірін ұмытады деген сөз бар. Хиуа мен Қоқан хандықтары қазақ жеріне
бекініс салғаннан кейін тіпті, арандап түрлі сылтаумен мал
барымталауды, тұтқынға алып кеткен кісілерді бекіністің қара
жұмысына жегуді әдетке айналдырған. Осындай әрекеттің біріне жауап ретінде,
әрі жақайым Жылқайдардың кегін қуған сол кездегі Әлім, Шөменнің
ханы Қылышбай жасақ құрып Жаңадария бойындағы Хиуа бекінісін шабуға
аттанғанда жасөспірім Жанқожаны да әкесінен сұрап алып кетеді. Екі жақ
бетпе – бет келген сәтте ортаға жұлқына шыққан Жанқожа
жекпе – жекте Тықы батырды өлтіреді.
Жанқожа өзінің ерлігімен жас кезінде – ақ көзге
түскен. Сыр бойындағы қазақтардың өзара тартысында, жас Жанқожа жекпе –
жекке шығып, өзімен таласқа түскен батырды жеңген.[2]
Осыдан рухы көтерілген қазақ жасақтары қамалдың бытшытын шығарып,
хиуалықтарды түре қуады. Қайтар жолда олжасын алдырып алған шаруаға
араша түсіп, әділетсіз ханның өзіне қол жұмсағаны белгілі. И.В.
Аничковтың қолжазбасында бұл жорық 1790 жылы болды делінген.
Міне осы оқиғадан соң, балаң жігіттің батыр, әділ атағы шығып,
есесі кеткен жетім – жесір соған жүгінетін, ел шетіне жау
келсе, Жанқожаны іздейтін болған. Жалпақ жұртқа белгілі тағы бір жайт –
Жанқожа қаракесек Ақтан батырмен тізе қосып көне Жанкенттің жолындағы Хиуа
бекінісі Жаңа қаланы тас – талқан етіп, қара халыққа тізесі
әбден батып отырған Хиуаның Наибы Бабажанды қазыққа
отырғызады. П. П. Ивановтың көрсетуі бойынша бұл оқиға 1842 жылы болған.[3]
Еркін даланың ең соңғы санаулы ерлерінің бірі, қорғансыз халқы үшін
кеудесін оққа тосқан Жанқожа Нұрмұхаммедұлының екі арманы
болатын. Ең бастысы – елін бостан ету еді, көзі
тірісінде ол арманы орындалмады. Екінші арманы – Аллаһтың
аманатын орындап, қас жауымен жағалас үстінде шейіт кету – тұғын. Бұл да
орындалмады. Сырдария әскери шебінің бастығы Жанқожаға қарсы оның ежелгі
қас дұшпаны Елекей Қасымұлының басшылығымен 1860 жылы Жанқара көліне жақын
жердегі Қызылқұмда орналасқан, Жанқожа ауылын 600 орыс әскерімен қоршап
алады. Жанқожа келе жатқан жасақты көрсе де асықпай намазын оқып, жауларына
қасқая қарап отыра береді. Жаулары оны қолға түсіруге батпай, алыстан
атқылайды. Осылайша 90 жастағы батыр орыс женденттері мен итаршыларының
қолынан қаза тапты. Қазақ хылқы батыр өліміне қайғыра отырып, ол
туралы былай деп жырлаған:
Аттанды Елекей хан жұртын жиып,
Ауыр қол жүре алмайды жолға сиып
Бар болса, Елекей хан жау болмас деп
Тұр екен тау алдында намазға ұйып
Жанқожа жұрттан басқан батыр еді.
Өлтірді оны неғып көзі қиып
Аничков В.И. Мұсабай жыраудан жазып алған дастаннан үзінді.
Қарағайға қарсы біткен бұтақтай, қасық қаны қалғанша
дегенінен қайтпай жауымен арпаласып өткен хас батырлардың бірі, бірінің
ішіндегі бірегейі – осы Жанқожа Нұрмұхаммедұлы болатын. Батыр жауым да жан
иесі, ол қапыда кетпеуі керек деп, қашықтан тиетін садақ, ұзын
найза, мылтық сияқты қаруларды ұстамай айбалта не шолақ найза ғана
пайдаланған. Шошақ найзылы Жанқожа деген тіркестің қалыптасуы сол. Адал
ұрыс – жекпе – жек дәстүрін берік ұстанған батыр нағыз жауының өзінде
қапыда алуды харамдыққа жатқызған. Байлықты аңсамады,
дүниеге қызыққан жоқ, билікке таласпады. Таңдаған жолынан таймастан
қарапайым еліне қорғаумен нағыз мүмін болумен кетті.[4] Жанқожа батыр
туралы Жанқожа батыр жыры бар.
Дастанның әдеби кейіпкері – тарихта болған адам. Ол туралы талай аңыз,
әңгіме, тарихи жыр – дастандар бар. Қазақстан тарихының жаңаша қарастырылуы
кезінде Жанқожа батырдың тарихтағы ұлттық – азаттық қозғалысының көсемі
ретіндегі еңбектері толық сипатымен жазылуда. Сонау ХІХ
ғасырдағы 1894 жылы Қазан университетінің баспаханасында жарық көрген И.В.
Аничковтың Қазақ батыры Жанқожа Нұрмұхаммедұлы (Ақ патша әскерінің Сыр
бойындағы алғашқы қадамы туралы тарихи очерк)
атты кітапты ұлттық – азаттық қозғалысының батыры туралы
тарихи шындықтың негізі салынған еді. И.В. Аничковтың шынайы
деректерге негізделген очеркінде Жанқожаның халық тарихындағы тұлғасына
баға берілген еді. Кіші жүз қазақтарының ішінде атақ абыройы таудай кезінде
орыс ұлттары қулықпен маңдайына шертпей құрметтеген, Хиуа ханы да санасып,
аса қадір тұтқан, кейіннен ақ патшаның бақайшығына дейін
мылтықпен қаруланған қалың қолына қарсы пайғамбардың ақ туын көтеріп,
майдан құрған сайын жатқан сары даланың ең соңғы ұлы батырларының бірі
төбесінде бұлты бар әруақты әулие Жанқожа батырдың өз
елатының ортасында қадір құрметі өте шексіз.[5]
Жанқожа батыр - ХІХ ғасырдың орта шеніндегі Сыр бойы қазақтарының
Хиуа, Қоқан отаршылдығына қарсы
күресін суреттейтін жыр. Айтушысы – Мысабай (Мұсабай) жырау, ол Қазалы
маңындағы Қаракөл елді мекенінде тұрған. Жинаушысы - И.В.
Аничков. Ол – Санкт – Петербург унивенрситеті шығыстану факультетінің
түлегі. И.В. Аничков жырды 1893 жылы қағазға түсіріп,
кейіннен Қазан университетінің археология, тарих, этнография қоғамының
хабаршысында (1894 жылы, ХІІ т., 3-бөлім) жариялаған. Шығармада Сырдың
төменгі ағысындағы қазақтардың Хиуа хандығына, әсіресе, Бабажан сартқа
қарсы күресі жырланады. Жанрлық тұрғыдан келгенде бұл тарихи жыр. Онда
Кенесары, Төлік, Арынғазы, Есет, Бекет, Бабажан т. б. тарихи
тұлғалар мен Үргеніш, Бұхара, Райым секілді жер – су атаулары көптеп
кездеседі. Жекеленген ру аттары да көрініс тапқан.
Жанқожа батыр жырының көлемі шағын, 161 жол. Тілі көркем.
Қазаққа сарт та қылды үлкендікті,
Көрмедік Жәкең барда еш кемдікті,
Қаласын Бабажанның бұзып алып,
Қазаққа алып берді бір теңдікті[6]
Алаш жұртының арын арлап, елдік туын көкке көтерген Ұлт – азаттық
көтерілісінің қаһарманы Жанқожа Нұрмұхаммедұлы туралы Алаш тарихшысы
М.Тынышбаев Үш жүзге даңқы жайылған батыр деп бағалайды.
И.В. Аничков Мұсабай жыраудың айтуынша Жанқожаның жас кезіне мынадай
мінездеме берген: Жанқожа батыр жас кезінен бастап – ақ ешкіммен орынсыз
сөйлеспейтін, өз ауылынан басқа ауылдарға қыдырып бара бермейтін, ауыр
мінезді бала болып 15 жасқа жеткен [7]
1992 жылы кіндік қаны тамған оны азат ету
үшін қанын төккен Қазалыда аруақ атына арнайы ас
беріліп, көрнекті кесене орнатылды.
1.2. Көтерілістің алғышарттары
ХVІІІ ғасырдың соңы мен ХІХ ғасырдың бірінші
жартысында тарих сахнасына шыққан Хиуа, Қоқан
хандықтарының езгісі орыс отаршыларының озбырлығынан бір мысқал да кем
түспеді. Қазақтар осы кезеңде үш оттың ортасында қалды, бір жағынан
орыстар бекіністер салып, қазақтың шұрайлы жерлерін басып алып
жатса, екінші жағынан қоқандықтар күш көрсетті. Үшінші
жақтан хиуалықтар тықсыра бастады.[8]
ХІХ ғасырдың 30-50 жылдары Қазақстан тарихының маңызды шебі ретінде
белгілі болды. Өлкенің әлеуметтік – экономикалық жағдайында Қазақстанның
кейбір аудандарының жалпыресейлік рынокқа тартылуына байланысты
экономикалық дамуы арта түскендігі байқалды. Әйтсе де Қазақстанның саяси
жағдайы бұл кезеңде тұрақсыз болды. Сырдария жағалауларындағы аймақтарды
мекендеген қазақ халқының жағдайы мейлінше ауыр еді. Ресей империясының
экспансиялық (кеңеюшілік) ұмтылысының (1853 ж.
В. Перовский Ақмешітті басып алған болатын) күшейе
түсуі, сондай-ақ Хиуа хандығының агрессивтік саясаты Сырдария
бойы қазақтарының Жанқожа Нұрмұхаммедұлының қолбасшылығымен
күреске шығуының негізгі себебі болды. Шекті руы басшыларының бірі Жанқожа
өзінің сирек кездесетін сапалық қасиетімен қарапайым еңбеккер арасында
беделді әрі мақсаткер батыр ретінде даңққа бөлейді. Өз
дегенімен істейтін әрі өктем басқарушы Жанқожа сол
уақытта Сырдария бойы қазақтарының негізгі бұқарасын
құрайтын егінші қазақтар өте күшті отаршылық езгіге дұшар етілгенін түсіне
бастады. Басты мәселенің бірі – жер мәселесі еді. Ақмешіт басып алынғаннан
кейін Сырдария әскери желісі құрылды. Ол желіге
қазақ халқының иелігіндегі көлемді жерлер казактар мен
келушілерді қоныстандыру үшін бөлініп берілді. Ал қазақтардың өздерінен
үйді – үйлері бойынша салық алынып отырды. Бұған қоса олардың мойнына тағы
да көптеген жұмыстар жүктелді. Олар – жолдарды
дұрыстап ұстау, көпірлер салу, белді арықтарды тазалау сияқты істер
болатын. Көлік түріндегі борыш бойынша қазақтар әскери желі бастығының
талап етуімен әр түрлі жұмыстар үшін жүйелер бөліп, отыруға,
бекіністер салуға адамдар шығаруға және құрылыс материалдарын тасу үшін
көлік күшін беруге міндетті болды. Соның өзінде мұндай борыштарды орындау
көбінесе науқанды жұмыстармен тұспа – тұс келіп, егіншілерге өте қымбатқа
түсетін.[9] Бір жағынан хиуалықтардың озбырлығы, екінші жағынан қазақтардың
жерлерін орыстардың басып алушылығы бұл отарлық езгіге қарсы ашық
көтеріліске шығуға дұшар еткізді. Әрине, көтерілісшілер өздерінің
мұндай бақытсыздықтарының басты кінәлілері Қазалы форты деп ұқты және
сондықтан олардың қимылдары бірінші кезекте патша әкімшілігіне қарсы
бағытталды, ал көтерілісшілердің басшысы сол кездері 90 жастан асқан
Жанқожа Нұрмұхаммедұлы болды. Сонымен, көтерілістің тууының негізгі
себебі: Орынбор әкімшілігінің шешімі бойынша қазақтардың еріксіз жұмыстарға
жегілуінде, жолды пайдалануда, сондай-ақ патша режимінің қоныс аудартушылық
саясатында жатты.[10]
ІІ тарау. Көтерілістің ошақтары мен
тарихи маңызы.
2.1. Хиуа, Қоқан хандықтарының езгісіне
қарсы күрес
ХІХ ғасырдың 20 жылдарынан бастап Сыр бойымен Арал
теңізінің шығыс жағалауын қоныстанған қазақтарға өз үстемдігін жүргізе
бастаған Хиуа, Қоқан хандықтар 1830-1840 ж. ж. жергілікті халыққа
өктемдігін одан әрі күшейтті. Хиуа хандығы Жаңадария, Қуаңдария,
Қызылқұмнан өтіп, Қосқорған, Арал теңізіне дейінгі аралықтағы Сыр бойындағы
қазақтарға шапқыншылықтар жасап, малдарын барымталап, әйел,
бала – шағаларын тұтқынға алып кетіп отырды. Қоқандықтар шекара бекітіп,
әкімшілік құрып, 1817 жылдан бастап салына бастаған бекіністерінен әр кез
жасақтар шығарып, бейбіт елді шауып, алым - салық жинап кетіп
тұрды. Қазақтар осындай зорлық – зомбылықтан жапа шеккен. Қоқан хандығының
Созақ бекінісіне орналасқан әкімдерінің жергілікті халыққа
салынатын алым – салықтан тыс көрсеткен зорлықтары қазақтардың бас
біріктіріп, бұл қамалға шабуыл жасауына себепкер болды. И.
В. Аничковтың мәліметі бойынша, Қоқан әкімі Дәурен Созақ қаласының бектері
Отыншы, Сушымен бірігіп, Сарман биді өлтіреді. Созақта
тұратын Құрман би араша түсуді өтініп, Жанқожаға арнайы хабар жібереді.
Жанқожа елден қол жинап, Созаққа жорыққа аттанып, жолда Жаңақорған, Желек
бекіністеріндегі қоқандықтарды қуады. 1830 жылдың күзінде Созақ бекінісін
қоршауға алып, көмекке келген қоқандық Таған палуанды жекпе – жекте қолға
түсіреді. Одан соң Жанқожа жасақтарымен бекіністің дарбазасын бұзып кіріп,
Созақты басып алады. Қоқан бектері Отыншы мен Сушыны қолға түсіріп, баласын
өлтірген өтеуі үшін Құрман биге тапсырады. Кейбір деректерге
қарағанда, Жанқожа Қоқан хандығының Шымқорған, Күміс қорған тәрізді
бекіністерін де талқандайды. Хиуа хандығы Аллақұл ханның тұсында
1835 жылы Қуаңдарияның батысындағы Құртөбе деген жерге
бекініс салып, онда 200 әскер ұстайды. Жанқожаға арқа сүйеп,
алым – салық төлеуден бас тартып, Хиуа бегі
Бабажанның озбырлығына көнбей жүрген Сырдың төменгі жағасындағы
қазақтарды тәртіпке келтіру үшін түрікмен Аймұхамед
палуанды жасақтарымен жібереді. 1836 ж. Ақирек деген жерде елге тізесі
батқан осы Аймұхаммед палуанды Жанқожа жекпе – жекте өлтіреді. Басшысы мерт
болған палуанның жасақтары бас сауғалап қашуға мәжбүр болады. Жанқожа бұдан
кейін де Әмудария мен Сырдария арасында орналасқан Хиуаның тұрақты
әскерлеріне қарсы күрес бастады.[11] 1842 жылдың күзінде оның әскері
Хиуаның ірі бекінісі Бесқаланы қиратып, қала коменданты
Бабажанды, сондай-ақ баласы Майқараны тұтқынға алды. Қазақтарға қатыгездік
көрсеткені үшін Бабажан қазыққа отырғызылды, ал оның баласы жас
болғандықтан босатылып жіберілді.[12] 1843 ж. Жанқожаның жасағы
Қуандариядағы Хиуа бекінісін қиратты, ал 1845 жылдың
көктемінде Хиуа ханы Сырдарияның төменгі ағысындағы қиратылған
бекіністерді қалпына келтіру үшін жіберілген саны екі мың
адамға жететін Хиуа әскерін тас – талқан етіп
қиратты. 1846 жылы хиуалықтардың Жанқожа тойтарыс бере алмаған
шабуылдарының бірінен кейін ол шекаралық орыс өкімет орындарына: Енді
біз Ырғызға барамыз, өйткені біздің жүрегімізде Сіздермен достық
байланысқа ешқандай қара ниет жоқ - деп жазды. Бұдан кейін ол хиуалықтарға
жорыққа әзірленетінін, өйткені олардан үнемі қысым көріп
отырғанын хабарлады. Бұл орайда батыр Хиуаға қарсы күресте өзіне
көмек көрсетуді сұраған.[13] 1847 ж. көктемде Хиуа бегі Уайыс – Нияздың
әскері Атанбас, Ақирек, Қамыстыбасты жайлап отырған қазақтарға шабуыл
жасап, 1400 үйді ойрандап, тонап кетеді. Осы жылдың тамыз
айында Хиуа бегі Қожанияз бастап, қазақ сұлтандарды Жанғазы Шерғазиев пен
Елікей (Ермұхамед) Қасымов қоштаған шапқыншылар қазақ ауылдарын тағы да
тонауға ұшыратады. Хиуалықтардың мұндай шапқыншылығы бір жылда бірнеше рет
қайталанады. Тонауға ұшыраған елін қорғауға Жанқожа 700 сарбазбен қарсы
шығады. Құрамында екі мың әскері бар хиуалықтар Жанқожа бекінісінің
төңірегіне шоғырланады. Жанқожаға Ресейдің Райым бекінісінің бастығы
Ерофеев бастаған отряд ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар:
І. Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
бет
ІІ. Негізгі бөлім
І. тарау. Сырдария қазақтарының Жанқожа Нұрмұхаммедұлы бастаған көтеріліске
қатысуы.
1.1. Тарихи тұлға – Жанқожа ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
бет
1.2. Көтерілістің алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9 бет
ІІ. тарау. Көтерілістің ошақтары мен тарихи маңызы.
2.1. Қоқан, Хиуа хандықтарының езгісіне қарсы күрес ... 11бет
2.2. Патша өкіметінің езгісіне қарсы күрес ... ... ... ... ... 13бет
2.3. Көтерілістің жеңілу себептері мен маңызы ... ... ... .. 15бет
ІІІ. Қорытынды.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19 бет
Сілтемелер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20 бет
Пайдаланған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
бет
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі:
Қазіргі таңдағы тарихи ғылымның мақсатына орай ұлт – азаттық
көтерілістер мәселелері қазақтардың Ресей бодандығына кіру проблемеларын
шешу барысында жаңа методологиялық негіздер бойынша өз зерттеулерін талап
етіп отыр. Ресей империясының Арал өңірін отарлауы жергілікті халыққа
көрсеткен озбырлығы шектен шықты. Мұндай озбырлыққа төзбеген кең даладағы
қазақ халқы патша отаршылдығына қарсы күресін туғызды. Күресті қазақтың
Сыр өңіріндегі белді батыры Жанқожа Нұрмұхаммедұлы бастады. Бұл
отаршылдыққа қарсы болған қазақ халқының ұлт – азаттық күрес қазақ халқының
тарихындағы өзекті оқиғалардың бірі.
Курстық жұмыстың мақсаты:
Тарих ғылымының талабына, жаңа методологиялық негізіне қарай Жанқожа
Нұрмұхаммедұлы бастаған Сыр қазақтарының көтерілісін зерттеп көрсету.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- Жанқожа Нұрмұхаммедұлы бастаған Сыр қазақ-тарының көтерілісінің
себептерін ашу.
- Кезеңдерін, ошақтарын, қозғаушы күштерін ашу
- Көтерілістің нәтижесін айқындап ашу.
Сонымен қатар отаршылдыққа қарсы күресті әділ бағалау.
Курстық жұмыстың тарихнамасы:
Бұл тақырыпқа сәйкес әдебиеттер жеткілікті, мен бұл
тақырыптарды негізінен тарихшылардың еңбектерінен алдым. Мысалға айтар
болсақ ол Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін ІІІ том Алматы
қаласында 2002 ж. жарық көрді және де И. В. Аничковтың Қазақ батыры
Жанқожа Нұрмұхаммедұлы Алматы қаласында 1991 ж. жарыққа шыққан еңбек.
Сонымен бірге Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасын іске асыру жөніндегі
қоғамдық кеңестің алқасы Қазақ ұлт – азаттық қозғалысы Алматы қаласында
2007 ж. V томы, Ә.Оспанов Жанқожа батыр – аңыз бен ақиқат атты кітап
Алматыда 1992 ж. жарық көрген,
С.Асфендияровтың Қазақстан тарихының очерктері Алматыда 1994 ж. жарық
көрген.
Курстық жұмыстың құрылымы:
Жанқожа Нұрмұхаммедұлы бастаған көтеріліс атты курстық жұмыс:
кіріспе, екі тараудан: 5 бөлімнен, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер,
сілтемелер тізімінен тұрады.
І тарау. Сырдария қазақтарының
Жанқожа Нұрмұхаммедұлы бастаған көтеріліске қатысуы.
1.1. Тарихи тұлға – Жанқожа
Жанқожа Нұрмұхаммедұлы 1774 жылы қазіргі Қызылорда
облысы, Қазалы ауданының Арықбұлақ ауылында дүниеге келген,
1860 жылы Қызылқұмда дүние салған. Ол Сыр бойы қазақтарының Хиуа, Қоқан
хандықтарының езгісіне және Ресей отаршыларына қарсы ұлт –
азаттық көтерілісінің басшысы болды. Жанқожа Нұрмұхаммедұлы өзінің бүкіл
өмірін Арал өңірі қазақтарының тәуелсіздігіне арнаған аса ірі - тарихи
тұлға. Ол ХІХ ғасырдың бірінші ширегінде Хиуаның зұлымдығына қарсы күрескен
Арынғазы Әбілғазиевтің істерін ілгері жалғастырды.[1] Көтерілістің басында
күресте сынақтан өткен жетекші, жат жерлік отаршыларға
өзінің ымырасыз көзқарасымен ерекше көзге түскен Жанқожа Нұрмұхаммедұлы
болды. Шекті руы басшыларының бірі Жанқожа өзінің сирек
кездесетін сапалық қасиетімен қарапайым еңбеккерлер арасында беделді әрі
мақсаткер батыр ретінде даңққа бөленді. Өз дегенімен істейтін әрі өктем
басқарушы Жанқожа сол уақытта Сырдария бойы қазақтарының негізгі бұқарасын
құрайтын егінші қазақтар өте күшті отаршылық езгіге дұшар етілгенін түсіне
бастаған. Жалпы Жанқожаның ерлігімен көзге түсіп алғаш
батыр атануы мынадай оқиғамен байланысты. Қазақта Тәжік атқа мінсе,
тәңірін ұмытады деген сөз бар. Хиуа мен Қоқан хандықтары қазақ жеріне
бекініс салғаннан кейін тіпті, арандап түрлі сылтаумен мал
барымталауды, тұтқынға алып кеткен кісілерді бекіністің қара
жұмысына жегуді әдетке айналдырған. Осындай әрекеттің біріне жауап ретінде,
әрі жақайым Жылқайдардың кегін қуған сол кездегі Әлім, Шөменнің
ханы Қылышбай жасақ құрып Жаңадария бойындағы Хиуа бекінісін шабуға
аттанғанда жасөспірім Жанқожаны да әкесінен сұрап алып кетеді. Екі жақ
бетпе – бет келген сәтте ортаға жұлқына шыққан Жанқожа
жекпе – жекте Тықы батырды өлтіреді.
Жанқожа өзінің ерлігімен жас кезінде – ақ көзге
түскен. Сыр бойындағы қазақтардың өзара тартысында, жас Жанқожа жекпе –
жекке шығып, өзімен таласқа түскен батырды жеңген.[2]
Осыдан рухы көтерілген қазақ жасақтары қамалдың бытшытын шығарып,
хиуалықтарды түре қуады. Қайтар жолда олжасын алдырып алған шаруаға
араша түсіп, әділетсіз ханның өзіне қол жұмсағаны белгілі. И.В.
Аничковтың қолжазбасында бұл жорық 1790 жылы болды делінген.
Міне осы оқиғадан соң, балаң жігіттің батыр, әділ атағы шығып,
есесі кеткен жетім – жесір соған жүгінетін, ел шетіне жау
келсе, Жанқожаны іздейтін болған. Жалпақ жұртқа белгілі тағы бір жайт –
Жанқожа қаракесек Ақтан батырмен тізе қосып көне Жанкенттің жолындағы Хиуа
бекінісі Жаңа қаланы тас – талқан етіп, қара халыққа тізесі
әбден батып отырған Хиуаның Наибы Бабажанды қазыққа
отырғызады. П. П. Ивановтың көрсетуі бойынша бұл оқиға 1842 жылы болған.[3]
Еркін даланың ең соңғы санаулы ерлерінің бірі, қорғансыз халқы үшін
кеудесін оққа тосқан Жанқожа Нұрмұхаммедұлының екі арманы
болатын. Ең бастысы – елін бостан ету еді, көзі
тірісінде ол арманы орындалмады. Екінші арманы – Аллаһтың
аманатын орындап, қас жауымен жағалас үстінде шейіт кету – тұғын. Бұл да
орындалмады. Сырдария әскери шебінің бастығы Жанқожаға қарсы оның ежелгі
қас дұшпаны Елекей Қасымұлының басшылығымен 1860 жылы Жанқара көліне жақын
жердегі Қызылқұмда орналасқан, Жанқожа ауылын 600 орыс әскерімен қоршап
алады. Жанқожа келе жатқан жасақты көрсе де асықпай намазын оқып, жауларына
қасқая қарап отыра береді. Жаулары оны қолға түсіруге батпай, алыстан
атқылайды. Осылайша 90 жастағы батыр орыс женденттері мен итаршыларының
қолынан қаза тапты. Қазақ хылқы батыр өліміне қайғыра отырып, ол
туралы былай деп жырлаған:
Аттанды Елекей хан жұртын жиып,
Ауыр қол жүре алмайды жолға сиып
Бар болса, Елекей хан жау болмас деп
Тұр екен тау алдында намазға ұйып
Жанқожа жұрттан басқан батыр еді.
Өлтірді оны неғып көзі қиып
Аничков В.И. Мұсабай жыраудан жазып алған дастаннан үзінді.
Қарағайға қарсы біткен бұтақтай, қасық қаны қалғанша
дегенінен қайтпай жауымен арпаласып өткен хас батырлардың бірі, бірінің
ішіндегі бірегейі – осы Жанқожа Нұрмұхаммедұлы болатын. Батыр жауым да жан
иесі, ол қапыда кетпеуі керек деп, қашықтан тиетін садақ, ұзын
найза, мылтық сияқты қаруларды ұстамай айбалта не шолақ найза ғана
пайдаланған. Шошақ найзылы Жанқожа деген тіркестің қалыптасуы сол. Адал
ұрыс – жекпе – жек дәстүрін берік ұстанған батыр нағыз жауының өзінде
қапыда алуды харамдыққа жатқызған. Байлықты аңсамады,
дүниеге қызыққан жоқ, билікке таласпады. Таңдаған жолынан таймастан
қарапайым еліне қорғаумен нағыз мүмін болумен кетті.[4] Жанқожа батыр
туралы Жанқожа батыр жыры бар.
Дастанның әдеби кейіпкері – тарихта болған адам. Ол туралы талай аңыз,
әңгіме, тарихи жыр – дастандар бар. Қазақстан тарихының жаңаша қарастырылуы
кезінде Жанқожа батырдың тарихтағы ұлттық – азаттық қозғалысының көсемі
ретіндегі еңбектері толық сипатымен жазылуда. Сонау ХІХ
ғасырдағы 1894 жылы Қазан университетінің баспаханасында жарық көрген И.В.
Аничковтың Қазақ батыры Жанқожа Нұрмұхаммедұлы (Ақ патша әскерінің Сыр
бойындағы алғашқы қадамы туралы тарихи очерк)
атты кітапты ұлттық – азаттық қозғалысының батыры туралы
тарихи шындықтың негізі салынған еді. И.В. Аничковтың шынайы
деректерге негізделген очеркінде Жанқожаның халық тарихындағы тұлғасына
баға берілген еді. Кіші жүз қазақтарының ішінде атақ абыройы таудай кезінде
орыс ұлттары қулықпен маңдайына шертпей құрметтеген, Хиуа ханы да санасып,
аса қадір тұтқан, кейіннен ақ патшаның бақайшығына дейін
мылтықпен қаруланған қалың қолына қарсы пайғамбардың ақ туын көтеріп,
майдан құрған сайын жатқан сары даланың ең соңғы ұлы батырларының бірі
төбесінде бұлты бар әруақты әулие Жанқожа батырдың өз
елатының ортасында қадір құрметі өте шексіз.[5]
Жанқожа батыр - ХІХ ғасырдың орта шеніндегі Сыр бойы қазақтарының
Хиуа, Қоқан отаршылдығына қарсы
күресін суреттейтін жыр. Айтушысы – Мысабай (Мұсабай) жырау, ол Қазалы
маңындағы Қаракөл елді мекенінде тұрған. Жинаушысы - И.В.
Аничков. Ол – Санкт – Петербург унивенрситеті шығыстану факультетінің
түлегі. И.В. Аничков жырды 1893 жылы қағазға түсіріп,
кейіннен Қазан университетінің археология, тарих, этнография қоғамының
хабаршысында (1894 жылы, ХІІ т., 3-бөлім) жариялаған. Шығармада Сырдың
төменгі ағысындағы қазақтардың Хиуа хандығына, әсіресе, Бабажан сартқа
қарсы күресі жырланады. Жанрлық тұрғыдан келгенде бұл тарихи жыр. Онда
Кенесары, Төлік, Арынғазы, Есет, Бекет, Бабажан т. б. тарихи
тұлғалар мен Үргеніш, Бұхара, Райым секілді жер – су атаулары көптеп
кездеседі. Жекеленген ру аттары да көрініс тапқан.
Жанқожа батыр жырының көлемі шағын, 161 жол. Тілі көркем.
Қазаққа сарт та қылды үлкендікті,
Көрмедік Жәкең барда еш кемдікті,
Қаласын Бабажанның бұзып алып,
Қазаққа алып берді бір теңдікті[6]
Алаш жұртының арын арлап, елдік туын көкке көтерген Ұлт – азаттық
көтерілісінің қаһарманы Жанқожа Нұрмұхаммедұлы туралы Алаш тарихшысы
М.Тынышбаев Үш жүзге даңқы жайылған батыр деп бағалайды.
И.В. Аничков Мұсабай жыраудың айтуынша Жанқожаның жас кезіне мынадай
мінездеме берген: Жанқожа батыр жас кезінен бастап – ақ ешкіммен орынсыз
сөйлеспейтін, өз ауылынан басқа ауылдарға қыдырып бара бермейтін, ауыр
мінезді бала болып 15 жасқа жеткен [7]
1992 жылы кіндік қаны тамған оны азат ету
үшін қанын төккен Қазалыда аруақ атына арнайы ас
беріліп, көрнекті кесене орнатылды.
1.2. Көтерілістің алғышарттары
ХVІІІ ғасырдың соңы мен ХІХ ғасырдың бірінші
жартысында тарих сахнасына шыққан Хиуа, Қоқан
хандықтарының езгісі орыс отаршыларының озбырлығынан бір мысқал да кем
түспеді. Қазақтар осы кезеңде үш оттың ортасында қалды, бір жағынан
орыстар бекіністер салып, қазақтың шұрайлы жерлерін басып алып
жатса, екінші жағынан қоқандықтар күш көрсетті. Үшінші
жақтан хиуалықтар тықсыра бастады.[8]
ХІХ ғасырдың 30-50 жылдары Қазақстан тарихының маңызды шебі ретінде
белгілі болды. Өлкенің әлеуметтік – экономикалық жағдайында Қазақстанның
кейбір аудандарының жалпыресейлік рынокқа тартылуына байланысты
экономикалық дамуы арта түскендігі байқалды. Әйтсе де Қазақстанның саяси
жағдайы бұл кезеңде тұрақсыз болды. Сырдария жағалауларындағы аймақтарды
мекендеген қазақ халқының жағдайы мейлінше ауыр еді. Ресей империясының
экспансиялық (кеңеюшілік) ұмтылысының (1853 ж.
В. Перовский Ақмешітті басып алған болатын) күшейе
түсуі, сондай-ақ Хиуа хандығының агрессивтік саясаты Сырдария
бойы қазақтарының Жанқожа Нұрмұхаммедұлының қолбасшылығымен
күреске шығуының негізгі себебі болды. Шекті руы басшыларының бірі Жанқожа
өзінің сирек кездесетін сапалық қасиетімен қарапайым еңбеккер арасында
беделді әрі мақсаткер батыр ретінде даңққа бөлейді. Өз
дегенімен істейтін әрі өктем басқарушы Жанқожа сол
уақытта Сырдария бойы қазақтарының негізгі бұқарасын
құрайтын егінші қазақтар өте күшті отаршылық езгіге дұшар етілгенін түсіне
бастады. Басты мәселенің бірі – жер мәселесі еді. Ақмешіт басып алынғаннан
кейін Сырдария әскери желісі құрылды. Ол желіге
қазақ халқының иелігіндегі көлемді жерлер казактар мен
келушілерді қоныстандыру үшін бөлініп берілді. Ал қазақтардың өздерінен
үйді – үйлері бойынша салық алынып отырды. Бұған қоса олардың мойнына тағы
да көптеген жұмыстар жүктелді. Олар – жолдарды
дұрыстап ұстау, көпірлер салу, белді арықтарды тазалау сияқты істер
болатын. Көлік түріндегі борыш бойынша қазақтар әскери желі бастығының
талап етуімен әр түрлі жұмыстар үшін жүйелер бөліп, отыруға,
бекіністер салуға адамдар шығаруға және құрылыс материалдарын тасу үшін
көлік күшін беруге міндетті болды. Соның өзінде мұндай борыштарды орындау
көбінесе науқанды жұмыстармен тұспа – тұс келіп, егіншілерге өте қымбатқа
түсетін.[9] Бір жағынан хиуалықтардың озбырлығы, екінші жағынан қазақтардың
жерлерін орыстардың басып алушылығы бұл отарлық езгіге қарсы ашық
көтеріліске шығуға дұшар еткізді. Әрине, көтерілісшілер өздерінің
мұндай бақытсыздықтарының басты кінәлілері Қазалы форты деп ұқты және
сондықтан олардың қимылдары бірінші кезекте патша әкімшілігіне қарсы
бағытталды, ал көтерілісшілердің басшысы сол кездері 90 жастан асқан
Жанқожа Нұрмұхаммедұлы болды. Сонымен, көтерілістің тууының негізгі
себебі: Орынбор әкімшілігінің шешімі бойынша қазақтардың еріксіз жұмыстарға
жегілуінде, жолды пайдалануда, сондай-ақ патша режимінің қоныс аудартушылық
саясатында жатты.[10]
ІІ тарау. Көтерілістің ошақтары мен
тарихи маңызы.
2.1. Хиуа, Қоқан хандықтарының езгісіне
қарсы күрес
ХІХ ғасырдың 20 жылдарынан бастап Сыр бойымен Арал
теңізінің шығыс жағалауын қоныстанған қазақтарға өз үстемдігін жүргізе
бастаған Хиуа, Қоқан хандықтар 1830-1840 ж. ж. жергілікті халыққа
өктемдігін одан әрі күшейтті. Хиуа хандығы Жаңадария, Қуаңдария,
Қызылқұмнан өтіп, Қосқорған, Арал теңізіне дейінгі аралықтағы Сыр бойындағы
қазақтарға шапқыншылықтар жасап, малдарын барымталап, әйел,
бала – шағаларын тұтқынға алып кетіп отырды. Қоқандықтар шекара бекітіп,
әкімшілік құрып, 1817 жылдан бастап салына бастаған бекіністерінен әр кез
жасақтар шығарып, бейбіт елді шауып, алым - салық жинап кетіп
тұрды. Қазақтар осындай зорлық – зомбылықтан жапа шеккен. Қоқан хандығының
Созақ бекінісіне орналасқан әкімдерінің жергілікті халыққа
салынатын алым – салықтан тыс көрсеткен зорлықтары қазақтардың бас
біріктіріп, бұл қамалға шабуыл жасауына себепкер болды. И.
В. Аничковтың мәліметі бойынша, Қоқан әкімі Дәурен Созақ қаласының бектері
Отыншы, Сушымен бірігіп, Сарман биді өлтіреді. Созақта
тұратын Құрман би араша түсуді өтініп, Жанқожаға арнайы хабар жібереді.
Жанқожа елден қол жинап, Созаққа жорыққа аттанып, жолда Жаңақорған, Желек
бекіністеріндегі қоқандықтарды қуады. 1830 жылдың күзінде Созақ бекінісін
қоршауға алып, көмекке келген қоқандық Таған палуанды жекпе – жекте қолға
түсіреді. Одан соң Жанқожа жасақтарымен бекіністің дарбазасын бұзып кіріп,
Созақты басып алады. Қоқан бектері Отыншы мен Сушыны қолға түсіріп, баласын
өлтірген өтеуі үшін Құрман биге тапсырады. Кейбір деректерге
қарағанда, Жанқожа Қоқан хандығының Шымқорған, Күміс қорған тәрізді
бекіністерін де талқандайды. Хиуа хандығы Аллақұл ханның тұсында
1835 жылы Қуаңдарияның батысындағы Құртөбе деген жерге
бекініс салып, онда 200 әскер ұстайды. Жанқожаға арқа сүйеп,
алым – салық төлеуден бас тартып, Хиуа бегі
Бабажанның озбырлығына көнбей жүрген Сырдың төменгі жағасындағы
қазақтарды тәртіпке келтіру үшін түрікмен Аймұхамед
палуанды жасақтарымен жібереді. 1836 ж. Ақирек деген жерде елге тізесі
батқан осы Аймұхаммед палуанды Жанқожа жекпе – жекте өлтіреді. Басшысы мерт
болған палуанның жасақтары бас сауғалап қашуға мәжбүр болады. Жанқожа бұдан
кейін де Әмудария мен Сырдария арасында орналасқан Хиуаның тұрақты
әскерлеріне қарсы күрес бастады.[11] 1842 жылдың күзінде оның әскері
Хиуаның ірі бекінісі Бесқаланы қиратып, қала коменданты
Бабажанды, сондай-ақ баласы Майқараны тұтқынға алды. Қазақтарға қатыгездік
көрсеткені үшін Бабажан қазыққа отырғызылды, ал оның баласы жас
болғандықтан босатылып жіберілді.[12] 1843 ж. Жанқожаның жасағы
Қуандариядағы Хиуа бекінісін қиратты, ал 1845 жылдың
көктемінде Хиуа ханы Сырдарияның төменгі ағысындағы қиратылған
бекіністерді қалпына келтіру үшін жіберілген саны екі мың
адамға жететін Хиуа әскерін тас – талқан етіп
қиратты. 1846 жылы хиуалықтардың Жанқожа тойтарыс бере алмаған
шабуылдарының бірінен кейін ол шекаралық орыс өкімет орындарына: Енді
біз Ырғызға барамыз, өйткені біздің жүрегімізде Сіздермен достық
байланысқа ешқандай қара ниет жоқ - деп жазды. Бұдан кейін ол хиуалықтарға
жорыққа әзірленетінін, өйткені олардан үнемі қысым көріп
отырғанын хабарлады. Бұл орайда батыр Хиуаға қарсы күресте өзіне
көмек көрсетуді сұраған.[13] 1847 ж. көктемде Хиуа бегі Уайыс – Нияздың
әскері Атанбас, Ақирек, Қамыстыбасты жайлап отырған қазақтарға шабуыл
жасап, 1400 үйді ойрандап, тонап кетеді. Осы жылдың тамыз
айында Хиуа бегі Қожанияз бастап, қазақ сұлтандарды Жанғазы Шерғазиев пен
Елікей (Ермұхамед) Қасымов қоштаған шапқыншылар қазақ ауылдарын тағы да
тонауға ұшыратады. Хиуалықтардың мұндай шапқыншылығы бір жылда бірнеше рет
қайталанады. Тонауға ұшыраған елін қорғауға Жанқожа 700 сарбазбен қарсы
шығады. Құрамында екі мың әскері бар хиуалықтар Жанқожа бекінісінің
төңірегіне шоғырланады. Жанқожаға Ресейдің Райым бекінісінің бастығы
Ерофеев бастаған отряд ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz