Жүк тасымалдауды жобалау және ұйымдастыру



Мазмұны 3
КІРІСПЕ 4
1. ПӘНДІК АЙМАҚТЫ СИПАТТАУ 6
1.1. Қазақстан теміржол желісінің құрылуы 6
1.2. Қазақстан республикасының темір жол көлігі туралы заңы 10
1.3. Жүк тасымалдауды жобалау және ұйымдастыру 19
II. БАҒДАРЛАМА ӘЗІРЛЕУ ОРТАСЫ 27
2.1 Delphi ортасы. 27
2.2 Объектілі . бағытталған бағдарламалау негіздері. 30
2.3 Delphi бағдарламалау ортасының маңызды технологиялары 34
2.4 Бағдарламаның үш буында архитектурасы 37
2.5 Пайдаланған компоненттер туралы мәліметтер 43
ІІІ АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕНІ ПРОЕКТІЛЕУ 47
3.1 Пәндік аймақты инфологиялық проектілеу 47
3.2. Пәндік аймақтың физикалық аймақтың проекциялауы 49
3.3. Ақпараттық жүйенің сипаттамасы 53
IV. ЭКОНОМИКАЛЫҚ БӨЛІМ 59
V. ЕҢБЕК ҚОРҒАУ 65
ҚОРЫТЫНДЫ 72
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 73
Қосымша 1. МӘЛІМЕТТЕРДІҢ АҒУ СХЕМАСЫ 74
Қосымша 2. МӘЛІМЕТТЕР БАЗАСЫНЫҢ ER.ДИАГРАММАСЫ 75
Қосымша 3. БАҒДАРЛАМА АРХИТЕКТУРАСЫ 76
Қосымша 4. БАҒДАРЛАМА ЛИСТИНГІ 78
Транспорт – бұл Қазақстанның өндірістік инфрақұрылымының ең маңызды құрама бөлігі болып табылады. Оның тұрақты және тиімді жұмыс жасауы экономиканың тұрақтануының, көтеріліуінің және құрылымды қайтақұрылуының, тұтастылықты қамтамасыз ететін, ұлттық қауіпсіздікті және ел қорғау қабілеттілігінің, халықтың өмір сүру шарты мен деңгейін көтеретін өте қажетті шарттарының бірі.
Экономиканы түбімен реформалау және Қазақстанның геосаяси жағдайын өзгерту шартында ойластырылған мемлекеттік транспорттық саясат керек еді, көліктердің әртүрлігі және экономикалық және әлеуметтік проблемалардың жүзеге асыруында оның ролін ескерсек.
Транспорттық жүйе инерциялылығынан шыға, үлкен капитал сиымдылыққа байланысты, құрылыстың және ірі транспорттық объектілердің реконструкциялары немесе техникалық құралдардың жаңа түрлердің енгізуі ұзаққа созылуынан көлік облысында мақсаттарға жету жақын арадағы жылдарға емес, сонымен қатар алыс мезгілдер қарастырылады.

Берілген жұмысты жасаудың негізгі мақсаты Семей қаласының теміржол станцияларындағы жүк тасымалдау мен құрамдардың құрылуына беретін мәлімдемелерді тез арада дайындау үшін ақпаратты басқару жүйесін құру болып табылады.
1, N 266-II 2001 жылдың 8 желтоқсанынан «Темір жол туралы» Қазақстан Республикасының заңы
2 Калиев Е.Ж., Железнодорожный транспорт независимого Казахстана, Алматы: «Баур», 1998 г.
3. Шрамов А.А., Шубко В.Г. Организация грузовых и пассажирских перевозок и коммерческой работы, М. Транспорт, 1987 г.
2. Малахов К.Н., Сиваев И.П., Перепон В.П., Коммерческая эксплуатация железных дорог, Изд-во Транспорт, 1972
3. Колчев Г.В., Пономарева А.Н., Правила перевозок грузов, М. «Транспорт», 1983 г.
4. Шумаков П.В., Delphi и создание приложений баз данных, Москва, Нолидж, 1999 г.
5. Фаронов В.В. Delphi 5. Руководство программиста, Москва, «Нолидж», 2001 г.
6. Архангельский А.Я., Программирование в Delphi 4, Москва, Бином, 1999 г.
7. Бойко В.В., Савинков В.М. “Проектирование информационной базы автоматизированной системы на основе СУБД.” М.: Финансы и статистика, 1982.
8. Зеленков Ю.А. Введение в базы данных. Центр Интернет ЯрГУ, 1997
9. Крис Дейт. Введение в базы данных, 6-е изд. Киев, Диалектика, 1998
10. Справочник разработчика АСУ. под ред. Федоренко Н.П. и Карибского В.В., М., Экономика, 1978.
11. Кобевник В.Ф. “Охрана труда.” – К.: Высшая школа, 1990.
12. Смирнова Г.Н., Сорокин А.А., Тельнов Ю.Ф. Проектирование экономических информационных систем, 2002.

Мазмұны
Мазмұны 3
КІРІСПЕ 4
1. ПӘНДІК АЙМАҚТЫ СИПАТТАУ 6
1.1. Қазақстан теміржол желісінің құрылуы 6
1.2. Қазақстан республикасының темір жол көлігі туралы заңы 10
1.3. Жүк тасымалдауды жобалау және ұйымдастыру 19
II. БАҒДАРЛАМА ӘЗІРЛЕУ ОРТАСЫ 27
2.1 Delphi ортасы. 27
2.2 Объектілі - бағытталған бағдарламалау негіздері. 30
2.3 Delphi бағдарламалау ортасының маңызды технологиялары 34
2.4 Бағдарламаның үш буында архитектурасы 37
2.5 Пайдаланған компоненттер туралы мәліметтер 43
ІІІ АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕНІ ПРОЕКТІЛЕУ 47
3.1 Пәндік аймақты инфологиялық проектілеу 47
3.2. Пәндік аймақтың физикалық аймақтың проекциялауы 49
3.3. Ақпараттық жүйенің сипаттамасы 53
IV. ЭКОНОМИКАЛЫҚ БӨЛІМ 59
V. ЕҢБЕК ҚОРҒАУ 65
ҚОРЫТЫНДЫ 72
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 73
Қосымша 1. МӘЛІМЕТТЕРДІҢ АҒУ СХЕМАСЫ 74
Қосымша 2. МӘЛІМЕТТЕР БАЗАСЫНЫҢ ER-ДИАГРАММАСЫ 75
Қосымша 3. БАҒДАРЛАМА АРХИТЕКТУРАСЫ 76
Қосымша 4. БАҒДАРЛАМА ЛИСТИНГІ 78

КІРІСПЕ

Транспорт – бұл Қазақстанның өндірістік инфрақұрылымының ең
маңызды құрама бөлігі болып табылады. Оның тұрақты және тиімді жұмыс жасауы
экономиканың тұрақтануының, көтеріліуінің және құрылымды қайтақұрылуының,
тұтастылықты қамтамасыз ететін, ұлттық қауіпсіздікті және ел қорғау
қабілеттілігінің, халықтың өмір сүру шарты мен деңгейін көтеретін өте
қажетті шарттарының бірі.
Экономиканы түбімен реформалау және Қазақстанның геосаяси жағдайын
өзгерту шартында ойластырылған мемлекеттік транспорттық саясат керек еді,
көліктердің әртүрлігі және экономикалық және әлеуметтік проблемалардың
жүзеге асыруында оның ролін ескерсек.
Транспорттық жүйе инерциялылығынан шыға, үлкен капитал сиымдылыққа
байланысты, құрылыстың және ірі транспорттық объектілердің
реконструкциялары немесе техникалық құралдардың жаңа түрлердің енгізуі
ұзаққа созылуынан көлік облысында мақсаттарға жету жақын арадағы жылдарға
емес, сонымен қатар алыс мезгілдер қарастырылады.

Берілген жұмысты жасаудың негізгі мақсаты Семей қаласының теміржол
станцияларындағы жүк тасымалдау мен құрамдардың құрылуына беретін
мәлімдемелерді тез арада дайындау үшін ақпаратты басқару жүйесін құру болып
табылады.
Бұл автоматтандырылған жүйені құрастыру үшін келесі тапсырмалар тобын
шешу керек:
1. Қазақстан Республикасының теміржол көлігі, теміржол тасымалдауы
туралы заңдар жинағын, жүк тасымалдауды ұйымдастырылуын және
теміржол көліктерінің коммерциялық жұмыстары туралы керек
материалдар жинау керек.
2. Жүк тасымалдауды ұйымдастырудың, жүк тасымалдайтын станциялардың
жұмысының ұйымдастырылуын және оның шарттары туралы жалпы
негіздерін зерттеу.
3. Жүйенің инфологиялық моделін құру керек.
4. Мәліметтер базасының физикалық моделін анықтап, құру керек.
5. Проектін таңдалған нұсқасын іске асыру керек.
Бағдарламаға қойылатын негізгі талап – ол жұмысқа ыңғайлы болу керек,
диспетчер жүк тасымалдауға берілген мәлімдемелерді дайындауға және
вагондардың құрылымын құруға аз уақыт жұмсау керек.
Зерттеу объектісі ретінде Семей қаласының теміржол станциясы мен
ондағы жүк тасымалдауды ұйымдастыру процесі қарастырылады.
Түсіндірме хат 3 бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде Қазақстан теміржол
жүйесі туралы теориялық мәліметтер келтірілген; тасымалдаушылар мен
тасымалдау процесіне қатынасатын тасымалдаушылар қоғамын реттейтін
Қазақстан Республикасының заң баптары қарастырылады; жүк тасымалдауды
ұйымдастыру, жүк тасымалдау станциясының жұмысын ұйымдастыру қарастырылған.
Ал екінші бөлімде қолданылатын Borland Delphi бағдарламалау жүйесі
туралы; оның маңызды технологиялары, бағдарламада қолданылатын үшбуынды
архитектура мен қолданылатын компоненттер туралы жазылған.
Үшінші бөлім автоматтандырылған жүйені құру процесі туралы жазылған:
пәндік аймақтың инфологиялық жобалауын, физикалық жобалауы мен құрылған
жүйе туралы жазылған.

1. ПӘНДІК АЙМАҚТЫ СИПАТТАУ

1.1. Қазақстан теміржол желісінің құрылуы

Қазақстан территориясы үлкен, экономикасы шикізаттық бағытта және
теңіз порттарынан қашықта болғандықтан, теміржол көліктері Республика
экономикасының негізгі тарамдарының бірі бола, жүк пен пассажир
тасымалдауды қамтамасыз етуге негізгі рольді атқарады.
Қазақстан жері 2717,3 мың шаршы км. ауданды алады, ол Атлантикалық
мұхит пен Тыныш мұхиттары арасында бірдей қашықтықта, Евразия материгінің
дәл ортасында жатыр, оның шекаралары Волга мен Алтай және Сібір мен Тянь-
Шаньмен шектеседі. Талай ғасырлар бойы бұл жерлерде хабарласудың жалғыз
түрі түйе керуендерінің жолдары болды, және XIX ғасырдың басына дейін жол
желілері аса қатты дамымаған болды. Әрине бұнымен экономикалық дамуда
болған жоқ.
Жүз жыл ішінде Қазақстан теміржол көлігі үлкен де және қиын даму
жолында болды. Мұнда ең алғашқы теміржолдарды салу 1893 жылы басталып, бір
жылдан кейін аяқталды. Бұл тар сызықты Покровская Слобода – Уральск тар
сызықты жол болды, оның ұзындығы 369 км болды. 1991 жылы Қазақстан 3 темір
жолмен қамтамасыздандырылған болды – Алматы, Батыс Қазақстан және Тың
жердегі, бұлар КСРО кезінде МПС құрамына кірген, Республика тәуелсіздік
алған кезде толық өндірістік-қаражаттық дербестік алды.
Шаруашылық байланыстарын үзу Қазақстан теміржол көлігінің алдына өте
қиын, тіпті шешілмейтін мәселелер қойды, бұл мәселелер қаражатты басқару,
материалды-техникалық қамтамасыз ету, өндірістік қорды қадағалау сияқты
және т.б. әлсіз жерлерді қамтыды. Нәтижесінде жылдан жыл өткен сайын
Республиканың темір жол көлігінің жұмыс жағдайы қиындай берді. Жолдарда
еңбек өнімділігі төмендеді, жүк тасымалдау қымбаттай берді. Жағдай осылай
қиындап кеткенде Республика Үкіметі теміржол көлігіндегі жағдайды
қарастырып: Қазақстан Республикасының теміржолдарының қайта құрылуы мен
экономика-қаражатты емделуі шаралары туралы Қаулы қабылдады, осы Қаулының
көмегімен республика теміржолдарына сырттай басқаруға керек ұйымдастыру
шаралары орындалды.
Қаражатты басқаруды ортақтастыру, бұл аймақтағы жұмыс жағдайына
негізгі оң ықпал жасады. Материалды-техникалық ресурстар мен ақшаны қолдану
өнімділігі байқалатын дәрежеде өсті. Жүк тасымалдау өзіндік құны құрылымы
жақсарды.
Ел Президенті Н.А.Назарбаевтің халыққа жолдауында, теміржол көлігі
облысындағы ең маңызды приоритеттердің бірі ретінде темір жолдардың негізгі
бағыттарын модернизациялау болды, ол халықаралық көлік пен сауда
байланыстарын қамтамасыз етіп қана қоймай, Трансазиялық магистраль бойынша
жүктердің транзитті ағыстарын қамтамасыздандырды. Және бұл тегін емес еді.
Бұрыңғы кеңес кезінде Қазақстан темір жол көлігінде сыртқы
экономикалық байланыстарды қамтамасыздандыратын роль болмайтын, ол
негізінен ішкі жұмыстарды істеуге арналған болатын. Тәуелсіздік алғаннан
кейін мемлекеттің нарықтық қатынастарға бет бұрғаны анық, қоғамымыздың
барлық саяси және экономикалық құрылымдарын тереңінен реформалау басталды,
бұның бәрі Республиканың әлемдік нарыққа шығуына бағытталды. Осындай
жағдайда Қазақстанның алдында екі қажетті тапсырма тұрды: теңізге шығуға ең
қысқа жолды табу және көлікті-транзитті потенциалын неғұрлым толық және
өнімді қолдану. Бұл мәселелерді шешу Европа мен Азияны елдерімен сауда-
экономикалық байланыстыратын, жаңа трансконтинентальдық коридор құру
қажеттілігіне байланысты болды. Қазіргі кездегі трансазиялық магистраль мен
басқа Европа – Азия трансконтинентальдық маршруттардың негізгі транспорттық
коридорлары Қазақстан территориясы бойымен өтеді. Трансазиялық
магистральдың солтүстік коридоры евроазиялық қатынастарда мемлекетаралық
байланыстармен қамтамасыздандырады. Қазақстан шекарасында ол Дружба –
Ақтогай – Саяқ– Мойынты – Ақмола – Көкшетау – Новоишимская – Астана – Тобыл
бағыттары бойынша өтеді. Бұл коридор республикамыздың маңызды өнеркәсіп
түйіндерімен өтеді, бұл халықаралық транзитті тасымалдаулармен қоса,
республикамыздың экспортты-импортты тасымалдауының негізгі көлемін
орындайды. Егер халықаралық тасымалдауды одан әрі дамытса, бұл коридор өте
перспективті болып келеді.
Азия мен Тыныш мұхиты регионы мен Орта Азия мен Таяу Шығыс елдерімен
сауда-экономикалық байланыстарды дамытуға маңызды мән алатын Трансазиялық
магистральдың орталық коридоры. Қазақстан бойынша ол Дружба – Ақтоғай –
Алматы – Арыс – Шіңгелді бағыттары бойымен өтеді.
Бұл бағыт бойынша тасымалдау қарқынды темппен дамумен сипатталады.
Әзірше оларды потенциалы зерттеліп болған жоқ, бірақ қазірден оларға
қарастырылып отырған региондардан бірталай алыста жатқан мемлекеттер
қызығушылығын танытып жатыр. Бұл коридор Шығыс-Батыс бірнеше проектілерінің
негізгі бөлігі болып табылады.
Республиканың мемлекеттік кәсіпорындары Алматы теміржолын басқару,
Тың жер теміржолын басқару және Батыс Қазақстан теміржолын басқару
біріккеннен кейін, 1997 жылы шаруашылты жүргізу үшін республикалық
мемлекеттік кәсіпорын Қазақстан темір жолы құрылды. Уәкілетті және
құрылтайшы органы – Қазақстан Республикасының Минтранском.
РМК(Республикалық мемлекеттік кәсіпорын) Қазақстан территориясында
орналасқан, ақырындап Қарғызстан мен Ресей территорияларында да орналасқан.
РМК Қазақстан темір жолы темір жолмен жүк жіберушілер мен жүк
қабылдаушыларды және пассажирлерді тасымалдау қажеттілігі бағытында өз ісін
атқарады.
РМК Қазақстан темір жолы орталық аппаратының құрылымына келесі
бөлімшелер кіреді:
Тасымалдаудың негізгі басқармасы – темір жолдар мен станциялардың
эксплуатациялық жұмыстарының оперативті басқаруын орындайды, тасымалдау
жоспарын құрып, оның тасымалдау технологиясын дамытады;
Негізгі қаражатты басқарма – қаражаттың тұрақты жағдайда тұру шартын
қамтамасыдандырып, темір жол көлігінің есептік саясатын ұйымдастырады,
өзіне тәуелді мелекеттік ұйымдарды, капиталды салулар мен РМК төлемдерін,
салықтық есеп, қатал есеп бланктерін жоспарлы түрде қаражатпен
қамтамасыздандырады;
Экономика мен болжаудың негізгі басқармасы;
Негізгі техникалық басқарма;
Пойыздардың қауіпсіздігі бойынша негізгі ревизор аппараты;
Статистика мен анализдің негізгі басқармасы;
Жолдың негізгі басқармасы;
Сигналдау мен байланыстың негізгі басқармасы;
Электрмен қамтамасыздандырудың негізгі басқармасы;
Вагон шаруашылығының негізгі басқармасы;
Теміржолдық бұтақ негізгі стратегиялық мақсаттарының бірі ғылыми -
зерттеу және тәжірибелі - конструкторлық жұмыстармен шаралардың
бағдарламалық орындалуы болып келеді, транспорттық қызмет ету сапасын
жоғарылауға бағытталған, ысырапсыз, қор жинақтушы технологиялардың
орындауын, қозғалыс қауіпсіздігін жоғары дәрежеге жетуін қамтамасыз етеді.
Қазіргі кезде - байланыс жүйелерін, телекоммуникациялардың, есептеуіштің
техниканың, бағдарламалық қамтамасыз комплексті даму өңдеулерінің және
автоматтандырылған басқару жүйелерінің жасаулары теміржолдық көлік қызметі
негізгі бағыттары.

1.2. Қазақстан республикасының темір жол көлігі туралы заңы

Осы Заң темір жол көлігімен жолаушылар, багаж, жүк, жүк-багаж және
почта тасымалдарын жүзеге асыру кезіндегі тасымалдаушылар, темір жол көлігі
ұйымдары, мемлекеттік органдар, жолаушылар, жөнелтушілер, алушылар, жүк
жөнелтушілер, жүк алушылар, басқа да жеке және заңды тұлғалар арасындағы
қоғамдық қатынастарды реттейді.

1-тарау. Жалпы ережелер
1-бап. Негізгі ұғымдар
Осы Заңда мынадай негізгі ұғымдар пайдаланылады:
багаж - жолаушылар немесе почта-багаж поезында тасымалдауға
қабылданған, салмағы екіжүз килограмнан аспайтын мүлік;
тармақ иеленуші - меншік құқығында немесе өзге де заңды негізде
темір жолдың кірмежолдарын иеленуші тұлға;
1) жүк - жүк поезында тасымалдауға қабылданған мүлік;
2) жүк-багаж - жолаушылар мен почта-багаж поездарында тасымалдауға
қабылданған, салмағы екі жүз килограмнан артық мүлік;
3) жүк жөнелтілімі - бір темір жол көлігі жүк құжаттарымен тасымалдауға
ұсынылатын жүк партиясы;
4) жүк жөнелтуші - тасымалдау қүжаттарында көрсетілген және жүкті жөнелтуші
тұлға;
5) жүк алушы - тасымалдау құжаттарында көрсетілген және жүкті алушы тұлға;
6) темір жол қатынасы – жөнелтетін және баратын бекеттер арасында темір жол
көлігімен жолаушылар, багаж, жүк, жүк-багаж және почта тасымалдау, оның
мына түрлері:
• халықаралық - Қазақстан Республикасы мен шет мемлекеттер арасында және
(немесе) Қазақстан Республикасы арқылы транзитпен тасымалдау;
• республикалық - Қазақстан Республикасының шегінде тасымалдау;
• қала маңындағы - жолаушыларды қала шегінде және кашықтығы жүз елу
шақырымнан аспайтын кала маңында тасымалдау;
7) темір жолдар - жылжымалы құрамның жүруі іске асырылатын жылжымайтын
мүлік объектілері (тар және кең табан магистралдық, стансалық, кірме
жолдары);
8) темір жол көлігі - темір жолдармен тасымалдауды қамтамасыз ететін көлік
түрі;
9) темір жол көлігінің қажетіне арналған жер - темір жолдар, құрылыстар,
жол желісіндегі және басқа ғимараттар, темір жол стансалары, қорғаныш
екпе ағаштар және жол құрылғылары алып жаткан жер учаскелері;
10) клиент - жасалған шартқа сәйкес тасымалдаушының қызметін пайдаланатын
тұлға;
11) магистралдық темір жол желісі - магистралдық және стансалық жолдарды,
оларды пайдалануды қамтамасыз етуге қажетті электрмен жабдықтау,
сигнализация және байланыс объектілерін қамтитын магистралдық темір жол
инфрақұрылымы;
12) магистралдық жолдар - Қазақстан Республикасының аймақтары арасында
және басқа мемлекеттермен жол қатынасын қамтамасыз ететін темір жолдар;
13) Ұлттық темір жол компаниясы – меншік иесі мемлекет болып табылатын,
магистралдық темір жол желісі қызметін көрсету үшін құрылған ұйым;
14) қауіпті жүктер - өздеріне тән қасиеттеріне қарай адамдардың, өліміне,
жарақаттануына немесе ауруға шалдығуына; жарылысқ, өртке, мүліктердің
бұзылуына немесе жойылуына, сондай-ақ қоршаған ортаға зиян келтірілуіне
себеп болуы мүмкін жүктер;
15) магистралдық темір жол желісінің операторы - тасымалдау процесін
басқаруды және магистралдық темір жол желісі қызметін көрсетуді жүзеге
асыратын тұлга;
16) темір жол көлігі ұйымы - тасымалдаушының және (немесе)
магистралдық темір жол желісі операторының қызмет көрсету жөніндегі
жұмысын жүзеге асыратын тұлга, соңдай-ақ, тармақ иеленуші;
17) жөнелтуші - багажды, жүк-багажды немесе почтаны жөнелтетін және
тасымалдау құжаттарында көрсетілген тұлға;
18) темір жол көлігінің қорғалатын аймақтары - тасымалдау қауіпсіздігінің,
темір жол көлігі құрылыстарының, құрылғыларының және басқа объектілерінің
сақталуын, төзімділігі мен беріктігін қамтамасыз ету үшін қажетті жер
учаскелері;
19) жолаушы - жол жүру құжаты (билеті) бар және поезбен жол жүретін жеке
тұлға;
20) тасымалдаушы - өзінің (жалға алған) жылжымалы құрамымен тасымалдауды
жүзеге асыратын және тасымалдау құжаттарында көрсетілген тұлға;
21) тасымалдау құжаттары - ресімделуі арқылы тасымалдау шарттары жасалатын
құжаттар (жол жүру құжаты (билет), багаж бен жүк-багаж квитанциясы, темір
жол көлігі жүк құжаты);
22) тасымалдау процесі – тасымалдауларды жүзеге асыру кезінде орындалатын
ұйымдастырушылық және технологиялық тұрғыдан өзара байланысты іс-
әрекеттер мен операциялар жиынтығы;
23) жылжымалы құрам - жолаушыларды, багажды, жүкті, жүк-багажды, почтаны
тасымалдауға және темір жол көлігін қауіпсіз пайдалануды қамтамасыз етуге
арналған, темір жолдармен қозғалысты жүзеге асыратын тартқыш, өздігінен
журетін және көлік құралдарының жиынтығы;
24) кірме жолдар - жүк жөнелтушілер мен жүк алушыларға қызмет көрсетуге
арналған және магистралдық, стансалық, сондай-ақ басқа да темір жолдарға
қосылатын темір жолдар;
25) алушы - багажды, жүк-багажды немесе почтаны алатын және тасымал
құжаттарында көрсетілген тұлга;
26) тасымалдау ережелері - жолаушылар, багаж, жүк, жүк-багаж және почта
тасымалдауды жүзеге асыру кезінде темір жол көлігі ұйымдарының
қызметін реттейтін, уәкілетті орган бекітетін нормативтік құқықтық
актілер;
27) қол жүгі жолаушының вагонда өзімен бірге ақысыз тасымалдайтын, салмағы
мен көлемі бойынша белгіленген мөлшерден аспайтын жеке заттары;
28) тез бүлінетін багаж, жүк, жүк-багаж - жарамдық мерзімі шектеулі және
тасымалдау мен сақтаудың ерекше жағдайын талап ететін багаж, жүк-багаж;
29) арнаулы тасымалдаулар - мемлекет және қорғаныс кажеттеріне арналған
арнаулы жүктерді тасымалдау;
30) тасымалдануға болатын мерзім - тез бүлінетін багаждың, жүктің, жүк-
багаждың сертификатта (сапалық куәлікте) көрсетілген деректер негізге
алынып, жолда болуынын барынша шекті мерзімі;
31) стансалық жолдар - кірме жолдарды қоспағанда, темір жол стансасының
шекарасындағы темір жолдар;
32) уәкілетті орган - Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес көлік
саласындағы мемлекеттік саясатты, Қазақстан Республикасы көлік кешенінің
қызметін үйлестіруді, реттеуді және бақылауды жүзеге асыратын орталық
атқарушы орган.

2-бап. Темір жол көлігі саласындағы мемлекеттік саясат
1) Темір жол көлігі саласындағы мемлекеттік саясат:
1. көлік рыногының барлық субъектілерінің темір жол көлігі қызметіне
еркін қол жеткізуі;
2. Қазақстан Республикасының экономикалық мүдделерін корғау;
3. тасымалдардың барлық қатысушьшары үшін құқықтық және экономикалық
кепілдіктердің бірыңғай стандартын қолдау принциптерін негізге алып,
халықтың экономиканың және мемлекеттің тасымалдарға қажеттігін
қанағаттандыру үшін жағдай жасауға бағытталған.
2) Темір жол көлігі саласындағы мемлекеттік саясаттың мақсаты:
1. темір жол көлігінің магистралдық темір жол желісін дамыту;
2. тасымалдарды дамыту;
3. тасымалдардың қауіпсіз жағдайларын қамтамасыз ету;
4. Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес темір жол көлігінде тариф,
салық және кеден саясатын жүзеге асыру;
5. темір жол көлігінде еркін кәсіпкерлікке жағдай жасау және
тасымалдаушылар мен теміржол көлігі ұйымдарының шаруашылық қызметіне
мемлекеттік органдардың заңсыз араласуына жол бермеу;
6. бәсекелестікті дамыту, соның ішінде халықаралық тасымалдар саласындағы
бәсекелестікті дамыту;
7. магистралдық темір жол желісінің бірыңғай мүліктік кешенін сақтау;
8. қоршаған ортаны қорғау;
9. темір жол көлігін жұмылдыру дайындығында ұстап түру;
10. темір жол көлігінің қажеттері үшін импортты алмастыратын өндірісті
дамытуға жәрдемдесу болып табылады.
3) Темір жол көлігі саласындағы мемлекеттік саясатты жүзеге асыру уәкілетті
органға және құзыретіне сәйкес өзге де мемлекеттік органдарға жүктеледі.

3-бап. Темір жол көлігінде жолаушылар, багаж, жүк, жүк-багаж және почта
тасымалын ұйымдастыру негіздері
1) Темір жол көлігімен жолаушылар, багаж, жүк, жүк-багаж және почта
тасымаддау Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен
және шарттарда жүзеге асырылады.
2) Тасымалдаушы осы Заңда және Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық
шарттарда көзделгеннен басқа жағдайларда, ақысын төлеген және жол жүру
немесе багаж, жүк, жүк-багаж және почта тасымалдарына арналған тасымалдау
құжаттарын дұрыс ресімдеген қызмет пайдаланушыларға тасымал жасаудан бас
тартуға құқығы жоқ.

4-бап. Темір жол көлігі туралы заңдар
1) Темір жол көлігі туралы заңдар Казақстан Республикасының Конституциясына
негізделеді, осы заңнан және Қазақстан Республикасының өзге де
нормативтік құқықтық актілерінен тұрады.
2) Егер Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шарттарда осы
заңдағыдан өзге ережелер белгіленсе, халықаралық шарттың ережелері
қолданылады.
3) Әскери және арнайы тасымалдарды ұйымдастыру, қамтамасыз ету және орындау
ерекшеліктері Қазақстан Республикасының заңдарымен реттеледі.

5-бап. Темір жол көлігінің ортақ және жеке пайдаланылатын объектілері
1) Магистралдык темір жол желісі Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында
темір жол көлігінің ортақ пайдаланылатын объектісі болып табылады,
мемлекет меншігінде болады және жекешелендіруге жатпайды.
2) Магистралдық темір жол желісіне жатпайтын темір жолдар жеке пайдалану
объектісі болып табылуы және жеке меншікте болуы мүмкін.

6-бап. Магистралдық темір жол желісі
1. Тасымалдаушылар магистралдық темір жол желісі бойынша тасымалдарды
магистралдық теміржол желісін пайдалану ережелеріне сәйкес жүргізеді.
2. Тасымалдаушы магистралдық темір жол желісін пайдаланғаны үшін
магистралдық теміржол желісінің операторына Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес белгіленген мөлшерде ақы төлейді.
3. Магистралдық темір жол желісінің операторы тасымалдаушыларға
магистралдық темір жол желісі мен оның жабдықтарын тең құқықпен
пайдалануды қамтамасыз етуге міндетті.
4. Ұлттық темір жол компаниясы магистралдық темір жол желісін салуды,
күтіп ұстауды және жаңғыртуды Қазақстан Республикасынын Үкіметі
бекіткен бағдарлама бойынша жүзеге асырады.

7-бап. Темір жол қатынасыіг токгату
Мемлекеттік меншік больш табылатын темір жол бойынша темір жол
қатынасын тоқтатуды Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімі бойынша
уәкілетті орган жүзеге асырады.

8-бап. Темір жол көлігіндегі шарттар
1. Тасымалдау шарттарының міндетті талаптары Казақстан Республикасының
Азаматтық кодексінде, осы Заңда және соларға сәйкес шығарылған
тасымалдау ережелерінде белгіленеді. Тараптар тасымалдау шарттарының
өзге де талаптарын белгілеуге ерікті.
2. Жолаушылар тасымалын ұйымдастырған кезде Ұлттык темір жол компаниясы
мен тасымалдаушылардың мемлекеттік басқару органдарымен өзара қарым-
қатынасы Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес шарт талаптарымен
жүзеге асырылады.
3. Тасымалдаушы өздерінің құзыретіне сәйкес мәлімделген ерекше маңызды
тасымалдарды жүзеге асыру туралы мемлекеттік органдардың жазбаша
нұсқауларын (шешімдерін) орындауға міндетгі. Тиісті нұсқауларда
(шешімдерде) осындай тасымалдар үшін есеп айырысу тәртібі мен
мерзімдері туралы мәліметтер болуға тиіс.
4. Темір жол көлігімен халықаралық катынаста және транзитпен
жолаушыларды, багажды, жүкті және жүк-багажды тасымалдау Қазақстан
Республикасының заңдарына және Қазақстан Республикасының халықаралық
шарттарына сәйкес жүзеге асырылады.

9-бап. Жылжымалы кұрамды тіркеу
Жылжымалы құрам уәкілетті орган белгілеген тәртіппен міндетті
мемлекеттік тіркелуте тиіс.

10-бап. Лицензиялау
Темір жол көлігіндегі кызметтің жекелеген түрлері Казақстан
Республикасының лицензиялау туралы заңдарына сәйкес берілетін лицензия
негізінде жүзеге асырылады.

11-бап. Сертификаттау
1. темір жол көлігінің қызметіне жататын өнімдерді, жұмыстар мен
көрсетілетін қызметтерді міндетті сертификаттау Қазақстан
Республикасының сертификаттау туралы заңдарына сәйкес жүзеге
асырылады.
2. Шет мемлекет берген сертификатты Қазақстан Республикасының
сертификаттау туралы заңдарына сәйкес мемлекеттік сертификаттау жүйесі
таныған жағдайда, ол Қазақстан Республикасында жарамды деп есептеледі.

12-бап. Тарифтер және ақы төлеу
1. Тасымалдаушының көрсеткен қызметіне бағаны, соның ішінде тарифті
(тасымал ақысын) тасымалдаушы Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес белгілейді.
2. Жергілікгі өкілетгі және атқарушы органдар тасымалдаушының шығыстарын
өтей отырып, жолаушылардың қала маңы қатынасында жол жүру бағасына
(тарифтеріне) жеңілдіктер бере алады.
3. Халықаралық қатынаста тарифті (тасымалдау ақысын) қолдану ережесі
Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарында белгіленеді.

13-бап. Тасымалдауға талап қою құқығын беру
Жүк жөнелтуге байланысты себептер бойынша жүзеге асырылмаған (толық
көлемінде жүзеге асырылмаған) тасымалға алдын ала ақы төленген жағдайда,
жүк жөнелтуші ақша қаражатын қайтарып алуға немесе тасымалдаушының
келісімімен осы тасымалға талап ету құқығын басқаға беруге құқылы.

1.3. Жүк тасымалдауды жобалау және ұйымдастыру

Темір жол бойымен жүк тасымалдау жоспар бойынша іске асады. Тасмыалдау
жоспары халық шаруашылығының маңызды құрамдас бөлігі болып табылады.
Кәіспорындар мен ұйымдар, министрліктер мен жүк жіберуші ведомстволар, және
теміржол көлігі органдары жоспарланған дисциплина мен тасымалдау жобасын
құру мен орындаған кездегі мемлекеттік қызығушылық назарын ескере отырып,
оны орындауға міндетті.
Теміржолдық көлікте тасымалдау жоспарлардың келесі түрлері өңдейді:
перспективалылар - 5 жыл және көбірек; ағымдағылар - жылдықтар кварталдық
бөлумен бірге; оперативті, жылдық жоспар негізінде құрастырылушылар
(квартал және айлықтар).
Перспективалы және жылдық жоспарларда тасымалдау размерлері тоннамен
жоспарланады. Оперативті тасымалдау жоспарларында жүктердің көбі тоннамен
және вагондармен, жүктердің тек қана біраз бөлшегі ғана вагонмен(мысалға,
автомобильдер, ауылшаруашылығының машиналары, металл өнімдері, өнеркәсіпті
тауарлар) жоспарланады.
Тасулардың жоспарлары (жүктердің жүрулері) өнеркәсіпті және
ауылшаруашылық өндіріс жоспарларының, күрделі құрылыстың, ауылшаруашылық
өнімдердің дайындауларының, заттық - техникалық жабдықтаулар және тауар
айналымының негізінде өңдейді.
Шапшаң жоспарларға жүктердің тасулардың квартал және айлық жоспарлары
жатады.
Квартал жоспар тонналарда орта тәуліктік жүк тиеу және кварталға
вагондарда таратумен айлармен және жүру жолдары мөлшерлері, сонымен қатар
жіберу жүктерінің тасуына тапсырманың сапар желілерін қарастырады. Квартал
(айлар таратуымен) жүктердің тасулардың жоспарлауы орталықтандырылған ретте
жүзеге асады (хабарлау жолдарының министірлігімен және салалық
министірліктермен және ведомтстволармен) және орындарда (жолдардың
басқаруларымен және лайықты ұйымдармен) жүктердің тасулардың жоспарлаулары
номенклатураға анықталған ережелерге сәйкес келеді.
40 күннен кешіктірмей жоспарланушы квартал басына дейін мәлімдемелер
лайықты министірлік кварталына жүктердің тасуын және ведомтстволар хабарлау
жолдарының министірлігіне ұсынады. 45 күннен кешіктірмей жоспарлаушы
ұйымдар жолдардың басқаруларына мәлімдемелерді ұсынады.
Мәлімдемелердің қарауынан кейін хабарлау жолдарының министірлігі
кешіктірмей, 30 күннің артынан жоспарланушы квартал басына дейін бағынышты
министірліктермен және ведомтстволармен квартал жоспарлардың жобалары және
басқа республикалардың мемлекеттік жоспарларымен және кешіктірмей, немен
келісуге олардың 28 күннен кейін ұсынады.
Хабарлау жолдарының министірлігі жолдардың басқаруларына 16 күннен
кешіктірмей, жүктердің тасулардың жоспары жоспарланушы квартал басына дейін
жариялайды, орталықтандырылған ретпен жоспарланушылардың кварталға
таратумен айлармен,. министірліктерге және тонналарда ведомтстволарға - жүк
жіберушілерге және вагондарда ортада тәуліктерге.
Кәсіпорындар және ұйымдар - жүк жіберушілер кешіктірмей 14 күннің
ішінде жоспарланушы ай басына дейін жолдардың басқаруларына ұсынады
тасулардың бекітілген көлемдері тасулардың жүктердің таратумен жайылған
жоспарлары, жүру станцияларына және тағайындау жолдарына, ал жүктермен,
көлікпен тасылғанмен жергілікті хабарлауда, тағайындау станцияларымен.

Жолдардың басқарулары тасулардың жайылған жоспарларының негізінде
ережелермен анықталған мезгілдерге хабарлау жолдарының министірлігіне
өңдейді және ұсынады, жоспарланушы айға жүк тиеу анықталған мөлшерлері,
тасулардың құрама айлық жоспар құрастырушысына арналған темір жолдардың
ауымен.

Жолдардың басшылары жол әрбір айырылуымен жүктердің тасулардың айлық
жоспарлары бекітеді және жол айырылуларының басшыларына олардың жариялайды,
ал жол айырылуларының басшылары әрбір станциямен жүктердің тасулардың
жоспарлары бекітеді және станциялардың басшыларына жариялайды.

Түзу араласқан темір жолдық - су хабарлауында жүктердің тасулары
анықталған номенклатура жүктерінің лайықты руларының тасуларының жалпы
жоспар шотына жүзеге асырады.

Рационал емес тасулардың санына жатады: қарсылар (бағыттарда,
қарсылардың біркелкілердің - өзара алмастыратын жүктердің негізгі селіне);
алыс тасу керексіз (аймақтардың шектерінің артынан, жұмыс істейтін
схемалармен анықталған нормалы жүк ағындарының, сонымен қатар тап осы жүк
тасуларының анықталған шекті қашықтығы асатындар), қайсылар су,
автомобильдік және құбыр көлікпен жүзеге асырылған бола алады немесе
араласқан темір жолдық - су хабарлауында, және біркелкі өзара алмастыратын
жүктердің қайта тасулары.

Тасулардың жоспарлауы жанында транспорттық құралдардың рационал емес
қолдануының рұқсат етпеу жарғы жүк жіберушілерді міндеттенеді.

Рационал емес тасулардың жоюына арналған бұқаралық жүктердің жүк
ағындарының нормалы бағыттардың схемалары өңдейді. Бұлар схемалар алдын ала
ескереді, қандай жолдардан немесе учаскелердің және қандай жолдарға немесе
учаскелер тап осы жүк рұқсат етілген тасу. Қажеттілерді оқиғаларда
пунктілер, шек қоюшы жүк ағындарын көрсетеді.

Біреудің орынды түрлер ең тасулардың жоспар орындалулары, вагондардың
айналым тездетулері және жүктердің жеткізулері жүк тиеу орындарынан
тасулардың сапар желіктеуін келеді. Сапар желілері отправительскиеге
ұсақтайды, тиейді біреу станцияның бір жіберуші, және сатылы, толтыра
артулар бірнеше станция немесе біреу станцияның қаншасыздармен
жіберушілермен. Олар түзу бола алады, т. вагондардан құрастырылған е.
біреуіннің тағайындау станциясын, немесе келесілермен таратуға және
жеткізуге тозаңдату - жататындармен тағайындау әр түрлі станциялары.

Жұмыста ең үлкен тәртіпке салынғандық жетуіне арналған жүк жіберушілер
аралық тасулардың жоспар орындалуымен және темірдің жол айырылу қымбат
басшысы тасулардың жоспар орындалу реті жоспарлы ай шабуылдауына дейін жүк
жіберушілермен келісумен қондырады, біркелкілік қамтамасыз етуші және жүк
тиеу ырғақтылығы айдың және тәуліктер ішінде, сонымен қатар тасулардың
ірілендіру және тапсырмалардың орындалуы жүктерінің тасуларымен сапар
желілерімен. Үшін мынаның айырылуларда әрбір онкүндікке жүктердің жүк
тиеуін жоспарлайды.

Темір жол тасуларының жоспар орындалусызының артынан және жүк жіберуші
заттық жауаптылықты алып жүреді. Темір жол вагондардың берусізінің артынан
және бөлек күндерге контейнерлерді жауаптылықты алып жүреді, егер ол болды
- ішінде емес ана ғой календарлық онкүндіктің. Жүк жіберуші тағайындау
жолдарымен тасулардың жоспар орындалусызының артынан жауап береді, берілген
вагондардың қолданусыз және контейнерлердің немесе жоспармен алдын ала
ескерілген вагонның қабыл алмау және контейнерлердің, егер недогруз емес
болды - онкүндік басқа күндері.

Темір жолды азат етеді оқиғада тасулардың жоспар орындалусызының
артынан айып пұлды төлеп қой:

Апат құбылыстардың (борасындар, су басулар және т.с.с.), жүк тиеудің
астына вагондар және контейнерлер қайсылардың - беру, немесе запрещаются
погрузочно - жүк түсіретін жұмыстың, сонымен қатар апат оқиғасында
кәсіпорында, нәтижесінде қайсының кемірек үшеу тәуліктің емес мезгілге
өндіріс тоқтатылған;

Тиымдар, тоқтаудың немесе сәйкестікте жүк тиеу шек қоюлары мақаламен
44 жарғы.

Сонымен қатар, жүк жіберуші - вагондардың айып пұл төлеуінен азат
болады (контейнерлердің), берілгендердің оның жоспарлы норма сыртынан алдын
ала келісудің жүк тиеу қойылтуы ретінде, сонымен қатар жүктермен тонналарда
жоспар орындалуы жанында, тасу қайсылардың планируется тонналарда және
вагондарда.

Ұсыну тасуға жүк жіберушісімен және қабылдау оның темірдің қымбат
жүзеге асады жүк тасуына қапталған, келісім-шарт мағына бар болушы,
жіберушімен отырғанды және темірдің қымбат қажетті шарттардың сақтауымен,
міндеттемелердің және лайықты дайындаудың.

Түрді қапталған және оның құрастырушысы реті мемлекеттік төремен
келісумен хабарлау жолдарының министірлігін қондырады. Тап осы түр жаңа
тасымал құжаттары өңдеуге арналған хабармен кодталғанмен әдеттегі мәтіндік
хабарды біріктіреді электрондық - есептеуіштерді машиналарда. Кодталған
хабарға арналған орындар семіз рамкалармен қоршалған.

Қапталған арнайы түрлер сапар желі және вагондардың топтарымен
отправительскими жүктерінің тасулардың дайындауы үшін қолданады,
әмбебабтарды контейнерлерде, түзу араласқан темір жолдық - су хабарлауында,
сонымен қатар метанол тасуларының дайындауына арналған және бос
цистерналардың метанол астынан. Жүктердің тасулары жанында түр ерекшесімен
тасымал құжаттар қолданады түзу халықаралықтарды хабарлауларда.

Жолдамалармен құжаттарды есептеледі, жіберушімен ұсынылатындар
қапталған және жүк сапа анықтаушы, мүмкіншілік оның тасулар және п. т.
оларға жатады: куәлік жүк сапасы туралы, сертификат, мал дәрігерлік куәлік,
басқа елге жүк тасып шығаруына рұқсат және т.с.с.

Сәйкестікте мақаламен 38 жарғы жүк жіберуші, тасуға жүк көрсете, айқын
жүк алушы атысына қапталған оларға қол қойылған жүк әрбір жіберуіне тиісті
ұсыну, мынау қапталған жүк шығарады бәріне сапар жолдары және жүкпен бірге
тағайындау станцияларына жүк алушыға береді.

Жаңа тасымалдарды құжаттарда жүк жіберуші толтыру жанында қапталған
бір уақытта көшіргіш қағаздың астына тасуға жүк қабылдауы туралы жол
ақпартізім, жол ақпартізім түп және квитанцияны толтырады.

Станция басшысына немесе белгі қоюға арналған тауарлық кеңсеге
толтырылған қапталған жүк жүруінің алдында жүк жіберуші көрсетеді.

Тап осы, салынған тауарлық кассир дұрыстық және сәйкестікті тексереді
қапталғанды, оның толтыруы ережелеріне. Тап осы тасу орындалуына арналған
барлық қажетті шарттардың барысында көзі жетіп, станция басшысы немесе
қапталған оның тапсырмасымен тауарлық кассир қол қояды, вагонға оның тасу
жоспар нөмір, сан және станцияға жүк шеттен әкелу ай немесе жүк тиеулер
қояды, аты немесе қойма нөмірі, қайсы жүк тиісті тасып әкелінген болу.

ЭВМмен замандастар өңдейді тек цифрлік хабарды. Хабар алғашқы
сақтаушысымен тасымал құжат келеді,- қайсыда статистикалық, есеп айыратын -
қаражаттық, технологиялық, техникалық және шапшаң мақсаттардың артынан
қажетті тап осы барлық болады. Барлық бұлар тап осылар цифрлік кодтар
түрінде тура келеді, операцияларды автоматтандыру қамтамасыз етуші ЭВМға
құжаттардың интеграл өңдеуіне.

Жүк көтерімділігі орынды қолдануы мақсаттарында және вагондардың
сыйымдылығының, сонымен қатар жүктердің тасулардың басқа шарттардың қатар
сақтаулары темір жолдармен, атап айтқанда: транспортабельді күй-жағдайға
жүк келтіру, амандық қамтамасыз етуі тасулар жанында,., жүк жіберуші тасуға
жүкті дайындауға күні бұрынғы міндетті.

Тасуға жүктердің дайындау негізгі тәсілдерінің санына жатады: ұсақ жүк
таситын орындардың біріктіруі көбірек ірілер (увязка, пачкалардың құру
немесе пакеттердің, тарирование); нығыздау (мақта престеу, Сена, жоңқалар,
металлоломның), ұсақталу (металлолом ірі бөлімдерінің мүшелеуі); жарым-
жарты тәртіптеп сұрыптау (ауылшаруашылық Машаның , жиһаздың және басқа
арбиған заттардың); алдын ала салқындау (шапшаң бұзылғыш жүктердің);
жүктердің подсортировка және даярлайтын операцияларға д. т. ашық еті тірі
құрамда транспорттық таңбалау оларға, материалдардың увязочных дайындау
және жүктердің бекітуіне арналған лайықтауларды жүк бөлек орындарының
көпшілік анықтама, түсіру сонымен қатар жатады.

Дайындау тәсілімен және тасулар жүктер келесі түрлерге бөліседі:

Орамада таралықтар - тасады (ыдысқа) және орындардың шотымен тасуға
қабылдайды, ал бөлектерді оқиғаларда стандартты көпшілікпен, көрсетілгеннің
әрбір орында;

Ыдыссыз өлшенбейтіндер - тасады және даналардың санымен тасуға
қабылдайды;

- орамасыз тасады және орындардың шоттары немесе повагонными даналарының,
отправкамимен топталған және маршруттылармен;

Ыдыссыз үйіндімен үйгендер - тасады жабылған және арнайыларды вагондарда
(дәнді жүктер: қара бидай, бидай, жүгері, сұлы және д т..);

Құйылумен жетілгендер - тасады арнайыларды вагондарда - цистерналарда.
жүктердің қатары қабылдау жанында өз қасиеттерімен ерекше шарттардың
сақтаулары талап етеді, тасуға және беруге. Сондай жүктерге жатады:
қауіпті, шапшаң бұзылғыштар, және экспорттықтар.

Жүктердің үлкен бөлімі тасады ана немесе басқа орамаға - ыдысқа. Қатты
ең ыдыс көп таралған түрлерімен келеді , жартылай қатты және жұмсақ
(қаптар, қанарлар, тордың).

Тасуға жүк қабылдауы жалпы пайдалану орындарында (станциялық
қоймаларда және алаңдарда) өндіреді алдын ала толтырылғанға қапталған
бұрыштамамен (рұқсатпен) станцияға жүк шеттен әкелуіне.

Томға тиісті көзі жету шеттен әкелуге рұқсат, приемосдатчик тексеріп,
не көрсетілген жіберушімен көрсетілген жүк, орындардың сан және орама руы
талапқа сай болады қапталған. Оқиғада, қашан ыдыста сыртқы байқау жанында
немесе орамаға жетіспеушіліктерді табылған болады, жүк амандығының
қамтамасыз етушілер еместер, жоюдың олардың приемо - тапсырушы міндетті
талап ету немесе тасуға транспортабельдісіз жүк қабылдауында қабыл алмау.

II. БАҒДАРЛАМА ӘЗІРЛЕУ ОРТАСЫ

2.1 Delphi ортасы.

Жоғары деңгейлі программалау процедуралық, логикалық және объектілі –
бағдарлы болып үш түрге бөлінеді. Соңғы кездерде Windows ортасында жарыққа
шыққан және объектілі – бағдарлы программалау (ОБП) негізінде құрылған
программалау тілдері – Object Pascal, Microsoft Visual Basic, Borland
Delphi, Borland C++ for Windows.
ОБП тілінде программаның жұмысы оқиғалар тізбегінен және түрлі
объектілердің осы оқиғаларға жауабынан тұрады. Олардың визуальды түрлері –
Visual Basic тілі QBasic программалау тілі негізінде, Delphi тілі Объектілі
Паскаль (Object Pascal) тілі негізінде Windows операциялық жүйесін
басшылыққа алып құрылған (visual – көзбен көру, экрандық). Олар, әсіресе,
Delphi программалау тілі – кез келген қосымшаны дайындауға болатын
жылдамдығы тез, қуатты тіл.
Delphi – дің бірінші нұсқасы 1994 жылы жарыққа шығып, кейінгі жылдары
оның бірте – бірте кеңейтілген 2,3,4,5,6 – нұсқалары жарық көрді. 5,6 –
нұсқалардың бір – бірінен айырмашылығы жоқ деуге болады, екеуі де Windows
32 операциялық жүйесінің негізінде дайындалған. Delphi 6 – да интернет
үшін қосымшаларды дайындау мүмкіндігі кеңейтілген жне берілгендер қорымен
жұмыс істеуде өзгешіліктер енгізілген.
Delphi – дің негізгі ерекшелігі – онда қосымша құруда
компоненттік және объектілік тәсілдер пайдаланылады. Компоненттік тәсілдің
мәнісі жеңіл: әр қосымша арнайы іс-әрекеттерді орындайтын компоненттерден
жинақталады. Ол жеткіліксіз болса, объектіні өңдеуге арналған үстеме
программа құрылады. Компоненттер визуальды компоненттер кітапханасында (VCL
– Visual Component Library) жинақталған. Компоненттер панелінде түрлі
кластарға тиісті стандартты компоненттер өте көп. Пайдаланушы жаңа
компонент дайындап, осы панельге қосуына да болады.
Delphi – де программа дайындау, программа мәзірін құру,
анимация, мультимедиа процестерін ұйымдастыру, OLE технологиясын
пайдаланып, басқа офистік қосымшаларды шақыру, олармен жұмыс істеу және
т.б. іс-әрекеттерді орындауға болады. Көптеген операторлардың жазылуы Турбо
Паскальдағы сияқты. Бірақ, мұнда программалауды үйрену үшін объект, оқиға,
қасиет, әдіс, класс ұғымдарымен еркін танысып, компоненттерді пайдалану
және түрлі командалардың жазылу түрлерін білу қажет.
Мақалада Delphi 5-пен жұмыс тәсілдері көрсетілген.
1. Delphi программалау ортасы
Delphi – ді Windows арқылы іске қосу командасы:
Іске қосу – Программалар – Borland Delphi 5 - Delphi 5
Экранда Delphi ортасының үш терезесі көрінеді (1 – сурет).

1 – сурет. Delphi ортасы
1. Delphi 5 – тің негізгі терезесі. 2. Форма (Form 1). 3. Объект
инспекторы терезесі (Object Inspector). 4. Модуль терезесі
(Программалық код терезесі).

Delphi – дің негізгі терезесі құрамына негізгі мәзір (5), аспаптар
панелі (6) және компоненттер палитрасы (7) енгізілген (1 – сурет). Негізгі
мәзір пунктеріне Delphi – де жұмыс істеу командалары, аспаптар панеліне
мәзір пунктеріне енгізілген негізгі командаларды орындайтын түймелер
орналастырылған.
Ортада программа құруға арналған төртінші, модуль терезесі
(программалық код терезесі) де іске қосылады. Форма терезесінің астында
орналасатындықтан, ол алғашқыда көрінбейді. [13]

2.2 Объектілі - бағытталған бағдарламалау негіздері.

Delphi – де дайындалатын программа проект (жоба) деп аталады. Форма-
программаны дайындау алдында ашылатын, программаның сұхбаттық терезесі.
Delphi алғашқы рет іске қосылған кезде форма Form 1 атауымен (тақырыбымен)
көрінеді. Проект құру үшін формаға компоненттер орнатылады. Кей жағдайларда
экранда форма көрінбеуі мүмкін. Оны экранға шығару үшін View-Forms
командасын беру жеткілікті.
Форманың және формаға енгізілетін компоненттердің түрлі қасиеттері
бар. Қасиет (Сипаттама, параметр) – айнымалылардың ерекше түрі. Олар
объектінің түрлі мүмкіндіктерін сипаттап, ағымдық күйін анықтайды. Мысалы,
форма қасиеттерінің мәндері – форма тақырыбының мәтіні, өлшемі, экранда
орналасуы, түсі т.б. Delphi іске қосылған кезде форма қасиеттеріне алғашқы
сәйкес мәндер меншіктеліп қойылады.
Программа құру форманы не онда орнатылған компоненттің кейбір
қасиеттерінің мәндерін өзгертуден басталады. Объект инспекторы (Object
Inspector) терезесіне енгізілген қасиеттер тізімін шығару үшін объектіні
таңдап алу керек. Инспектор терезесінің жоғары қатарына таңдалған объект
(нысан) атауы да жазылып қойылады. Мысалы, Delphi іске қосылған кезде
форманың ашылған қасиеттер терезесі 1-суретте көрсетілген. Терезенің екі
қосымша беті бар: Properties (Қасиеттер) және Events (Оқиғалар). Терезе
ашылғанда екі бағанға енгізілген жазулардан тұратын оның Properties бөлімі
ашылулы тұрады (1-сурет). Бірінші бағанда көрінетіндер – қасиет атаулары,
екінші бағанға сәйкес жазылғандар – олардың мәндері.
Форманың кейбір қасиеттері:
Name (Атау) – формаға берілген атау. Ол Delphi объектілерінің
негізгі қасиеттерінің негізгі қасиеттерінің бірі. Программаның жұмыс істеуі
барысында Delphi объектіні осы атау бойынша ажыратып таниды. Delphi – дің
формаға автоматты түрде алғашқы рет меншіктеген атауын (Form 1) өзгертіп,
басқа атау беруге болады. Ол үшін қасиеттер терезесінен Name қасиеті
таңдалып, жаңа атау клавиатурадан теріледі.
Font (Шрифт) – формаға шығарылатын мәтін шрифтінің қасиеті. Оны
таңдап, оң жағында көрінген көп нүкте (...) түймесін шерткен кезде Windows-
тің сұхбаттық Шрифті таңдау терезесі көрінеді. Терезеден, әдеттегідей,
қажетті шрифт типін, өлшемін таңдап (мысалы, Times Kaz, 10), ОК түймесін
шерту керек.
Caption (Тақырып) – форма терезесінің тақырыбына енгізілетін мәтін.
Алғашқы кезде қасиеттер терезесінің Caption қасиетіне Form 1 сөзі енгізіліп
қойылады. Оның мәнін өзгерту Name қасиетіне мән меншіктеу сияқты.
Color (Түс) – форманың түсін орнату қасиеті. Ол таңдалған кезде оң
жағында тілсызық түймесі көрінеді. Тілсызық түймесі – қасиет мәнінің
бірнеше екенінің белгісі. Тілсызық белгімін шерткен кезде мәндер (түстер)
терезесі ашылады. Тізімде көрінген қалаған түс таңдалған соң форма сәйкес
түске боялып қойылады.
Width (Ені), Height (Биіктік) – пиксель өлшем бірлігімен берілген
форманың ені мен биіктігін орнату қасиеттері (бұл мәндер форманы қолдан
кеңейту не сығу кезінде де автоматты түрде орнатылып қойылады).
Экранда қасиеттер терезесі көрінбесе, оны шығару үшін View- Object
Inspector командасын беру жеткілікті. Ол F11 клавиші басылған кезде де
көрінеді.
Delphi – де программалар түрлі оқиғалар арқылы басқарылады. Оқиға –
программаның жұмыс істеуі барысында объект жағдайының белгілі бір әрекетке
жауап ретінде өзгеруі. Мысалы, пайдаланушы программа құру үшін алдымен
формаға компонент орнатуы, форманы не формада орналастырылған компонентті
тышқан арқылы шертуі мүмкін. Оның әр іс-әрекеті өқиға шақырады.
Delphi – де әр оқиға атау беріліп қойылған. Мысалы, компоненттер
палитрасының Button түймесі арқылы формада орнатылған Button 1 компонентін
шерту Click (Шерту) оқиғасын шақырады.
Әр объектіге байланысты оқиғалар көп. Мысалы, формаға байланысты
оқиғалар саны – 35 (2 – сурет). Олар қасиеттер терезесінің Events қосымша
бетіне енгізілген. Терезеде оқиға атауларының алдына On префиксі
(қосымшасы) тіркестіріліп жазылған. Ол – атаудың оқиға екендігін білдіретін
белгі.
Delphi ортасында жиі кездесетін оқиғалар:
OnClick – тышқан түймесін бір рет басу;
OnDblClick – тышқан түймесін екі рет басу;
OnKeyDown – клавишті басу;
OnCreate – форманы екі рет шерту; т.б.
Проект екі бөлімнен тұрады: автоматты түрде Project1 атауы берілген
проект файлы (негізгі модуль) және unit1,pas атауы берілген модуль. Олар
жеке терезелерде орналасқан. Модульге оқиғаларға сәйкес іс-әрекеттерді
орындайтын программа мәтіні (процедуралар) енгізіледі. Программа мәтінінің
программалық код деп, ол енгізілетін терезені программалық код терезесі деп
атайды. Формадан код терезесіне өту және код терезесінен формаға өту үшін
F12 клавишін басу жеткілікті.
3 – суретте форманы екі рет шерткен кезде код терезесіне енгізілген
процедура дайындамасы көрсетілген. Оқиғаға байланысты құрылатын процедура
оқиғаны өңдеуіш не оқиғаны өңдеу процедурасы делінеді. Процедура
дайындамасының жазылу түрі:

3 – сурет. Программалық код терезесі
Онда көрінген процедура дайындамасы

Procedure атау (Sender:TObject);
сипаттау бөлімі
Begin
процедура денесі
End;
Мұндағы Sender – құрылатын процедураның қай класқа тиістілігін
анықтайтын параметр.
Терезенің сол бөлігіндегі – браузер терезесі. Онда код терезесінде
барлық жарияланулардың құрылымын көріп шығуға болады.

2.3 Delphi бағдарламалау ортасының маңызды технологиялары

Delphi – бұл дельфий оракулы тұрған грек қаласы. Бұл атпен
феноменальды сипаттамасы бар жаңа бағдарлама өнiмi аталған.
Өнiм шыққан кезде Borland компаниясындағы жағдай жақсы болған жоқ.
Компания қайта сатылуы мүмкiн екенi айтылды, компанияның акция курсы
төмендеп кеттi. Қазiр ешқандай күдiксiз айтуға болады., қиындық кезеңi
артта қалды.
Borland компаниясында Delphi өнiмiнен басқа жаңа технологияға
негiзделген жақсы өнiмдер шықты. Бұл өнiмдер жаңа BDE 2.0, BC++4.5, Paradox
for Windows 5.0, dBase for Windows 5,0, BC ++ 2,0 for OS2
Borland компаниясының бiр өнiмiнiң өзi бiрнеше алдыңғы қатарлы
технологияны бiрiктiргенi белгiлi болды. Бұл жүйедегi хабарлаудың –
(сообщения) күрделi бөлшектерiне тәжiрбиесi жоқ қолданушыдан жасыру үшiн
Delphi көп жұмыс жасайды және Windows оқиғаларды басқаратын операциялық
жүйе болып табылады. Барлық негiзгi және екiншi қатардағы оқиғалар Windows
ортасында хабарлар формасын қабылдайды., бұл хабарлар жоғары интенсивтi
түрде экранға әр түрлi терезелер арасында жiберiледi. Delphi сiздi Windows
хабарларына толық жiбере алады және қажет болса жауап беруiңiзге болады.
Нәтижесiнде тәжiрбиелi қолданушыларға Win Sight өте қажет.
Win Spector машинада өткен жағдайдың жазбасын тест файлына сақтайды.
Сiз бағдарламада ненiң дұрыс мес екенiн бiлу үшiн бұл файлға қарай аласыз.
Бағдарлама тәжiрбиелi эксплуатацияда болған кезде бұл инструментпен пайдалы
– маңызды ақпарат алуға болады.
Delphi – бiрнеше күрделi әдiстер комбинациясы:
□ Машина ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Деректер базасының даталогиялық моделі
Авто тасымалдауды және авто жөндеу кәсіпорындарында өндірістік бағдарламалар жоспары
Көлік желісінің фрагменті
Көлік түрлерінің өзара әрекеттесуі. Оқу құралы
Қабырғалы панельдерді тасымалдау
Жолаушылар тасымалданатын маршруттың сипаттамасы
Көлік құралдарының экологиялылығы
Жүктерді тасымалдау ережелері
Теміржол көлігі бойынша жүк тасымалдауды ұйымдастыру
Көлік түрлері. Теміржол көлігі.
Пәндер