Сатып алу процессіндегі ішкі аудиттің әдістемесі
Кіріспе.
Қазіргі уақытта халықаралық тәжірибе көрсетіп отырғандай,егер тексеру сегменттері ретінде шаруашылық операцияларын атқарған кезде пайда болған шаруашылық операцияларының циклі деп аталатын есептің жеке обьектілері арасындағы өзара байланысты бөлсе, аудиторлық тексеруді жүргізу процессі оңтайлы болады. Іс әрекеттің әр түрлі салаларындағы сан мен бірізділік бірдей болмағанымен, экономиканың нақты секторындағы көптеген компаниялар үшін неғұрлым маңыздылары мыналар:
1. Сатып алу циклі (алу мен дайындау), кредиторлық борыштың пайда болуына әкелетін тауарлы материалдық құндылықтарды дайындау мен айналымнан тыс активтерді жасау мен алу жөніндегі шаруашылық операцияларды біріктіреді.
2. Өндіріс цикліне еңбек құралдарын (материалдық емес активтер мен негізгі құралдар ), еңбек керек жарақтарын (тауарлы материалдық қорларды) және өнімді дайындау мен шығару үшін еңбектің өзін (өндірістік –шаруашылық жұмыстарын орындау мен оларға төлеу) өндірістік тұтыну бойынша шаруашылық операциялар кіреді.
3. Өткізу мен табыс табу циклінде дайын өнімді өткіззуге, дебиторлық борыштың пайда болуы мен қаржылық қорытындылырды жасаумен байланысты операциялар бар.
4. Қаржылық инвестициялық цикл прощцестер мен операциялардың активтерді алу, іс-әрекеттің әртүрлі салалары мен инвестициялау, бағалы қағаздарға немесе басқа кәсіпорындарға салу, дивиденд пен пайыз алу жөніндегі сан алуандық сипатта лады.
5. Төлеу цикліне қолма-қол және қолма-қол емес ақша қозғалысына, дебиторлық және кредиторлық борышты ақшалай төлеу жолымен де, өзара талаптарды есепке алу немесе бартерлік операциялар арқылы да өтеуге байланысты шаруашылық операциялары жатады.
Сатып алу циклі шығыстардың ең ірі циклінің іс барысында мүлік шығарылатын немесе алынатын, ақша мен капитал жиналатын мәліметтердің барлығының бөлігі болып табылатындықтан, оларды
Қазіргі уақытта халықаралық тәжірибе көрсетіп отырғандай,егер тексеру сегменттері ретінде шаруашылық операцияларын атқарған кезде пайда болған шаруашылық операцияларының циклі деп аталатын есептің жеке обьектілері арасындағы өзара байланысты бөлсе, аудиторлық тексеруді жүргізу процессі оңтайлы болады. Іс әрекеттің әр түрлі салаларындағы сан мен бірізділік бірдей болмағанымен, экономиканың нақты секторындағы көптеген компаниялар үшін неғұрлым маңыздылары мыналар:
1. Сатып алу циклі (алу мен дайындау), кредиторлық борыштың пайда болуына әкелетін тауарлы материалдық құндылықтарды дайындау мен айналымнан тыс активтерді жасау мен алу жөніндегі шаруашылық операцияларды біріктіреді.
2. Өндіріс цикліне еңбек құралдарын (материалдық емес активтер мен негізгі құралдар ), еңбек керек жарақтарын (тауарлы материалдық қорларды) және өнімді дайындау мен шығару үшін еңбектің өзін (өндірістік –шаруашылық жұмыстарын орындау мен оларға төлеу) өндірістік тұтыну бойынша шаруашылық операциялар кіреді.
3. Өткізу мен табыс табу циклінде дайын өнімді өткіззуге, дебиторлық борыштың пайда болуы мен қаржылық қорытындылырды жасаумен байланысты операциялар бар.
4. Қаржылық инвестициялық цикл прощцестер мен операциялардың активтерді алу, іс-әрекеттің әртүрлі салалары мен инвестициялау, бағалы қағаздарға немесе басқа кәсіпорындарға салу, дивиденд пен пайыз алу жөніндегі сан алуандық сипатта лады.
5. Төлеу цикліне қолма-қол және қолма-қол емес ақша қозғалысына, дебиторлық және кредиторлық борышты ақшалай төлеу жолымен де, өзара талаптарды есепке алу немесе бартерлік операциялар арқылы да өтеуге байланысты шаруашылық операциялары жатады.
Сатып алу циклі шығыстардың ең ірі циклінің іс барысында мүлік шығарылатын немесе алынатын, ақша мен капитал жиналатын мәліметтердің барлығының бөлігі болып табылатындықтан, оларды
Кіріспе.
Қазіргі уақытта халықаралық тәжірибе көрсетіп отырғандай,егер
тексеру сегменттері ретінде шаруашылық операцияларын атқарған кезде пайда
болған шаруашылық операцияларының циклі деп аталатын есептің жеке
обьектілері арасындағы өзара байланысты бөлсе, аудиторлық тексеруді жүргізу
процессі оңтайлы болады. Іс әрекеттің әр түрлі салаларындағы сан мен
бірізділік бірдей болмағанымен, экономиканың нақты секторындағы көптеген
компаниялар үшін неғұрлым маңыздылары мыналар:
1. Сатып алу циклі (алу мен дайындау), кредиторлық борыштың пайда
болуына әкелетін тауарлы материалдық құндылықтарды дайындау мен
айналымнан тыс активтерді жасау мен алу жөніндегі шаруашылық
операцияларды біріктіреді.
2. Өндіріс цикліне еңбек құралдарын (материалдық емес активтер мен
негізгі құралдар ), еңбек керек жарақтарын (тауарлы материалдық
қорларды) және өнімді дайындау мен шығару үшін еңбектің өзін
(өндірістік –шаруашылық жұмыстарын орындау мен оларға төлеу)
өндірістік тұтыну бойынша шаруашылық операциялар кіреді.
3. Өткізу мен табыс табу циклінде дайын өнімді өткіззуге, дебиторлық
борыштың пайда болуы мен қаржылық қорытындылырды жасаумен
байланысты операциялар бар.
4. Қаржылық инвестициялық цикл прощцестер мен операциялардың
активтерді алу, іс-әрекеттің әртүрлі салалары мен инвестициялау,
бағалы қағаздарға немесе басқа кәсіпорындарға салу, дивиденд пен
пайыз алу жөніндегі сан алуандық сипатта лады.
5. Төлеу цикліне қолма-қол және қолма-қол емес ақша қозғалысына,
дебиторлық және кредиторлық борышты ақшалай төлеу жолымен де,
өзара талаптарды есепке алу немесе бартерлік операциялар арқылы да
өтеуге байланысты шаруашылық операциялары жатады.
Сатып алу циклі шығыстардың ең ірі циклінің іс барысында мүлік
шығарылатын немесе алынатын, ақша мен капитал жиналатын мәліметтердің
барлығының бөлігі болып табылатындықтан, оларды орындау
міндеттемелерде туындайды, онда алғашында сатып алу , иелікке алу
және жұмсау циклінің аудиті негізгі мақсаттарына жету деңгейін анықтау
үшін іріктемелі тексерулер жүргізеді.
Сатып алу, иелікке алу және жұмсау циклінің аудиті бар болыу мен
көріну, құқықтар мен міндеттемелер, бағалау немесе бөлу, ұсыну мен
ашып көрсету сияқты қаржылық есептің сапасын айқындау принциптері мен
белгілеріне сәйкес бейімделіп жүргізілуі қажет.
Нарықтық қатынастар жағдайында әрекет етуші әрбір шаруашылық
субьектісі үшін сатып алу кезеңінің ішкі бақылау жүйесін
ұйымдастырудың маңызы өте үлкен, ол тауарлы материалдық құндылықтар
мен айналымнан тыс активтердің негізделген мақсаттарға жұмсалуын
қамтамасыз етеді.
1.1. Сатып алу процессіндегі ішкі аудиттің әдістемесі.
Қызметтің жабдықтаушы-дайындық процесстері өндірістің бірінші
бөлінісін көрсетеді. Олардың жағдайына кәсіпорынның өндірістік, қаржылық,
жөнелту және ұйымдастырышылық қызметі тәуелді болады. Тауарлы-материалдық
қорлар (ТМҚ), қандай да бір басқа активтермен салыстырғанда шаруашылық
қызметтің сипаттамасына (мінезіне) көп әсер етеді. ТМҚ-дың есебі кезіндегі
елеулі бұрмалаушылықтар ағымдағы активтерді, сатулардың өзіндік құнын,
жиынтық және таза пайданы бейнелеу кезіндегі қателерге алып келеді.
Қорлардың шамадан тыс құрылуы айналымдағы ақшалай ресурстардың ұлғаюына
және олардың айналымдылығының бәсендеуіне алып келеді, айналым құралдарына
табысты салуды қысқартады, мүлікке салықты жоғарлатады.
Бұл сатыдағы аудиттің басты мақсаты – ұйымды жабдықтау
процессінің ішкі бақылау құрылымының әлсіз және күшті жақтарын анықтау
болып табылады. Осыған қол жеткізу үшін аудиторлар жалпы процедураларымен,
негізгі құжаттармен және сатып алу және жұмсау циклінің бақылау әдістерімен
танысуы қажет.
Сатып алу және жұмсау жүйесінің әрекеттілігін және сенімділігін
бағалауы үш сатыда жүргізіледі: жалпы танысу, жүйенің сенімділігін алғашқы
бағалау, жүйенің бағалануының сенімділігін дәлелдеу. Осы сатыларға
негізделе отырып, аудитор жүйенің тимділігін жалпы орнатады.
Сатып алу және жұмсаудың бақылау процессінің тиімділігін бағалау
барысында аудитор есеп берудің ақиқаттылығын абсолютті нақтылықпен
орнатпауы міндетті емес, бірақ оның нақтылығын барлық елеулі қатынастарда
орнатуы қажет. Бұл үшін елеуліктің деңгейі орнатылады, ол дегеніміз
бухгалтерлік есеп берудің қателерінің шекті мәні, одан бастап осы есеп
беруді квалификациялданған қолданушы мүмкін болудың үлкен дәрежесімен оның
негізінде дұрыс тұжырымдарды жасай және дұрыс экономикалық шешімдерді
қабылдай алмайды. Аудитор кәсіби тәжірибеге, есеп берудің алдын ала
талдауына және сандық және сапалық көз қарастан өткен тексерулерге
негізделе отырып, елеуліктің шекті деңгейін таңдауы міндетті. Бұл кезде,
қателердің және өткізулердің шекті көлемінің шекарасы неғұрлым төмен
болса, соғңрлым аудиторға тесттілеу үшін неғұрлым кең ақпараттық база
керек. Осындай шекараларды анықтау кезінде аудитор өз бетінше ұйымдағы
жабдықтау жүйесіне индивидуальды (жеке) көз қарасты жүзеге асырады,
критерийлерді (өлшемдерді) таңдайды және оларды тексерудің жоспарында және
бағдарламасында бекітеді. Нақты біер тексеруге арналған елеуліктің
деңгейінің бірығай көрсеткішіне, және, сонымен қатар, елеуліктің мәндерінің
жиынтығына да жол беріледі, олардың әр қайсысы бухгалтерлік есептің
шоттарының, баланс баптарының, сеп берудің көрсеткішітерінің топтарын
бағалау үшін арналады.
Сатып алу және жұмсаудың циклі үшін материалдық деңгейі ретінде
оған енгізілген шоттарды таңдайды, мысалы, дебиторларды және кредиторларды,
тауарлы-материалдық құндылықтардың қорлары. Соның ішінде, аудитор
материалдар бойынша кіріс құжаттарының репрезинтативтік таңдамасын таңдайды
және ондағы ақпаратты бейнеленуінің толықтылық дәрежесін анықтайды.
Жабдықтау циклі үшін елеуліктің деңгейі аудитормен жоспарлау сатысында,
нақты аудиторлық процедураларды жүргізу барысында және аудиттің аяқталу
сатысында көңілге алынады. Материалдықты бағалау кезінде келесі мақсаттар
көзделеді: қаржылық есеп беруде бұрмалаушылықтардың мүмкін болатын
деңгейінанықтау; алдағы болатын аудиттің көлемін және анықталған
бұрмалаушылықтардың салдарын бағалау. Материалдықтың деңгейінен артатын
қателерді анықталуы аудитордың ерекше көңілін талап етеді.
Кәсіпорынның аудиторы тексеруді активтердің түрі бойынша ғана
емес, сонымен қатар олардың қалыптасу көздері бойынша да жүргізуі керек,
себебі, циклдың әр жағдайы үшін көздерге байланысты тексерудің өзінің
әдістемесі құрылады, тексерілуге тиісті құжаттардың және мүмкін болатын
типтік (әдеттегі) бұзушылықтардың тізімдері жасалады.
34 кесте – Объектілердің және оларды сатып алу көздерінің тізімі.
Объектілердің тізімі Сатып алу көздері
Сатып алу циклі: Сатып алудың негізгі бағыттары
(көздері):
-негізгі құралдарды; 1. Жарғлық капиталға өзінің
салымдары есебінен құралтайшылармен
салу:
Сатып алынған;
Қолма-қол ақша үшін;
Несиеге;
- материалды емес активтер; Кейінгі төлемдерге;
Ақысыз.
2. Жабдықтаушылар және мердігерлер.
3. Есеп беруші тұлғалар.
4. Мемлекеттік органдардан
қайтарымсыз субсидиялар.
5. Қайырымдылық, демеушілік
түсімдер.
- тауарлы-материалдық қорлар. 6. Қоймаға тауарлы-материалдық
құндылықтардың түсуінің келесідей
мүмкіндіктері де бар: негізгі
құралдардың объектілерін жоюдан,
қоймрға ТМҚ мүмкін болатын баға
бойынша кіріске алу.
7. Жөнделмейтін ақауды анықтаған
жағдайда қоймаға ақауланған өнімнің
кейбір бөлшектері қабылданады.
8. Жалға алынған негізгі құралдарды
сатып алу тәртібі бойынша.
9. Өзінің кәсіпорында жасалған және
есепте кіріске алынған негізгі
құралдар.
10. Біріккен қызмет туралы
келісім-шарты бойынша мүлікті
(негізгі құралдар) қайтыру.
Сатып алу және жұмсаудың циклінің аудитінің бағдарламасының
жоспары оған тиісті елеуліктің және аудиторлық тәуекелділіктің деңгейін
есепке алуы керек, сонымен қатар, талдамалық процедуралардың көмегімен
анықталған аудит үшін мағызды аймақтарды есепке алуы тиісті. Аудиттің жалпы
жоспарына тексеру үшін сатып алу және жұмсаудың цикліне кіретін
бухгалтерлік есептің шоттары бойынша айналымдары және сальдосы мақсаттылы
түрде енуі қажет. Жалпы жоспарда аудитор аудитті жүргізудің, жұмыс
құжаттарды дайындаудың мерзімдерін және графиктерін, сонымен қатар,
тәуекелділікті бағалауын, ішкі бақылау жүйесінің сенімділігінің бағасын,
алдын-ала талдаудың нәтижелерінің негізінде аудитті жүзеге асырудың әдісін
қарастыруы қажет.
Бұдан басқа, жоспарда аудиторлық топты қалыптастыруды және
аудиторларды олардың кәсіби қасиеттеріне сай бөлуді; команданың барлық
мүшелерін олардың міндеттер туралы ақпарат беруді; басшымен топтың
жоспарды орындауын, жұмыстың сапасына және бригаданың мүшелерімен аудиттің
нәтижелерін тиісті рәсімделуіне бақылауды; аудиторлық процедураларды
практикалық өткізумен байланысты әдістемелік сұрақтарды аудиторлық топтың
басшысымен түсіндірілуін қарастыруды ұсынуға болады.
Сатып алу және жұмсаудың циклін тексеру жоспарын жасаудан кейін
аудиттің бағадарламасы жасалады – оны жүзеге асыруға қажетті аудиторлық
процедуралардың тізімі. Басқаша айтқанда, аудитті бағадарламасы аудиттің
жоспарын және тапсырмаларын орындаудың құралы болып табылады. Аудиторлық
бағдарламаны жасаудың екі бағытын бөліп көрсетуге болады. Біріншіден, ол
өзімен бақылау құралдарын тесттілеу бағдарламасын кқрсетеді, яғни ішкі
бақылаудың және есептің жүйесінің кемшіліктері және функционалдануы туралы
ақпаратты жинау үшін арналған іс-әрекеттердің жиынтығы ретінде түсінуге
болады. Екіншіден, мәні бойынша аудиторлық процедуралардың бағдарламасын,
оның құрамына жабдықтаушы-дайындаушы қызметтің циклінің шоттары бойынша
айналымдарды және қалдықтарды бухгалтерлік есепте бейнелеудің дұрыстығын
бөлшекті тексерілуі кіреді.
Қойылған мақсаттарға сай аудит келесі мәселелерді шешеді:
- материалды құндылықтардың есебін ұйымдастыру
бөлімінде кәсіпорынның есеп саясатымен танысу және
оның нормативті құжаттармен және заңдылықпен сай
болуын тексеру;
- материалдардың дайындалуы, түсуі және босатылуы
бойынша операциялардың бухгалтерлік есебінің және
құжаттық рәсімделуінің тәртібін орындауын, және
оның әркеттегі нормативті актілерге сай болуын
тексеруі қажет;
- материалдық құндылықтардың қорларының
нормативтерінің орындалуын және олардың сақталу
орындарында және қозғалысының барлық сатыларында
сақталуына бақылауның бар болуын орнатады;
- материалдардың өндірісте орнатылған нормаларға
(ішкі шаруашылық және мемлекеттік) сай жұмсалуын
және дұрыс бағалануының анықтайды;
- жетіспеушілікке және жоғалтуларға есепке
жатқызылғандарды өткізу үшін өндірістік емес
мақсаттарға материалдарды босату бойынша
операцияларды бейнелеудің негізділігін бақылайды;
- бухгалтерлік есептің шоттарында және аналитикалық
есепте материалдық құндылықтардың дұрыс
бейнеленеуін орнатады, материалдық қорларды басқару
үшін ақпаратты қолданады;
- материалдық құндылықтарды құрумен және сақтаумен
байланысты шығындардың құрамын және негізділігін
талдайды.
Аудиттің алдына қойылған мәселелерге және есеп саясаттан бас
тарту және алаяқтық, материалдық құндылықтардың кірісі және шығысы бойынша
құжаттардың дұрыс емес рәсімделуін, материалдармен операциялары бойынша
салық салудың ережелерін орындамау, бухгалтерияда және қоймада материалдық
құндылықтардың қозғаласы бойынша мәліметтерді кезеңді емес салыстыру сияқты
және басқа да мүмкін болатын әдеттегі қателерге бағыт ала отырып, аудитор
бағдарламаларды жасайды. Оны дайындау барысында, материалдық қорлардың
есебіне тиісті базалық нормативті және заңдылық құжаттарды; тексерілетін
экономикалық субъектінің персоналынан алынған түсіндірмелері және
дәлелдемелері; материалдық қоймаларды және жабдықтаушы-дайындаушы
қызметтерді қарап –шығудың нәтижелерін, тартылған мамандармен әңгімелердің
және кеңестердің нәтижелерін; алдын-ала жүргізілген талдамалық
процедуралардың нәтижелерін (тұжырымдарын) қолдануы керек. (қосымша )
Материалдардың бухгалтерлік есебінің жүйесінің сапасы және
сенімділігі туралы ойды (пікірді) білдіру үшін сапалы аудиторлық
дәлелдемелердің жеткілікті санын жинауды қамтамасыз ететін, ақпараттың
көздерін дұрыс таңдалуын жүзеге асыру бағдарламаны жасау кезінде ерекше
мәнге ие болады. Бұл кезде, аудиторлық дәлелдемелерді жинауға кеткен
шығындары және алынған ақпараттың пайдалылығы арасындағы рациональді
қатынасын орындау қажет. Материалдарды тексеру кезінде аудиторлық
дәлелдемелерді алудың көздері болып бастапқы құжаттар табылады: Ұйымның
есеп саясаты туралы бұйрық, тауарлы-материалдық құндылықтардың жабдықталуы
туралы келісім-шарттары, берілген сенім-хаттарды есепке алу журналы; кіріс
ордерлері; материалдарды қабылдау актілері; қойма есебінің карточколары
және айналым (сальдолық) ведомостері; шектеулі-алу карталары; тауарлы-
транспорттық наклоднойлары; талап-наклоднойлары; шот-фактуралар;
материалдарды сыртқа босату наклоднойлары; материалдардың жұмсалуының және
жетіспеушіліктердің есептен шығару актілері; салыстыру ведомостілері; сатып
алу актілері; құжаттарды қабылдау-тапсыру реестрі және т.б.
Солармен қатар, синтетикалық және аналитикалық есептің
регистрілері қолданылады: Бас кітап, журнал ордерлер (20 бөлімшенің
шоттарының дебеті бойынша №6, 20 бөлімшенің шоттарының кредиті бойынша
№10), қоймадағы материалдардың есебінің ведомосі, материалдардың шығыны
бойынша салыстыру ведомостілері, аяқталмаған өндірістің ведомосі.
Аудиттің барысында жүзеге асырылған жұмыстың негізгі аспектілері
құжатталады, сондықтан бағдарламаға аудиторлық есеп беруді жасау кезінде
мәні бар, аудитордың жұмыс құжаттарын анықтау мақсаттылы болып табылады.
Сонымен қатар, аудиторлық процедуралардың түрін, негізгі бағыттарын және
қателерді және жетіспеушіліктерді анықтау әдістерін қарастыру қажет.
Бағдарламаға негізделе отырып, аудитор материалдардың есебін
ұйымдастыру және есептің жүйесінің сенімділігі бөлімінде кәсіпорынның есеп
саясатымен танысады.
Аудитті жүзеге асыру практикасы келесіні куәландырады, негізгі
құралдарды қолданудың тиімділігін көрсеткіштері әртүрлі себептерге
байланысты аз қолданады. Елеулі инфляцияның жағдайларында (ашық, жабық)
бірнеше жылдар үшін негізгі құралдарды қолданудың тиімділігін сипаттайтын
көрсеткіштерін салыстыру мүмкін емес, себебі инфляцияның әсер ету деңгейін
нақты анықтау мүмкін емес. Басқа себебі – басшылықтың ұжымға және басқа да
қолданушыларға бұл көрсеткіштің ақиқи мәнін ашу ынтасының жоқтығы, бірақ
сонымен қатар, көптеген басшылар негңзгң құралдарды қолданудың деңгейін
жоғарлату бойынша жұмыстардың қажеттілігін және мәнін түсінеді. Кез келген
жағдайда кәсіпорынның аудиторы негізгі құралдарды қолданудың тиімділігінің
нақты бейнесін тиянақты анықтуы міндетті.
Негізгі құралдарды қолданудың жағдайының осындай көрсеткіштері
болып келесі коэффициенттер табылады: тозудың, жарамдылық, жаңару, моральды
тозу, қор қайтарымдылық, аусымдық, қор қарулану.
Сақталу көрсеткіші жүйелік бухгалтерлік есепте жарлпылау және
объект бойынша бейнелеумен қамтамасыз етіледі, онда әр объекттің техникалық
және экономикалық сипаттамасы, оның орналасу орны, бастапқы құны, қайта
бағалау бойынша мәліметтері, және де негізгі құралдардың объектілерінің
сақталуына және жағдайына жауапты тұлғалар көрсетіледі. Нақты жағдайы және
бар болуы кәсіпорынның аудиторының өзімен түгендеуді жүргізі жолымен немесе
аз уақыт шамасында жасалған филиалдарда, кәсіпорынның бһлімшелерінде
жүргізілген түгендеудің материалдарын қолдану арқылы, егер кәсіпорынның
аудиторы бұл материалдарға сенімді болса, орнатылады. Соның ішінде, аудитор
негізгі құралдардың объектілерінің нақты бір қызметкерге бұйрықпен немесе
өкіммен бекітілуін, негізгі құралдардың есеп карточкаларын сақтау жағдайын
тексереді.
Тексерудің келесі сатысы болып негізгі құралдарды жабдықтаушыдан
қабылдап алу табылады.
Практикада құрылтайшылық салым ретінде негізгі құралдарды (НҚ),
материалды емес активтерді (МЕА) және тауарлы-материалдық құндылықтарды
(ТМҚ) салады, бірақ бұл шаруашылық операцияларды инвестиция және капиталды
қалыптастыру циклда есепке алу жағдайлары кездеседі. Сонымен қатар, оларды
НҚ, МЕА, ТМҚ қалыптастырудың бір бағыты ретінде сатып алу циклында да
есепке алуға болады. Бұл кезде әр қатысушының құрылтайшылық салымының
соммасына ерекше көңіл бөлу керек, одан кейін НҚ, МЕА, ТМҚ қабылдаумен
байланысты операциялардың заңдылығын тексереді, сонымен қатар, сәйкес
лицензиялары бар өкілетті органдармен олардың дұрыс бағалануын тексереді.
Бұдан басқа, кәсіпорынның профиліне қабылданған активтер сай келетіндігін
анықта керек. Одан кейін, бухгалтерлік есептің шоттпарында кіріс бойынша
жазбалардың дұрыстығы, бастапқы және жинақтаушы құжаттарда бейнеленуін,
және егер ол ТМҚ болса, онда қандай қоймалық есеп бойынша рәсімделгендігін
тексеріледі.
Бастапқы есептік құжаттардағы анықталған бұзушылықтар
аудитордың жұмыс құжатына жазылады, ал күдік тұғызатын құжаттарға
ксерокөшірмелер жасалады.
Материалдық құндылықтардың түсуі, еңбек ақы бойынша
қызметкерлермен алынған аванстарға, төленуге тиісті вексельдер бойынша
жабдықтаушылардың алдыңдағы, бюджет алдыңдағы кәсіпорынның қысқа мерзімді
міндеттемелер және т.б. міндеттемелерінің соммасын көрсететін, кредиторлық
қарыздың талдауымен тіғыз байланыста болады. Оның көлемі, сапалық құрамы
және қозғалысы төлем тәртібінің жағдайын сипаттайды, ал өз кезегінде
кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығының дәрежесі туралы
куәландырады. Кредиторлық қарыздың қозғалысы аудитормен баланстың
мәліметтері бойынша зерттеледі. Бұл кезде келесіні есепке алу қажет,
кредиторлық қарыздың көлемінің өнімге сұраныстың түсуінің кезінде ұлғаюы
қаржылық қиыншылықтары туралы айтады.
Кредиторлық қарыздың сипатын талдауын тереңдету мақсатында
аудитор негізсіз кредиторлық қарызды анықтауы қажет және оның динамикасын
талдауы қажет. Негізсіз кредиторлық қарыздарға мерзімі өтіп кеткен және
фактураланбаған жабдықтар бойынша кредиторлық қарыздар жатады, соңғы
жағдайда жүктер кәсіпорынға есептік құжаттарсыз келіп түседі. Мерзімі өтіп
кеткен кредиторлық қарыздың көлемін анықтау үшін жабдыөтаушылармен есеп
айрысуды есепке алатын ведомостін мәліметтері бойынша есеп беру кезеңінің
соңында міндеттемелердің қалдығын құрылу мерзімі бойынша қарастыруы керек:
төлеу мерзімі келмеген; 1 айға дейн; 1 айдан 3 айға дейін; 3 айдан 6 айға
дейін; 6 айдан 12 айға дейін; 12 айдан жоғары. Өтеу мерзімі З ай және одан
жоғары мерзімге тең қарыздардың өзгеруіне үлкен көңіл бөлу керек.
Аудиторлар жиі жағдайда сұрақтамаларды жасау жолымен
кәсіпорынның қызметкерлерін жазбаша немесе ауызша сұрауына жүгінеді
(тесттілейді), сұрақтамаларда жауаптарға (ия, жоқ, қолданбайды)
арналған тізбек және тексерушінің ескертулеріне арналған тізбек болады.
Есеп айырысуды есепке алу жүйесінде жетіспеушіліктерді және тексерудің
бағыттарын анықтауға мүмкіндік береді.
Аудитор талдаудың нәтижелерін жабдықтаушылармен және
мердігерлермен есеп айырысуды тексеру барысында аудиторлық процедуралардың
жинағын анықтау үшін және бағдарламаны жасау (құрастыру) үшін қолданады.
Кредиторлық қарызбен тығыз байланыста дебиторлық қарызда
тексеріледі. Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың аудит бағдарламасы
тексерілетін кәсіпорынның қызметінің масштабтарына, аудиттің мақсаттарына
және міндеттеріне тәуелді және басқа да факторларға байланысты түзетіле
алынады.
Негізгі құралдарды сатып алу және жұмсау циклінің ағыны ауқымды,
сондықтан аудитор негізгі шаруашылық операцияларды есепке алудың дұрыстығын
анықтауға мақсаттылы түрде көңілін шоғырландыруы қажет: негізгі құралдардың
бар болуына және сақталуына бақылауды қамтамасыз ету; негізгі құралдарға
заттарды жатқызылуының, олардың жіктелуі бойынша топталуының негізділігін;
есепте негізгі құралдарды бағалаудың нақтылығын; негізгі құралдардың түсуі
және есептен шығуы бойынша операциялардың есепте дұрыс бейнеленуін және
рәсімделуін; негізгі құралдардың тозуын және жөнделуін есептелуінің және
есепте көрсетілуінің негізділігін; негізгі құралдардың қолдануының
дұрыстығын және тиімділігін; негңзгі құралдарға салық салудың дұрыстығын.
Аталып кеткен бағыттардан аудиторлық тексеру үш сатыдан өтуі
керек: мәселені орнату, мәліметтерді жинау және алынған ақпаратты бағалау.
Бұл кезде, сонмен қатар, негізгі құралдардың есеп регистірлерінің жүйесін,
қаржылық есеп берудің ақпаратына әсер ете алатын, мүмкін болатын қателерді
және бұрмалаушылықтарды (неточности - анықсыздықтарды) есепке ала отырып,
қарастыруы қажет.
Шығыс Кіріс Негізгі құралдардың
Техникалық құжаттамасы Шот-фактура, қозғалу ведомосі (шығыс)
қосылған негңзгң наклодной, чек,
құралдарды жою жобасы аванстық есеп
беру
Негізгі құралдардың
қозғалу ведомосі (кіріс)
Негізгі құралдардың
амортизация ведомосі
Жою актісіне сай Кіріс актісі
анықтама
Ай ішіндегі негізгі құралдардың кірісі және Негізгі құралдардың бар
шығысы бойынша анықтама болу ведемосі
№12 журнал ордерге бухгалтерлік анықтама
№12 журнал- ордер
Бас кітап Баланс
1- сурет негізгі құралдарды есепке алу бойынша құжат айналымын тексеру.
Негізгі құралдардың ішкі бақылауының тиімділігін туралы көрініс
алу үшін және бақылаудың бағыттарын есепке ала отырып аудитормен сұрақтама
жасалынады. (1 кесте).
Тесттілеудің процесінде анықталған бақылаудың әлсіз жақтары
аудитормен мәліметтерді жинаудың тиімді процедураларын таңдау үшін
бағаланады. Процедуралар негізгі құралдардың негізгі принциптерін дәлелдеуі
керек немесе оны керу шығаруы керек. негізгі құралдарды тексеру
процедуралары аудитормен мүмкін болатын бұзушылықтардың белгілерін есепке
алуына байланысты тереңдетіледі және бөлшектенеді.
1 кесте – негізгі құралдардың ішкі бақылау жағдайының сұрақтамасы
Сұрақ Жауап
1 2
Шарттары
Бастапқы есептік құжаттамасының унификациялданған Жоқ
ведомос аралық формалары рәсімделеді ме?
Материалды жауапты тұлғалар бойынша негізгі Ия
құралдардың картотекасы жүргіледі ме және олармен
материалдық жауапкершілік туралы келісім-шарттар
жасалды ма?
Негізгі құралдардың есебі бойынша нормативтік Ия, бірақ жеткілікті
әрекеттегі құжаттармен бухгалтерия қамтамасыз емес
етілген бе?
Негізгі құралдардың есебінің әдістемесін Ия
анықтайтын, есеп саясаты бойынша бұйрық бар ма?
Шынайлық
Негізгі құралдардың түгенделуі және зерттелуі Ия, жылына бір рет
кезеңді түрде жүргізіледі ме?
Негізгі құралдардың қайда орналасқандғы есепте Ия, жалдан басқасы
бейнеленеді ме? (қоймада, пайдалануда, жөндеуде,
жалда және т.б.)
Толықтылық
Негізгі құралдардың бастапқы құны дұрыс Ия, бірақ әрқашан емес
анықталынады ма және дұрыс бағаланады ма?
Заттар негізгі құралдарға негізделген түрде Ия
жатқызылады ма?
Негізгі құралдарды қалпына келтіру құны дұрыс Жоқ
орнатылады ма?
Негізгі құралдардың құнын бағалау хаттамалары, Ия, бірақ барлық
қабылдау тапсыру актілері, сату-сатып алу объектілерге емес
келісім-шарттары бар ма?
Рұқсат
11. Жауапты тұлғалармен негізгі құралдарды жалға Жоқ
беру келісім-шарттары және шоттары бекітіледі ме?
12. Негізгі құралдарды сатып алу және жөндеу Ия
жобалары – сметалары бекітіледі ме?
13. Ұйымның басшылығы негізгі құралдарды Ия, бірақ әрқашан емес
қабылдау-тапсыру актілеріне, жою актілеріне,
сату-сатып-алу келісім шарттарына қолтаңбасын
қояды ма?
Нақтылық Ия, бірақ әрқашан емес
14. Орнатылған нормаға және қызмет ету мерзіміне
сай негізгі құралдардың амортизациясы дұрыс Жоқ
есептелінеді ме?
15. Жөндеу қоры негіді түрде анықталады ма?
(негізгі құралдарды жөндеу резерві) Жоқ
Жіктелуі
16. Негізгі құралдармен жасалатын операциялардың
есебі бойынша шоттардың жұмыс жоспары бар ма? Ия
Бухгалтерлік есеп
17. Аналитикалық есептің мәліметтері
журнал-ордердің және Бас кітаптың мәліметтерімен
салыстырылады ма және олар теңбе-тең бе? Ия, бірақ әрқашан емес
Кезеңділігі
18. Негізгі құралдар есепте уақыттылы кіріске Ия
алынады ма және бейнеленеді ме?
19. Орнатылған мерзімде негізгі құралдардың тозуы
және жөндеуі есептелінеді және бейнеленеді ме?
Қосымшадан көрініп тұрғандай, шаруашылық операцияларды тексеру
әдісетемесі олардың жүзеге асырылу циклы бойынша жүргізіледі, бұл кезде
негізгі құралдарды және басқа да активтерді сатып алу циклы бойынша
операцияларды нақты бөлу қиын. Бұл жағдай аудиттің бірнеше объектілерін,
олар бір құжатта біріктірілген кезде кешенді тексеруді жүзеге асырудың
мақсаттылы болуы туралы пікірімізді (ойымызды) дәлелдейді. Бұны А
қосымшасынан көруге болады, бұл жерде аудит циклдарын негізгі құралдардың
есебінің бағыттары бойынша жүргізу ұсынылады, ал №12 журнал-ордердің
мәліметтері сатып алу, өндіріс және өткізу циклдарын тексерудің ақпарат
көздері болып табылады. Басқа мысал, активтерді қайта бағалау материалдары
біртұтас құжатты көрсеткен кезде, ол барлық циклдарды жаңа нәтижелерді
жазудың негізі болып қызмет етеді. Бұндай олперациялар арнайы түрде
қосымшада жұлдызшамамен белгіленген. Осылай, Кәсіпорынның ішкі аудитінің
объектілерін тексерудің кешенді әдістемесі деп бір ақпараттық көздердің
негізінде кәсіпорынның аудит объектілері бойынша шаруашылық операциялардың
бірнеше циклдарында паралельді тексерулерді бір уақытта жүзеге асыруды
айтады [102. бет 153].
Кешенді тексерілуге жататын шаруашылық операцияларды бөлу
ынтасын ішкі аудиттің объектілерін олардың жүзеге асырылуының нақты
циклдары бойынша тексерудің әдістемесінің мәтіндік бөлімін нақты
орналастыруды қиындатады.
2.Сатып алу циклінің басқа циклдармен байланысы.
Инвестициялаудың аудитінің мақсаты жаңа технологияны, алдыңғы
қатарлы техниканы, ноу-хауды енгізудің тиімділігін, қызметтердің сапасын
жоғарлату деңгейін, импортты алмастыру дамытудың деңгейін, шикізаттық
базаны кешенді қолданудың жағдайын, маркетингтің, менеджменттің, жаңа
жұмыстарын жасауды зерттеудің, жергілікті кадрларды оқытудың жаңа қазіргі
замаңғы әдістерің қолдану деңгейін бағалауды және т.б. жүзеге асыру болып
табылады.
Аудитор құрылтайшы құрылған лық құжаттар бойынша шетелдік
мемлекеттермен (кәсіпкерлермен) бірігіп Қазақстан Республикасының
территориясында шетелдік кәсіпорындардың заңдылығын тексереді, себебі
олармен салынатын соммалар шетелдік заңды және жеке тұлғалардың
инвестициялары болып табылады [74. бет 67-73].
Еншілес, тәуелді және бірігіп бақыланатын шаруашылық
серіктестіктерге инвестициялардың аудиті.
Құрылтайшылық құжаттар бойынша аудитор кәсіпорынның
инветициясына қатысуының және басқаруына қатысу құқығының, сонымен қатар
инвестицияланатын объектінің қаржылық саясатын анықтауға қатысуның
пайызының сәйкестігін тексереді. Бұл үшін ол құрылтайшылық құжаттармен
қатар келесі шоттар бойынша құралдардың соммасын тексереді:
141- еншілес серіктестіктердің инвестициялары;
142-тәуелді серіктестіктердің инвестициялары;
143-бірлесіп бақыланатын заіды тұлғалардың инвестициялары;
144-басқа да инвестициялар - олардың үлестік қатысуының
құжаттарға сай болуы.
Аудитор инвестициялардың есебінің жағдайының 14 Тәуелді
серіктестіктерге инвестициялардың есебі - БЕС-ның талаптарына сәйкестігін
тексереді, ұсынылған әдістердің біреуінің қолданудың дұрыстығын тексереді:
үлестік қатысу әдісін немесе инвестицияны есепке алудағы құн әдісін.
Келесіні есепке ала отыру қажет, инвестицияның тексерілуін жүзеге асыру
барысында есептің ережелері оларды сатып алу, тарту, ұлғайту және азайту
көздеріне тәуелді болады. Бұндай көздер болып келесілер табылады: ссудалық
капиталдың нарығында құралдарын тарту, меншікті табыстың бір бөлігін,
жаңдан жасалған таза табыстың бөлігін мобилизациялау, негізгі құралдарды
жаңартуға амортизациялық аударымдар.
Аудитор кәсіпорында инвестициялардың бар болуын анықтайды,
кейіннен олардың түрін орнатады: инвестициялар қаржылық және нақты болып
бөлінеді. Қаржылық инвестициялар құнды қағаздар бойынша, ал нақтылары –
натуралды-мүліктік (негізгі құралдар, МЕА, ТМҚ) түрлері бойынша
тексеріледі. Бұл кезде нақты инвестициялардың активті бөлігінің үлес
салмағына, ал қаржылық инвестиция бойынша салым мерзіміне көңіл бөлу керек.
Тексерудің келесі сатысы болып инвестицияларды сатып алудың
дұрыстығын тексеру болып табылады: олар қалай есепке алынды, олардың сатып
алу құны қандай, оны сатып алумен байланысты шығындарды оған қалай қосылды,
яғни банктік қызметтер және брокерлік сый ақылар. Соның ішінде есепте сатып
алынған қаржылық инвестициялардың құны бойынша дұрыс бейнеленуі
тексеріледі, яғни сатып алушы-кәсіпорынмен сатушыға төленген пайыздар дұрыс
есептен шығарылды ма.
Сонымен қатар, құнды қағаздар түрінде инветицияларға ие болу
кезеңінде туындайтын, сатып алу құны және өтеу құны арасындағы айырмашылық
соммасы, амортизацияны есептеудің дұрыстығы тексеріледі (сатып алу бойынша
шығындар, премия, брокерлік жеңілдік).
Бухгалтерлік баланста қысқа мерзімді инвестицияларды тексеру
кезінде ағымдағы құнның және құн баптары бойынша олардың қолдануының
дұрыстығына көңіл бөлу керек. Олар инвестицияның түрі бойынша қиындысында
немесе әр инвестиция бойынша бөлек ең төмен бағада көрсетілуі керек
(кәсіпорынның балансында бейнелеу кезңнде).
Кейіннен, қысқа мерзімді инвестициялардың ағымдағы құнның
өзгеруіне байланысты алынған зиянды немесе табысты танудың дұрыстығын
тексеру керек (олар туындаған есеп беру кезеңінде танылуы тиісті).
Сонымен қатар, кәсіпорынның балансында есеп беру кезеңіндегі
сатып алу құны бойынша ұзақ мерзімді инвестициялардың дұрыс бейнеленуі
тексеріледі, ал егер қайта бағалау жүзеге асырылса, онда қайта бағалауды
есепке алу құны бойынша немесе инвестиция портфелінің негізінде сатып алу
және ағымдағы құнына ең төмеңгі бағасы бойынша қолданудың дұрыстығын
анықтайды. Ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялардың қосымша немесе қайта
бағалаудың меншікті капиталдың ұлғаюы және азаюы көлеміне әсер ететіндігін
есепке ала отырып, тексеру барысында кезеңділік бойынша және қаржылық
инвестициялардың түрлері бойынша жеке қайта бағалауды жүзеге асырудың
дұрыстылығына көңіл бөлу керек.
Қосымша бағалауды дұрыс жүзеге асырылуын тексеру барысында
меншікті капиталдың ұлғаюы соммалары сәйкестендіріледі. Инвестицияның құнын
төмендету кезінде осы инвестицияның төмендетудің қосымша бағалану соммасын
қолданудың дұрыс болуының тексеру керек, бұл инвестицияның жоқ болуы
кезінде оның құны зиянға жатқызылады. Инвестицияның баланстық құнының
төмендетілуі, тәуекелділіктің әр түрлерін және инвестицияланатын
кәсіпорындағы инвестордың үлесін есепке ала отырып, тексеріледі. Қаржылық
инвестициялардың шығуы кезіндегі брокерлік шығындарды (брокерлік, дилерлік
қызметтер) қоспағанда баланстық құнның және сатудан алынған табыстың
арасындағы айырмашылықты есептеудің дұрыстығын тексерілуі тиісті. Бұл кезде
келесі жағдайды есепке алмай кетпей болмайды, егер нақты бір инвестиция
бұрын қайта бағаланса немесе ағымдағы құн бойынша бағаланса, онда қосымша
бағалау соммасы қабылданған есеп саясатына сай табысқа немесе бөлінбеген
табысқа жатқызылады.
Аудитор ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияларды қысқа мерзімді
категориясына немесе, керісінше, қысқа мерзімді категориясынан ұзақ
мерзімдіге ауыстыруға ерекше көңілді бөлуі керек, соның ішінде,
категориядан категорияға ауыстыру процессінің дұрыс болуын тексеруі керек.
Келесі түрдегі инвестициядан түсетін табыстың дұрыс есептелуін
тексеруі қажет:
- процент, роялти, дивиденд, жалгерлік төлемдер,
- қысқа мерзімді инвестицияларды есептен шығарудан болатын қаржылық
нәтижелері,
- қысқа мерзімді инветициялар бойынша өткізілмеген (жүзеге асырырылмаған)
табыстар, зияндар,
- сатып алудың және ағымдағы құнның ең төмен бағасын қолданумен
байланысты инвестицияның құның төмендету,
- ұзақ мерзімді инвестицияның құнын төмендету,
- ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияның құнының орнына келмейтіндей
төмендеуі.
Инвестиция аудитінің бір бағыты болып нақты инвестицияларды,
яғни негізгі капиталға салымдарды тексеру табылады (негізгі құралдар,
материалды қорлар және т.б.). Бұл жерде олардың активті бөлігіне үлкен
көңіл бөлу керек, олар салымдардың тиімділігін жоғары дәрежеде жоғарлатады,
себібі өндірістің материалды игіліктерін тауарларды жасауға қатысады және
т.б. Сонымен қатар, материалды емес активтер түріндегі инвестицияларды
тексеру қажет.
Аудитор қаржылық инвестициясының тәуекелділігіне әсер ететін
факторлар қаншалықты анықталғандығын және зерттелгендігін тексереді, олар
көп жағдайда келесілермен байланысты болады:
▪ квалификациялы емес басшылықпен,
▪ есеиің және аудиттің нашар ұйымдастырылуымен,
▪ валюта бағамының өзгерісімен,
▪ пайыздың ставкалардың өзгерісімен,
▪ қысқа мерзімді несиелерді тартудың қиыншылықтарымен,
▪ төтенше жағдайлардың тәуекелділігімен,
▪ саяси тәуекелділігімен.
Инвестициялаудың объектісін зерттеу кезіндегі мүмкін болатын
техника-экономикалық есептеулердің мысалын келтірейік.
Инвестициялар бойынша болуы тиісті проводкалардың дұрыстығы
тексеріледі. Салымдарды салу жолымен еншілес, тәуелді және бірлесіп
бақыланатын серіктестіктерге инвестициялар жасалды:
Ақша соммасы – Дт 141-144 Кт 441, 451, 431
Дайын өнімнің тауарларына – Дт 141-144 Кт 701, 702
Материалды емес активтер – Дт 141-144 Кт 721
Негізгі құралдар – дт 141-144 Кт 722
▪ дивидендтер инвестицияны ұлғайтуға бағытталды - Дт 141-144 Кт 709
▪ шығындар инвестицияны азайтуға бағытталды – Дт 821 Кт 141-144
▪ қайта бағалау жүзеге асырылды
▪ қосымша бағаланды – Дт 141-144 Кт 542,
▪ бағасы төмендетілді – Дт 541 Кт 141-144
▪ қайта бағалаудан жетіспейтін сомма зиянға жатқызылды – Дт 821, Кт 141-
144 және т.б.
Қаржылық инвестициялар 401-акция, 402-облигация, 403-басқа да
қаржылық инвестициялар шоттары бойынша тексеріледі.
Акцияларды, облигацияларды сатып алуды олар қай жерден және
кімнен сатылғанына байланысты затына тексеру керек: ҚР-ның ішкі нарығында
немесе шетелден, акциялар кімдікі – шетел мемлекеттердің, банктердің,
компаниялардың. Негізінен, тексеру барысында әр жағдаійға тәуелді
қарастырылған барлық шоттарында бейнелеудің ерекшеліктерін есепке алу
керек.
Әр акцияның номиналды құны әр уақытта сатып алу құнымен сай
келмейтіндігін есепке ала отырып, акция саны және сатып алу құны бойынша
құнды қағаздардың есебінде кіріске алудың толықтылығын тексеру керек.
Сонымен қатар, сәйкес шоттардағы олардың соммаларының, номиналды құнына
қарағандағы үлкен немесе кіші айырмашылығының дұрыс бейнеленуі
тексеріледі. Сонымен қатар, 332 шоттың дебеті бойынша пайыздарды есептеудің
дұрыстығын жеке тексеру керек. 724 шоттың дебеті бойынша пайыздар түріндегі
табыстардың, акциялары және дивидендетері бойынша есептеулердің дұрыстығы
332 – Есептелген проценттер шоттың дебетімен салыстырылады, ал облигация
бойынша – 402 облигация шотының дебеті бойынша сәйкестендіріледі.
Тексерілуге сонымен қатар, 403 Басқа да қаржылық
инвестициялар шоты бойынша бейенеленген басқа да құнды қағаздар жатады,
соның ішінде, депозитті сертификаттар, бондар, қазыналық вексельдер,
ұсынылған қарыздар.
Аудитор кәсіпорынның басшылығымен орнатылған түгендеуді жүргізу
мерзімдерінің орнатылуын тексереді. Құнды қағаздардың нақты бар болуының
аудиті кезінде баланста есепке алынған құнды қағаздардың шынайы құнын
орнату, олардың сақталуы, құнді қағаздар бойынша табыстарды алудың
уақттылығы және толықтылығын орнату фактілері бақыланады. Бұрын өткізілген
түгендеуді тексеру барысында келесілер орнатылады: ол құнды қағаздардың әр
жеке түрі бойынша жүргізілгендігі; түгендеу актілерінде құнды қағаздардың
атауы, сериясы, номері, номиналды құны, өтеу мерзімі, жалы соммасы
көрсетілгендігін. Бұл мәліметтердің барлығы кәсіпорын бухгалтериясындағы
сәйкес кітаптарындағы жазбаларымен салыстырылады. Осындай түгендеулер
банктағы сақталып жатқан қүнды қағаздармен өткізіледі. Банктен тапсырыс
бойынша құнды қағаздардың реквизиттерін алуға болады, кейіннен оларды
бухгалтерлік есептің көрсеткіштерімен салыстырады.
Түгендеудің нәтижелері бойынша, сонымен қатар, құнды қағаздар
бойынша бухгалтерлік есеп берудің талдауы, қор биржаларындағы акциялардың
котировкасы және қор нарығының жағдайы туралы ақпаратты есепке ала отырып,
құнды қағаздардың шынайы құнын бағалау бойынша материалдар тексеріледі.
Аудитор тексеруден №16 – құндылыөтардың және қатаң есеп
берудің құжаттарының бланкілерінің түгендеу тізімі формасын өткізеді.
Құндың құағаздардың түгендеу материалдарын тексеру барысында аудитор өзін
банкорт немесе жойылған деп атаған кәсіпорындардың инвестицияларын тиянақты
тексеруі керек. Меншік формасын өзгерткен, шетел инвесторларына сатылған
және т.б. инвестицияланған кәсіпорындарға көп көңіл бөліу керек. Комиссия
мүшелерімен және басшылықпен қабылданған шаралардың дұрыстығын зерттеуі
тиіс.
Аудитордың міндетіне қайта бағалаудың материалдарын тексеру
жатады. Бұл жерде қайта бағалауды жүргізудің кезеңділігінің басшылықпен
бекітілген тәртібіне, меншікті капиталдың құнының ұлғайтуға алып
келетіндігін есепке ала отырып, сонымен қатар, инвестицияның құнын
төмендетуге алып келген операциялар жеке бойынша ұзақ мерзімді қаржылық
инвестициялардың қосымша бағалауын жүзеге асырылуының дұрыстығына көп көңіл
бөлуі керек. Азайтылу осы инвестицияның соммасынан есебінен жүзеге
асырылады. Бұндай сомманың жоқ болуы кезінде инвестицияның құнының
азайтылуызиянға жатқызылады. Сонымен қатар, кәсіпорынның есеп саясатында
қаржылық инвестицияның сәйкес ашылуын тексеру керек.
5.2 Өндіріс циклының ішкі аудит технологиясы.
Өндірістік циклының аудитін жүзеге асырудағы технологиялық
процессінің спецификасына және саланың ерекшеліктеріне байланысты әртүрлі
айырмашылықтар бар. Бірақ ішкі аудиторлық қызмет, әр уақытта тұрақты
кәсіпорында орналасып және оның құрамды бөлімі болып, осы ерекшеліктерді
терең түсінуі керек. Белгілі болғандай, техникалық цикл – бұл әр уақытта
қатаң қайталанатын, технолгиялық кезекті жүзеге асырылатын операциялар. Әр
өндірістік циклдың деңгейінде бірдей операциялар кезінде әр уақытта
көптеген шаруашылық операциялар орын алады, сәйкесінше, кәсіпорында ішкі
аудит қажетті болады.
Өндірістік процесс - өндірістің екінші сатысы, оның
мінездемелік ерекшелігі болып өнімдірді өндіру шығындарын қалыптастыру
табылады. (12 сурет)
12 сурет - Өндірістік циклдың операцияларының кезеңділігі.
Өндіріс циклының ерекшелігі – бастапқы құжаттардың негізгі
бөлімі ішкі болып табылады, олар кәсіпорынның қызметкерлерінің өзімен
жасалады, ал бұл осы құжаттардың мәліметтері әр уақытта шынайы емес болуын
туындатады. Өндірістік циклының ішкі аудитін жүзеге асыру барысында келесі
тәртіпті қабылдау керек. Ең алдымен шығындардың есебі бойынша, яғни басқару
есебінің қағидалары қалай орындалып жатқандығын тексеру болып табылады,
оның мақсаты болып табылады – жазады Назарова В.П.: Есептік ақпараттың
барлық түрімен ішкі қолданушыларды – кәсіпорынмен басқарудың барлық
деңгейндегі басшыларды қамтамасыз ету [103. бет 36.]
Дюсембаев К.М. есеп саясатында қабылданған өзіндік құнды есептеу
кезінде таңдалған әдістің өзгерілмейтіндігін әділетті белгілеп кетеді:
Аудитор жыл басындағы қабылдпанған өнімнің өзіндік құның калькуляциялау
және өндіріс шығындарының есепке алу әдісінің өзгерілмегендігін және оның
кәсіпорынның ұйымдастырушылық және салалық ерекшеліктеріне сай келетіндігін
анықтап алу керек. [104. бет 276]. Ішкі аудитор кәсіпорынның тексерілетін
бөлімінің ұйымдастырушылық сұрақтарының ерекшеліктеріне, өндіріс
технологиясына, түріне, өндірілетін өнімнің түріне, калькуляция әдісіне
терең енуі керек.
Нарықтық қатынастардың жағдайында бірдей стандарттарды қолдану
кәсіпорындарға өз бетінше есеп саясатының көптеген қырларын анықтау
мүмкіндігін береді, олар бекітілгеннен кейін орындау үшін міндетті болып
табылады, сондықтан аудитор бірінші кезекте шығындардың есебінің таңдалған
әдісінің орындалуын тексеру керек, оның бухгалтерлік есептің әрекеттегі
стандарттарға және басқа да нормативтік құжаттарға сай болуын, және
келесілердің дұрыс болуын тексереді:
• аяқталмаған өндірісті есеп беру кезеңінің басына жатқызу,
• материалдық қорларды жатқызылуын,
• өндіріс шығындарының есебіне материалды емес активтердің
тозуын есептелуінің,
• өндіріс шығындарының есебіне негізгі құралдардың тозуын
есептелуінің,
• негізгі өндірістің қызметкерлеріне еңбек ақыны
есептелуінің,
• негізгі өндірістің қызметкерлеріне еңбек ақысынан
аударымдарының,
• негізгі өндіріске басқа да бір элементті шығындарды (905)
жатқызылуының.
Аудитор негізгі өндірістің аталған шығындардың нәтижелерін және
экономикалық элементтері бойынша нәтижелерді тексере алады. Одан кейін,
негізгі өндірістің кешенді шығындарын қарастыруға көшеді, келесілердің
дұрыстығын тексереді:
- меншікті өндірістің жартылай фабрикаттарды өндіріске босатылуын,
- көмекші өндірістің қызметтерінің үлесін жатқызылуын,
- үстеме шығындарын есеп шығарылуын,
- ақаудан болған жоғалтылардың мөлшерін анықталуын және оларды
негізгі өндіріске жатқызылуын.
Кешенді шығындардың нәтижелері бойынша берілген есеп беру
кезеңіндегі олардың негізгі өндірістегі үлесін анықтауға болады.
Өнімнің өзіндік құнының қалыптасуын тексеруді есеп беру
кезеңіндегі өнімнің өзіндік құнына аяқталмаған өндірісті жатқызылуының
дұрыстығын тексеруден бастайды, себебі практикада өзіндік құнның деңгейі
аяқталмаған өндірістің соммасымен жиі реттеледі. Өнімнің өзіндік құнын
жоғарлату қажеттілігі туындаған кезде келесі есе беруге тиісті құжаттардың
бір бөлігін осы кезеңннің есеп беруіне қосады немесе өнімнің өзіндік құнын
төмендету қажеттілігі туындаған кезде – керісінше; аяқталмаған өндірістің
қалдық соммасының барлығы есеп беруге қосылмайды:
дебет 900 және кредит 211
дебет 211 және кредит 900.
Осылай, өнімнің өзіндік құнына аяқталмаған өндірісті қосудың
дұрыстығы ең бірінші кезекте бақылануы керек.
Кәсіпорын аудитінің маңызды аудандырының бірі болып – басқа да
бөлімшелермен көрсетілген қызметтердің және шығындардың бөлігінде негізгі
өндірістің өзіндік құнына енгізудің дұрыстығы. Олардың ішінде:
а) меншікті өндірістің жартылай фабрикаттарды,
б) көмекші өндіріс;
в) үстеме шығындар;
г) өндірістік ақау.
Көптеген кәсіпорындардың технологиялық процестері меншікті
өндірісте жартылай фабрикаттарды қолданумен өтеді, бұл кезде әр бөлістен
кейін тұтынуға дайындықтың белгілі бір сатысындағы жартылай фабрикат
алынады, яғни ол сыртқы тұтынушыларға немесе меншікті өндіріске өткізілуі
мүмкін. Мысалы, текстильді немесе мақта тоқушы өнеркәсіпте әртүрлі тектың
жіптері алынады, ал келесі бөлісте жіптен қатаң мата алынады, оны нарықтық
баға бойынша сыртқа сатуға болады немесе оның өңделуін келесі бөлісте, яғни
сырлаушы бөлімде жалғастыруы мүмкін, бұл жерде қатаң мата меншікті
өндірістің жартылай фабрикаты болып табылады. Осылай, кейбір салаларда
меншікті өндірістің жартылай фабрикаттарының өзіндік құнының қалыптасуына
бақылауды жүргізу өнімді өндіру шығындарының негізгі бөлігіне бақылауды
жүргізуді білдіреді.
Қндіріс шығындарының дұрыс қалыптасуын тексере отырып, бас
кітаптың көрсеткішін №10 журнал-ордерімен салыстыру керек. Бұл кезде, дебет
және кредит айналымдарды бойынша есеп беру кезеңінің басына қалдықтардың
және қалдықты есеп беру кезеңінің соңына дұрыс ауыстырылуына көңіл бөлу
керек. Практикада, баланстық көрсеткіштерді нақты көрсеткіштерге
жақындатады, , ал кейіннен бас кітапты түзетеді, яғни осы көрсеткіштермен
сәйкестендіреді, ал журнал-ордерлер және бастапқы құжаттар өзгертілмеген
көрсеткіштермен қалады, ал кей жағдайларда журнал-ордерлердің
көрсеткіштерін де жақындатады, нәтижесінде екінші бухгалтерия пайда болады.
Осының салдарынан, кәсіпорын аудиторы өзіндік құн туралы
ұсынылған есеп берулердің дұрыстығына көз жеткізуі керек, ол бас кітапті
№10, 101 журнал – ордердің көрсеткіштерін салыстырумен шектелмейді,
сонымен қатар барлық ведомостерді тексеру керек: Негізгі өндірістің
цехтары бойынша шығындар (көмекші өндірістер) №10 журнал-ордерге №1
ведомості; Негізгі өндірістің шығындарын пайда болу орындары бойынша
топтау, және дайын өнімнің нақты өзіндік құнын анықтау №10 журнал-ордерге
№2 ведомосі; Кезең шығындары №10 журнал-ордерге №5 ведомосі. Соның
ішінде, аталған ведомостердің жиынтық көрсеткіштері журнал-ордердегі
қатарлармен салыстырылады, олар сәйкес келуі тиісті. Аудару кезінде қателер
орын алуы мүмкін, кез келген жағдайда бұл бұзушылықтарды жұмыс құжатында
белгілеу керек, егер олар елеулі болса, онда тексеру актісіне қосу керек.
Осы тексерулердің нәтижесі бойынша, егер аудиторда ұсынылған
көрсеткішітердің шынайлығы жөнінде немесе басқа да ақпараттың негізінде
күдіктер туса, онда ол басқа жинақтаушы және бастапқы құжаттарды тарта
алып, тексеруді тереңдете алады. Соның ішінде, материалдық құндылықтардың
өндірістік бөлімдерге дұрыс түсуін тексереді. Кей жағдайда, материалды
құндылықтарда цехтарға, өндіріске кәсіпорынның қоймасын жағалай өтіп
түседі, ал осы материалдарды бейнелейтін құжаттардың мерзімін кешіктіріп
немесе қоймалық есеп арқылы өткізуге тіпті ұмытып та кетеді. Бұндай
фактілер қомақты бұзушылықтарға жатады, және олар өндірісте артықшылықтарды
құрады, оның салдарына есепке алынбаған өнім көлемі де өседі. Сондықтан, әр
осындай жағдайды аудитор өзінің жұмыс құжатында міндетті түрде бейнелеуі
керек және басшылыққа ұсынатын есеп беруіне қосады.
Материалдық құндылықтардың жұмсалуының дұрыстғын тексеру
түгендеумен сыбайластыра отырып жүргізу керек, себебі тексеру сәтіндегі
тауарлы-материалдық құндылықтардың есебі цех, өндіріс, филиал бойынша
материалдардың жұмсалуына жасалған есеп берулердің шынайлығының толық
бейнесін береді. Нәтижелерге сенімді болуы үшін аудитордың өзі түгендеудің
жүзеге асу барысына бақылау жасауы керек, ол ешқандай жағдайда комиссия
мүшелеріне сенімді артпауы керек, ол тек қана шекті жағдайда оны өзінің
ассистенттеріне, стажерларына, түгендеу барысындағы мүмкін болатын
бұзушылықтар жөнінде ақпарат беріп, жүктей алады. Келесі жағдайлар орын
алуы мүмкін, материалдардың кейбір партиясы өндіріске бастапқы құжаттарды
жеткілікті түрде рәсімделуінсіз босатылуы мүмкін, мысалы, материалды
босатуға құқығы бар жауапты орындаушының хаты бойынша, бірақ бастапқы құжат
толтырылмайды және тіркелмейді, осының салдарынан, осы жазбаларда
қабылданды және босатылды деген белгілер, қол таңбалар қойылмайды
немесе материалдар осы кәсіпорында тіркелмеген, яғни қабылданбаған
формадағы бланкілер негізінде босатылады. Кәсіпорынның аудиторы әр амалмен
орнатылған қағидаларға еркін көз қарасқа кедергі жасауы қажет. Бұндай
фактілер жұмыс құжатында тіркелуі керек, және басшылық осындай фактілермен,
басшылыққа есеп беруге стандартты емес құжаттардың үлгісін немесе
жабалардың көшірмесімен қосылған есеп беруі арқылы лезде ақпаратталуы
керек. Одан басқа аудитор бас бухгалтерден жазбаша түрде кәсіпорынның
барлық бөлімшелерін бастапқы құжаттардың қажетті бланкілерімен қамтамасыз
етуін талап етеді.
Жиі бұзушылықтар болып активтердің жасанды жетіспеушілігін жасау
және артықшылықтарды құру табылады, олар негізінен дұрыс жұмыс істемейтін
өлшеуіш құралдарды қолданумен немесе олардың толық жоқ болуымен, сонымен
қатар кәсіпорынның тәжірибелік нәтижелерін бұрмалаушылықпен байланысты
болады. Аудиторлар жиі жағдайда осындай бұзушылықтарға көңіл аудармайды,
бірақ, әсіресе, осы жерде барлық бұзушылықтардың негізі жатады, бұл
өндірістік бөлімшелерге есеп берулерде өндіріске шығындарды нақты
мәліметтер емес, өзінің есептеулері бойынша есептен шығару мүмкіндігін
береді [63. бет. 109].
Аудитор салмақ өлшеуіш құралдардың дұрыс жұмыс істеуін, тексеру
мерзімдері туралы арнайы белгілердің, штамптардың бар болуы және олардың
қызмет ету мерзімі, арнайы журналдарда тіркелуін тексеру [81. бет. 16-20].
Бөлек тексеруден лабораториялық құрал-жабдықтардың дұрыс жұмыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазіргі уақытта халықаралық тәжірибе көрсетіп отырғандай,егер
тексеру сегменттері ретінде шаруашылық операцияларын атқарған кезде пайда
болған шаруашылық операцияларының циклі деп аталатын есептің жеке
обьектілері арасындағы өзара байланысты бөлсе, аудиторлық тексеруді жүргізу
процессі оңтайлы болады. Іс әрекеттің әр түрлі салаларындағы сан мен
бірізділік бірдей болмағанымен, экономиканың нақты секторындағы көптеген
компаниялар үшін неғұрлым маңыздылары мыналар:
1. Сатып алу циклі (алу мен дайындау), кредиторлық борыштың пайда
болуына әкелетін тауарлы материалдық құндылықтарды дайындау мен
айналымнан тыс активтерді жасау мен алу жөніндегі шаруашылық
операцияларды біріктіреді.
2. Өндіріс цикліне еңбек құралдарын (материалдық емес активтер мен
негізгі құралдар ), еңбек керек жарақтарын (тауарлы материалдық
қорларды) және өнімді дайындау мен шығару үшін еңбектің өзін
(өндірістік –шаруашылық жұмыстарын орындау мен оларға төлеу)
өндірістік тұтыну бойынша шаруашылық операциялар кіреді.
3. Өткізу мен табыс табу циклінде дайын өнімді өткіззуге, дебиторлық
борыштың пайда болуы мен қаржылық қорытындылырды жасаумен
байланысты операциялар бар.
4. Қаржылық инвестициялық цикл прощцестер мен операциялардың
активтерді алу, іс-әрекеттің әртүрлі салалары мен инвестициялау,
бағалы қағаздарға немесе басқа кәсіпорындарға салу, дивиденд пен
пайыз алу жөніндегі сан алуандық сипатта лады.
5. Төлеу цикліне қолма-қол және қолма-қол емес ақша қозғалысына,
дебиторлық және кредиторлық борышты ақшалай төлеу жолымен де,
өзара талаптарды есепке алу немесе бартерлік операциялар арқылы да
өтеуге байланысты шаруашылық операциялары жатады.
Сатып алу циклі шығыстардың ең ірі циклінің іс барысында мүлік
шығарылатын немесе алынатын, ақша мен капитал жиналатын мәліметтердің
барлығының бөлігі болып табылатындықтан, оларды орындау
міндеттемелерде туындайды, онда алғашында сатып алу , иелікке алу
және жұмсау циклінің аудиті негізгі мақсаттарына жету деңгейін анықтау
үшін іріктемелі тексерулер жүргізеді.
Сатып алу, иелікке алу және жұмсау циклінің аудиті бар болыу мен
көріну, құқықтар мен міндеттемелер, бағалау немесе бөлу, ұсыну мен
ашып көрсету сияқты қаржылық есептің сапасын айқындау принциптері мен
белгілеріне сәйкес бейімделіп жүргізілуі қажет.
Нарықтық қатынастар жағдайында әрекет етуші әрбір шаруашылық
субьектісі үшін сатып алу кезеңінің ішкі бақылау жүйесін
ұйымдастырудың маңызы өте үлкен, ол тауарлы материалдық құндылықтар
мен айналымнан тыс активтердің негізделген мақсаттарға жұмсалуын
қамтамасыз етеді.
1.1. Сатып алу процессіндегі ішкі аудиттің әдістемесі.
Қызметтің жабдықтаушы-дайындық процесстері өндірістің бірінші
бөлінісін көрсетеді. Олардың жағдайына кәсіпорынның өндірістік, қаржылық,
жөнелту және ұйымдастырышылық қызметі тәуелді болады. Тауарлы-материалдық
қорлар (ТМҚ), қандай да бір басқа активтермен салыстырғанда шаруашылық
қызметтің сипаттамасына (мінезіне) көп әсер етеді. ТМҚ-дың есебі кезіндегі
елеулі бұрмалаушылықтар ағымдағы активтерді, сатулардың өзіндік құнын,
жиынтық және таза пайданы бейнелеу кезіндегі қателерге алып келеді.
Қорлардың шамадан тыс құрылуы айналымдағы ақшалай ресурстардың ұлғаюына
және олардың айналымдылығының бәсендеуіне алып келеді, айналым құралдарына
табысты салуды қысқартады, мүлікке салықты жоғарлатады.
Бұл сатыдағы аудиттің басты мақсаты – ұйымды жабдықтау
процессінің ішкі бақылау құрылымының әлсіз және күшті жақтарын анықтау
болып табылады. Осыған қол жеткізу үшін аудиторлар жалпы процедураларымен,
негізгі құжаттармен және сатып алу және жұмсау циклінің бақылау әдістерімен
танысуы қажет.
Сатып алу және жұмсау жүйесінің әрекеттілігін және сенімділігін
бағалауы үш сатыда жүргізіледі: жалпы танысу, жүйенің сенімділігін алғашқы
бағалау, жүйенің бағалануының сенімділігін дәлелдеу. Осы сатыларға
негізделе отырып, аудитор жүйенің тимділігін жалпы орнатады.
Сатып алу және жұмсаудың бақылау процессінің тиімділігін бағалау
барысында аудитор есеп берудің ақиқаттылығын абсолютті нақтылықпен
орнатпауы міндетті емес, бірақ оның нақтылығын барлық елеулі қатынастарда
орнатуы қажет. Бұл үшін елеуліктің деңгейі орнатылады, ол дегеніміз
бухгалтерлік есеп берудің қателерінің шекті мәні, одан бастап осы есеп
беруді квалификациялданған қолданушы мүмкін болудың үлкен дәрежесімен оның
негізінде дұрыс тұжырымдарды жасай және дұрыс экономикалық шешімдерді
қабылдай алмайды. Аудитор кәсіби тәжірибеге, есеп берудің алдын ала
талдауына және сандық және сапалық көз қарастан өткен тексерулерге
негізделе отырып, елеуліктің шекті деңгейін таңдауы міндетті. Бұл кезде,
қателердің және өткізулердің шекті көлемінің шекарасы неғұрлым төмен
болса, соғңрлым аудиторға тесттілеу үшін неғұрлым кең ақпараттық база
керек. Осындай шекараларды анықтау кезінде аудитор өз бетінше ұйымдағы
жабдықтау жүйесіне индивидуальды (жеке) көз қарасты жүзеге асырады,
критерийлерді (өлшемдерді) таңдайды және оларды тексерудің жоспарында және
бағдарламасында бекітеді. Нақты біер тексеруге арналған елеуліктің
деңгейінің бірығай көрсеткішіне, және, сонымен қатар, елеуліктің мәндерінің
жиынтығына да жол беріледі, олардың әр қайсысы бухгалтерлік есептің
шоттарының, баланс баптарының, сеп берудің көрсеткішітерінің топтарын
бағалау үшін арналады.
Сатып алу және жұмсаудың циклі үшін материалдық деңгейі ретінде
оған енгізілген шоттарды таңдайды, мысалы, дебиторларды және кредиторларды,
тауарлы-материалдық құндылықтардың қорлары. Соның ішінде, аудитор
материалдар бойынша кіріс құжаттарының репрезинтативтік таңдамасын таңдайды
және ондағы ақпаратты бейнеленуінің толықтылық дәрежесін анықтайды.
Жабдықтау циклі үшін елеуліктің деңгейі аудитормен жоспарлау сатысында,
нақты аудиторлық процедураларды жүргізу барысында және аудиттің аяқталу
сатысында көңілге алынады. Материалдықты бағалау кезінде келесі мақсаттар
көзделеді: қаржылық есеп беруде бұрмалаушылықтардың мүмкін болатын
деңгейінанықтау; алдағы болатын аудиттің көлемін және анықталған
бұрмалаушылықтардың салдарын бағалау. Материалдықтың деңгейінен артатын
қателерді анықталуы аудитордың ерекше көңілін талап етеді.
Кәсіпорынның аудиторы тексеруді активтердің түрі бойынша ғана
емес, сонымен қатар олардың қалыптасу көздері бойынша да жүргізуі керек,
себебі, циклдың әр жағдайы үшін көздерге байланысты тексерудің өзінің
әдістемесі құрылады, тексерілуге тиісті құжаттардың және мүмкін болатын
типтік (әдеттегі) бұзушылықтардың тізімдері жасалады.
34 кесте – Объектілердің және оларды сатып алу көздерінің тізімі.
Объектілердің тізімі Сатып алу көздері
Сатып алу циклі: Сатып алудың негізгі бағыттары
(көздері):
-негізгі құралдарды; 1. Жарғлық капиталға өзінің
салымдары есебінен құралтайшылармен
салу:
Сатып алынған;
Қолма-қол ақша үшін;
Несиеге;
- материалды емес активтер; Кейінгі төлемдерге;
Ақысыз.
2. Жабдықтаушылар және мердігерлер.
3. Есеп беруші тұлғалар.
4. Мемлекеттік органдардан
қайтарымсыз субсидиялар.
5. Қайырымдылық, демеушілік
түсімдер.
- тауарлы-материалдық қорлар. 6. Қоймаға тауарлы-материалдық
құндылықтардың түсуінің келесідей
мүмкіндіктері де бар: негізгі
құралдардың объектілерін жоюдан,
қоймрға ТМҚ мүмкін болатын баға
бойынша кіріске алу.
7. Жөнделмейтін ақауды анықтаған
жағдайда қоймаға ақауланған өнімнің
кейбір бөлшектері қабылданады.
8. Жалға алынған негізгі құралдарды
сатып алу тәртібі бойынша.
9. Өзінің кәсіпорында жасалған және
есепте кіріске алынған негізгі
құралдар.
10. Біріккен қызмет туралы
келісім-шарты бойынша мүлікті
(негізгі құралдар) қайтыру.
Сатып алу және жұмсаудың циклінің аудитінің бағдарламасының
жоспары оған тиісті елеуліктің және аудиторлық тәуекелділіктің деңгейін
есепке алуы керек, сонымен қатар, талдамалық процедуралардың көмегімен
анықталған аудит үшін мағызды аймақтарды есепке алуы тиісті. Аудиттің жалпы
жоспарына тексеру үшін сатып алу және жұмсаудың цикліне кіретін
бухгалтерлік есептің шоттары бойынша айналымдары және сальдосы мақсаттылы
түрде енуі қажет. Жалпы жоспарда аудитор аудитті жүргізудің, жұмыс
құжаттарды дайындаудың мерзімдерін және графиктерін, сонымен қатар,
тәуекелділікті бағалауын, ішкі бақылау жүйесінің сенімділігінің бағасын,
алдын-ала талдаудың нәтижелерінің негізінде аудитті жүзеге асырудың әдісін
қарастыруы қажет.
Бұдан басқа, жоспарда аудиторлық топты қалыптастыруды және
аудиторларды олардың кәсіби қасиеттеріне сай бөлуді; команданың барлық
мүшелерін олардың міндеттер туралы ақпарат беруді; басшымен топтың
жоспарды орындауын, жұмыстың сапасына және бригаданың мүшелерімен аудиттің
нәтижелерін тиісті рәсімделуіне бақылауды; аудиторлық процедураларды
практикалық өткізумен байланысты әдістемелік сұрақтарды аудиторлық топтың
басшысымен түсіндірілуін қарастыруды ұсынуға болады.
Сатып алу және жұмсаудың циклін тексеру жоспарын жасаудан кейін
аудиттің бағадарламасы жасалады – оны жүзеге асыруға қажетті аудиторлық
процедуралардың тізімі. Басқаша айтқанда, аудитті бағадарламасы аудиттің
жоспарын және тапсырмаларын орындаудың құралы болып табылады. Аудиторлық
бағдарламаны жасаудың екі бағытын бөліп көрсетуге болады. Біріншіден, ол
өзімен бақылау құралдарын тесттілеу бағдарламасын кқрсетеді, яғни ішкі
бақылаудың және есептің жүйесінің кемшіліктері және функционалдануы туралы
ақпаратты жинау үшін арналған іс-әрекеттердің жиынтығы ретінде түсінуге
болады. Екіншіден, мәні бойынша аудиторлық процедуралардың бағдарламасын,
оның құрамына жабдықтаушы-дайындаушы қызметтің циклінің шоттары бойынша
айналымдарды және қалдықтарды бухгалтерлік есепте бейнелеудің дұрыстығын
бөлшекті тексерілуі кіреді.
Қойылған мақсаттарға сай аудит келесі мәселелерді шешеді:
- материалды құндылықтардың есебін ұйымдастыру
бөлімінде кәсіпорынның есеп саясатымен танысу және
оның нормативті құжаттармен және заңдылықпен сай
болуын тексеру;
- материалдардың дайындалуы, түсуі және босатылуы
бойынша операциялардың бухгалтерлік есебінің және
құжаттық рәсімделуінің тәртібін орындауын, және
оның әркеттегі нормативті актілерге сай болуын
тексеруі қажет;
- материалдық құндылықтардың қорларының
нормативтерінің орындалуын және олардың сақталу
орындарында және қозғалысының барлық сатыларында
сақталуына бақылауның бар болуын орнатады;
- материалдардың өндірісте орнатылған нормаларға
(ішкі шаруашылық және мемлекеттік) сай жұмсалуын
және дұрыс бағалануының анықтайды;
- жетіспеушілікке және жоғалтуларға есепке
жатқызылғандарды өткізу үшін өндірістік емес
мақсаттарға материалдарды босату бойынша
операцияларды бейнелеудің негізділігін бақылайды;
- бухгалтерлік есептің шоттарында және аналитикалық
есепте материалдық құндылықтардың дұрыс
бейнеленеуін орнатады, материалдық қорларды басқару
үшін ақпаратты қолданады;
- материалдық құндылықтарды құрумен және сақтаумен
байланысты шығындардың құрамын және негізділігін
талдайды.
Аудиттің алдына қойылған мәселелерге және есеп саясаттан бас
тарту және алаяқтық, материалдық құндылықтардың кірісі және шығысы бойынша
құжаттардың дұрыс емес рәсімделуін, материалдармен операциялары бойынша
салық салудың ережелерін орындамау, бухгалтерияда және қоймада материалдық
құндылықтардың қозғаласы бойынша мәліметтерді кезеңді емес салыстыру сияқты
және басқа да мүмкін болатын әдеттегі қателерге бағыт ала отырып, аудитор
бағдарламаларды жасайды. Оны дайындау барысында, материалдық қорлардың
есебіне тиісті базалық нормативті және заңдылық құжаттарды; тексерілетін
экономикалық субъектінің персоналынан алынған түсіндірмелері және
дәлелдемелері; материалдық қоймаларды және жабдықтаушы-дайындаушы
қызметтерді қарап –шығудың нәтижелерін, тартылған мамандармен әңгімелердің
және кеңестердің нәтижелерін; алдын-ала жүргізілген талдамалық
процедуралардың нәтижелерін (тұжырымдарын) қолдануы керек. (қосымша )
Материалдардың бухгалтерлік есебінің жүйесінің сапасы және
сенімділігі туралы ойды (пікірді) білдіру үшін сапалы аудиторлық
дәлелдемелердің жеткілікті санын жинауды қамтамасыз ететін, ақпараттың
көздерін дұрыс таңдалуын жүзеге асыру бағдарламаны жасау кезінде ерекше
мәнге ие болады. Бұл кезде, аудиторлық дәлелдемелерді жинауға кеткен
шығындары және алынған ақпараттың пайдалылығы арасындағы рациональді
қатынасын орындау қажет. Материалдарды тексеру кезінде аудиторлық
дәлелдемелерді алудың көздері болып бастапқы құжаттар табылады: Ұйымның
есеп саясаты туралы бұйрық, тауарлы-материалдық құндылықтардың жабдықталуы
туралы келісім-шарттары, берілген сенім-хаттарды есепке алу журналы; кіріс
ордерлері; материалдарды қабылдау актілері; қойма есебінің карточколары
және айналым (сальдолық) ведомостері; шектеулі-алу карталары; тауарлы-
транспорттық наклоднойлары; талап-наклоднойлары; шот-фактуралар;
материалдарды сыртқа босату наклоднойлары; материалдардың жұмсалуының және
жетіспеушіліктердің есептен шығару актілері; салыстыру ведомостілері; сатып
алу актілері; құжаттарды қабылдау-тапсыру реестрі және т.б.
Солармен қатар, синтетикалық және аналитикалық есептің
регистрілері қолданылады: Бас кітап, журнал ордерлер (20 бөлімшенің
шоттарының дебеті бойынша №6, 20 бөлімшенің шоттарының кредиті бойынша
№10), қоймадағы материалдардың есебінің ведомосі, материалдардың шығыны
бойынша салыстыру ведомостілері, аяқталмаған өндірістің ведомосі.
Аудиттің барысында жүзеге асырылған жұмыстың негізгі аспектілері
құжатталады, сондықтан бағдарламаға аудиторлық есеп беруді жасау кезінде
мәні бар, аудитордың жұмыс құжаттарын анықтау мақсаттылы болып табылады.
Сонымен қатар, аудиторлық процедуралардың түрін, негізгі бағыттарын және
қателерді және жетіспеушіліктерді анықтау әдістерін қарастыру қажет.
Бағдарламаға негізделе отырып, аудитор материалдардың есебін
ұйымдастыру және есептің жүйесінің сенімділігі бөлімінде кәсіпорынның есеп
саясатымен танысады.
Аудитті жүзеге асыру практикасы келесіні куәландырады, негізгі
құралдарды қолданудың тиімділігін көрсеткіштері әртүрлі себептерге
байланысты аз қолданады. Елеулі инфляцияның жағдайларында (ашық, жабық)
бірнеше жылдар үшін негізгі құралдарды қолданудың тиімділігін сипаттайтын
көрсеткіштерін салыстыру мүмкін емес, себебі инфляцияның әсер ету деңгейін
нақты анықтау мүмкін емес. Басқа себебі – басшылықтың ұжымға және басқа да
қолданушыларға бұл көрсеткіштің ақиқи мәнін ашу ынтасының жоқтығы, бірақ
сонымен қатар, көптеген басшылар негңзгң құралдарды қолданудың деңгейін
жоғарлату бойынша жұмыстардың қажеттілігін және мәнін түсінеді. Кез келген
жағдайда кәсіпорынның аудиторы негізгі құралдарды қолданудың тиімділігінің
нақты бейнесін тиянақты анықтуы міндетті.
Негізгі құралдарды қолданудың жағдайының осындай көрсеткіштері
болып келесі коэффициенттер табылады: тозудың, жарамдылық, жаңару, моральды
тозу, қор қайтарымдылық, аусымдық, қор қарулану.
Сақталу көрсеткіші жүйелік бухгалтерлік есепте жарлпылау және
объект бойынша бейнелеумен қамтамасыз етіледі, онда әр объекттің техникалық
және экономикалық сипаттамасы, оның орналасу орны, бастапқы құны, қайта
бағалау бойынша мәліметтері, және де негізгі құралдардың объектілерінің
сақталуына және жағдайына жауапты тұлғалар көрсетіледі. Нақты жағдайы және
бар болуы кәсіпорынның аудиторының өзімен түгендеуді жүргізі жолымен немесе
аз уақыт шамасында жасалған филиалдарда, кәсіпорынның бһлімшелерінде
жүргізілген түгендеудің материалдарын қолдану арқылы, егер кәсіпорынның
аудиторы бұл материалдарға сенімді болса, орнатылады. Соның ішінде, аудитор
негізгі құралдардың объектілерінің нақты бір қызметкерге бұйрықпен немесе
өкіммен бекітілуін, негізгі құралдардың есеп карточкаларын сақтау жағдайын
тексереді.
Тексерудің келесі сатысы болып негізгі құралдарды жабдықтаушыдан
қабылдап алу табылады.
Практикада құрылтайшылық салым ретінде негізгі құралдарды (НҚ),
материалды емес активтерді (МЕА) және тауарлы-материалдық құндылықтарды
(ТМҚ) салады, бірақ бұл шаруашылық операцияларды инвестиция және капиталды
қалыптастыру циклда есепке алу жағдайлары кездеседі. Сонымен қатар, оларды
НҚ, МЕА, ТМҚ қалыптастырудың бір бағыты ретінде сатып алу циклында да
есепке алуға болады. Бұл кезде әр қатысушының құрылтайшылық салымының
соммасына ерекше көңіл бөлу керек, одан кейін НҚ, МЕА, ТМҚ қабылдаумен
байланысты операциялардың заңдылығын тексереді, сонымен қатар, сәйкес
лицензиялары бар өкілетті органдармен олардың дұрыс бағалануын тексереді.
Бұдан басқа, кәсіпорынның профиліне қабылданған активтер сай келетіндігін
анықта керек. Одан кейін, бухгалтерлік есептің шоттпарында кіріс бойынша
жазбалардың дұрыстығы, бастапқы және жинақтаушы құжаттарда бейнеленуін,
және егер ол ТМҚ болса, онда қандай қоймалық есеп бойынша рәсімделгендігін
тексеріледі.
Бастапқы есептік құжаттардағы анықталған бұзушылықтар
аудитордың жұмыс құжатына жазылады, ал күдік тұғызатын құжаттарға
ксерокөшірмелер жасалады.
Материалдық құндылықтардың түсуі, еңбек ақы бойынша
қызметкерлермен алынған аванстарға, төленуге тиісті вексельдер бойынша
жабдықтаушылардың алдыңдағы, бюджет алдыңдағы кәсіпорынның қысқа мерзімді
міндеттемелер және т.б. міндеттемелерінің соммасын көрсететін, кредиторлық
қарыздың талдауымен тіғыз байланыста болады. Оның көлемі, сапалық құрамы
және қозғалысы төлем тәртібінің жағдайын сипаттайды, ал өз кезегінде
кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығының дәрежесі туралы
куәландырады. Кредиторлық қарыздың қозғалысы аудитормен баланстың
мәліметтері бойынша зерттеледі. Бұл кезде келесіні есепке алу қажет,
кредиторлық қарыздың көлемінің өнімге сұраныстың түсуінің кезінде ұлғаюы
қаржылық қиыншылықтары туралы айтады.
Кредиторлық қарыздың сипатын талдауын тереңдету мақсатында
аудитор негізсіз кредиторлық қарызды анықтауы қажет және оның динамикасын
талдауы қажет. Негізсіз кредиторлық қарыздарға мерзімі өтіп кеткен және
фактураланбаған жабдықтар бойынша кредиторлық қарыздар жатады, соңғы
жағдайда жүктер кәсіпорынға есептік құжаттарсыз келіп түседі. Мерзімі өтіп
кеткен кредиторлық қарыздың көлемін анықтау үшін жабдыөтаушылармен есеп
айрысуды есепке алатын ведомостін мәліметтері бойынша есеп беру кезеңінің
соңында міндеттемелердің қалдығын құрылу мерзімі бойынша қарастыруы керек:
төлеу мерзімі келмеген; 1 айға дейн; 1 айдан 3 айға дейін; 3 айдан 6 айға
дейін; 6 айдан 12 айға дейін; 12 айдан жоғары. Өтеу мерзімі З ай және одан
жоғары мерзімге тең қарыздардың өзгеруіне үлкен көңіл бөлу керек.
Аудиторлар жиі жағдайда сұрақтамаларды жасау жолымен
кәсіпорынның қызметкерлерін жазбаша немесе ауызша сұрауына жүгінеді
(тесттілейді), сұрақтамаларда жауаптарға (ия, жоқ, қолданбайды)
арналған тізбек және тексерушінің ескертулеріне арналған тізбек болады.
Есеп айырысуды есепке алу жүйесінде жетіспеушіліктерді және тексерудің
бағыттарын анықтауға мүмкіндік береді.
Аудитор талдаудың нәтижелерін жабдықтаушылармен және
мердігерлермен есеп айырысуды тексеру барысында аудиторлық процедуралардың
жинағын анықтау үшін және бағдарламаны жасау (құрастыру) үшін қолданады.
Кредиторлық қарызбен тығыз байланыста дебиторлық қарызда
тексеріледі. Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың аудит бағдарламасы
тексерілетін кәсіпорынның қызметінің масштабтарына, аудиттің мақсаттарына
және міндеттеріне тәуелді және басқа да факторларға байланысты түзетіле
алынады.
Негізгі құралдарды сатып алу және жұмсау циклінің ағыны ауқымды,
сондықтан аудитор негізгі шаруашылық операцияларды есепке алудың дұрыстығын
анықтауға мақсаттылы түрде көңілін шоғырландыруы қажет: негізгі құралдардың
бар болуына және сақталуына бақылауды қамтамасыз ету; негізгі құралдарға
заттарды жатқызылуының, олардың жіктелуі бойынша топталуының негізділігін;
есепте негізгі құралдарды бағалаудың нақтылығын; негізгі құралдардың түсуі
және есептен шығуы бойынша операциялардың есепте дұрыс бейнеленуін және
рәсімделуін; негізгі құралдардың тозуын және жөнделуін есептелуінің және
есепте көрсетілуінің негізділігін; негізгі құралдардың қолдануының
дұрыстығын және тиімділігін; негңзгі құралдарға салық салудың дұрыстығын.
Аталып кеткен бағыттардан аудиторлық тексеру үш сатыдан өтуі
керек: мәселені орнату, мәліметтерді жинау және алынған ақпаратты бағалау.
Бұл кезде, сонмен қатар, негізгі құралдардың есеп регистірлерінің жүйесін,
қаржылық есеп берудің ақпаратына әсер ете алатын, мүмкін болатын қателерді
және бұрмалаушылықтарды (неточности - анықсыздықтарды) есепке ала отырып,
қарастыруы қажет.
Шығыс Кіріс Негізгі құралдардың
Техникалық құжаттамасы Шот-фактура, қозғалу ведомосі (шығыс)
қосылған негңзгң наклодной, чек,
құралдарды жою жобасы аванстық есеп
беру
Негізгі құралдардың
қозғалу ведомосі (кіріс)
Негізгі құралдардың
амортизация ведомосі
Жою актісіне сай Кіріс актісі
анықтама
Ай ішіндегі негізгі құралдардың кірісі және Негізгі құралдардың бар
шығысы бойынша анықтама болу ведемосі
№12 журнал ордерге бухгалтерлік анықтама
№12 журнал- ордер
Бас кітап Баланс
1- сурет негізгі құралдарды есепке алу бойынша құжат айналымын тексеру.
Негізгі құралдардың ішкі бақылауының тиімділігін туралы көрініс
алу үшін және бақылаудың бағыттарын есепке ала отырып аудитормен сұрақтама
жасалынады. (1 кесте).
Тесттілеудің процесінде анықталған бақылаудың әлсіз жақтары
аудитормен мәліметтерді жинаудың тиімді процедураларын таңдау үшін
бағаланады. Процедуралар негізгі құралдардың негізгі принциптерін дәлелдеуі
керек немесе оны керу шығаруы керек. негізгі құралдарды тексеру
процедуралары аудитормен мүмкін болатын бұзушылықтардың белгілерін есепке
алуына байланысты тереңдетіледі және бөлшектенеді.
1 кесте – негізгі құралдардың ішкі бақылау жағдайының сұрақтамасы
Сұрақ Жауап
1 2
Шарттары
Бастапқы есептік құжаттамасының унификациялданған Жоқ
ведомос аралық формалары рәсімделеді ме?
Материалды жауапты тұлғалар бойынша негізгі Ия
құралдардың картотекасы жүргіледі ме және олармен
материалдық жауапкершілік туралы келісім-шарттар
жасалды ма?
Негізгі құралдардың есебі бойынша нормативтік Ия, бірақ жеткілікті
әрекеттегі құжаттармен бухгалтерия қамтамасыз емес
етілген бе?
Негізгі құралдардың есебінің әдістемесін Ия
анықтайтын, есеп саясаты бойынша бұйрық бар ма?
Шынайлық
Негізгі құралдардың түгенделуі және зерттелуі Ия, жылына бір рет
кезеңді түрде жүргізіледі ме?
Негізгі құралдардың қайда орналасқандғы есепте Ия, жалдан басқасы
бейнеленеді ме? (қоймада, пайдалануда, жөндеуде,
жалда және т.б.)
Толықтылық
Негізгі құралдардың бастапқы құны дұрыс Ия, бірақ әрқашан емес
анықталынады ма және дұрыс бағаланады ма?
Заттар негізгі құралдарға негізделген түрде Ия
жатқызылады ма?
Негізгі құралдарды қалпына келтіру құны дұрыс Жоқ
орнатылады ма?
Негізгі құралдардың құнын бағалау хаттамалары, Ия, бірақ барлық
қабылдау тапсыру актілері, сату-сатып алу объектілерге емес
келісім-шарттары бар ма?
Рұқсат
11. Жауапты тұлғалармен негізгі құралдарды жалға Жоқ
беру келісім-шарттары және шоттары бекітіледі ме?
12. Негізгі құралдарды сатып алу және жөндеу Ия
жобалары – сметалары бекітіледі ме?
13. Ұйымның басшылығы негізгі құралдарды Ия, бірақ әрқашан емес
қабылдау-тапсыру актілеріне, жою актілеріне,
сату-сатып-алу келісім шарттарына қолтаңбасын
қояды ма?
Нақтылық Ия, бірақ әрқашан емес
14. Орнатылған нормаға және қызмет ету мерзіміне
сай негізгі құралдардың амортизациясы дұрыс Жоқ
есептелінеді ме?
15. Жөндеу қоры негіді түрде анықталады ма?
(негізгі құралдарды жөндеу резерві) Жоқ
Жіктелуі
16. Негізгі құралдармен жасалатын операциялардың
есебі бойынша шоттардың жұмыс жоспары бар ма? Ия
Бухгалтерлік есеп
17. Аналитикалық есептің мәліметтері
журнал-ордердің және Бас кітаптың мәліметтерімен
салыстырылады ма және олар теңбе-тең бе? Ия, бірақ әрқашан емес
Кезеңділігі
18. Негізгі құралдар есепте уақыттылы кіріске Ия
алынады ма және бейнеленеді ме?
19. Орнатылған мерзімде негізгі құралдардың тозуы
және жөндеуі есептелінеді және бейнеленеді ме?
Қосымшадан көрініп тұрғандай, шаруашылық операцияларды тексеру
әдісетемесі олардың жүзеге асырылу циклы бойынша жүргізіледі, бұл кезде
негізгі құралдарды және басқа да активтерді сатып алу циклы бойынша
операцияларды нақты бөлу қиын. Бұл жағдай аудиттің бірнеше объектілерін,
олар бір құжатта біріктірілген кезде кешенді тексеруді жүзеге асырудың
мақсаттылы болуы туралы пікірімізді (ойымызды) дәлелдейді. Бұны А
қосымшасынан көруге болады, бұл жерде аудит циклдарын негізгі құралдардың
есебінің бағыттары бойынша жүргізу ұсынылады, ал №12 журнал-ордердің
мәліметтері сатып алу, өндіріс және өткізу циклдарын тексерудің ақпарат
көздері болып табылады. Басқа мысал, активтерді қайта бағалау материалдары
біртұтас құжатты көрсеткен кезде, ол барлық циклдарды жаңа нәтижелерді
жазудың негізі болып қызмет етеді. Бұндай олперациялар арнайы түрде
қосымшада жұлдызшамамен белгіленген. Осылай, Кәсіпорынның ішкі аудитінің
объектілерін тексерудің кешенді әдістемесі деп бір ақпараттық көздердің
негізінде кәсіпорынның аудит объектілері бойынша шаруашылық операциялардың
бірнеше циклдарында паралельді тексерулерді бір уақытта жүзеге асыруды
айтады [102. бет 153].
Кешенді тексерілуге жататын шаруашылық операцияларды бөлу
ынтасын ішкі аудиттің объектілерін олардың жүзеге асырылуының нақты
циклдары бойынша тексерудің әдістемесінің мәтіндік бөлімін нақты
орналастыруды қиындатады.
2.Сатып алу циклінің басқа циклдармен байланысы.
Инвестициялаудың аудитінің мақсаты жаңа технологияны, алдыңғы
қатарлы техниканы, ноу-хауды енгізудің тиімділігін, қызметтердің сапасын
жоғарлату деңгейін, импортты алмастыру дамытудың деңгейін, шикізаттық
базаны кешенді қолданудың жағдайын, маркетингтің, менеджменттің, жаңа
жұмыстарын жасауды зерттеудің, жергілікті кадрларды оқытудың жаңа қазіргі
замаңғы әдістерің қолдану деңгейін бағалауды және т.б. жүзеге асыру болып
табылады.
Аудитор құрылтайшы құрылған лық құжаттар бойынша шетелдік
мемлекеттермен (кәсіпкерлермен) бірігіп Қазақстан Республикасының
территориясында шетелдік кәсіпорындардың заңдылығын тексереді, себебі
олармен салынатын соммалар шетелдік заңды және жеке тұлғалардың
инвестициялары болып табылады [74. бет 67-73].
Еншілес, тәуелді және бірігіп бақыланатын шаруашылық
серіктестіктерге инвестициялардың аудиті.
Құрылтайшылық құжаттар бойынша аудитор кәсіпорынның
инветициясына қатысуының және басқаруына қатысу құқығының, сонымен қатар
инвестицияланатын объектінің қаржылық саясатын анықтауға қатысуның
пайызының сәйкестігін тексереді. Бұл үшін ол құрылтайшылық құжаттармен
қатар келесі шоттар бойынша құралдардың соммасын тексереді:
141- еншілес серіктестіктердің инвестициялары;
142-тәуелді серіктестіктердің инвестициялары;
143-бірлесіп бақыланатын заіды тұлғалардың инвестициялары;
144-басқа да инвестициялар - олардың үлестік қатысуының
құжаттарға сай болуы.
Аудитор инвестициялардың есебінің жағдайының 14 Тәуелді
серіктестіктерге инвестициялардың есебі - БЕС-ның талаптарына сәйкестігін
тексереді, ұсынылған әдістердің біреуінің қолданудың дұрыстығын тексереді:
үлестік қатысу әдісін немесе инвестицияны есепке алудағы құн әдісін.
Келесіні есепке ала отыру қажет, инвестицияның тексерілуін жүзеге асыру
барысында есептің ережелері оларды сатып алу, тарту, ұлғайту және азайту
көздеріне тәуелді болады. Бұндай көздер болып келесілер табылады: ссудалық
капиталдың нарығында құралдарын тарту, меншікті табыстың бір бөлігін,
жаңдан жасалған таза табыстың бөлігін мобилизациялау, негізгі құралдарды
жаңартуға амортизациялық аударымдар.
Аудитор кәсіпорында инвестициялардың бар болуын анықтайды,
кейіннен олардың түрін орнатады: инвестициялар қаржылық және нақты болып
бөлінеді. Қаржылық инвестициялар құнды қағаздар бойынша, ал нақтылары –
натуралды-мүліктік (негізгі құралдар, МЕА, ТМҚ) түрлері бойынша
тексеріледі. Бұл кезде нақты инвестициялардың активті бөлігінің үлес
салмағына, ал қаржылық инвестиция бойынша салым мерзіміне көңіл бөлу керек.
Тексерудің келесі сатысы болып инвестицияларды сатып алудың
дұрыстығын тексеру болып табылады: олар қалай есепке алынды, олардың сатып
алу құны қандай, оны сатып алумен байланысты шығындарды оған қалай қосылды,
яғни банктік қызметтер және брокерлік сый ақылар. Соның ішінде есепте сатып
алынған қаржылық инвестициялардың құны бойынша дұрыс бейнеленуі
тексеріледі, яғни сатып алушы-кәсіпорынмен сатушыға төленген пайыздар дұрыс
есептен шығарылды ма.
Сонымен қатар, құнды қағаздар түрінде инветицияларға ие болу
кезеңінде туындайтын, сатып алу құны және өтеу құны арасындағы айырмашылық
соммасы, амортизацияны есептеудің дұрыстығы тексеріледі (сатып алу бойынша
шығындар, премия, брокерлік жеңілдік).
Бухгалтерлік баланста қысқа мерзімді инвестицияларды тексеру
кезінде ағымдағы құнның және құн баптары бойынша олардың қолдануының
дұрыстығына көңіл бөлу керек. Олар инвестицияның түрі бойынша қиындысында
немесе әр инвестиция бойынша бөлек ең төмен бағада көрсетілуі керек
(кәсіпорынның балансында бейнелеу кезңнде).
Кейіннен, қысқа мерзімді инвестициялардың ағымдағы құнның
өзгеруіне байланысты алынған зиянды немесе табысты танудың дұрыстығын
тексеру керек (олар туындаған есеп беру кезеңінде танылуы тиісті).
Сонымен қатар, кәсіпорынның балансында есеп беру кезеңіндегі
сатып алу құны бойынша ұзақ мерзімді инвестициялардың дұрыс бейнеленуі
тексеріледі, ал егер қайта бағалау жүзеге асырылса, онда қайта бағалауды
есепке алу құны бойынша немесе инвестиция портфелінің негізінде сатып алу
және ағымдағы құнына ең төмеңгі бағасы бойынша қолданудың дұрыстығын
анықтайды. Ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялардың қосымша немесе қайта
бағалаудың меншікті капиталдың ұлғаюы және азаюы көлеміне әсер ететіндігін
есепке ала отырып, тексеру барысында кезеңділік бойынша және қаржылық
инвестициялардың түрлері бойынша жеке қайта бағалауды жүзеге асырудың
дұрыстылығына көңіл бөлу керек.
Қосымша бағалауды дұрыс жүзеге асырылуын тексеру барысында
меншікті капиталдың ұлғаюы соммалары сәйкестендіріледі. Инвестицияның құнын
төмендету кезінде осы инвестицияның төмендетудің қосымша бағалану соммасын
қолданудың дұрыс болуының тексеру керек, бұл инвестицияның жоқ болуы
кезінде оның құны зиянға жатқызылады. Инвестицияның баланстық құнының
төмендетілуі, тәуекелділіктің әр түрлерін және инвестицияланатын
кәсіпорындағы инвестордың үлесін есепке ала отырып, тексеріледі. Қаржылық
инвестициялардың шығуы кезіндегі брокерлік шығындарды (брокерлік, дилерлік
қызметтер) қоспағанда баланстық құнның және сатудан алынған табыстың
арасындағы айырмашылықты есептеудің дұрыстығын тексерілуі тиісті. Бұл кезде
келесі жағдайды есепке алмай кетпей болмайды, егер нақты бір инвестиция
бұрын қайта бағаланса немесе ағымдағы құн бойынша бағаланса, онда қосымша
бағалау соммасы қабылданған есеп саясатына сай табысқа немесе бөлінбеген
табысқа жатқызылады.
Аудитор ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияларды қысқа мерзімді
категориясына немесе, керісінше, қысқа мерзімді категориясынан ұзақ
мерзімдіге ауыстыруға ерекше көңілді бөлуі керек, соның ішінде,
категориядан категорияға ауыстыру процессінің дұрыс болуын тексеруі керек.
Келесі түрдегі инвестициядан түсетін табыстың дұрыс есептелуін
тексеруі қажет:
- процент, роялти, дивиденд, жалгерлік төлемдер,
- қысқа мерзімді инвестицияларды есептен шығарудан болатын қаржылық
нәтижелері,
- қысқа мерзімді инветициялар бойынша өткізілмеген (жүзеге асырырылмаған)
табыстар, зияндар,
- сатып алудың және ағымдағы құнның ең төмен бағасын қолданумен
байланысты инвестицияның құның төмендету,
- ұзақ мерзімді инвестицияның құнын төмендету,
- ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияның құнының орнына келмейтіндей
төмендеуі.
Инвестиция аудитінің бір бағыты болып нақты инвестицияларды,
яғни негізгі капиталға салымдарды тексеру табылады (негізгі құралдар,
материалды қорлар және т.б.). Бұл жерде олардың активті бөлігіне үлкен
көңіл бөлу керек, олар салымдардың тиімділігін жоғары дәрежеде жоғарлатады,
себібі өндірістің материалды игіліктерін тауарларды жасауға қатысады және
т.б. Сонымен қатар, материалды емес активтер түріндегі инвестицияларды
тексеру қажет.
Аудитор қаржылық инвестициясының тәуекелділігіне әсер ететін
факторлар қаншалықты анықталғандығын және зерттелгендігін тексереді, олар
көп жағдайда келесілермен байланысты болады:
▪ квалификациялы емес басшылықпен,
▪ есеиің және аудиттің нашар ұйымдастырылуымен,
▪ валюта бағамының өзгерісімен,
▪ пайыздың ставкалардың өзгерісімен,
▪ қысқа мерзімді несиелерді тартудың қиыншылықтарымен,
▪ төтенше жағдайлардың тәуекелділігімен,
▪ саяси тәуекелділігімен.
Инвестициялаудың объектісін зерттеу кезіндегі мүмкін болатын
техника-экономикалық есептеулердің мысалын келтірейік.
Инвестициялар бойынша болуы тиісті проводкалардың дұрыстығы
тексеріледі. Салымдарды салу жолымен еншілес, тәуелді және бірлесіп
бақыланатын серіктестіктерге инвестициялар жасалды:
Ақша соммасы – Дт 141-144 Кт 441, 451, 431
Дайын өнімнің тауарларына – Дт 141-144 Кт 701, 702
Материалды емес активтер – Дт 141-144 Кт 721
Негізгі құралдар – дт 141-144 Кт 722
▪ дивидендтер инвестицияны ұлғайтуға бағытталды - Дт 141-144 Кт 709
▪ шығындар инвестицияны азайтуға бағытталды – Дт 821 Кт 141-144
▪ қайта бағалау жүзеге асырылды
▪ қосымша бағаланды – Дт 141-144 Кт 542,
▪ бағасы төмендетілді – Дт 541 Кт 141-144
▪ қайта бағалаудан жетіспейтін сомма зиянға жатқызылды – Дт 821, Кт 141-
144 және т.б.
Қаржылық инвестициялар 401-акция, 402-облигация, 403-басқа да
қаржылық инвестициялар шоттары бойынша тексеріледі.
Акцияларды, облигацияларды сатып алуды олар қай жерден және
кімнен сатылғанына байланысты затына тексеру керек: ҚР-ның ішкі нарығында
немесе шетелден, акциялар кімдікі – шетел мемлекеттердің, банктердің,
компаниялардың. Негізінен, тексеру барысында әр жағдаійға тәуелді
қарастырылған барлық шоттарында бейнелеудің ерекшеліктерін есепке алу
керек.
Әр акцияның номиналды құны әр уақытта сатып алу құнымен сай
келмейтіндігін есепке ала отырып, акция саны және сатып алу құны бойынша
құнды қағаздардың есебінде кіріске алудың толықтылығын тексеру керек.
Сонымен қатар, сәйкес шоттардағы олардың соммаларының, номиналды құнына
қарағандағы үлкен немесе кіші айырмашылығының дұрыс бейнеленуі
тексеріледі. Сонымен қатар, 332 шоттың дебеті бойынша пайыздарды есептеудің
дұрыстығын жеке тексеру керек. 724 шоттың дебеті бойынша пайыздар түріндегі
табыстардың, акциялары және дивидендетері бойынша есептеулердің дұрыстығы
332 – Есептелген проценттер шоттың дебетімен салыстырылады, ал облигация
бойынша – 402 облигация шотының дебеті бойынша сәйкестендіріледі.
Тексерілуге сонымен қатар, 403 Басқа да қаржылық
инвестициялар шоты бойынша бейенеленген басқа да құнды қағаздар жатады,
соның ішінде, депозитті сертификаттар, бондар, қазыналық вексельдер,
ұсынылған қарыздар.
Аудитор кәсіпорынның басшылығымен орнатылған түгендеуді жүргізу
мерзімдерінің орнатылуын тексереді. Құнды қағаздардың нақты бар болуының
аудиті кезінде баланста есепке алынған құнды қағаздардың шынайы құнын
орнату, олардың сақталуы, құнді қағаздар бойынша табыстарды алудың
уақттылығы және толықтылығын орнату фактілері бақыланады. Бұрын өткізілген
түгендеуді тексеру барысында келесілер орнатылады: ол құнды қағаздардың әр
жеке түрі бойынша жүргізілгендігі; түгендеу актілерінде құнды қағаздардың
атауы, сериясы, номері, номиналды құны, өтеу мерзімі, жалы соммасы
көрсетілгендігін. Бұл мәліметтердің барлығы кәсіпорын бухгалтериясындағы
сәйкес кітаптарындағы жазбаларымен салыстырылады. Осындай түгендеулер
банктағы сақталып жатқан қүнды қағаздармен өткізіледі. Банктен тапсырыс
бойынша құнды қағаздардың реквизиттерін алуға болады, кейіннен оларды
бухгалтерлік есептің көрсеткіштерімен салыстырады.
Түгендеудің нәтижелері бойынша, сонымен қатар, құнды қағаздар
бойынша бухгалтерлік есеп берудің талдауы, қор биржаларындағы акциялардың
котировкасы және қор нарығының жағдайы туралы ақпаратты есепке ала отырып,
құнды қағаздардың шынайы құнын бағалау бойынша материалдар тексеріледі.
Аудитор тексеруден №16 – құндылыөтардың және қатаң есеп
берудің құжаттарының бланкілерінің түгендеу тізімі формасын өткізеді.
Құндың құағаздардың түгендеу материалдарын тексеру барысында аудитор өзін
банкорт немесе жойылған деп атаған кәсіпорындардың инвестицияларын тиянақты
тексеруі керек. Меншік формасын өзгерткен, шетел инвесторларына сатылған
және т.б. инвестицияланған кәсіпорындарға көп көңіл бөліу керек. Комиссия
мүшелерімен және басшылықпен қабылданған шаралардың дұрыстығын зерттеуі
тиіс.
Аудитордың міндетіне қайта бағалаудың материалдарын тексеру
жатады. Бұл жерде қайта бағалауды жүргізудің кезеңділігінің басшылықпен
бекітілген тәртібіне, меншікті капиталдың құнының ұлғайтуға алып
келетіндігін есепке ала отырып, сонымен қатар, инвестицияның құнын
төмендетуге алып келген операциялар жеке бойынша ұзақ мерзімді қаржылық
инвестициялардың қосымша бағалауын жүзеге асырылуының дұрыстығына көп көңіл
бөлуі керек. Азайтылу осы инвестицияның соммасынан есебінен жүзеге
асырылады. Бұндай сомманың жоқ болуы кезінде инвестицияның құнының
азайтылуызиянға жатқызылады. Сонымен қатар, кәсіпорынның есеп саясатында
қаржылық инвестицияның сәйкес ашылуын тексеру керек.
5.2 Өндіріс циклының ішкі аудит технологиясы.
Өндірістік циклының аудитін жүзеге асырудағы технологиялық
процессінің спецификасына және саланың ерекшеліктеріне байланысты әртүрлі
айырмашылықтар бар. Бірақ ішкі аудиторлық қызмет, әр уақытта тұрақты
кәсіпорында орналасып және оның құрамды бөлімі болып, осы ерекшеліктерді
терең түсінуі керек. Белгілі болғандай, техникалық цикл – бұл әр уақытта
қатаң қайталанатын, технолгиялық кезекті жүзеге асырылатын операциялар. Әр
өндірістік циклдың деңгейінде бірдей операциялар кезінде әр уақытта
көптеген шаруашылық операциялар орын алады, сәйкесінше, кәсіпорында ішкі
аудит қажетті болады.
Өндірістік процесс - өндірістің екінші сатысы, оның
мінездемелік ерекшелігі болып өнімдірді өндіру шығындарын қалыптастыру
табылады. (12 сурет)
12 сурет - Өндірістік циклдың операцияларының кезеңділігі.
Өндіріс циклының ерекшелігі – бастапқы құжаттардың негізгі
бөлімі ішкі болып табылады, олар кәсіпорынның қызметкерлерінің өзімен
жасалады, ал бұл осы құжаттардың мәліметтері әр уақытта шынайы емес болуын
туындатады. Өндірістік циклының ішкі аудитін жүзеге асыру барысында келесі
тәртіпті қабылдау керек. Ең алдымен шығындардың есебі бойынша, яғни басқару
есебінің қағидалары қалай орындалып жатқандығын тексеру болып табылады,
оның мақсаты болып табылады – жазады Назарова В.П.: Есептік ақпараттың
барлық түрімен ішкі қолданушыларды – кәсіпорынмен басқарудың барлық
деңгейндегі басшыларды қамтамасыз ету [103. бет 36.]
Дюсембаев К.М. есеп саясатында қабылданған өзіндік құнды есептеу
кезінде таңдалған әдістің өзгерілмейтіндігін әділетті белгілеп кетеді:
Аудитор жыл басындағы қабылдпанған өнімнің өзіндік құның калькуляциялау
және өндіріс шығындарының есепке алу әдісінің өзгерілмегендігін және оның
кәсіпорынның ұйымдастырушылық және салалық ерекшеліктеріне сай келетіндігін
анықтап алу керек. [104. бет 276]. Ішкі аудитор кәсіпорынның тексерілетін
бөлімінің ұйымдастырушылық сұрақтарының ерекшеліктеріне, өндіріс
технологиясына, түріне, өндірілетін өнімнің түріне, калькуляция әдісіне
терең енуі керек.
Нарықтық қатынастардың жағдайында бірдей стандарттарды қолдану
кәсіпорындарға өз бетінше есеп саясатының көптеген қырларын анықтау
мүмкіндігін береді, олар бекітілгеннен кейін орындау үшін міндетті болып
табылады, сондықтан аудитор бірінші кезекте шығындардың есебінің таңдалған
әдісінің орындалуын тексеру керек, оның бухгалтерлік есептің әрекеттегі
стандарттарға және басқа да нормативтік құжаттарға сай болуын, және
келесілердің дұрыс болуын тексереді:
• аяқталмаған өндірісті есеп беру кезеңінің басына жатқызу,
• материалдық қорларды жатқызылуын,
• өндіріс шығындарының есебіне материалды емес активтердің
тозуын есептелуінің,
• өндіріс шығындарының есебіне негізгі құралдардың тозуын
есептелуінің,
• негізгі өндірістің қызметкерлеріне еңбек ақыны
есептелуінің,
• негізгі өндірістің қызметкерлеріне еңбек ақысынан
аударымдарының,
• негізгі өндіріске басқа да бір элементті шығындарды (905)
жатқызылуының.
Аудитор негізгі өндірістің аталған шығындардың нәтижелерін және
экономикалық элементтері бойынша нәтижелерді тексере алады. Одан кейін,
негізгі өндірістің кешенді шығындарын қарастыруға көшеді, келесілердің
дұрыстығын тексереді:
- меншікті өндірістің жартылай фабрикаттарды өндіріске босатылуын,
- көмекші өндірістің қызметтерінің үлесін жатқызылуын,
- үстеме шығындарын есеп шығарылуын,
- ақаудан болған жоғалтылардың мөлшерін анықталуын және оларды
негізгі өндіріске жатқызылуын.
Кешенді шығындардың нәтижелері бойынша берілген есеп беру
кезеңіндегі олардың негізгі өндірістегі үлесін анықтауға болады.
Өнімнің өзіндік құнының қалыптасуын тексеруді есеп беру
кезеңіндегі өнімнің өзіндік құнына аяқталмаған өндірісті жатқызылуының
дұрыстығын тексеруден бастайды, себебі практикада өзіндік құнның деңгейі
аяқталмаған өндірістің соммасымен жиі реттеледі. Өнімнің өзіндік құнын
жоғарлату қажеттілігі туындаған кезде келесі есе беруге тиісті құжаттардың
бір бөлігін осы кезеңннің есеп беруіне қосады немесе өнімнің өзіндік құнын
төмендету қажеттілігі туындаған кезде – керісінше; аяқталмаған өндірістің
қалдық соммасының барлығы есеп беруге қосылмайды:
дебет 900 және кредит 211
дебет 211 және кредит 900.
Осылай, өнімнің өзіндік құнына аяқталмаған өндірісті қосудың
дұрыстығы ең бірінші кезекте бақылануы керек.
Кәсіпорын аудитінің маңызды аудандырының бірі болып – басқа да
бөлімшелермен көрсетілген қызметтердің және шығындардың бөлігінде негізгі
өндірістің өзіндік құнына енгізудің дұрыстығы. Олардың ішінде:
а) меншікті өндірістің жартылай фабрикаттарды,
б) көмекші өндіріс;
в) үстеме шығындар;
г) өндірістік ақау.
Көптеген кәсіпорындардың технологиялық процестері меншікті
өндірісте жартылай фабрикаттарды қолданумен өтеді, бұл кезде әр бөлістен
кейін тұтынуға дайындықтың белгілі бір сатысындағы жартылай фабрикат
алынады, яғни ол сыртқы тұтынушыларға немесе меншікті өндіріске өткізілуі
мүмкін. Мысалы, текстильді немесе мақта тоқушы өнеркәсіпте әртүрлі тектың
жіптері алынады, ал келесі бөлісте жіптен қатаң мата алынады, оны нарықтық
баға бойынша сыртқа сатуға болады немесе оның өңделуін келесі бөлісте, яғни
сырлаушы бөлімде жалғастыруы мүмкін, бұл жерде қатаң мата меншікті
өндірістің жартылай фабрикаты болып табылады. Осылай, кейбір салаларда
меншікті өндірістің жартылай фабрикаттарының өзіндік құнының қалыптасуына
бақылауды жүргізу өнімді өндіру шығындарының негізгі бөлігіне бақылауды
жүргізуді білдіреді.
Қндіріс шығындарының дұрыс қалыптасуын тексере отырып, бас
кітаптың көрсеткішін №10 журнал-ордерімен салыстыру керек. Бұл кезде, дебет
және кредит айналымдарды бойынша есеп беру кезеңінің басына қалдықтардың
және қалдықты есеп беру кезеңінің соңына дұрыс ауыстырылуына көңіл бөлу
керек. Практикада, баланстық көрсеткіштерді нақты көрсеткіштерге
жақындатады, , ал кейіннен бас кітапты түзетеді, яғни осы көрсеткіштермен
сәйкестендіреді, ал журнал-ордерлер және бастапқы құжаттар өзгертілмеген
көрсеткіштермен қалады, ал кей жағдайларда журнал-ордерлердің
көрсеткіштерін де жақындатады, нәтижесінде екінші бухгалтерия пайда болады.
Осының салдарынан, кәсіпорын аудиторы өзіндік құн туралы
ұсынылған есеп берулердің дұрыстығына көз жеткізуі керек, ол бас кітапті
№10, 101 журнал – ордердің көрсеткіштерін салыстырумен шектелмейді,
сонымен қатар барлық ведомостерді тексеру керек: Негізгі өндірістің
цехтары бойынша шығындар (көмекші өндірістер) №10 журнал-ордерге №1
ведомості; Негізгі өндірістің шығындарын пайда болу орындары бойынша
топтау, және дайын өнімнің нақты өзіндік құнын анықтау №10 журнал-ордерге
№2 ведомосі; Кезең шығындары №10 журнал-ордерге №5 ведомосі. Соның
ішінде, аталған ведомостердің жиынтық көрсеткіштері журнал-ордердегі
қатарлармен салыстырылады, олар сәйкес келуі тиісті. Аудару кезінде қателер
орын алуы мүмкін, кез келген жағдайда бұл бұзушылықтарды жұмыс құжатында
белгілеу керек, егер олар елеулі болса, онда тексеру актісіне қосу керек.
Осы тексерулердің нәтижесі бойынша, егер аудиторда ұсынылған
көрсеткішітердің шынайлығы жөнінде немесе басқа да ақпараттың негізінде
күдіктер туса, онда ол басқа жинақтаушы және бастапқы құжаттарды тарта
алып, тексеруді тереңдете алады. Соның ішінде, материалдық құндылықтардың
өндірістік бөлімдерге дұрыс түсуін тексереді. Кей жағдайда, материалды
құндылықтарда цехтарға, өндіріске кәсіпорынның қоймасын жағалай өтіп
түседі, ал осы материалдарды бейнелейтін құжаттардың мерзімін кешіктіріп
немесе қоймалық есеп арқылы өткізуге тіпті ұмытып та кетеді. Бұндай
фактілер қомақты бұзушылықтарға жатады, және олар өндірісте артықшылықтарды
құрады, оның салдарына есепке алынбаған өнім көлемі де өседі. Сондықтан, әр
осындай жағдайды аудитор өзінің жұмыс құжатында міндетті түрде бейнелеуі
керек және басшылыққа ұсынатын есеп беруіне қосады.
Материалдық құндылықтардың жұмсалуының дұрыстғын тексеру
түгендеумен сыбайластыра отырып жүргізу керек, себебі тексеру сәтіндегі
тауарлы-материалдық құндылықтардың есебі цех, өндіріс, филиал бойынша
материалдардың жұмсалуына жасалған есеп берулердің шынайлығының толық
бейнесін береді. Нәтижелерге сенімді болуы үшін аудитордың өзі түгендеудің
жүзеге асу барысына бақылау жасауы керек, ол ешқандай жағдайда комиссия
мүшелеріне сенімді артпауы керек, ол тек қана шекті жағдайда оны өзінің
ассистенттеріне, стажерларына, түгендеу барысындағы мүмкін болатын
бұзушылықтар жөнінде ақпарат беріп, жүктей алады. Келесі жағдайлар орын
алуы мүмкін, материалдардың кейбір партиясы өндіріске бастапқы құжаттарды
жеткілікті түрде рәсімделуінсіз босатылуы мүмкін, мысалы, материалды
босатуға құқығы бар жауапты орындаушының хаты бойынша, бірақ бастапқы құжат
толтырылмайды және тіркелмейді, осының салдарынан, осы жазбаларда
қабылданды және босатылды деген белгілер, қол таңбалар қойылмайды
немесе материалдар осы кәсіпорында тіркелмеген, яғни қабылданбаған
формадағы бланкілер негізінде босатылады. Кәсіпорынның аудиторы әр амалмен
орнатылған қағидаларға еркін көз қарасқа кедергі жасауы қажет. Бұндай
фактілер жұмыс құжатында тіркелуі керек, және басшылық осындай фактілермен,
басшылыққа есеп беруге стандартты емес құжаттардың үлгісін немесе
жабалардың көшірмесімен қосылған есеп беруі арқылы лезде ақпаратталуы
керек. Одан басқа аудитор бас бухгалтерден жазбаша түрде кәсіпорынның
барлық бөлімшелерін бастапқы құжаттардың қажетті бланкілерімен қамтамасыз
етуін талап етеді.
Жиі бұзушылықтар болып активтердің жасанды жетіспеушілігін жасау
және артықшылықтарды құру табылады, олар негізінен дұрыс жұмыс істемейтін
өлшеуіш құралдарды қолданумен немесе олардың толық жоқ болуымен, сонымен
қатар кәсіпорынның тәжірибелік нәтижелерін бұрмалаушылықпен байланысты
болады. Аудиторлар жиі жағдайда осындай бұзушылықтарға көңіл аудармайды,
бірақ, әсіресе, осы жерде барлық бұзушылықтардың негізі жатады, бұл
өндірістік бөлімшелерге есеп берулерде өндіріске шығындарды нақты
мәліметтер емес, өзінің есептеулері бойынша есептен шығару мүмкіндігін
береді [63. бет. 109].
Аудитор салмақ өлшеуіш құралдардың дұрыс жұмыс істеуін, тексеру
мерзімдері туралы арнайы белгілердің, штамптардың бар болуы және олардың
қызмет ету мерзімі, арнайы журналдарда тіркелуін тексеру [81. бет. 16-20].
Бөлек тексеруден лабораториялық құрал-жабдықтардың дұрыс жұмыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz