Түркістан автономиясының құрлуы (сабақтары мен аспектілері)
Негізгі бөлім.
І.тарау. Орта Азия мен Қазақстандағы ұлттық мемлекеттік межелеу.
І.1. РКФСР.дің Түркістан отарлау саясаты.
І.2. Түркістан (Қоқан) Автономиясының құрылуы.
ІІ.тарау. Қазақстанның аумақтық тұтастығының қалыптасу жолдары.
ІІ.1. Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінің қазақ жерлерін тұтастандыру жолындағы қызметі.
ІІ.2. Мемлекеттік автономия мәселесіне қазақ интеллигенция сының көзқарасы.
І.тарау. Орта Азия мен Қазақстандағы ұлттық мемлекеттік межелеу.
І.1. РКФСР.дің Түркістан отарлау саясаты.
І.2. Түркістан (Қоқан) Автономиясының құрылуы.
ІІ.тарау. Қазақстанның аумақтық тұтастығының қалыптасу жолдары.
ІІ.1. Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінің қазақ жерлерін тұтастандыру жолындағы қызметі.
ІІ.2. Мемлекеттік автономия мәселесіне қазақ интеллигенция сының көзқарасы.
1-Тарау.Орта Азия мен Қазақсатандағы мемлекеттік межелеу.
І.1.РКФСР-дің Түркістан отарлау саясаты.
Өзін патшалық Ресейдің Түркістанды отарлау саясатына берік әскери қызметші, редактор ретінде танытқан А.П.Романович 1899 жылғы 19-желтоқсан күні ауыр науқастан көз жұмды.
Қарамағындағы елдер мен халықтарға басқыншылық бағыт ұстанған, Ресей патшалығының бір бөлшегі болып табылатын Түркістан генерал-губернаторлығының ресми баспасөзі ретінде «Туркестанские ведомости» газеті әртүрлі кезеңдерге саналуан жағдайларды бастан өткізді.
1870 жылы газеттің 17 саны жарық көрсе, 1871 жылдан – ол аптасына бір рет, 1893 жылдан – аптасына 2 рет, 1903 жылдың желтоқсан айынан – аптасына 3 рет, 1907 жылдан – аптасына 4 рет шығарылды, ал 1907 жылғы шілде айынан бастап күнделікті газетке айналды. 1870 жылғы 287 сәуірден (10 мамыр) 1917 жылғы 15-желтоқсанға дейінгі 48 жыл уақыт ішінде «Туркестанские ведомостидің» 6406 саны жарық көрді.
Газет алғашқы кезде 100 дана, 1901 жылдан бастап 2500 данамен тарады. Ресейдегі аты шулы Столыпин реакциясы кезінде басылымның таралым мөлшері кеміп, 1908 жылы – 967, 1909 жылы 853 дана болып басылды \62\.
«Туркестанские ведмостиге» жазылу бағасы әр дана газетке шаққанда алғашқыда 7 сом деп белгіленсе, 1888 жылы бұл қаржы 7сом 80 тиынға өсірілді. \63\.
Басылымның 1899 жылғы 29 сәуір (11 мамыр) күнгі 32 санында газеттің 30 жылдығына, 1905 жылғы 29 сәуір 12 мамыр күнгі 63-санында 15 жылдығына, 1910 жылғы 28 сәуір (11 мамыр) күнгі 93-санында 40 жылдығына, 1915 жылғы 28 сәуір (11 мамыр) күнгі 92 санында 45 жылдығына арналған мақала, хабарлар басылды. 1890 жылғы 8 мамырда газеттің 1000 номері, 1911 жылғы 30 қыркүйек (13 қазан) күнгі газеттің 2000-номері, 1907 жылғы 4 қарашада 3000 номері, 1914 жылғы 26 қараша (9 жылтоқсан) күні 5000 номері жарыққа шықты.
Сондай-ақ «Туркестанские ведомостидің» 1913 жылғы 4(17) мамыр күнгі 97 номерінде К.П.Кауфманның «Туркестанские ведомостидің» негізін қалаушы болғаны туралы мақала жарияланып, онда көптеген тарихи деректер келтірілген.
Газеттің жалпы шығарылу тарихында оған әр кезеңдерде редакторлық жасаған Н.П.Маев 1870-1892, А.П.Романович (20.11.1892 – 17.12.1899), С.А.Геппенер (22.04.1890 – 29.05.1891), Н.Г.Малицкий (05.11.1901 – 09.01.1907), Е.К.Михайловский, М.Левин, А.Петров, А.Скворцов секілді орыс журналист-ғалымдары орыс журналистикасы тарихында өз қызметіне сай орын алады.
Газет редакторларының бірі, колледж кеңесшісі Н.Малицкийге Түркістан генерал-губернаторлығының 1905 жылғы 1 қарашадағы №281 бұйрығымен 2-дәрежелі алтын жұлдызды Бұқар ордені берілді. Патша үкіметінің өзі шығарып отырған басылым мен олардың басшыларының еңбегін отырлау саясатына қосқан үлестеріне сәйкес тиісінше бағалап тұрғанының нәтижесі.
Уақыт өте келе «Туркестанские ведомости» газетінің мазмұндық түр-сипаты ерекшеленіп, өзгеріске ұшырады. Ол ғылыми мақалалар жинағы ретіндегі бағытын өзгертіп, 1909 жылдан бастап өлкелік, партиядан тыс, жалпы типті газетке айналды. Таралымы да артып, 900 данадан – 3000 данаға дейін өсті.
«Туркестанские ведомости» газетінің 1870 жылғы 28-сәуір (10 мамыр) күнгі 1-санынан 1917 жылғы 25-қаңтар (7-ақпан) күнгі 20-санына дейінгі 5645 нөмірі Түркістан генерал-губернаторлығының ресми үні болып шығарылды.
Ресейде 1917 жылы орын алған Ақпан буржуазиялық төңкерісіне байланысты бұл басылым 1917 жылғы 25-қаңтар (7-ақпан) күнінен 17 (30)-сәуірге дейінгі аралықта 4 ай бойы шықпай қалды. Соған сәйкес газет басшылары да өзгеріп тұрды. Редактор болып А.Скворцовтың орнына А.Л.Липовский, одан кейін В.Наливкин тағайындалды.
1917 жылғы 17(30)-сәуірдегі 21-нөмірінен 1917 жылғы 25-сәуір (7- мамыр) күнгі 27-нөміріне дейін «Туркестанские ведомости» газеті Ташкент атқару комитетінің органы болды.
Газет 1917 жылғы 25-сәуір (7-мамыр) күнгі 27-нөмірінен Уақытша үкіметтің Түркістан комитетінің органына айналды. Өйткені 1917 жылғы 23-сәуірде Ташкент атқару комитетінде тиісті қаржы жоқтығына орай, әрі «Туркестанские ведомости» газеті өлкелік үкіметтің органы болуына байланысты ол Уақытша үкіметтің Түркістан комитетіне берілді. Сондықтан өлкелік газеттің жаңа құрылтайшысы Түркістан өлкесін басқару жөніндегі ереженің 23-бабына сәйкес «Туркестанские ведомости» - ресми аймақтық басылым болып табылатындықтан, бұдан бұлай бұл басылым Уақытша үкімет 1917 жылғы 6-наурызда белгіленген бағдарламалық құжатқа сай үкіметтің және қоғамдық ұйымдардың қызметін көзқарастар бостандығы тұрғысынан жан-жақты көрсетіп отыруды көздейтінін мәлімдеді.
Осылайша, газет 1917 жылғы 28-қазан (10-қараша) күнгі 172-нөміріне дейін Уақытша үкіметтің Түркістан комитетінің қарамағында болып, Түркістан генерал-губернаторлығы канцеляриясының баспаханасында басылды.
Большевиктер партиясының бастамасымен 1917 жылдың Қазан айында жеңіске жеткен социалистік төңкерістің нәтижесінде билік басына келген кеңес үкіметінің саясатына сәйкес «Туркестанские ведомости» газетінің саяси бағыт-бағдары да өзгеріп отырды. Дәлірек айтқанда, газет солай етуге мәжбүр болды.
І.1.РКФСР-дің Түркістан отарлау саясаты.
Өзін патшалық Ресейдің Түркістанды отарлау саясатына берік әскери қызметші, редактор ретінде танытқан А.П.Романович 1899 жылғы 19-желтоқсан күні ауыр науқастан көз жұмды.
Қарамағындағы елдер мен халықтарға басқыншылық бағыт ұстанған, Ресей патшалығының бір бөлшегі болып табылатын Түркістан генерал-губернаторлығының ресми баспасөзі ретінде «Туркестанские ведомости» газеті әртүрлі кезеңдерге саналуан жағдайларды бастан өткізді.
1870 жылы газеттің 17 саны жарық көрсе, 1871 жылдан – ол аптасына бір рет, 1893 жылдан – аптасына 2 рет, 1903 жылдың желтоқсан айынан – аптасына 3 рет, 1907 жылдан – аптасына 4 рет шығарылды, ал 1907 жылғы шілде айынан бастап күнделікті газетке айналды. 1870 жылғы 287 сәуірден (10 мамыр) 1917 жылғы 15-желтоқсанға дейінгі 48 жыл уақыт ішінде «Туркестанские ведомостидің» 6406 саны жарық көрді.
Газет алғашқы кезде 100 дана, 1901 жылдан бастап 2500 данамен тарады. Ресейдегі аты шулы Столыпин реакциясы кезінде басылымның таралым мөлшері кеміп, 1908 жылы – 967, 1909 жылы 853 дана болып басылды \62\.
«Туркестанские ведмостиге» жазылу бағасы әр дана газетке шаққанда алғашқыда 7 сом деп белгіленсе, 1888 жылы бұл қаржы 7сом 80 тиынға өсірілді. \63\.
Басылымның 1899 жылғы 29 сәуір (11 мамыр) күнгі 32 санында газеттің 30 жылдығына, 1905 жылғы 29 сәуір 12 мамыр күнгі 63-санында 15 жылдығына, 1910 жылғы 28 сәуір (11 мамыр) күнгі 93-санында 40 жылдығына, 1915 жылғы 28 сәуір (11 мамыр) күнгі 92 санында 45 жылдығына арналған мақала, хабарлар басылды. 1890 жылғы 8 мамырда газеттің 1000 номері, 1911 жылғы 30 қыркүйек (13 қазан) күнгі газеттің 2000-номері, 1907 жылғы 4 қарашада 3000 номері, 1914 жылғы 26 қараша (9 жылтоқсан) күні 5000 номері жарыққа шықты.
Сондай-ақ «Туркестанские ведомостидің» 1913 жылғы 4(17) мамыр күнгі 97 номерінде К.П.Кауфманның «Туркестанские ведомостидің» негізін қалаушы болғаны туралы мақала жарияланып, онда көптеген тарихи деректер келтірілген.
Газеттің жалпы шығарылу тарихында оған әр кезеңдерде редакторлық жасаған Н.П.Маев 1870-1892, А.П.Романович (20.11.1892 – 17.12.1899), С.А.Геппенер (22.04.1890 – 29.05.1891), Н.Г.Малицкий (05.11.1901 – 09.01.1907), Е.К.Михайловский, М.Левин, А.Петров, А.Скворцов секілді орыс журналист-ғалымдары орыс журналистикасы тарихында өз қызметіне сай орын алады.
Газет редакторларының бірі, колледж кеңесшісі Н.Малицкийге Түркістан генерал-губернаторлығының 1905 жылғы 1 қарашадағы №281 бұйрығымен 2-дәрежелі алтын жұлдызды Бұқар ордені берілді. Патша үкіметінің өзі шығарып отырған басылым мен олардың басшыларының еңбегін отырлау саясатына қосқан үлестеріне сәйкес тиісінше бағалап тұрғанының нәтижесі.
Уақыт өте келе «Туркестанские ведомости» газетінің мазмұндық түр-сипаты ерекшеленіп, өзгеріске ұшырады. Ол ғылыми мақалалар жинағы ретіндегі бағытын өзгертіп, 1909 жылдан бастап өлкелік, партиядан тыс, жалпы типті газетке айналды. Таралымы да артып, 900 данадан – 3000 данаға дейін өсті.
«Туркестанские ведомости» газетінің 1870 жылғы 28-сәуір (10 мамыр) күнгі 1-санынан 1917 жылғы 25-қаңтар (7-ақпан) күнгі 20-санына дейінгі 5645 нөмірі Түркістан генерал-губернаторлығының ресми үні болып шығарылды.
Ресейде 1917 жылы орын алған Ақпан буржуазиялық төңкерісіне байланысты бұл басылым 1917 жылғы 25-қаңтар (7-ақпан) күнінен 17 (30)-сәуірге дейінгі аралықта 4 ай бойы шықпай қалды. Соған сәйкес газет басшылары да өзгеріп тұрды. Редактор болып А.Скворцовтың орнына А.Л.Липовский, одан кейін В.Наливкин тағайындалды.
1917 жылғы 17(30)-сәуірдегі 21-нөмірінен 1917 жылғы 25-сәуір (7- мамыр) күнгі 27-нөміріне дейін «Туркестанские ведомости» газеті Ташкент атқару комитетінің органы болды.
Газет 1917 жылғы 25-сәуір (7-мамыр) күнгі 27-нөмірінен Уақытша үкіметтің Түркістан комитетінің органына айналды. Өйткені 1917 жылғы 23-сәуірде Ташкент атқару комитетінде тиісті қаржы жоқтығына орай, әрі «Туркестанские ведомости» газеті өлкелік үкіметтің органы болуына байланысты ол Уақытша үкіметтің Түркістан комитетіне берілді. Сондықтан өлкелік газеттің жаңа құрылтайшысы Түркістан өлкесін басқару жөніндегі ереженің 23-бабына сәйкес «Туркестанские ведомости» - ресми аймақтық басылым болып табылатындықтан, бұдан бұлай бұл басылым Уақытша үкімет 1917 жылғы 6-наурызда белгіленген бағдарламалық құжатқа сай үкіметтің және қоғамдық ұйымдардың қызметін көзқарастар бостандығы тұрғысынан жан-жақты көрсетіп отыруды көздейтінін мәлімдеді.
Осылайша, газет 1917 жылғы 28-қазан (10-қараша) күнгі 172-нөміріне дейін Уақытша үкіметтің Түркістан комитетінің қарамағында болып, Түркістан генерал-губернаторлығы канцеляриясының баспаханасында басылды.
Большевиктер партиясының бастамасымен 1917 жылдың Қазан айында жеңіске жеткен социалистік төңкерістің нәтижесінде билік басына келген кеңес үкіметінің саясатына сәйкес «Туркестанские ведомости» газетінің саяси бағыт-бағдары да өзгеріп отырды. Дәлірек айтқанда, газет солай етуге мәжбүр болды.
Түркістан автономиясының құрлуы (сабақтары мен аспектілері)
Негізгі бөлім.
І-тарау. Орта Азия мен Қазақстандағы ұлттық мемлекеттік межелеу.
І.1. РКФСР-дің Түркістан отарлау саясаты.
І.2. Түркістан (Қоқан) Автономиясының құрылуы.
ІІ-тарау. Қазақстанның аумақтық тұтастығының қалыптасу жолдары.
ІІ.1. Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінің қазақ жерлерін тұтастандыру
жолындағы қызметі.
ІІ.2. Мемлекеттік автономия мәселесіне қазақ интеллигенция
сының көзқарасы.
1-Тарау.Орта Азия мен Қазақсатандағы мемлекеттік межелеу.
І.1.РКФСР-дің Түркістан отарлау саясаты.
Өзін патшалық Ресейдің Түркістанды отарлау саясатына берік әскери
қызметші, редактор ретінде танытқан А.П.Романович 1899 жылғы 19-желтоқсан
күні ауыр науқастан көз жұмды.
Қарамағындағы елдер мен халықтарға басқыншылық бағыт ұстанған, Ресей
патшалығының бір бөлшегі болып табылатын Түркістан генерал-
губернаторлығының ресми баспасөзі ретінде Туркестанские ведомости газеті
әртүрлі кезеңдерге саналуан жағдайларды бастан өткізді.
1870 жылы газеттің 17 саны жарық көрсе, 1871 жылдан – ол аптасына бір
рет, 1893 жылдан – аптасына 2 рет, 1903 жылдың желтоқсан айынан – аптасына
3 рет, 1907 жылдан – аптасына 4 рет шығарылды, ал 1907 жылғы шілде айынан
бастап күнделікті газетке айналды. 1870 жылғы 287 сәуірден (10 мамыр) 1917
жылғы 15-желтоқсанға дейінгі 48 жыл уақыт ішінде Туркестанские
ведомостидің 6406 саны жарық көрді.
Газет алғашқы кезде 100 дана, 1901 жылдан бастап 2500 данамен тарады.
Ресейдегі аты шулы Столыпин реакциясы кезінде басылымның таралым мөлшері
кеміп, 1908 жылы – 967, 1909 жылы 853 дана болып басылды \62\.
Туркестанские ведмостиге жазылу бағасы әр дана газетке шаққанда
алғашқыда 7 сом деп белгіленсе, 1888 жылы бұл қаржы 7сом 80 тиынға
өсірілді. \63\.
Басылымның 1899 жылғы 29 сәуір (11 мамыр) күнгі 32 санында газеттің
30 жылдығына, 1905 жылғы 29 сәуір 12 мамыр күнгі 63-санында 15 жылдығына,
1910 жылғы 28 сәуір (11 мамыр) күнгі 93-санында 40 жылдығына, 1915 жылғы 28
сәуір (11 мамыр) күнгі 92 санында 45 жылдығына арналған мақала, хабарлар
басылды. 1890 жылғы 8 мамырда газеттің 1000 номері, 1911 жылғы 30 қыркүйек
(13 қазан) күнгі газеттің 2000-номері, 1907 жылғы 4 қарашада 3000 номері,
1914 жылғы 26 қараша (9 жылтоқсан) күні 5000 номері жарыққа шықты.
Сондай-ақ Туркестанские ведомостидің 1913 жылғы 4(17) мамыр күнгі
97 номерінде К.П.Кауфманның Туркестанские ведомостидің негізін қалаушы
болғаны туралы мақала жарияланып, онда көптеген тарихи деректер
келтірілген.
Газеттің жалпы шығарылу тарихында оған әр кезеңдерде редакторлық
жасаған Н.П.Маев 1870-1892, А.П.Романович (20.11.1892 – 17.12.1899),
С.А.Геппенер (22.04.1890 – 29.05.1891), Н.Г.Малицкий (05.11.1901 –
09.01.1907), Е.К.Михайловский, М.Левин, А.Петров, А.Скворцов секілді орыс
журналист-ғалымдары орыс журналистикасы тарихында өз қызметіне сай орын
алады.
Газет редакторларының бірі, колледж кеңесшісі Н.Малицкийге
Түркістан генерал-губернаторлығының 1905 жылғы 1 қарашадағы №281 бұйрығымен
2-дәрежелі алтын жұлдызды Бұқар ордені берілді. Патша үкіметінің өзі
шығарып отырған басылым мен олардың басшыларының еңбегін отырлау саясатына
қосқан үлестеріне сәйкес тиісінше бағалап тұрғанының нәтижесі.
Уақыт өте келе Туркестанские ведомости газетінің мазмұндық түр-
сипаты ерекшеленіп, өзгеріске ұшырады. Ол ғылыми мақалалар жинағы ретіндегі
бағытын өзгертіп, 1909 жылдан бастап өлкелік, партиядан тыс, жалпы типті
газетке айналды. Таралымы да артып, 900 данадан – 3000 данаға дейін өсті.
Туркестанские ведомости газетінің 1870 жылғы 28-сәуір (10 мамыр)
күнгі 1-санынан 1917 жылғы 25-қаңтар (7-ақпан) күнгі 20-санына дейінгі 5645
нөмірі Түркістан генерал-губернаторлығының ресми үні болып шығарылды.
Ресейде 1917 жылы орын алған Ақпан буржуазиялық төңкерісіне
байланысты бұл басылым 1917 жылғы 25-қаңтар (7-ақпан) күнінен 17 (30)-
сәуірге дейінгі аралықта 4 ай бойы шықпай қалды. Соған сәйкес газет
басшылары да өзгеріп тұрды. Редактор болып А.Скворцовтың орнына
А.Л.Липовский, одан кейін В.Наливкин тағайындалды.
1917 жылғы 17(30)-сәуірдегі 21-нөмірінен 1917 жылғы 25-сәуір (7-
мамыр) күнгі 27-нөміріне дейін Туркестанские ведомости газеті Ташкент
атқару комитетінің органы болды.
Газет 1917 жылғы 25-сәуір (7-мамыр) күнгі 27-нөмірінен Уақытша
үкіметтің Түркістан комитетінің органына айналды. Өйткені 1917 жылғы 23-
сәуірде Ташкент атқару комитетінде тиісті қаржы жоқтығына орай, әрі
Туркестанские ведомости газеті өлкелік үкіметтің органы болуына
байланысты ол Уақытша үкіметтің Түркістан комитетіне берілді. Сондықтан
өлкелік газеттің жаңа құрылтайшысы Түркістан өлкесін басқару жөніндегі
ереженің 23-бабына сәйкес Туркестанские ведомости - ресми аймақтық
басылым болып табылатындықтан, бұдан бұлай бұл басылым Уақытша үкімет 1917
жылғы 6-наурызда белгіленген бағдарламалық құжатқа сай үкіметтің және
қоғамдық ұйымдардың қызметін көзқарастар бостандығы тұрғысынан жан-жақты
көрсетіп отыруды көздейтінін мәлімдеді.
Осылайша, газет 1917 жылғы 28-қазан (10-қараша) күнгі 172-нөміріне
дейін Уақытша үкіметтің Түркістан комитетінің қарамағында болып, Түркістан
генерал-губернаторлығы канцеляриясының баспаханасында басылды.
Большевиктер партиясының бастамасымен 1917 жылдың Қазан айында
жеңіске жеткен социалистік төңкерістің нәтижесінде билік басына келген
кеңес үкіметінің саясатына сәйкес Туркестанские ведомости газетінің саяси
бағыт-бағдары да өзгеріп отырды. Дәлірек айтқанда, газет солай етуге мәжбүр
болды.
Бірақ, ол кеңес үкіметінің ұстанған жолын бірден қолдай жөнелген жоқ.
Мысалы, газет 1917 жылғы 9(20)-қарашадағы 173-нөмірінен бастап Түркістан
Өлкелік Атқару Комитетінің органына айналғанымен (бұл кезде редактор үшін
А.Подпалов қол қойды), өз көзқарасын тайсалмай, тікелей білдіріп отырды.
Кез-келген басқа басылымдар сияқты, Туркестанские ведомости
газетінің де өсіп-өркендеу, өрлеу кезеңдерімен бірге дағдарысқа ұшыраған
уақыттар да кездеседі. Ол 1870 жылдан 1909 жылдың екінші жартысына дейін
бұлтартпас, нақты деректерге бай ғылыми мақалаларды жиі жариялады.
Түркістан өлкесінің халқын, олардың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын,
тілі мен мәдениетін, діні мен әдебиетін, тарихын, жалпы рухани байлығын
үйреніп, білуге, қазақ жерінің, тау-тастарының, өзен-теңіздерінің жай-
жапсарларын зерттеуге барынша ден қойылды. Мұндағы мақсат – Ресейден қоныс
аударушыларды орналастыруға ыңғайлы орындар іздестіру, жергілікті халықты
орыстандыру, жерді игеріп, өлкені отарлау идеясын тарату еді.
1909 жылдың екінші жартысынан бастап газет мазмұндық және безендірілу
сипатын өзгертті. Басылымның беттері әртүрлі хабарландырулармен,
жарнамалармен толтырылды. Материалдар ғылыми тұжырымдық сипатынан айрылып,
жеңіл-желпі ақпараттық ағынға түсе бастады. Қоғамдық-саяси оқиғаларға баға
беру, екшеп, саралаудың орнын жай хабарлап қоя салу сарыны алмастырды. Мұны
ХХ ғасырдың басында Ресейдегі капиталистік дамудың қарқын алуымен
байланыстыра қарастырған жөн секілді.
Жарты ғасырға жуық уақыт бойы шығарылып келген, қазақ даласын отарлау
дәуірі мен кеңестік орыстандыру кезеңін жалғастырып жатқан, өткен ғасырдағы
ірі басылымдардың бірі – Туркестанские ведомости газеті Түркістан
даласына бодандық қамытын кигізіп, бостандықты армандаған жергілікті
халықтардың санасын рухани тұрғыдан тұншықтыру мақсатында осындай қызмет
атқарды.
Патша өкіметінің Түркістан өлкесінде тұратын жергілікті ұлт
тілдерінде шығарған тұңғыш мерзімді басылымы Түркістан уалаятының газеті
деп аталды.
Түркістоан уалаятының газетінің тұңғыш нөмірі 1870 жылғы 28-сәуір
(жаңаша 10-мамыр) күні Туркестанские ведомости газетіне қосымша ретінде
жарық көрді. Бұл газет – тек қазақ және өзбек тілдеріндегі алғашқы басылым
ғана емес, сол кездегі Ресей патшалығының қол астында болған түркі
халықтарының тілдеріндегі тұңғыш мерзімді баспасөз еді.
Алайда, осы заманғы, қазіргі дәуірдегі кейбір зерттеушілердің 1869
жылы алғашқы өзбек газеті – Түркістан уалаятының газеті (Туркестанская
туземная газета) жарық көрді, - деп мүлдем қате деректер келтіріп,
біржақты байлам жасауы түсініксіз.
Профессор Х.Бекхожин Түркістан уалаятының газеті секілді мерзімді
басылымдар ...қазақ халқының қамын ойлап, оның әлеуметтік-шаруашылық және
мәдени-ағарту тілектерін ескергендіктен шығарылған жоқ, патша өкіметінің
отыршылдық саясатын күшейте түсу, оның бұйрық-жарлықтарын жергілікті
халықтардың ана тілінде жариялап, сөзсіз отындаттыру, сондай-ақ, оның ресми
көзқарастарын халық арасына кең таратып, қол астындағыларды шексіз
бағындырып ұстау мақсатын көздеді, - деп баса айтты.
Сонымен бірге, филология ғылымдарының докторы, профессор Т.Қожакеев
те Түркістан уалаятының газеті жеке азаматтардың бастамасымен,
демократиялық, ағартушылық ниетпен шығарылған газет емес, патша өкіметінің
күшімен шығып тұрды, - дейді.
Филология ғылымдардың докторы, профессор Ф.Оразаевтың Дала
уалаятының газеті, Түркістан уалаятының газеті қазақ баспасөзінің
қарлығаштары аталып келеді. Оған дау жоқ, ол екі басылымның маңызын жоққа
шығарудан аулақпын. Алайда, бұл екі басылым да патша әкімшіліктерінің ресми
органы болды, таза бірыңғай қазақ тілінде шыққан жоқ және сол Ресей
әкімшіліктерінің органы болғандықтан да кеңестік қаракүйе жағылудан аман
қалды, орыс өкілдері қатысқан газеттерді жамандауға ауыз бармайтын болды
ма, кім білсін, - деген пікірін қазақ халқының өмірі мен тұрмыс-салтының
орыс баспасөзіндегі жазылу бағытын бағалаудағы дұрыс бағдар деп есептейміз.
Патшалық Ресейдің миссионер ғалымдарының елеулі мән берген
мәселелерінің бірі – баспасөз арқылы миссионерлік идеяны таратып,
насихаттау үшін арнаулы зерттеу жинақтарын, газет, журналдар, аударма
кітаптар шығарумен айналысқаны рас болса, Түркістан уалаың газеті де
осындай мақсатпен шығарылғаны анық.
Сонымен бірге, бұл басылымға тек қана орыс отаршыл басылымдарының
бірі деп қана қарау біржақты болареді. Түркістан уалаятының газеті орыс
тілімен қатар, ана тілімізде де тұңғыш рет жарық көрген басылым ретінде
қазақ баспасөзі тарихында лайықты орын алады.
Ресейдің қол астындағы басқа түркі халықтары тарапынан өздерінің ана
тілдерінде газет шығару мәселесі бұдан бұрынырақта да қозғалып жүрді. Бірақ
патша өкіметі оған рұқсат бере қоймады. Мәселен, жергілікті татар зиялылары
1809 жылдан бастап татар тілінде газет шығару мәселесін 6-7 рет көтерді.
Соған қарамастан, татар тіліндегі алғашқы мерзімді баспасөз тек 1905 жылы
ғана жарық көрді. Ал, әзірбайжан тілінде 1875 жылы, қырым татарлары тілінде
1883 жылы ғана газет шығарылды.
Түркістан уалаятының газетінің алғашқы нөмірінде арнайы мәлімдеме
жарияланып, онда: Түркістан генерал-губернаторларының бұйрығы бойыншаүшбу
айдан басталып Түркістан газеті шығады. Осы газеттерде жұртқа мәлім болмақ
үшін генерал-губернатордың әртүрлі бұйрығы жазылар және Ташкентте уа өзге
шаһарларда болған әртүрлі сөздер, уа хабарлар жазылар. Бұл газет орысшадан
басқа орташа қазақтарға керектісі қазақша болып жазылар, - делінген.
Бұл алғашқы хабарламада Туркестанские ведомости газетіне қосымша,
соның аудармасы ретінде шығарылды делінгенімен, Туркестан уалаятының
газеті арада көп өтпей-ақ жеке дербес басылым ретінде жарық көріп тұрды.
Аталған қосымша Туркестанские ведомости газетінің редакциясына қаражат
болмаса, басқа ешқандай қатысы болмағанға ұқсайды. Осы жағдайда ол 13 жыл
бойы. 1883 жылға дейін шығарылып тұрды.
Генерал-губернатордың бұйрығымен газетті қазақ және өзбек тілдерінде
шығару алғашқы кезде генерал-губернатордың тілмашы Шахмардан Мирясұлы
Ибрагимовқа тапсырылып, ол үшін айына 150 сом қаржы бөлінді. Ал, кейін
газетке генерал-губернатордың кеңсесінің тілмашы Жанышев редакторлық етті.
Газетті айына төрт рет, екі нөмірін қазақ тілінде, екі нөмірін өзбек
тілінде шығарып тұру жоспарланды. Бұл тәртіп негізінен сақталды. Дегенмен
газеттің жарық көру реті кейде бұзылып отырды. Мысалы, 1870 жылы барлығы 8
нөмір шығарылса, оның бесеуі өзбек тілінде, үшеуі қазақ тілінде алғашқы
1,2 нөмірлерін қоса, жарық көрді. Ал 1875-1877 жылдары қазақша 24 нөмірдің
орнына 33 нөмірден шығарылды. Әдетте өзбекшесінің төменгі жағына сарт,
қазақшасына кирг деп белгілер қойылып отырды.
Газет әр кезде әр түрлі данамен таратылды. 1877 жылғы алтыгша
нөмірінде газеттің өзбек тіліндегі нұсқасын 440 адам, қазақ тіліндегі
нұсқасын 240 адам жаздырып алатындығы хабарланды. Профессор Т.Қожакев Жас
Алаш газетінің 1992 жылғы 9 мамырдағы нөмірінде жарияланған Ұлттық
баспасөз күні атты мақаласында Түркістан уалаятының газетінің тарихи мән-
маңызы мен тындырған іс-қызметін былайша саралайды:
Біріншіден, ол қазақ топырағында туып, қазақ сахарысына алғаш тараған
тұңғыш газет;
Екіншіден, патша үкіметінің ресми газеті болып-ақ, соның ниет-тілегін
орындап отырып-ақ бұл газет үлкен прогрессивтік рөл атқарған. Бұдан қараңғы
қазақ халқы газет дегеннің не екенін білді, дүниеде болып жатқан
жаңалықтарды жеткізуді, өнер-білім, хабар-ошар таратуды, оның қаншалықты
қажет екенін ұғынды, сол ресми газеттің әсерімен-ақ оның көзі ашылып,
санасы ояна бастады.
Үшіншіден, газеттің озық ойлы редакторлары ішкі істер министрлігі
белгілеп берген бағдарламаға құлшылық қылып қалған жоқ, патша үкіметінің
ниет-тілегін қанағаттандырумен ғана шектелген жоқ. Олар газетте бейресми
бөлім ашып, онда халыққа қажетті, басқа да пайдалы, алуан тақырыпты
материалдар жариялап отырған.
Төртіншіден, бұл газет тек Түркістан өлкесіне тарап, тар өрісте
қалмаған. Ол қазақ сахарасының барлық өңіріне жаткен.
Бесіншіден, газет дәл осы күнгі ақпарат құралдарының қызмет-
міндеттерін атқарып, қазақ жұртын ішкі-сыртқы қажетті хабарлармен
қамтамасыз етіп тұрған.
Алтыншыдан, бұл газет қазақтың сол тұстағы тұралап тұрған шаруашылығын
ғылыми негізде көтеруге тырысты.
Жетіншіден, бұл газет өнер-білімнен кенже қалған қазақ елін оқыту,
ағарту жөнінде пайдалы пікірлер қозғаған.
Сегізіншіден, қазақ әдебиетінің алғашқы насихатшысы болған да осы
газет. Қазақ мақал-мәтелдерін жариялап, тіл тазалығын насихаттаған.
Тоғызыншыдан, қазақ тарихында алғаш рет баспасөз мәселелерін әңгіме
етті. Оқырмандар арасында бұқаралық жұмыстар жүргізіліп, тілшілер
қозғалысын бастады. Газет жанрларының алғашқы үлгілерін де осы газет
қалыптастырды. Баспасөзге шолу, рецензия, сапарнама, заметка, мақала,
әңгіме, юмореска жанрлары алғаш осында көрінді.
Түркістан уалаятының газеті туралы толық дерек-мәліметтер ғылымның
қазақ баспасөзінің тарихы саласының көтерілісшілердің 3-еуіне өлім жазасы
берілді, 4-адам-12 жылға, 27 адам 4-жылға каторгаға айдалды.
Дегенмен халықтың жаппай ашу ызасынан сескенген генерал губернатор
бүкіл Түкістан өлкесінде қара жұмысқа алу мерзімін 15-қыркүйекке дейін
кейінге қалдыруға мәжбүр болды. 1916жылғы 23-тамыздпғы бұйрығында
шақырылатын жұмысшылар саны Сырдария облыснан-60 мың, Самарқан облысынан-
32-мың 407, жалпы Түркістан өлкесінен 220мың адам болып белгіленді. Қара
жұмыстан болыстар мен ауылдардың қоғамдық қызмет бабындағы адамдары,
түземдік төменгі полиция қызметкерлері имамдар, молдалар мен
мударистер, санақшылар мемлекеттік және жекеменшік жоғары және орта
оқу орындарында білім алушылар, мемлекеттік мекемелерде жұмыс істейтін
дәрежелі түземдіктер, дворяндар мен танымал ататектерден шыққандардың
құқығын пайдаланатын түземдіктер босатылды.
Халық арасында жиі айтылатын, жұрт жадында жатталып қалған
Өстемір Әжібек ұлының 1916 ылғы Жызақ көтерілісіне қатысқаны туралы аңыз
әңгімелер аз емес.
Өстемір Әжібек ұлы 1885жылы Түркістан генерал-губернаторлығының
Самарқан қарасты Жызақ уезінің Көктөбе облысындағы Ұзынқұдық деген
жерде (қазіргі Өзбекстанның Жызақ облысы, Фарыш ауданнының Қызылқұм
кеңшарының орталығында) дүниеге келіпті. Ол үш жасқа дейін ауыл
молдасынан оқып, хат таниды. 1899жылы он төрт жасқа келгенде,
жастығынан қарамастан Көктөбе –Пістетелітау аймағында өткен сайлауға
қатысып, би атанады. Келесі жылы он бес жасында сол өңірдің болысы болып он
жыл бойы ел билеген Нұран деген кісімен бірге балама сайлауға қатысып,
болыстыққа сайланады. Содан бастап қатарынан бес рет болыс қызметін
атқарады. Сол тұста Көктөбе-Пістелітауды мекен еткен елдің арасында Өстемір
болыс үлкен беделге ие болған.
Жызақ уезінің жиырма болысында тұратын халықтың патшалық Ресейдің
езгісіне қарсы көтеріліп, бір айға жуық уақыт бойы билікті өз қолдарына
алып алғанын, көтеріліс Мырзашөл даласын кеңінен қамтығанын, алайда, орыс-
казак жауынгерлерінен жасақталған орыс әскері көтерілісшілерді
аяусызжазалағанын жоғарыда айттық.
Аңызға сүйенсек, қарапайым халықтың еңсе көтеріп, қарсы шыққаны
жүрегіне шаншудай қадалған патша әскері бейбіт елді қырып-жойғанына
қарамастан, олардың ешқайсыда қазақтарға тиіспеген көрінеді. Оның
себебі, көтерілген елдің еңсесі бәрібір күшпен жаншылып тасталатынын,
патшаны жеңу қазірше қиын екендігін алдын ала сезген Өстемір Болыс
Әжібек ұлы Жыззақ қаласындағы уез әкімін (ұлты орыс болса керек)
Ұзынқұдықтағы өзінің үйіне әкеліп бір апта бойы жасырып қалады.
Өстемір болыстың болжамы келеді. Көздері қанталаған әскерлер
көтерілісшілерді талқандайдайды. Бағдан деген ауылдағы уез өкілін атып
өлтіргені үшін Жызақ қаласымен Фарыш аудандарында тұратын өзбектерді
қанға бояйды. Алайда Өстемір болыстың шапағаты тиген уез әкімі
арнайы өкім шығарып, бірде-бір қазаққа қастандық жасамауын
бұйырғандықтан бәрі де аманқалады. Әрине, Өстемір болыс Әжібекұлының
бұл ісі орыс патшасының жандайшаптарына жаны ашығандықтан емес, өзі
билеген қазақтардың жазықсыз құрбан болып кетуіне жол бермеуі үшін
жасаған көрегендік, ақылды әрекеттен тұрғаннын мойындау керек.
Қазақ даласында болып өткен тарихи оқиғлардың қай-қайысын
алып қарасақ та, жер мәселесні қатыссыз өрбіген емес. Билік басында
отырған күштер мен оларға қарсы, өз құқықтарын қорғау жолында күрес
жүргізген жергілікті халық өкілдері арасында тұтанып тұрған кейде
ашық, кейде астыртын... арбасулардың түп тамыры, қайнар көзі осы
жер мәселесі еді. Өйткені адам баласына қажетті барлық байлықтың
негізгі көзі – осы екендігін екі жақ та өте жақсы түсінді.
Ресейдің отарындағы Мырзашөл аймағын игеру және суландыру
жұмыстарын қарқынды жүргізуге патша өкіметінің соншалықты мүдделі
болуы осыған байланысты. 1917-жылғы мамыр айының соңында мұнда
24орыс поселкесі бой көтеріп үлгерді. Ал, сол жылғы 15-ші
қыркүйектегі есеп бойынша Қожент уезі мен Мырзашөл өңіріндегі
шаруашылықтардың саны екі мыңнан асты.
Дегенмен дәл бұл кезеңде аймақты суландыру ісіндегі серпін
бірте-бірте бәсеңси түскен еді. 1917 жыл Түркістан өлкесі үшін
қуаңшылық әкелген, аптап ыстық дәнді дақылдарды күйдіріп жіберген жылға
айналды. 1914жылмен салыстырғанда астықтың бағасы елу есеге
дейін өсті. Аймақты аштық жайлап зобалаңға үшыраған халық тамақ
іздеп, жер-ерді кезіп , кетті. Ашыққан халықтың біірбөлігі Мырзашөлге
қоныстанды. Өзбеттерінше егіс егіп, жан сақтаудың амалын жасауға
кірісті. Соның салдарынан мұнда мақта дақылын өндіру мүлдем дерлік
тоқтап, батпақты жерлер көбейді. Бұған қоса, 1917 жылғы Ақпан
төңкерісінің нәтижесінде Уақытша өкіметтің жеңіске жетіп, мұндағы
негізгі басқару ісі Түркістан Комитетіне берілуі сияқты саяси
оқиғалар Сыр бойындағы халықтың ауыр ахуалына ерекше әсер еткені
сөзсіз.
1917ылғы 2-5 тамыз аралығында Ташкент қаласында Түркістан аймағы
қазақ-қырғыздарының жалпы жиналысы өткізілді. Оған Түркістан аймағының
барлық жерлерінен арнайы шақырылмағандарда қатысты. Жиынның құрметті
төрағалығына Санжар Аспандияров, М. Тынышбаев, А. Мангелдин,
төрағалық серіктікке Қоңырқожа Қожвқов, хатшылыққа Зұлқарнайын
Сейдалин, Шаймердин Көпсаламов және Сұлатндек Қожанов сайланды.
Бұл жиналыста 18 мәселе қаралып, қаулы қабылданды.
Жер-су және переселен орыстар туралы №3 қаулыда:
Қазына арықтары, су швғатын, су яки су шықпақшы қазақ-қырғыз
жерлері жземствосының қарауына өтсін. Осы күнге дейін мұсылман жұрты
Мырзашөлдегі су шығып абад болған жерлерден жер алып істеп
пайдаланудан тиімді құқықсыз еді. Аймақ қазақ-қырғыз жиналысы мұндай
әділетсіздік жолды тоқтаусыз жоғалтуды керек деп білді. Мұсылмандар әсіресе
сол жердің өз жұрты жер иелену жағынан орыстармен тең құқықта болсын хам
мұннан былай су шығып абад болатын жерлерде осы жолмен мұсылмандар жер
алуға теңдікте болсын, - деп шешілді.
Түркістан аймағы қазақтарының бұл тұжырымдары қазақ жер сыбағасын
отырған жерлерден алып орналасқанша, қазақ жеріне ауған мұжық келмей, бұрын
алынған жерлердің мұжыөқ отырмағандары қазаққа қайтуы, қазаққа тиетін жер
сыбағасын комитеттер кесу қажеттігін талап еткен Алаш партиясы
бағдарламасының жобасымен үндестік тауып жатты.
Сол жылғы 26-қарашада Қоқан қаласында мұсылмандардың төтенше IV съезі
ашылып, 28 қараша күні Түркістан өлкесі өз алдына дербес автономия деп
жарияланды. Арнайы құрылтай шақырылғанға дейін саяси билік Түркістан
Уақытша кеңесі мен Түркістан халық билігіне өтетін болып белгіленді.
1917 жылғы 5-3 желтоқсан аралығында Орынбор қаласында қазақ-қырғыз
съезі шақырылды. Оған Сырдария облысынан - Әзімхан Кенесарин, Иманбек
Сарымсақов, Иманберді Ержігітов, Серқұл Алдабергенов және Мәулемқұл
Байзақов, ал Самарқан облысынан Есет Ақжолов қатысты. Съезде қазақ
даласындағы жағдай кеңінен талқыланды. Делегаттардың назарын ерекше
аударған оқиғалардың арасында мына сипаттағы мәселе де бар еді.
Самарқан облысының Жызақ уезінде ереуіл орын алады. Жызақ уезінде
тұрып жатқан арғын тайпасының қазақтары Түркістан автономиясының
бөлінгілері келетінін, қазақ автономиясы құрылған жағдайда соған қосылуды
қалайтындықтарын мәлімдейді.
Расында да, 1914 жылы жарық көрген Түркістан генерал-губернаторлығының
арнайы экспедициясының деректері бойынша Жызақ уезіне қарасты Қызылқұм
болысының №3 әкімшілік ауылында он ауыл тобықты руының қазақтары, барлығы
1239 адам тұрды. Олардың 195 жылқысы, 1527 түйесі, 13мың 681 қойы, 4318
ешкісі болды. Оған қосы осы Қызылқұм болысының №4 әкімшілік ауылында 11
ауыл арғын тайпасының қазақтары, барлығы 1558 адам қоныс тепті. Бұл ауыл
арғындары 254 жылқы, 2190 түйе, 18 мың 179 қой, 4248 ешкі ұстады.
Міне, сол 1914 жылғы санақта 2797 адамды құраған Мырзашөл аймағының
арғындары арада 3 жыл өткенде Алаш автономиясына қосылуды ойлады. Жоғарыда
аты-жөні айтылған, 1917 жылғы 5 және 13 желтоқсанда Орынборда өткізілген
жалпы қазақ-қырғыз съезіне Самарқан облысынан делегат болып қатысқан Есет
Ақжолов – Қызылқұм болысының №4 әкімшілік ауылына қарасты қыстаулардың
бірінің ел ағасы болатын, оның қарамағындағы қыстауда 1914 жылы 63 адам
тұрды.
Сөйтіп, съезд Түркістан автономиясы үкіметінен Жызақ уезінде болып
жатқан жағдайға байланысты шара көруді сұраған, Арғындардың Қазақ
автономиясына қосылуға деген ынтасын қолдау және осы мәселе бойынша қазақ
кеңесіне Түркістан автономиясы үкіметімен тиісті байланыс жасауды тапсыру
жөнінде қаулы қабылдады.
Осы съездің нәтижесінде дүниеге келген Алаш автономиясының құрамына
көрші Сырдария облысымен бірге Самарқан облысының Жызақ уезінің қазақтары
тұратын аймақ та енгізілді.
Алайда, тәуелсіз ұлттық мемлекет құруға талпыныс жасаған Қоқан
автономиясы мен Алаш автономиясының тағдыры қалай болғаны тарихтан белгілі.
Жоғарыда келтірілген тарихи оқиғалардың Мырзашөл аймағына тікелей
қатысы бар. Өйткені 1917 жылғы Ақпан төңкерісін азаттықты аңсаған қазақ
халқының алдынан атқан ақ таң ретінде қабылдаған Әлихан Бөкейханов бастаған
Алашорда үкіметі де, Мұстафа Шоқай жетекшілік еткен Түркістан үкіметіде ең
алдымен жер мәселесін ұлттық мүдде тұрғысынан шешуге күш салды. Ал,
Мырзашөл – суландыруға, қазақтардың отырықшылыққа бейімделіп, егіншілікпен
айналысуына өте қолайлы жер беті жазық алқап болатын. Мал өсіріп, төрт
түлікті түгел көбейтуге де ыңғайлы еді.
Қолымыздағы осы санымен Яш Түрксітан сегіз жасын артта қалдырды.
Европа елдерінің кеңпейілділігін пайдаланып шығарып келе жатқан осы бір
ұлттық басылымымызды өзіміздің тәуелсіз Түркістанымызда шығаруымыз керек
еді. Онда біз өзімізді қазіргіден әлдеқайда бақыттырақ сезінер едік. Тым
құрығанда біз бұл басылымымызды өзімізге қаны мен жаны бір елдердің бірінде
шығарғанымызда ғаріптік пен пұшаймандықтың жәбірін азырақ тартар ма едік,
қайтер едік. Өкінішке орай, тағдыр бізді басқаша ортаға душар етті. Біз –
түрік, мұсылман, азиялық бола тұра, осы үшеуінің біреуі де жоқ Еуропадан
ғана пана тауып отырмыз.
Мұның себептерін бұл арада тәптіштеп түсіндіріп жатпаймыз. Олай
еткенде жаңсақ ұғымдар мен күмәнді нәтижелер туылуы мүмкін.
8 жыл егер Яш Түркістан сегізінші аптасына өз атааекенімізде шыға
бастағанда, юіздің қуанышымызда шек болмас еді. Амал не , тағдыр оған
ұзақ уақыт бойы шет жұртта болуды жазыпты. Алайда осындай тағдырына
қарамастан, ол өз оқырмандарымен ұдайы жүз көрісіп келе жатқаны үшін,
тәңірге мың да бір шүкір дейміз.
Түркістан мұғажырлары басқа өлке халықтарының мұғажырларына
ұқсамайды. Біз ешқандай бір саяси ұйымы болмай тұрып мұғаырлық халге
түсіп қалдық. Біздің мұғажырлықта не ұлттық үкіметіміз не ұлттық
саяси партиямыз, не бір саяси топтарымыз болған жоқ. Еуропа бізді
танымайтын және бізді танығысы да келмейтін. Біз үміт артқан кейбір
топтар бізге көмектесуі былай тұрсын, бізді тыңдағысы да келмеді. Тек
тарихи тұрғыдан өзін көрсете білген Түркістан мәселесі өзіне жол
таба алды. Бұл жол әсіресе алғашқы кезде адам айтқысыз қиындықтарға
толы болды. Осындай жағдайда кең мағыналы күреске шығыуы үшін
ешқандай бір мүмкіндік болмауы себепті, бір мезгіл тамыр-таныстардың
ара ағайындығын пайдалануымызға тура келді. Біздің кейбір достарымыз
осындай істерге бола бізді жазғырады, кінәлайды, аяғымыздан шалады. Тәңірім
ондайлардан сақтасын!
Яш Түркістан Түркістан мұғажырлығы саяси түс алып, саяси ұйымға –
Түркістан ұлттық бірлігіне біріккен соң шыға бастады. Яш Түркістанның
шығуына тағы бір аса маңызды фактордың ықпалы аз болған жоқ. Еуропада бұл
кезде шынымен-ақ яштүркістаншыл ұлттық кадр дайындала бастаған еді. Бұлар
– 1922 жылдың соңында аса қиын жағдайға душар болған Кеңес үкіметі халықтың
орыс пролетариат диктатурасына деген наразылығын жұмсарту мақсатымен
Алманияға оқуға жіберген бір топ жастар болатын. Камал Акрамның орнына
Өзбекстан партия комитетінің бірінші хатшылығына тағайындалған Ғұсман
Юсупұлы Правда востоканың 1937 жылғы 30 қыркүйектегі санында жариялаған
Керітөңкерісшілдер тобын ең соңына дейін жою керек атты мақаласында осы
мәселеге арнайы тоқталады.
Күні кешеге дейін орыс пролетариат диктатурасына адал қызмет етіп
келген, Ленин-Сталиннің төл шәкірті Файзолла Қожа мен Камал Акрамдарды енді
бүгін Кеңес үкіметінің қауіпті жаулары санап, олардың аталмыш қылмыстарын
көзінен тізген Юсупұлы Ғұсман сондай қылмыстардың бір бастысы ретінде
Түркістан жастарының Еуропаға оқуға жіберілуін атап көрсетеді. Юсупұлы
Ғұсман былай дейді: Керітөңкерісшілдер күш жинауға, кадр дайындауға
айрықша көңіл бөлді. Осы мақсатпен олар Еуропа елдеріне буржуазиялық
ұлтшылдықпен уланған жастарды оқуға жіберіп, олардың оқу қаражатын біздің
халқымыздың алтынымен төледі. Артынан бұл жастар фашист шпиондары болып
шықты.
Файзолла Қожа, Камал Акрам және Түркістанның сол тұстағы басқа да
басшылары түркістандық бір топ жастарымызды Алманияға оқуға жіберуіне
қандай себептер итермелегенін тағы бірде егей-тегжейлі жазатын боламыз. Бұл
жолы біз Юсупұлы Ғұсманның осы жастар арасынан фашист шпиондары
дайындалды дегеніне тоқтала кеткіміз келеді. Бұл күнде кеңес сөздік
қорында фашист сөзі көбіне-көп орыс пролетариаты диктатурасының бітіспес
жауларына, ұлт-азаттық күреске шынайы берілген ұлтшылдарға қолданылады.
Түркістандықтарға қаратып айтылған фашист, шпион сөздерң сол
адамдардың Түркістан ұлтазаттық күресіне берілгендігін, сол күрестің
алдыңғы сапында келе жатқандығын көрсетеді. Бұл орайда Юсуп ұлы
Ғұсмандікі дұрыс. Алманияда оқыған Түркістандық жастар шынында
Түркістан ұлт-азаттық күресінің алдыңғы сапынан көріне білді.Яш
Түркістан соларға және Туркиядағы жастарға арқа сүйеп дүниеге
келді. Осы жастардың белсене атсалысуының арқас ында ол қазірде өз
ісін жалғастырып келеді. Яш Түркістанды ұлт-азаттық ккүрестің
жаршысы ете алғанда осы күш. Сондай-ақ осы күш Яш Түркітсанды
тек шетелдіктердегі түркістандық мұғажырлардың өзара байланыс құралы
ғана емес, шетелдердегі мұғажырларымыздың атамекенімізбен байланысын
да қамтамасыз ететін құралға айналдырды. Юсупұлы Ғұсман мұны өте
жақсы біледі. Оның қожайындары да мұны жақсы біліп, сезіп отыр. Яш
Түркістанның атамекенімізбен байланысын үзу Камал Акрам мен Файзолла
Қоалардың қолынан келмегені сияқты, Юсуп ұлы Ғұсманныңда қолынан
келмек емес.
Түркістандағы большевиктік басылымдардың Яш Түркістанға
толассыз шабуыл жасауы, орыс большевиктері Тимофеев пен Браниндердің
Мәскеуде оқыған түркітсандық жастардыМұстафа Шоқайдың пгентттері деп
айыптаулары (бұл туралы осы тақырыпта арнайы жазылған мақаланы
қараңыз), Юсупұлы Ғұсманның мұғажырияттағы жастарымызға фашист,
шпионтүркістандықтарды Аяз әпендіге ептеп жақынастырғанда мен
болатынмын. Түркстандықтар Аяз әпендіні орыс мұғажыр саясатын жанын
сала жақтаған сатқын Бақытжан Қаратаевтің қолдағаны үшін атын
өшірсе, Түркістаннан басқа аймақтағы түріктер оны орыс
төңкерісінің алғашқы кезінде Мәскеуде шақырылған Ресей мұсылмандарының
құрылтайында Расулзада Мәметимин бектің бастауымен феодализмге арсы
ымырасыздығымен көрініп, унитаризмді барынша жақтаған үшін жеке
көретін.
Алманияда оқып жүрген түркістандық жастар Аяз әпендінің Тұран
қоғамы ішінде істегендерін ешбір ұмыта алмайтын.
Осылардың бәрін біліп жүрсемде , Еділ бойы және Орал таулары
түріктерінің Түркістан түріктерімен, Аяз дәріптейтіндей мәдени
бірлігін ғана емес, ең маңыздысы берік саяси бірлігін түзуді ойлап
кездей соқ болса да осы істің басында көрініп жүрген Аязды жақтап,
ТМБ-не тартып, бұл ұйымдағы білген де мен едім.
Егер Аяз әпенді жоқтан өзгені қоя тұрып пайғамбар жасындағы
адамға лайық ұятымен және түріктің иманымен көріне білгенде,
арамызда айтыс та туылмаған болар еді.
Біз Түркістанның түпкілікті тұрғырндары: қазақ, қырғыз, өзбек
сияқты тәжік, түркімен, ұйғыр және қарақалпақтар, басқа халықтар
сияқты өзіміздің көне әрі бай тарихымыздың боямасыз,
бұлталақсыз шынайы шындығын үйрену ниетіміз әзірше орындалмай
отырғаны өкінішті. Қазіргі қаламгерлердің бірінің сөзімен айтқанда:
Тарихымыз теріс айналдырылып жазылған.
Кеңес үкіметі атабабаларымыз онтөрт ғасыр бойы қолданған
әліпбиді зорлықпен өзгертіп, үлкен мәдени мұрамыздан айырды әрі
туыстарымыздың тілінемүлдем жат емле қағидаларын енгізіп,
Түркістандықтардың туысқандық тұтастығына зор зиян келтірді.
Тарихымыз Мәскеудің қалауынша жазылды. Тіпті 1917жылғы Ақпан
революциясы және содан соңғы Қазан мемлекеттік төңкерісі кезінде
Түркістанда болған оқиғалар өрескел бұрмаланды әрі сол жағдай қазірге
дейін сол қалпында қалып отыр. Халқымыз, әсіресе жас ұрпақтарымыз 1917 жылы
Түркістанда болып өткен саяси, әскери және әлеуметтік оқиғалардың шынайы
шындығын білгісі келеді. Бұл ниет әбден орынды. Тарихшы жас өзбек ақыны
айтқандай: Тарих тағылымын білген адам ғана өзінен бұрынғылар жіберген
қателерден арыла алады. Біз осы ақиқатты еске ала отырып, сол қатерлі жыл
оқиғаларының бел ортасында болған саяси басшы, марқұм Мұстафа Шоқайұлының
1917 жыл естеліктерінен үзінділер деген туындысын кириллица әліпбиімен
түпнұақысының ерекшеліктерін мұқият сақтай отырып, қазіргі өзбек тіліне
аударып басуды жөн көрдік. О баста Шоқайұлының шығармасын араб әліпбиінің
алып тасталғанына 60 жыл, ал кириллица әліпбиінің енгізілгеніне 49 жыл
болды. Сондықтан халқымыздың басым көпшілігі, әсіресе жастарымыз араб
әліпбиімен жазылған шығармалар мен құжаттарды оқуы екіталай. Осы жайды
ескере отырып, әрі тарихи шындықты үйренуге сусап отырған жастарымыздың
тілегіне орай 1917 жыл естеліктерінен үзінділерді кириллицамен басуға
тура келді.
Естеліктер алғаш Ёш Туркистон журналының 1936 жылғы 76-ыншы санынан
бастап, 1937 жылғы 90-ыншы санына дейін қысқа-қысқа үзінді түрінде
жарияланды және 1937 жылдың аяғына таман кітапша болып басылды.
1917 жыл естеліктерінен үзінділердің түрікшесін профессор Саадат
ханым Шағатай 1988 жылы Анкарада бастырып шығарды. Атақты түрікші
(тюрколог) профессор Саадат ханым Мұстафа Шоқайұлының абзал шәкірті әрі
қамқоршысы профессор Таһир Шәкір Шағатайдың зайыбы және Мұстафа Шоқайұлының
осы құнды туындысын түрік тілінде шығарып, зор ілтипатпен еске аларлық іс
тындырды. Сол үшін Саадат ханымға мәңгілік ризамын.
Мұстафа Шоқайұлының шығармашылығымен танысуға Кеңес өкіметі жол
бермеді. Сондықтан біз осы абзал азаматтың өнегелі өмірін жастарымызға
қысқаша таныстыруды жөн көрдік.
Мұстафа Шоқай
Ата тегі орта жүздегі қыпшақ руының ақсүйектерінен шыққан Мұстафа
Шоқай әкесі Торғайұлы Шоқайдың үйінде Ақмешіт үйезінде дүниеге келген.
Ақмешіт – Қызылорда қаласының ескі аты, оны орыстар кезінде Перовск атаған.
Мұстафаның анасы Хиуа хандары әулетінен. Шоқайұлы бастауыш білімді ауыл
мектебінде, орта білімді Ташкенттегі орыс гимназиясында алады да, кейін
Петербург университетінің құқытану факультетінде оқып, оны үздік бітірді.
Сөйтіп, Еуропа мен Шығыс дәстүрінде тағылым алды. Шоқайұлы орыс, түрік,
француз, ағылшын және поляк тілдерін жетік білген.
Петербургта Шоқайұлы қазақ және Түркістан басшыларынан Мемлекеттік
дума мүшесі Әлихан Бөкейхан және Махмуд Қожа Беһбуди, Мүнуар Қари, Серәлі
Лапин, Ахмет Байтұрсынмен танысып, жақын дос болды. Әлихан Бөкейханұлының
ұсынысымен Мұстафа Шоқай думадағы мұсылман тобының (фракциясының) мұсылман
мәселелері жөніндегі хатшысы қызметіне тағайындалды және бұл қызметін 1917
жылғы ақпанға дейін, яғни Петербургтан Түркістанға қайтқанша атқарды.
Ақпан революциясы басталғанда Түркістандағы саяси жағдай шиеленісіп
жатқан-ды. Орыстар басып алған отарларда орыс әкімдері нәсілдік шектеу,
нәсілдік кемсіту саясатын жүргізгендіктен, жергілікті зиялылар арасында
орыстарға жаппай өшпенділік өрши түсті.
Ташкентте шығатын Тараққий газеті 1906 жылғы 19 тамыздағы санында:
Біз, Түркістан мұсылмандары, өзімізді осынша қасіретке, кедейлік пен
мешеулікке душар еткен орыс бюрократиясынан мейірім күтпейміз, - деп
жазған еді.
Ақпан революциясын Түркістан зор ілтипатпен, қуана қарсы алды.
Мұсылман зиялылар Александр Керенский Түркістанда туғандықтан,
түркістандықтарға қарасады, мәселелерімізді ойдағыдай шешуге көмектеседі
деп алданып қалды. Осы кезде Ташкент қалалық кеңесін большевиктер билейтін,
ал елге билігі жүретін жалғыз күш – солшыл социалистер еді. Бұлардың басты
мақсаты – мұсылмандарды әкімшілік маңына жолатпау болатын.
Бұған қарсы мұсылмандар екі саяси ұйымды - әсіре діншіл Ғұлама
қоғамы мен прогресшіл Шораи исламия ұйымдарын құрумен жауап берді. Осы
екі ұйым бірлесіп, 1917 жылғы наурыз айында Ташкентте Түркістан
мұсылмандарының құрылтайын өткізді және Ұлттық орталық – Түркістан
мұсылмандарының кеңесін сайлады. Ұлттық ортылқ құрамына Орта Азияның барлық
өңірлерінен өкілдер енгізілді. Өкілдер арасында мұсылмандар ұлттық
қозғалысының танымал қайраткерлерінен Махмуд Беһбуди (Бұқара), Убайдулла
Қожа, Асадулла Қожа, Насыхан Төре (Ферғана), Мұхамеджан Тынышбай (Жетісу),
Ораз Сардар (Түрікменстан) бар еді. Мұстафа Шоқай Ұлттық орталық
төрағалығына сайланды.
Мұстафа Шоқай мұсылман қауымының саяси санасын оятуда басты рөл
атқарды... Ол Ресейдегі сияқты бәсең пантуранщылдық, тәуелсіздіктен гөрі
автономия құру жолын дұрыс деп тапты. Оның басты мұраты – бүкіл
Түркістанның басын қосу еді.
М.Шоқай 1917 жылғы сәуірде Орта Азияда ең беделді газет есептелген
Үлкен Түркістанның шығарушылар алқасының құрамына өтті. Бұл газет
Түркістан татарлары басқармасы тарапынан басылатын әрі түрікшілдер мен
исламшылдардың мүдделерін көздейді. Үлкен Түркістан газетінің редакторы
1917 жылғы 30 сәуірде Мұстафа Шоқайұлының идеясын қолдап: Татарлар,
сарттар мен қақазқтар жойылсын, түрікшілдік пен ислам жасасын! деп жазған
болатын.
1917 жылғы маусымда Мұстафа Шоқай Алашорда партиясының бір топ
мүшелері және түркістандықтармен (Міржақып Дулат, Сұлтанбек Қожан, Әлібек
Күміс) бірлесіп, Ташкентте тура түрікшіл әрі исламшыл Бірлік туы газетін
шығарды. Оның бас редакторы Мұстафа Шоқай еді.
Қазан революциясы орыстар мен байырғы мұсылман қауымының қарым-
қатынасын бұрынғыдан бетер шиеленістірді. Кеңес үкіметі күтпеген жерден
жергілікті орыс қауымынан шыққан мемлекет қызметкерлерінің, саудагерлердің,
офицерлер мен бай егіншілердің басты қасқоршысына айналды. Түбінде
әлеуметтік тұрғыдан коммунизмге дұшпан болып шығатын орыстардың осы тобы
жергілікті мұсылман халықтан қауіптенді. 1917 жылғы 16 қарашада
ұйымдастырылған Түркістан халық комиссарлары кеңесінің 15 мүшесінің бәрі
орыстар мен европалықтар еді. Халық комиссарлары кеңесінің бірінші сассиясы
қарсаңында оның төрағасы Колесов: Жоғары органдарға, яғни революция
әкімшілігіне мұсылмандарды қатыстыруға болмайды. Өйткені бізге байырғы
тұрғындардың ниеті белгісіз әрі олардың ешқандай пролетарлық ұйымы жоқ, -
мәлімдеген болатын.
1917 жылғы 22 қарашада бүкіл мұсылман ұйымдарының өкілдері бұрынғы хан
ордасы Қоқанда бас қосып, бүкіл Түркістан мұсылмандар құрылтайын өткізді.
Құрылтай Халық кеңесі деп аталған Түркістан автономиялы өкіметін құрды.
Оның бірінші төрағасы Мұхамеджан Тынышпай еді. Тынышпайұлы орнынан түскен
соң, Мұстафа Шоқай төрағалыққа сайланды.
1918 жылы қаңтарда Ташкент кеңесі мұсылман өкіметін жою жөнінде шешім
қабылдады. Қызыләскерлер (қызыл жұмысшылар бригадасы, армяндардың
Дашнакцутун партиясының қарулы милиция күштері мен Ташкент горнизонының
бөлімшелері) Қоқанға жіберілді. Қызыләскер бөлімшелері мұсылман өкіметінің
орталығына 5 ақпанда жетіп, ертеңіне таң алдында шабуылға шықты. Қоқанды
қорғап тұрған аз ғана мұсылман әскери бөлімшелерінің қарсылығы тойтарылды,
қала қанға бөкті. Үш күнге жалғасқан жаппай қырғын мен ұрлық, талан-
тараждан кейін басқыншылар қаланы өртеді. Байырғы мұсылман тұқымдарынан
қырылғандар саны белгісіз, әйтеуір олардың өте көп екені анық. Өйткені
Қоқан қаласында 1987 жылы 120 000 адам тұрса, 1926 жылы 69 300 адам қалған.
Мұстафа Шоқай жаппай қырғыннан әрең аман қалды. Ол әуелі кеңеске
партизан соғысын жүргізіп жатқан бектер (баспанашылар) арасында,
1919 жылы тәуелсіз Гүржістанда (Грузида) бас сауғалады. Тбилисиде
Шоқайұлы Кавказ мұсылмандары қоғамының саяси істеріне белсене қатысты
және орыс тілінде басылатын Вольные горцы, На рубеже, түрікше
басылтын Йени дүния газеттеріне Солтүстік Кавказ тау халықтарының
саяси мұраттарын бейнелейтін мақалалар жазды.
1920жылы Қызыл Армия шабуыл жасап, басып алған соң Шоқайұлы
Түркияға қашты және солжақтан Берлинге келді, ақыры Париж
маңындағы Ногент- Сбр- Маринда орналасты. Шет елде Мұстафа Шоқай
иұсылман елауғандарының (эмиграттарының) ең беделді басшысы ретінде
танылды. Ол маңызды екі журнал шығарды:
Ұлттық орталық Шайслам Шаахмедбекке Түркістан автономиясына қажетті
материал дайындап, ұсынуды тапсырды. Бұл жұмыста оған Махмуд Қожа
Беһбуди мырза, Убайдулла Қожа және мен көмек көрсеттім. Түркістан
автономиясын құру үшін жергілікті орыс өкілдерінң де қатысуы керек
болды. Бірақ Түркістан автономиясын орнату жолында бізге бірігетін орыс
өкілдері қайда Ташкенттегі бүкіл орыс қауымы бізге қарсы еді. Тек
орыс байларының шағын тобы мен солшыл социалистерден кейбір кісілер
(мәселен, В.П. Наливкин) біздің пікірімізге қосылатын. Ташкенттегі
орыс қауымы тек Түркістанда автономиялық басқару мекемесінің ашылуына
қарсы болып қоймастан, барлық түркістандықтардың орыстармен құықығы тең
болуына да қарсы еді. Бұл жайында социал-демократ Балыков пен Фетерман,
бұрынғы қызметкер Молиукий, Эфремов және басқалармен бір пікірде болатын.
Жалғыз социал-революционер Вадим Чайкин маңызды рөл атқарып, Ферғана
жұмысшысы және солдат депутаттары кеңесі Түркістанның талаптарын қатты
қолдады. Шілденің аяғы, тамыздың басында Петербургта болған кезінде уақытша
өкімет мүшелерімен Түркістанның болашағы жайлы бірнеше мәрте әңгімелестім.
Ашық айтқанда, кездескен кісілерім автономия құқығын мойындағаны өз алдына,
тіпті құрылтай жиналысында оны қолдауға уәде берді.
Уақыт өткен сайын Ресей революциясы солға қарай ойыса берді. Әсіресе 7-
қарашада большевиктер мен социал революционер қолына түсіп қалды. Ал
большевиктерден: Құрылтай мәжілісін күтейік пе? Әлде жедел автономия
жариялайық па? - деген сұрақтар түсті. Жан-жаққа жолдаған сұрақтарымызға:
Түркістанның Ресейден біржола бөлініп кетуін, тым болмаса автономияны
жедел жариялау керек - деген жауаптар алдық. Сырдария, Ферғана, Самарқан
облыстық комитеттері бірауыздан тездетіп өлкелік құырлтай шақыруды ұсынды.
Жетісу мен Түрікменстанның айырым аудандық комитеттерінен келген
ұсыныстарда осындай талап қойылған еді. Сол тұста біз орыс ұйымдарымен
пікір алыстық. Социал революционерлердің бір тобы, шаруа ұйымдарының
делегаттары, жұмысшылардың бір бөлігі, мекеме қызметкерлерінің бәрі дерлік,
танктер, өнеркәсіп қызметкерлерінің бәрі автономияны қолдамақшы еді.
Төтенше құрылтай 1917 жылғы 7-желтоқсанда, яғни Ресейде большевиктер
билік басына келгеннен кейін бір айдан соң Қоқанда жиналды. Бұл құрылтай
шын мағынасында Түркістанның ұлттық бірлігін айқын көрсетті.
Большевиктердің түркістандықтарды бөлшектеп, құрылтай жиынына қарсы қойған
әрекетінен түк шықпады. Сондықтан большевиктер комиссар Полторацкийді
құрылтайға өздерінің делегаты етіп жіберуге мәжбүр болды. Большевиктердің
өкілі бақылаушы ғана болып қоймай, құрылтай өкілдерімен айтысқа түсті.
Тіпті Ташкенттегі Халық Комиссарлар Кеңесі атынан құрылтайды құттықтап
сөз сөйледі.
Поторацкий: Біз де Түркістан автономиясын қолдаймыз, - деді. Оның
сөзіне ешкім сенбеді. Бірақ оның құрылтайға қатысуынан, құрылтайды
құттықтап сөз сөйлеген сөзінен Түркістанда Кеңес өкіметінің ұлттық негізі
жоқ екені айқын көрінді.
Әттең! Баяғы сол бейқамдығымыз, жөнді техникалық күштеріміздің
тапшылығы, халық арасында саяси түсініктің жетіспеуі тағы да алдымыздан
шықты. Бізге бұл бақытсыздықты саны аз болғанымен, тығыз топтасқан, қаруы
мол дұшпанымыз алып келді. Автономиямыз екі ай ғана өмір сүрді де, мықты
қаруланған дұшпаннан жеңілді.
Осы күресіміздің кейбір оқиғаларын қысқаша еске салып өтейін. Қоқан
қаласына оқ жауа бастаған. Жан-жақта мылтық атылғаны, жасанды бомбалардың
жарылғаны, алыстан зеңбіректердің зіркілі естіліп жатты. Большевиктер бізге
өкілдерін жіберіп, мені Қоқан әскери революциялық комитетіне тапсыруды
талап етті. Большевиктердің делегаттарын Қоқандағы өкімет мүшелерінің
қатысуымен қабылдадым. Жолдастарымның пікірін күтпестен өзім жауап
қайтардым: Большевиктер қалаға оқ атқанын дереу тоқтатса және бейбіт
халыққа күш көрсетпеуге уәде беріп, басшыларды біздің ұлттық орталығымызға
тапсырса, өзімізді қоқан әскери революциялық комитетіне кепілге беріп,
жеңілдегенімді мойындауға дайынмын, - дедім. Большевиктердің өкілдері
шығып кетті де, ертеңіне қайтып келді. Қоқан жан-жақты қоршап алынған еді.
Самарқан, Ташкент және Ферғанадан большевиктердің әскерлері келді... Сондай-
ақ жан-жақтан біздің адамдар да жетті.
Мұстафа Шоқайдың саясатқа араласа бастауы
Мұстафа студенттік жылдарында да, саяси қызметке араласқан жылдарында
да, ешбір партияға мүше емес еді. Социализснің титтей қоспасы жоқ демократ
болатын. Өз Отаны мен халқын жанындай жақсы көретін және халқының келешегі
мен тыныштығы үшін еш аянбайтын. Саясатшылардың арасында соғысты
жақтайтындар да, бейбітшілікті жақтайтындарбар. Мұстафа Шоқай –
бейбітшілікті жақтаушы, ұлтжанды саясаткер еді.
Оның мінезі өте жұмсақ және нәзік болатын. Ол көпшілікті басқару үшін
саясат адамының тез шешімге келе алатын, қатал мінезді болуы керектігін
білетін. Ешқашан өз мінезін түзеуден және оқудан жалыққан емес. Ол Мұстафа
Кемалға таң қалатын, биік санайтын. Түркістан үшін осындай реформашы болса
деп тілейтін. Оның шовинистерге немесе басқа ұлт өкіліне титтей дұшпандық
ойы болмаушы еді. Түрлі саяси көзқарастағы адамдарды және олармен пікір
таластырғанды ұнататын. Өте сабырлы болып, қарсыласының аікіріне құрмет
көрсететін. Ең үлкен кемшілігі – оның сенгіштігі еді, осы тез
иланғыштығының кесірінен үлкен қиындықтарға да ұшыраған. Адамдардың
азғантай адамгершілікке жатпайтын әрекеттеріне ренжіп қалатын. Алайда
қателіктерді кешіре салатын, тез ұмытатын, кейін есіне де алмайтын. Жұрт
болса, оны байқамай қалды деп ойлайтын. Саясатта да ол намысқой әрі жанға
жақын болуы арқылы адамдардың жүрегіне жол табатын. Пікір таласта қызуқанды
болушы еді. Өз пікірін дәлелдеуде қарсыласының намысына тиюден аулақ
болатын. Көзқарас көкжиегі кең болғандықтан, өзінің ойын еркін жеткізетін
және айтқан пікірінің тыңдаушыға ұнаған-ұнамағанына мән бермейтін. Мұстафа
тар ауқымды ұлтшылдықтың дұшпаны еді. Ол бүкіл Түркістан ұлттарының бірігуі
жолындағы күрескер еді. Орыстар да оны осылай танитын. Орыс ұлтшылдары орыс
империясының ішінде Түркісатн мен өзге орыс емес халықтарды мойындағысы
келмейтін. Орыс демократиясының бұл принципі Мұстафаның намысына тиетін
еді. Осы себепті ол 1923 жылы орыс демократиясынан мүлдем теріс айналып,
орыс баспасөзінен де қол үзді.
Ол студент бола жүріп, 1914 жылы соғыс басталған соң мемлекеттік
думаға хатшы болып кіреді. Мемлекеттік думаның мұсылман фракциясы
хатшылығына оны Бөкей хан орналастырды. Осы жерде Мұстафа тұңғыш рет түрік
халықтарының саяси өміріне араласа бастайды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Негізгі бөлім.
І-тарау. Орта Азия мен Қазақстандағы ұлттық мемлекеттік межелеу.
І.1. РКФСР-дің Түркістан отарлау саясаты.
І.2. Түркістан (Қоқан) Автономиясының құрылуы.
ІІ-тарау. Қазақстанның аумақтық тұтастығының қалыптасу жолдары.
ІІ.1. Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінің қазақ жерлерін тұтастандыру
жолындағы қызметі.
ІІ.2. Мемлекеттік автономия мәселесіне қазақ интеллигенция
сының көзқарасы.
1-Тарау.Орта Азия мен Қазақсатандағы мемлекеттік межелеу.
І.1.РКФСР-дің Түркістан отарлау саясаты.
Өзін патшалық Ресейдің Түркістанды отарлау саясатына берік әскери
қызметші, редактор ретінде танытқан А.П.Романович 1899 жылғы 19-желтоқсан
күні ауыр науқастан көз жұмды.
Қарамағындағы елдер мен халықтарға басқыншылық бағыт ұстанған, Ресей
патшалығының бір бөлшегі болып табылатын Түркістан генерал-
губернаторлығының ресми баспасөзі ретінде Туркестанские ведомости газеті
әртүрлі кезеңдерге саналуан жағдайларды бастан өткізді.
1870 жылы газеттің 17 саны жарық көрсе, 1871 жылдан – ол аптасына бір
рет, 1893 жылдан – аптасына 2 рет, 1903 жылдың желтоқсан айынан – аптасына
3 рет, 1907 жылдан – аптасына 4 рет шығарылды, ал 1907 жылғы шілде айынан
бастап күнделікті газетке айналды. 1870 жылғы 287 сәуірден (10 мамыр) 1917
жылғы 15-желтоқсанға дейінгі 48 жыл уақыт ішінде Туркестанские
ведомостидің 6406 саны жарық көрді.
Газет алғашқы кезде 100 дана, 1901 жылдан бастап 2500 данамен тарады.
Ресейдегі аты шулы Столыпин реакциясы кезінде басылымның таралым мөлшері
кеміп, 1908 жылы – 967, 1909 жылы 853 дана болып басылды \62\.
Туркестанские ведмостиге жазылу бағасы әр дана газетке шаққанда
алғашқыда 7 сом деп белгіленсе, 1888 жылы бұл қаржы 7сом 80 тиынға
өсірілді. \63\.
Басылымның 1899 жылғы 29 сәуір (11 мамыр) күнгі 32 санында газеттің
30 жылдығына, 1905 жылғы 29 сәуір 12 мамыр күнгі 63-санында 15 жылдығына,
1910 жылғы 28 сәуір (11 мамыр) күнгі 93-санында 40 жылдығына, 1915 жылғы 28
сәуір (11 мамыр) күнгі 92 санында 45 жылдығына арналған мақала, хабарлар
басылды. 1890 жылғы 8 мамырда газеттің 1000 номері, 1911 жылғы 30 қыркүйек
(13 қазан) күнгі газеттің 2000-номері, 1907 жылғы 4 қарашада 3000 номері,
1914 жылғы 26 қараша (9 жылтоқсан) күні 5000 номері жарыққа шықты.
Сондай-ақ Туркестанские ведомостидің 1913 жылғы 4(17) мамыр күнгі
97 номерінде К.П.Кауфманның Туркестанские ведомостидің негізін қалаушы
болғаны туралы мақала жарияланып, онда көптеген тарихи деректер
келтірілген.
Газеттің жалпы шығарылу тарихында оған әр кезеңдерде редакторлық
жасаған Н.П.Маев 1870-1892, А.П.Романович (20.11.1892 – 17.12.1899),
С.А.Геппенер (22.04.1890 – 29.05.1891), Н.Г.Малицкий (05.11.1901 –
09.01.1907), Е.К.Михайловский, М.Левин, А.Петров, А.Скворцов секілді орыс
журналист-ғалымдары орыс журналистикасы тарихында өз қызметіне сай орын
алады.
Газет редакторларының бірі, колледж кеңесшісі Н.Малицкийге
Түркістан генерал-губернаторлығының 1905 жылғы 1 қарашадағы №281 бұйрығымен
2-дәрежелі алтын жұлдызды Бұқар ордені берілді. Патша үкіметінің өзі
шығарып отырған басылым мен олардың басшыларының еңбегін отырлау саясатына
қосқан үлестеріне сәйкес тиісінше бағалап тұрғанының нәтижесі.
Уақыт өте келе Туркестанские ведомости газетінің мазмұндық түр-
сипаты ерекшеленіп, өзгеріске ұшырады. Ол ғылыми мақалалар жинағы ретіндегі
бағытын өзгертіп, 1909 жылдан бастап өлкелік, партиядан тыс, жалпы типті
газетке айналды. Таралымы да артып, 900 данадан – 3000 данаға дейін өсті.
Туркестанские ведомости газетінің 1870 жылғы 28-сәуір (10 мамыр)
күнгі 1-санынан 1917 жылғы 25-қаңтар (7-ақпан) күнгі 20-санына дейінгі 5645
нөмірі Түркістан генерал-губернаторлығының ресми үні болып шығарылды.
Ресейде 1917 жылы орын алған Ақпан буржуазиялық төңкерісіне
байланысты бұл басылым 1917 жылғы 25-қаңтар (7-ақпан) күнінен 17 (30)-
сәуірге дейінгі аралықта 4 ай бойы шықпай қалды. Соған сәйкес газет
басшылары да өзгеріп тұрды. Редактор болып А.Скворцовтың орнына
А.Л.Липовский, одан кейін В.Наливкин тағайындалды.
1917 жылғы 17(30)-сәуірдегі 21-нөмірінен 1917 жылғы 25-сәуір (7-
мамыр) күнгі 27-нөміріне дейін Туркестанские ведомости газеті Ташкент
атқару комитетінің органы болды.
Газет 1917 жылғы 25-сәуір (7-мамыр) күнгі 27-нөмірінен Уақытша
үкіметтің Түркістан комитетінің органына айналды. Өйткені 1917 жылғы 23-
сәуірде Ташкент атқару комитетінде тиісті қаржы жоқтығына орай, әрі
Туркестанские ведомости газеті өлкелік үкіметтің органы болуына
байланысты ол Уақытша үкіметтің Түркістан комитетіне берілді. Сондықтан
өлкелік газеттің жаңа құрылтайшысы Түркістан өлкесін басқару жөніндегі
ереженің 23-бабына сәйкес Туркестанские ведомости - ресми аймақтық
басылым болып табылатындықтан, бұдан бұлай бұл басылым Уақытша үкімет 1917
жылғы 6-наурызда белгіленген бағдарламалық құжатқа сай үкіметтің және
қоғамдық ұйымдардың қызметін көзқарастар бостандығы тұрғысынан жан-жақты
көрсетіп отыруды көздейтінін мәлімдеді.
Осылайша, газет 1917 жылғы 28-қазан (10-қараша) күнгі 172-нөміріне
дейін Уақытша үкіметтің Түркістан комитетінің қарамағында болып, Түркістан
генерал-губернаторлығы канцеляриясының баспаханасында басылды.
Большевиктер партиясының бастамасымен 1917 жылдың Қазан айында
жеңіске жеткен социалистік төңкерістің нәтижесінде билік басына келген
кеңес үкіметінің саясатына сәйкес Туркестанские ведомости газетінің саяси
бағыт-бағдары да өзгеріп отырды. Дәлірек айтқанда, газет солай етуге мәжбүр
болды.
Бірақ, ол кеңес үкіметінің ұстанған жолын бірден қолдай жөнелген жоқ.
Мысалы, газет 1917 жылғы 9(20)-қарашадағы 173-нөмірінен бастап Түркістан
Өлкелік Атқару Комитетінің органына айналғанымен (бұл кезде редактор үшін
А.Подпалов қол қойды), өз көзқарасын тайсалмай, тікелей білдіріп отырды.
Кез-келген басқа басылымдар сияқты, Туркестанские ведомости
газетінің де өсіп-өркендеу, өрлеу кезеңдерімен бірге дағдарысқа ұшыраған
уақыттар да кездеседі. Ол 1870 жылдан 1909 жылдың екінші жартысына дейін
бұлтартпас, нақты деректерге бай ғылыми мақалаларды жиі жариялады.
Түркістан өлкесінің халқын, олардың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын,
тілі мен мәдениетін, діні мен әдебиетін, тарихын, жалпы рухани байлығын
үйреніп, білуге, қазақ жерінің, тау-тастарының, өзен-теңіздерінің жай-
жапсарларын зерттеуге барынша ден қойылды. Мұндағы мақсат – Ресейден қоныс
аударушыларды орналастыруға ыңғайлы орындар іздестіру, жергілікті халықты
орыстандыру, жерді игеріп, өлкені отарлау идеясын тарату еді.
1909 жылдың екінші жартысынан бастап газет мазмұндық және безендірілу
сипатын өзгертті. Басылымның беттері әртүрлі хабарландырулармен,
жарнамалармен толтырылды. Материалдар ғылыми тұжырымдық сипатынан айрылып,
жеңіл-желпі ақпараттық ағынға түсе бастады. Қоғамдық-саяси оқиғаларға баға
беру, екшеп, саралаудың орнын жай хабарлап қоя салу сарыны алмастырды. Мұны
ХХ ғасырдың басында Ресейдегі капиталистік дамудың қарқын алуымен
байланыстыра қарастырған жөн секілді.
Жарты ғасырға жуық уақыт бойы шығарылып келген, қазақ даласын отарлау
дәуірі мен кеңестік орыстандыру кезеңін жалғастырып жатқан, өткен ғасырдағы
ірі басылымдардың бірі – Туркестанские ведомости газеті Түркістан
даласына бодандық қамытын кигізіп, бостандықты армандаған жергілікті
халықтардың санасын рухани тұрғыдан тұншықтыру мақсатында осындай қызмет
атқарды.
Патша өкіметінің Түркістан өлкесінде тұратын жергілікті ұлт
тілдерінде шығарған тұңғыш мерзімді басылымы Түркістан уалаятының газеті
деп аталды.
Түркістоан уалаятының газетінің тұңғыш нөмірі 1870 жылғы 28-сәуір
(жаңаша 10-мамыр) күні Туркестанские ведомости газетіне қосымша ретінде
жарық көрді. Бұл газет – тек қазақ және өзбек тілдеріндегі алғашқы басылым
ғана емес, сол кездегі Ресей патшалығының қол астында болған түркі
халықтарының тілдеріндегі тұңғыш мерзімді баспасөз еді.
Алайда, осы заманғы, қазіргі дәуірдегі кейбір зерттеушілердің 1869
жылы алғашқы өзбек газеті – Түркістан уалаятының газеті (Туркестанская
туземная газета) жарық көрді, - деп мүлдем қате деректер келтіріп,
біржақты байлам жасауы түсініксіз.
Профессор Х.Бекхожин Түркістан уалаятының газеті секілді мерзімді
басылымдар ...қазақ халқының қамын ойлап, оның әлеуметтік-шаруашылық және
мәдени-ағарту тілектерін ескергендіктен шығарылған жоқ, патша өкіметінің
отыршылдық саясатын күшейте түсу, оның бұйрық-жарлықтарын жергілікті
халықтардың ана тілінде жариялап, сөзсіз отындаттыру, сондай-ақ, оның ресми
көзқарастарын халық арасына кең таратып, қол астындағыларды шексіз
бағындырып ұстау мақсатын көздеді, - деп баса айтты.
Сонымен бірге, филология ғылымдарының докторы, профессор Т.Қожакеев
те Түркістан уалаятының газеті жеке азаматтардың бастамасымен,
демократиялық, ағартушылық ниетпен шығарылған газет емес, патша өкіметінің
күшімен шығып тұрды, - дейді.
Филология ғылымдардың докторы, профессор Ф.Оразаевтың Дала
уалаятының газеті, Түркістан уалаятының газеті қазақ баспасөзінің
қарлығаштары аталып келеді. Оған дау жоқ, ол екі басылымның маңызын жоққа
шығарудан аулақпын. Алайда, бұл екі басылым да патша әкімшіліктерінің ресми
органы болды, таза бірыңғай қазақ тілінде шыққан жоқ және сол Ресей
әкімшіліктерінің органы болғандықтан да кеңестік қаракүйе жағылудан аман
қалды, орыс өкілдері қатысқан газеттерді жамандауға ауыз бармайтын болды
ма, кім білсін, - деген пікірін қазақ халқының өмірі мен тұрмыс-салтының
орыс баспасөзіндегі жазылу бағытын бағалаудағы дұрыс бағдар деп есептейміз.
Патшалық Ресейдің миссионер ғалымдарының елеулі мән берген
мәселелерінің бірі – баспасөз арқылы миссионерлік идеяны таратып,
насихаттау үшін арнаулы зерттеу жинақтарын, газет, журналдар, аударма
кітаптар шығарумен айналысқаны рас болса, Түркістан уалаың газеті де
осындай мақсатпен шығарылғаны анық.
Сонымен бірге, бұл басылымға тек қана орыс отаршыл басылымдарының
бірі деп қана қарау біржақты болареді. Түркістан уалаятының газеті орыс
тілімен қатар, ана тілімізде де тұңғыш рет жарық көрген басылым ретінде
қазақ баспасөзі тарихында лайықты орын алады.
Ресейдің қол астындағы басқа түркі халықтары тарапынан өздерінің ана
тілдерінде газет шығару мәселесі бұдан бұрынырақта да қозғалып жүрді. Бірақ
патша өкіметі оған рұқсат бере қоймады. Мәселен, жергілікті татар зиялылары
1809 жылдан бастап татар тілінде газет шығару мәселесін 6-7 рет көтерді.
Соған қарамастан, татар тіліндегі алғашқы мерзімді баспасөз тек 1905 жылы
ғана жарық көрді. Ал, әзірбайжан тілінде 1875 жылы, қырым татарлары тілінде
1883 жылы ғана газет шығарылды.
Түркістан уалаятының газетінің алғашқы нөмірінде арнайы мәлімдеме
жарияланып, онда: Түркістан генерал-губернаторларының бұйрығы бойыншаүшбу
айдан басталып Түркістан газеті шығады. Осы газеттерде жұртқа мәлім болмақ
үшін генерал-губернатордың әртүрлі бұйрығы жазылар және Ташкентте уа өзге
шаһарларда болған әртүрлі сөздер, уа хабарлар жазылар. Бұл газет орысшадан
басқа орташа қазақтарға керектісі қазақша болып жазылар, - делінген.
Бұл алғашқы хабарламада Туркестанские ведомости газетіне қосымша,
соның аудармасы ретінде шығарылды делінгенімен, Туркестан уалаятының
газеті арада көп өтпей-ақ жеке дербес басылым ретінде жарық көріп тұрды.
Аталған қосымша Туркестанские ведомости газетінің редакциясына қаражат
болмаса, басқа ешқандай қатысы болмағанға ұқсайды. Осы жағдайда ол 13 жыл
бойы. 1883 жылға дейін шығарылып тұрды.
Генерал-губернатордың бұйрығымен газетті қазақ және өзбек тілдерінде
шығару алғашқы кезде генерал-губернатордың тілмашы Шахмардан Мирясұлы
Ибрагимовқа тапсырылып, ол үшін айына 150 сом қаржы бөлінді. Ал, кейін
газетке генерал-губернатордың кеңсесінің тілмашы Жанышев редакторлық етті.
Газетті айына төрт рет, екі нөмірін қазақ тілінде, екі нөмірін өзбек
тілінде шығарып тұру жоспарланды. Бұл тәртіп негізінен сақталды. Дегенмен
газеттің жарық көру реті кейде бұзылып отырды. Мысалы, 1870 жылы барлығы 8
нөмір шығарылса, оның бесеуі өзбек тілінде, үшеуі қазақ тілінде алғашқы
1,2 нөмірлерін қоса, жарық көрді. Ал 1875-1877 жылдары қазақша 24 нөмірдің
орнына 33 нөмірден шығарылды. Әдетте өзбекшесінің төменгі жағына сарт,
қазақшасына кирг деп белгілер қойылып отырды.
Газет әр кезде әр түрлі данамен таратылды. 1877 жылғы алтыгша
нөмірінде газеттің өзбек тіліндегі нұсқасын 440 адам, қазақ тіліндегі
нұсқасын 240 адам жаздырып алатындығы хабарланды. Профессор Т.Қожакев Жас
Алаш газетінің 1992 жылғы 9 мамырдағы нөмірінде жарияланған Ұлттық
баспасөз күні атты мақаласында Түркістан уалаятының газетінің тарихи мән-
маңызы мен тындырған іс-қызметін былайша саралайды:
Біріншіден, ол қазақ топырағында туып, қазақ сахарысына алғаш тараған
тұңғыш газет;
Екіншіден, патша үкіметінің ресми газеті болып-ақ, соның ниет-тілегін
орындап отырып-ақ бұл газет үлкен прогрессивтік рөл атқарған. Бұдан қараңғы
қазақ халқы газет дегеннің не екенін білді, дүниеде болып жатқан
жаңалықтарды жеткізуді, өнер-білім, хабар-ошар таратуды, оның қаншалықты
қажет екенін ұғынды, сол ресми газеттің әсерімен-ақ оның көзі ашылып,
санасы ояна бастады.
Үшіншіден, газеттің озық ойлы редакторлары ішкі істер министрлігі
белгілеп берген бағдарламаға құлшылық қылып қалған жоқ, патша үкіметінің
ниет-тілегін қанағаттандырумен ғана шектелген жоқ. Олар газетте бейресми
бөлім ашып, онда халыққа қажетті, басқа да пайдалы, алуан тақырыпты
материалдар жариялап отырған.
Төртіншіден, бұл газет тек Түркістан өлкесіне тарап, тар өрісте
қалмаған. Ол қазақ сахарасының барлық өңіріне жаткен.
Бесіншіден, газет дәл осы күнгі ақпарат құралдарының қызмет-
міндеттерін атқарып, қазақ жұртын ішкі-сыртқы қажетті хабарлармен
қамтамасыз етіп тұрған.
Алтыншыдан, бұл газет қазақтың сол тұстағы тұралап тұрған шаруашылығын
ғылыми негізде көтеруге тырысты.
Жетіншіден, бұл газет өнер-білімнен кенже қалған қазақ елін оқыту,
ағарту жөнінде пайдалы пікірлер қозғаған.
Сегізіншіден, қазақ әдебиетінің алғашқы насихатшысы болған да осы
газет. Қазақ мақал-мәтелдерін жариялап, тіл тазалығын насихаттаған.
Тоғызыншыдан, қазақ тарихында алғаш рет баспасөз мәселелерін әңгіме
етті. Оқырмандар арасында бұқаралық жұмыстар жүргізіліп, тілшілер
қозғалысын бастады. Газет жанрларының алғашқы үлгілерін де осы газет
қалыптастырды. Баспасөзге шолу, рецензия, сапарнама, заметка, мақала,
әңгіме, юмореска жанрлары алғаш осында көрінді.
Түркістан уалаятының газеті туралы толық дерек-мәліметтер ғылымның
қазақ баспасөзінің тарихы саласының көтерілісшілердің 3-еуіне өлім жазасы
берілді, 4-адам-12 жылға, 27 адам 4-жылға каторгаға айдалды.
Дегенмен халықтың жаппай ашу ызасынан сескенген генерал губернатор
бүкіл Түкістан өлкесінде қара жұмысқа алу мерзімін 15-қыркүйекке дейін
кейінге қалдыруға мәжбүр болды. 1916жылғы 23-тамыздпғы бұйрығында
шақырылатын жұмысшылар саны Сырдария облыснан-60 мың, Самарқан облысынан-
32-мың 407, жалпы Түркістан өлкесінен 220мың адам болып белгіленді. Қара
жұмыстан болыстар мен ауылдардың қоғамдық қызмет бабындағы адамдары,
түземдік төменгі полиция қызметкерлері имамдар, молдалар мен
мударистер, санақшылар мемлекеттік және жекеменшік жоғары және орта
оқу орындарында білім алушылар, мемлекеттік мекемелерде жұмыс істейтін
дәрежелі түземдіктер, дворяндар мен танымал ататектерден шыққандардың
құқығын пайдаланатын түземдіктер босатылды.
Халық арасында жиі айтылатын, жұрт жадында жатталып қалған
Өстемір Әжібек ұлының 1916 ылғы Жызақ көтерілісіне қатысқаны туралы аңыз
әңгімелер аз емес.
Өстемір Әжібек ұлы 1885жылы Түркістан генерал-губернаторлығының
Самарқан қарасты Жызақ уезінің Көктөбе облысындағы Ұзынқұдық деген
жерде (қазіргі Өзбекстанның Жызақ облысы, Фарыш ауданнының Қызылқұм
кеңшарының орталығында) дүниеге келіпті. Ол үш жасқа дейін ауыл
молдасынан оқып, хат таниды. 1899жылы он төрт жасқа келгенде,
жастығынан қарамастан Көктөбе –Пістетелітау аймағында өткен сайлауға
қатысып, би атанады. Келесі жылы он бес жасында сол өңірдің болысы болып он
жыл бойы ел билеген Нұран деген кісімен бірге балама сайлауға қатысып,
болыстыққа сайланады. Содан бастап қатарынан бес рет болыс қызметін
атқарады. Сол тұста Көктөбе-Пістелітауды мекен еткен елдің арасында Өстемір
болыс үлкен беделге ие болған.
Жызақ уезінің жиырма болысында тұратын халықтың патшалық Ресейдің
езгісіне қарсы көтеріліп, бір айға жуық уақыт бойы билікті өз қолдарына
алып алғанын, көтеріліс Мырзашөл даласын кеңінен қамтығанын, алайда, орыс-
казак жауынгерлерінен жасақталған орыс әскері көтерілісшілерді
аяусызжазалағанын жоғарыда айттық.
Аңызға сүйенсек, қарапайым халықтың еңсе көтеріп, қарсы шыққаны
жүрегіне шаншудай қадалған патша әскері бейбіт елді қырып-жойғанына
қарамастан, олардың ешқайсыда қазақтарға тиіспеген көрінеді. Оның
себебі, көтерілген елдің еңсесі бәрібір күшпен жаншылып тасталатынын,
патшаны жеңу қазірше қиын екендігін алдын ала сезген Өстемір Болыс
Әжібек ұлы Жыззақ қаласындағы уез әкімін (ұлты орыс болса керек)
Ұзынқұдықтағы өзінің үйіне әкеліп бір апта бойы жасырып қалады.
Өстемір болыстың болжамы келеді. Көздері қанталаған әскерлер
көтерілісшілерді талқандайдайды. Бағдан деген ауылдағы уез өкілін атып
өлтіргені үшін Жызақ қаласымен Фарыш аудандарында тұратын өзбектерді
қанға бояйды. Алайда Өстемір болыстың шапағаты тиген уез әкімі
арнайы өкім шығарып, бірде-бір қазаққа қастандық жасамауын
бұйырғандықтан бәрі де аманқалады. Әрине, Өстемір болыс Әжібекұлының
бұл ісі орыс патшасының жандайшаптарына жаны ашығандықтан емес, өзі
билеген қазақтардың жазықсыз құрбан болып кетуіне жол бермеуі үшін
жасаған көрегендік, ақылды әрекеттен тұрғаннын мойындау керек.
Қазақ даласында болып өткен тарихи оқиғлардың қай-қайысын
алып қарасақ та, жер мәселесні қатыссыз өрбіген емес. Билік басында
отырған күштер мен оларға қарсы, өз құқықтарын қорғау жолында күрес
жүргізген жергілікті халық өкілдері арасында тұтанып тұрған кейде
ашық, кейде астыртын... арбасулардың түп тамыры, қайнар көзі осы
жер мәселесі еді. Өйткені адам баласына қажетті барлық байлықтың
негізгі көзі – осы екендігін екі жақ та өте жақсы түсінді.
Ресейдің отарындағы Мырзашөл аймағын игеру және суландыру
жұмыстарын қарқынды жүргізуге патша өкіметінің соншалықты мүдделі
болуы осыған байланысты. 1917-жылғы мамыр айының соңында мұнда
24орыс поселкесі бой көтеріп үлгерді. Ал, сол жылғы 15-ші
қыркүйектегі есеп бойынша Қожент уезі мен Мырзашөл өңіріндегі
шаруашылықтардың саны екі мыңнан асты.
Дегенмен дәл бұл кезеңде аймақты суландыру ісіндегі серпін
бірте-бірте бәсеңси түскен еді. 1917 жыл Түркістан өлкесі үшін
қуаңшылық әкелген, аптап ыстық дәнді дақылдарды күйдіріп жіберген жылға
айналды. 1914жылмен салыстырғанда астықтың бағасы елу есеге
дейін өсті. Аймақты аштық жайлап зобалаңға үшыраған халық тамақ
іздеп, жер-ерді кезіп , кетті. Ашыққан халықтың біірбөлігі Мырзашөлге
қоныстанды. Өзбеттерінше егіс егіп, жан сақтаудың амалын жасауға
кірісті. Соның салдарынан мұнда мақта дақылын өндіру мүлдем дерлік
тоқтап, батпақты жерлер көбейді. Бұған қоса, 1917 жылғы Ақпан
төңкерісінің нәтижесінде Уақытша өкіметтің жеңіске жетіп, мұндағы
негізгі басқару ісі Түркістан Комитетіне берілуі сияқты саяси
оқиғалар Сыр бойындағы халықтың ауыр ахуалына ерекше әсер еткені
сөзсіз.
1917ылғы 2-5 тамыз аралығында Ташкент қаласында Түркістан аймағы
қазақ-қырғыздарының жалпы жиналысы өткізілді. Оған Түркістан аймағының
барлық жерлерінен арнайы шақырылмағандарда қатысты. Жиынның құрметті
төрағалығына Санжар Аспандияров, М. Тынышбаев, А. Мангелдин,
төрағалық серіктікке Қоңырқожа Қожвқов, хатшылыққа Зұлқарнайын
Сейдалин, Шаймердин Көпсаламов және Сұлатндек Қожанов сайланды.
Бұл жиналыста 18 мәселе қаралып, қаулы қабылданды.
Жер-су және переселен орыстар туралы №3 қаулыда:
Қазына арықтары, су швғатын, су яки су шықпақшы қазақ-қырғыз
жерлері жземствосының қарауына өтсін. Осы күнге дейін мұсылман жұрты
Мырзашөлдегі су шығып абад болған жерлерден жер алып істеп
пайдаланудан тиімді құқықсыз еді. Аймақ қазақ-қырғыз жиналысы мұндай
әділетсіздік жолды тоқтаусыз жоғалтуды керек деп білді. Мұсылмандар әсіресе
сол жердің өз жұрты жер иелену жағынан орыстармен тең құқықта болсын хам
мұннан былай су шығып абад болатын жерлерде осы жолмен мұсылмандар жер
алуға теңдікте болсын, - деп шешілді.
Түркістан аймағы қазақтарының бұл тұжырымдары қазақ жер сыбағасын
отырған жерлерден алып орналасқанша, қазақ жеріне ауған мұжық келмей, бұрын
алынған жерлердің мұжыөқ отырмағандары қазаққа қайтуы, қазаққа тиетін жер
сыбағасын комитеттер кесу қажеттігін талап еткен Алаш партиясы
бағдарламасының жобасымен үндестік тауып жатты.
Сол жылғы 26-қарашада Қоқан қаласында мұсылмандардың төтенше IV съезі
ашылып, 28 қараша күні Түркістан өлкесі өз алдына дербес автономия деп
жарияланды. Арнайы құрылтай шақырылғанға дейін саяси билік Түркістан
Уақытша кеңесі мен Түркістан халық билігіне өтетін болып белгіленді.
1917 жылғы 5-3 желтоқсан аралығында Орынбор қаласында қазақ-қырғыз
съезі шақырылды. Оған Сырдария облысынан - Әзімхан Кенесарин, Иманбек
Сарымсақов, Иманберді Ержігітов, Серқұл Алдабергенов және Мәулемқұл
Байзақов, ал Самарқан облысынан Есет Ақжолов қатысты. Съезде қазақ
даласындағы жағдай кеңінен талқыланды. Делегаттардың назарын ерекше
аударған оқиғалардың арасында мына сипаттағы мәселе де бар еді.
Самарқан облысының Жызақ уезінде ереуіл орын алады. Жызақ уезінде
тұрып жатқан арғын тайпасының қазақтары Түркістан автономиясының
бөлінгілері келетінін, қазақ автономиясы құрылған жағдайда соған қосылуды
қалайтындықтарын мәлімдейді.
Расында да, 1914 жылы жарық көрген Түркістан генерал-губернаторлығының
арнайы экспедициясының деректері бойынша Жызақ уезіне қарасты Қызылқұм
болысының №3 әкімшілік ауылында он ауыл тобықты руының қазақтары, барлығы
1239 адам тұрды. Олардың 195 жылқысы, 1527 түйесі, 13мың 681 қойы, 4318
ешкісі болды. Оған қосы осы Қызылқұм болысының №4 әкімшілік ауылында 11
ауыл арғын тайпасының қазақтары, барлығы 1558 адам қоныс тепті. Бұл ауыл
арғындары 254 жылқы, 2190 түйе, 18 мың 179 қой, 4248 ешкі ұстады.
Міне, сол 1914 жылғы санақта 2797 адамды құраған Мырзашөл аймағының
арғындары арада 3 жыл өткенде Алаш автономиясына қосылуды ойлады. Жоғарыда
аты-жөні айтылған, 1917 жылғы 5 және 13 желтоқсанда Орынборда өткізілген
жалпы қазақ-қырғыз съезіне Самарқан облысынан делегат болып қатысқан Есет
Ақжолов – Қызылқұм болысының №4 әкімшілік ауылына қарасты қыстаулардың
бірінің ел ағасы болатын, оның қарамағындағы қыстауда 1914 жылы 63 адам
тұрды.
Сөйтіп, съезд Түркістан автономиясы үкіметінен Жызақ уезінде болып
жатқан жағдайға байланысты шара көруді сұраған, Арғындардың Қазақ
автономиясына қосылуға деген ынтасын қолдау және осы мәселе бойынша қазақ
кеңесіне Түркістан автономиясы үкіметімен тиісті байланыс жасауды тапсыру
жөнінде қаулы қабылдады.
Осы съездің нәтижесінде дүниеге келген Алаш автономиясының құрамына
көрші Сырдария облысымен бірге Самарқан облысының Жызақ уезінің қазақтары
тұратын аймақ та енгізілді.
Алайда, тәуелсіз ұлттық мемлекет құруға талпыныс жасаған Қоқан
автономиясы мен Алаш автономиясының тағдыры қалай болғаны тарихтан белгілі.
Жоғарыда келтірілген тарихи оқиғалардың Мырзашөл аймағына тікелей
қатысы бар. Өйткені 1917 жылғы Ақпан төңкерісін азаттықты аңсаған қазақ
халқының алдынан атқан ақ таң ретінде қабылдаған Әлихан Бөкейханов бастаған
Алашорда үкіметі де, Мұстафа Шоқай жетекшілік еткен Түркістан үкіметіде ең
алдымен жер мәселесін ұлттық мүдде тұрғысынан шешуге күш салды. Ал,
Мырзашөл – суландыруға, қазақтардың отырықшылыққа бейімделіп, егіншілікпен
айналысуына өте қолайлы жер беті жазық алқап болатын. Мал өсіріп, төрт
түлікті түгел көбейтуге де ыңғайлы еді.
Қолымыздағы осы санымен Яш Түрксітан сегіз жасын артта қалдырды.
Европа елдерінің кеңпейілділігін пайдаланып шығарып келе жатқан осы бір
ұлттық басылымымызды өзіміздің тәуелсіз Түркістанымызда шығаруымыз керек
еді. Онда біз өзімізді қазіргіден әлдеқайда бақыттырақ сезінер едік. Тым
құрығанда біз бұл басылымымызды өзімізге қаны мен жаны бір елдердің бірінде
шығарғанымызда ғаріптік пен пұшаймандықтың жәбірін азырақ тартар ма едік,
қайтер едік. Өкінішке орай, тағдыр бізді басқаша ортаға душар етті. Біз –
түрік, мұсылман, азиялық бола тұра, осы үшеуінің біреуі де жоқ Еуропадан
ғана пана тауып отырмыз.
Мұның себептерін бұл арада тәптіштеп түсіндіріп жатпаймыз. Олай
еткенде жаңсақ ұғымдар мен күмәнді нәтижелер туылуы мүмкін.
8 жыл егер Яш Түркістан сегізінші аптасына өз атааекенімізде шыға
бастағанда, юіздің қуанышымызда шек болмас еді. Амал не , тағдыр оған
ұзақ уақыт бойы шет жұртта болуды жазыпты. Алайда осындай тағдырына
қарамастан, ол өз оқырмандарымен ұдайы жүз көрісіп келе жатқаны үшін,
тәңірге мың да бір шүкір дейміз.
Түркістан мұғажырлары басқа өлке халықтарының мұғажырларына
ұқсамайды. Біз ешқандай бір саяси ұйымы болмай тұрып мұғаырлық халге
түсіп қалдық. Біздің мұғажырлықта не ұлттық үкіметіміз не ұлттық
саяси партиямыз, не бір саяси топтарымыз болған жоқ. Еуропа бізді
танымайтын және бізді танығысы да келмейтін. Біз үміт артқан кейбір
топтар бізге көмектесуі былай тұрсын, бізді тыңдағысы да келмеді. Тек
тарихи тұрғыдан өзін көрсете білген Түркістан мәселесі өзіне жол
таба алды. Бұл жол әсіресе алғашқы кезде адам айтқысыз қиындықтарға
толы болды. Осындай жағдайда кең мағыналы күреске шығыуы үшін
ешқандай бір мүмкіндік болмауы себепті, бір мезгіл тамыр-таныстардың
ара ағайындығын пайдалануымызға тура келді. Біздің кейбір достарымыз
осындай істерге бола бізді жазғырады, кінәлайды, аяғымыздан шалады. Тәңірім
ондайлардан сақтасын!
Яш Түркістан Түркістан мұғажырлығы саяси түс алып, саяси ұйымға –
Түркістан ұлттық бірлігіне біріккен соң шыға бастады. Яш Түркістанның
шығуына тағы бір аса маңызды фактордың ықпалы аз болған жоқ. Еуропада бұл
кезде шынымен-ақ яштүркістаншыл ұлттық кадр дайындала бастаған еді. Бұлар
– 1922 жылдың соңында аса қиын жағдайға душар болған Кеңес үкіметі халықтың
орыс пролетариат диктатурасына деген наразылығын жұмсарту мақсатымен
Алманияға оқуға жіберген бір топ жастар болатын. Камал Акрамның орнына
Өзбекстан партия комитетінің бірінші хатшылығына тағайындалған Ғұсман
Юсупұлы Правда востоканың 1937 жылғы 30 қыркүйектегі санында жариялаған
Керітөңкерісшілдер тобын ең соңына дейін жою керек атты мақаласында осы
мәселеге арнайы тоқталады.
Күні кешеге дейін орыс пролетариат диктатурасына адал қызмет етіп
келген, Ленин-Сталиннің төл шәкірті Файзолла Қожа мен Камал Акрамдарды енді
бүгін Кеңес үкіметінің қауіпті жаулары санап, олардың аталмыш қылмыстарын
көзінен тізген Юсупұлы Ғұсман сондай қылмыстардың бір бастысы ретінде
Түркістан жастарының Еуропаға оқуға жіберілуін атап көрсетеді. Юсупұлы
Ғұсман былай дейді: Керітөңкерісшілдер күш жинауға, кадр дайындауға
айрықша көңіл бөлді. Осы мақсатпен олар Еуропа елдеріне буржуазиялық
ұлтшылдықпен уланған жастарды оқуға жіберіп, олардың оқу қаражатын біздің
халқымыздың алтынымен төледі. Артынан бұл жастар фашист шпиондары болып
шықты.
Файзолла Қожа, Камал Акрам және Түркістанның сол тұстағы басқа да
басшылары түркістандық бір топ жастарымызды Алманияға оқуға жіберуіне
қандай себептер итермелегенін тағы бірде егей-тегжейлі жазатын боламыз. Бұл
жолы біз Юсупұлы Ғұсманның осы жастар арасынан фашист шпиондары
дайындалды дегеніне тоқтала кеткіміз келеді. Бұл күнде кеңес сөздік
қорында фашист сөзі көбіне-көп орыс пролетариаты диктатурасының бітіспес
жауларына, ұлт-азаттық күреске шынайы берілген ұлтшылдарға қолданылады.
Түркістандықтарға қаратып айтылған фашист, шпион сөздерң сол
адамдардың Түркістан ұлтазаттық күресіне берілгендігін, сол күрестің
алдыңғы сапында келе жатқандығын көрсетеді. Бұл орайда Юсуп ұлы
Ғұсмандікі дұрыс. Алманияда оқыған Түркістандық жастар шынында
Түркістан ұлт-азаттық күресінің алдыңғы сапынан көріне білді.Яш
Түркістан соларға және Туркиядағы жастарға арқа сүйеп дүниеге
келді. Осы жастардың белсене атсалысуының арқас ында ол қазірде өз
ісін жалғастырып келеді. Яш Түркістанды ұлт-азаттық ккүрестің
жаршысы ете алғанда осы күш. Сондай-ақ осы күш Яш Түркітсанды
тек шетелдіктердегі түркістандық мұғажырлардың өзара байланыс құралы
ғана емес, шетелдердегі мұғажырларымыздың атамекенімізбен байланысын
да қамтамасыз ететін құралға айналдырды. Юсупұлы Ғұсман мұны өте
жақсы біледі. Оның қожайындары да мұны жақсы біліп, сезіп отыр. Яш
Түркістанның атамекенімізбен байланысын үзу Камал Акрам мен Файзолла
Қоалардың қолынан келмегені сияқты, Юсуп ұлы Ғұсманныңда қолынан
келмек емес.
Түркістандағы большевиктік басылымдардың Яш Түркістанға
толассыз шабуыл жасауы, орыс большевиктері Тимофеев пен Браниндердің
Мәскеуде оқыған түркітсандық жастардыМұстафа Шоқайдың пгентттері деп
айыптаулары (бұл туралы осы тақырыпта арнайы жазылған мақаланы
қараңыз), Юсупұлы Ғұсманның мұғажырияттағы жастарымызға фашист,
шпионтүркістандықтарды Аяз әпендіге ептеп жақынастырғанда мен
болатынмын. Түркстандықтар Аяз әпендіні орыс мұғажыр саясатын жанын
сала жақтаған сатқын Бақытжан Қаратаевтің қолдағаны үшін атын
өшірсе, Түркістаннан басқа аймақтағы түріктер оны орыс
төңкерісінің алғашқы кезінде Мәскеуде шақырылған Ресей мұсылмандарының
құрылтайында Расулзада Мәметимин бектің бастауымен феодализмге арсы
ымырасыздығымен көрініп, унитаризмді барынша жақтаған үшін жеке
көретін.
Алманияда оқып жүрген түркістандық жастар Аяз әпендінің Тұран
қоғамы ішінде істегендерін ешбір ұмыта алмайтын.
Осылардың бәрін біліп жүрсемде , Еділ бойы және Орал таулары
түріктерінің Түркістан түріктерімен, Аяз дәріптейтіндей мәдени
бірлігін ғана емес, ең маңыздысы берік саяси бірлігін түзуді ойлап
кездей соқ болса да осы істің басында көрініп жүрген Аязды жақтап,
ТМБ-не тартып, бұл ұйымдағы білген де мен едім.
Егер Аяз әпенді жоқтан өзгені қоя тұрып пайғамбар жасындағы
адамға лайық ұятымен және түріктің иманымен көріне білгенде,
арамызда айтыс та туылмаған болар еді.
Біз Түркістанның түпкілікті тұрғырндары: қазақ, қырғыз, өзбек
сияқты тәжік, түркімен, ұйғыр және қарақалпақтар, басқа халықтар
сияқты өзіміздің көне әрі бай тарихымыздың боямасыз,
бұлталақсыз шынайы шындығын үйрену ниетіміз әзірше орындалмай
отырғаны өкінішті. Қазіргі қаламгерлердің бірінің сөзімен айтқанда:
Тарихымыз теріс айналдырылып жазылған.
Кеңес үкіметі атабабаларымыз онтөрт ғасыр бойы қолданған
әліпбиді зорлықпен өзгертіп, үлкен мәдени мұрамыздан айырды әрі
туыстарымыздың тілінемүлдем жат емле қағидаларын енгізіп,
Түркістандықтардың туысқандық тұтастығына зор зиян келтірді.
Тарихымыз Мәскеудің қалауынша жазылды. Тіпті 1917жылғы Ақпан
революциясы және содан соңғы Қазан мемлекеттік төңкерісі кезінде
Түркістанда болған оқиғалар өрескел бұрмаланды әрі сол жағдай қазірге
дейін сол қалпында қалып отыр. Халқымыз, әсіресе жас ұрпақтарымыз 1917 жылы
Түркістанда болып өткен саяси, әскери және әлеуметтік оқиғалардың шынайы
шындығын білгісі келеді. Бұл ниет әбден орынды. Тарихшы жас өзбек ақыны
айтқандай: Тарих тағылымын білген адам ғана өзінен бұрынғылар жіберген
қателерден арыла алады. Біз осы ақиқатты еске ала отырып, сол қатерлі жыл
оқиғаларының бел ортасында болған саяси басшы, марқұм Мұстафа Шоқайұлының
1917 жыл естеліктерінен үзінділер деген туындысын кириллица әліпбиімен
түпнұақысының ерекшеліктерін мұқият сақтай отырып, қазіргі өзбек тіліне
аударып басуды жөн көрдік. О баста Шоқайұлының шығармасын араб әліпбиінің
алып тасталғанына 60 жыл, ал кириллица әліпбиінің енгізілгеніне 49 жыл
болды. Сондықтан халқымыздың басым көпшілігі, әсіресе жастарымыз араб
әліпбиімен жазылған шығармалар мен құжаттарды оқуы екіталай. Осы жайды
ескере отырып, әрі тарихи шындықты үйренуге сусап отырған жастарымыздың
тілегіне орай 1917 жыл естеліктерінен үзінділерді кириллицамен басуға
тура келді.
Естеліктер алғаш Ёш Туркистон журналының 1936 жылғы 76-ыншы санынан
бастап, 1937 жылғы 90-ыншы санына дейін қысқа-қысқа үзінді түрінде
жарияланды және 1937 жылдың аяғына таман кітапша болып басылды.
1917 жыл естеліктерінен үзінділердің түрікшесін профессор Саадат
ханым Шағатай 1988 жылы Анкарада бастырып шығарды. Атақты түрікші
(тюрколог) профессор Саадат ханым Мұстафа Шоқайұлының абзал шәкірті әрі
қамқоршысы профессор Таһир Шәкір Шағатайдың зайыбы және Мұстафа Шоқайұлының
осы құнды туындысын түрік тілінде шығарып, зор ілтипатпен еске аларлық іс
тындырды. Сол үшін Саадат ханымға мәңгілік ризамын.
Мұстафа Шоқайұлының шығармашылығымен танысуға Кеңес өкіметі жол
бермеді. Сондықтан біз осы абзал азаматтың өнегелі өмірін жастарымызға
қысқаша таныстыруды жөн көрдік.
Мұстафа Шоқай
Ата тегі орта жүздегі қыпшақ руының ақсүйектерінен шыққан Мұстафа
Шоқай әкесі Торғайұлы Шоқайдың үйінде Ақмешіт үйезінде дүниеге келген.
Ақмешіт – Қызылорда қаласының ескі аты, оны орыстар кезінде Перовск атаған.
Мұстафаның анасы Хиуа хандары әулетінен. Шоқайұлы бастауыш білімді ауыл
мектебінде, орта білімді Ташкенттегі орыс гимназиясында алады да, кейін
Петербург университетінің құқытану факультетінде оқып, оны үздік бітірді.
Сөйтіп, Еуропа мен Шығыс дәстүрінде тағылым алды. Шоқайұлы орыс, түрік,
француз, ағылшын және поляк тілдерін жетік білген.
Петербургта Шоқайұлы қазақ және Түркістан басшыларынан Мемлекеттік
дума мүшесі Әлихан Бөкейхан және Махмуд Қожа Беһбуди, Мүнуар Қари, Серәлі
Лапин, Ахмет Байтұрсынмен танысып, жақын дос болды. Әлихан Бөкейханұлының
ұсынысымен Мұстафа Шоқай думадағы мұсылман тобының (фракциясының) мұсылман
мәселелері жөніндегі хатшысы қызметіне тағайындалды және бұл қызметін 1917
жылғы ақпанға дейін, яғни Петербургтан Түркістанға қайтқанша атқарды.
Ақпан революциясы басталғанда Түркістандағы саяси жағдай шиеленісіп
жатқан-ды. Орыстар басып алған отарларда орыс әкімдері нәсілдік шектеу,
нәсілдік кемсіту саясатын жүргізгендіктен, жергілікті зиялылар арасында
орыстарға жаппай өшпенділік өрши түсті.
Ташкентте шығатын Тараққий газеті 1906 жылғы 19 тамыздағы санында:
Біз, Түркістан мұсылмандары, өзімізді осынша қасіретке, кедейлік пен
мешеулікке душар еткен орыс бюрократиясынан мейірім күтпейміз, - деп
жазған еді.
Ақпан революциясын Түркістан зор ілтипатпен, қуана қарсы алды.
Мұсылман зиялылар Александр Керенский Түркістанда туғандықтан,
түркістандықтарға қарасады, мәселелерімізді ойдағыдай шешуге көмектеседі
деп алданып қалды. Осы кезде Ташкент қалалық кеңесін большевиктер билейтін,
ал елге билігі жүретін жалғыз күш – солшыл социалистер еді. Бұлардың басты
мақсаты – мұсылмандарды әкімшілік маңына жолатпау болатын.
Бұған қарсы мұсылмандар екі саяси ұйымды - әсіре діншіл Ғұлама
қоғамы мен прогресшіл Шораи исламия ұйымдарын құрумен жауап берді. Осы
екі ұйым бірлесіп, 1917 жылғы наурыз айында Ташкентте Түркістан
мұсылмандарының құрылтайын өткізді және Ұлттық орталық – Түркістан
мұсылмандарының кеңесін сайлады. Ұлттық ортылқ құрамына Орта Азияның барлық
өңірлерінен өкілдер енгізілді. Өкілдер арасында мұсылмандар ұлттық
қозғалысының танымал қайраткерлерінен Махмуд Беһбуди (Бұқара), Убайдулла
Қожа, Асадулла Қожа, Насыхан Төре (Ферғана), Мұхамеджан Тынышбай (Жетісу),
Ораз Сардар (Түрікменстан) бар еді. Мұстафа Шоқай Ұлттық орталық
төрағалығына сайланды.
Мұстафа Шоқай мұсылман қауымының саяси санасын оятуда басты рөл
атқарды... Ол Ресейдегі сияқты бәсең пантуранщылдық, тәуелсіздіктен гөрі
автономия құру жолын дұрыс деп тапты. Оның басты мұраты – бүкіл
Түркістанның басын қосу еді.
М.Шоқай 1917 жылғы сәуірде Орта Азияда ең беделді газет есептелген
Үлкен Түркістанның шығарушылар алқасының құрамына өтті. Бұл газет
Түркістан татарлары басқармасы тарапынан басылатын әрі түрікшілдер мен
исламшылдардың мүдделерін көздейді. Үлкен Түркістан газетінің редакторы
1917 жылғы 30 сәуірде Мұстафа Шоқайұлының идеясын қолдап: Татарлар,
сарттар мен қақазқтар жойылсын, түрікшілдік пен ислам жасасын! деп жазған
болатын.
1917 жылғы маусымда Мұстафа Шоқай Алашорда партиясының бір топ
мүшелері және түркістандықтармен (Міржақып Дулат, Сұлтанбек Қожан, Әлібек
Күміс) бірлесіп, Ташкентте тура түрікшіл әрі исламшыл Бірлік туы газетін
шығарды. Оның бас редакторы Мұстафа Шоқай еді.
Қазан революциясы орыстар мен байырғы мұсылман қауымының қарым-
қатынасын бұрынғыдан бетер шиеленістірді. Кеңес үкіметі күтпеген жерден
жергілікті орыс қауымынан шыққан мемлекет қызметкерлерінің, саудагерлердің,
офицерлер мен бай егіншілердің басты қасқоршысына айналды. Түбінде
әлеуметтік тұрғыдан коммунизмге дұшпан болып шығатын орыстардың осы тобы
жергілікті мұсылман халықтан қауіптенді. 1917 жылғы 16 қарашада
ұйымдастырылған Түркістан халық комиссарлары кеңесінің 15 мүшесінің бәрі
орыстар мен европалықтар еді. Халық комиссарлары кеңесінің бірінші сассиясы
қарсаңында оның төрағасы Колесов: Жоғары органдарға, яғни революция
әкімшілігіне мұсылмандарды қатыстыруға болмайды. Өйткені бізге байырғы
тұрғындардың ниеті белгісіз әрі олардың ешқандай пролетарлық ұйымы жоқ, -
мәлімдеген болатын.
1917 жылғы 22 қарашада бүкіл мұсылман ұйымдарының өкілдері бұрынғы хан
ордасы Қоқанда бас қосып, бүкіл Түркістан мұсылмандар құрылтайын өткізді.
Құрылтай Халық кеңесі деп аталған Түркістан автономиялы өкіметін құрды.
Оның бірінші төрағасы Мұхамеджан Тынышпай еді. Тынышпайұлы орнынан түскен
соң, Мұстафа Шоқай төрағалыққа сайланды.
1918 жылы қаңтарда Ташкент кеңесі мұсылман өкіметін жою жөнінде шешім
қабылдады. Қызыләскерлер (қызыл жұмысшылар бригадасы, армяндардың
Дашнакцутун партиясының қарулы милиция күштері мен Ташкент горнизонының
бөлімшелері) Қоқанға жіберілді. Қызыләскер бөлімшелері мұсылман өкіметінің
орталығына 5 ақпанда жетіп, ертеңіне таң алдында шабуылға шықты. Қоқанды
қорғап тұрған аз ғана мұсылман әскери бөлімшелерінің қарсылығы тойтарылды,
қала қанға бөкті. Үш күнге жалғасқан жаппай қырғын мен ұрлық, талан-
тараждан кейін басқыншылар қаланы өртеді. Байырғы мұсылман тұқымдарынан
қырылғандар саны белгісіз, әйтеуір олардың өте көп екені анық. Өйткені
Қоқан қаласында 1987 жылы 120 000 адам тұрса, 1926 жылы 69 300 адам қалған.
Мұстафа Шоқай жаппай қырғыннан әрең аман қалды. Ол әуелі кеңеске
партизан соғысын жүргізіп жатқан бектер (баспанашылар) арасында,
1919 жылы тәуелсіз Гүржістанда (Грузида) бас сауғалады. Тбилисиде
Шоқайұлы Кавказ мұсылмандары қоғамының саяси істеріне белсене қатысты
және орыс тілінде басылатын Вольные горцы, На рубеже, түрікше
басылтын Йени дүния газеттеріне Солтүстік Кавказ тау халықтарының
саяси мұраттарын бейнелейтін мақалалар жазды.
1920жылы Қызыл Армия шабуыл жасап, басып алған соң Шоқайұлы
Түркияға қашты және солжақтан Берлинге келді, ақыры Париж
маңындағы Ногент- Сбр- Маринда орналасты. Шет елде Мұстафа Шоқай
иұсылман елауғандарының (эмиграттарының) ең беделді басшысы ретінде
танылды. Ол маңызды екі журнал шығарды:
Ұлттық орталық Шайслам Шаахмедбекке Түркістан автономиясына қажетті
материал дайындап, ұсынуды тапсырды. Бұл жұмыста оған Махмуд Қожа
Беһбуди мырза, Убайдулла Қожа және мен көмек көрсеттім. Түркістан
автономиясын құру үшін жергілікті орыс өкілдерінң де қатысуы керек
болды. Бірақ Түркістан автономиясын орнату жолында бізге бірігетін орыс
өкілдері қайда Ташкенттегі бүкіл орыс қауымы бізге қарсы еді. Тек
орыс байларының шағын тобы мен солшыл социалистерден кейбір кісілер
(мәселен, В.П. Наливкин) біздің пікірімізге қосылатын. Ташкенттегі
орыс қауымы тек Түркістанда автономиялық басқару мекемесінің ашылуына
қарсы болып қоймастан, барлық түркістандықтардың орыстармен құықығы тең
болуына да қарсы еді. Бұл жайында социал-демократ Балыков пен Фетерман,
бұрынғы қызметкер Молиукий, Эфремов және басқалармен бір пікірде болатын.
Жалғыз социал-революционер Вадим Чайкин маңызды рөл атқарып, Ферғана
жұмысшысы және солдат депутаттары кеңесі Түркістанның талаптарын қатты
қолдады. Шілденің аяғы, тамыздың басында Петербургта болған кезінде уақытша
өкімет мүшелерімен Түркістанның болашағы жайлы бірнеше мәрте әңгімелестім.
Ашық айтқанда, кездескен кісілерім автономия құқығын мойындағаны өз алдына,
тіпті құрылтай жиналысында оны қолдауға уәде берді.
Уақыт өткен сайын Ресей революциясы солға қарай ойыса берді. Әсіресе 7-
қарашада большевиктер мен социал революционер қолына түсіп қалды. Ал
большевиктерден: Құрылтай мәжілісін күтейік пе? Әлде жедел автономия
жариялайық па? - деген сұрақтар түсті. Жан-жаққа жолдаған сұрақтарымызға:
Түркістанның Ресейден біржола бөлініп кетуін, тым болмаса автономияны
жедел жариялау керек - деген жауаптар алдық. Сырдария, Ферғана, Самарқан
облыстық комитеттері бірауыздан тездетіп өлкелік құырлтай шақыруды ұсынды.
Жетісу мен Түрікменстанның айырым аудандық комитеттерінен келген
ұсыныстарда осындай талап қойылған еді. Сол тұста біз орыс ұйымдарымен
пікір алыстық. Социал революционерлердің бір тобы, шаруа ұйымдарының
делегаттары, жұмысшылардың бір бөлігі, мекеме қызметкерлерінің бәрі дерлік,
танктер, өнеркәсіп қызметкерлерінің бәрі автономияны қолдамақшы еді.
Төтенше құрылтай 1917 жылғы 7-желтоқсанда, яғни Ресейде большевиктер
билік басына келгеннен кейін бір айдан соң Қоқанда жиналды. Бұл құрылтай
шын мағынасында Түркістанның ұлттық бірлігін айқын көрсетті.
Большевиктердің түркістандықтарды бөлшектеп, құрылтай жиынына қарсы қойған
әрекетінен түк шықпады. Сондықтан большевиктер комиссар Полторацкийді
құрылтайға өздерінің делегаты етіп жіберуге мәжбүр болды. Большевиктердің
өкілі бақылаушы ғана болып қоймай, құрылтай өкілдерімен айтысқа түсті.
Тіпті Ташкенттегі Халық Комиссарлар Кеңесі атынан құрылтайды құттықтап
сөз сөйледі.
Поторацкий: Біз де Түркістан автономиясын қолдаймыз, - деді. Оның
сөзіне ешкім сенбеді. Бірақ оның құрылтайға қатысуынан, құрылтайды
құттықтап сөз сөйлеген сөзінен Түркістанда Кеңес өкіметінің ұлттық негізі
жоқ екені айқын көрінді.
Әттең! Баяғы сол бейқамдығымыз, жөнді техникалық күштеріміздің
тапшылығы, халық арасында саяси түсініктің жетіспеуі тағы да алдымыздан
шықты. Бізге бұл бақытсыздықты саны аз болғанымен, тығыз топтасқан, қаруы
мол дұшпанымыз алып келді. Автономиямыз екі ай ғана өмір сүрді де, мықты
қаруланған дұшпаннан жеңілді.
Осы күресіміздің кейбір оқиғаларын қысқаша еске салып өтейін. Қоқан
қаласына оқ жауа бастаған. Жан-жақта мылтық атылғаны, жасанды бомбалардың
жарылғаны, алыстан зеңбіректердің зіркілі естіліп жатты. Большевиктер бізге
өкілдерін жіберіп, мені Қоқан әскери революциялық комитетіне тапсыруды
талап етті. Большевиктердің делегаттарын Қоқандағы өкімет мүшелерінің
қатысуымен қабылдадым. Жолдастарымның пікірін күтпестен өзім жауап
қайтардым: Большевиктер қалаға оқ атқанын дереу тоқтатса және бейбіт
халыққа күш көрсетпеуге уәде беріп, басшыларды біздің ұлттық орталығымызға
тапсырса, өзімізді қоқан әскери революциялық комитетіне кепілге беріп,
жеңілдегенімді мойындауға дайынмын, - дедім. Большевиктердің өкілдері
шығып кетті де, ертеңіне қайтып келді. Қоқан жан-жақты қоршап алынған еді.
Самарқан, Ташкент және Ферғанадан большевиктердің әскерлері келді... Сондай-
ақ жан-жақтан біздің адамдар да жетті.
Мұстафа Шоқайдың саясатқа араласа бастауы
Мұстафа студенттік жылдарында да, саяси қызметке араласқан жылдарында
да, ешбір партияға мүше емес еді. Социализснің титтей қоспасы жоқ демократ
болатын. Өз Отаны мен халқын жанындай жақсы көретін және халқының келешегі
мен тыныштығы үшін еш аянбайтын. Саясатшылардың арасында соғысты
жақтайтындар да, бейбітшілікті жақтайтындарбар. Мұстафа Шоқай –
бейбітшілікті жақтаушы, ұлтжанды саясаткер еді.
Оның мінезі өте жұмсақ және нәзік болатын. Ол көпшілікті басқару үшін
саясат адамының тез шешімге келе алатын, қатал мінезді болуы керектігін
білетін. Ешқашан өз мінезін түзеуден және оқудан жалыққан емес. Ол Мұстафа
Кемалға таң қалатын, биік санайтын. Түркістан үшін осындай реформашы болса
деп тілейтін. Оның шовинистерге немесе басқа ұлт өкіліне титтей дұшпандық
ойы болмаушы еді. Түрлі саяси көзқарастағы адамдарды және олармен пікір
таластырғанды ұнататын. Өте сабырлы болып, қарсыласының аікіріне құрмет
көрсететін. Ең үлкен кемшілігі – оның сенгіштігі еді, осы тез
иланғыштығының кесірінен үлкен қиындықтарға да ұшыраған. Адамдардың
азғантай адамгершілікке жатпайтын әрекеттеріне ренжіп қалатын. Алайда
қателіктерді кешіре салатын, тез ұмытатын, кейін есіне де алмайтын. Жұрт
болса, оны байқамай қалды деп ойлайтын. Саясатта да ол намысқой әрі жанға
жақын болуы арқылы адамдардың жүрегіне жол табатын. Пікір таласта қызуқанды
болушы еді. Өз пікірін дәлелдеуде қарсыласының намысына тиюден аулақ
болатын. Көзқарас көкжиегі кең болғандықтан, өзінің ойын еркін жеткізетін
және айтқан пікірінің тыңдаушыға ұнаған-ұнамағанына мән бермейтін. Мұстафа
тар ауқымды ұлтшылдықтың дұшпаны еді. Ол бүкіл Түркістан ұлттарының бірігуі
жолындағы күрескер еді. Орыстар да оны осылай танитын. Орыс ұлтшылдары орыс
империясының ішінде Түркісатн мен өзге орыс емес халықтарды мойындағысы
келмейтін. Орыс демократиясының бұл принципі Мұстафаның намысына тиетін
еді. Осы себепті ол 1923 жылы орыс демократиясынан мүлдем теріс айналып,
орыс баспасөзінен де қол үзді.
Ол студент бола жүріп, 1914 жылы соғыс басталған соң мемлекеттік
думаға хатшы болып кіреді. Мемлекеттік думаның мұсылман фракциясы
хатшылығына оны Бөкей хан орналастырды. Осы жерде Мұстафа тұңғыш рет түрік
халықтарының саяси өміріне араласа бастайды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz