Жастармен әлеуметтік жұмысты зерттеудің теориялық-әдістемелік негіздері
КІРІСПЕ 3
І ТАРАУ. ЖАСТАРМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ 7
1.1. Жастар . әлеуметтік.демографияльқ топ 7
1.2. Әлеуметтік жұмыс жүргізудің теориялық негіздері 12
1.3. Әлеуметтік жұмыс саласында тәжірибе мен әлеуметтік жобалауды ұйымдастыру әдістемесі 15
ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН ЖАСТАРЫНЫҢ БҮГІНІ МЕН БОЛАШАҒЫ 20
2.1. Қазақстандағы жастардың бүгінгі жай.күйі 20
2.2. Өтпелі кезеңдегі жастардың саяси.әлеуметтік және мәдени құндылықтарының өзгеру барысы 30
2.3. Қазақстандағы жастар саясатының қалыптасу ерекшеліктері мен әлеуметтік мәселенің көріну деңгейі 42
2.4. Жастарды жұмыспен қамту проблемаларын шешу жолдары мен механизмдері 50
ІІІ ТАРАУ. ЖАСТАРМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС ЖҮРГІЗУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ 55
3.1. Жастармен әлеуметтік жұмыс жүргізу технологиясы 55
ҚОРЫТЫНДЫ 59
СІЛТЕМЕЛЕР 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 64
ҚОСЫМШАЛАР 66
І ТАРАУ. ЖАСТАРМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ 7
1.1. Жастар . әлеуметтік.демографияльқ топ 7
1.2. Әлеуметтік жұмыс жүргізудің теориялық негіздері 12
1.3. Әлеуметтік жұмыс саласында тәжірибе мен әлеуметтік жобалауды ұйымдастыру әдістемесі 15
ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН ЖАСТАРЫНЫҢ БҮГІНІ МЕН БОЛАШАҒЫ 20
2.1. Қазақстандағы жастардың бүгінгі жай.күйі 20
2.2. Өтпелі кезеңдегі жастардың саяси.әлеуметтік және мәдени құндылықтарының өзгеру барысы 30
2.3. Қазақстандағы жастар саясатының қалыптасу ерекшеліктері мен әлеуметтік мәселенің көріну деңгейі 42
2.4. Жастарды жұмыспен қамту проблемаларын шешу жолдары мен механизмдері 50
ІІІ ТАРАУ. ЖАСТАРМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС ЖҮРГІЗУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ 55
3.1. Жастармен әлеуметтік жұмыс жүргізу технологиясы 55
ҚОРЫТЫНДЫ 59
СІЛТЕМЕЛЕР 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 64
ҚОСЫМШАЛАР 66
Бүгінгі күні Қазақстан Республикасының жеке ел болып, төл шаңырағының астына көптеген ұлттар мен ұлыстарды біріктіріп, өркениетті даму жолына түскеніне де он бес жылдай уақыт болды. Әрине, қазіргі жағдайына ғасырлап жеткен өзге өркениетті елдерге қарағанда бұл тым аз уақыт. Бірақ, осыған қарамастан бәйге жолына бірге шыққан көршілерінен оқ бойы озық келе жатқан Қазақстан Республикасының бүгінгі экономикалық, әлеуметтік және саяси салаларда жеткен жетістіктері аз емес.
Дегенмен, ел дамуы тек оның экономикалық жетістіктерімен айқындалады десек қателесеміз. Өйткені, ұлт пен ұлыстың, жалпы біртұтас елдің табиғи дамуының бірден-бір көзі – рух екендігін адамзат әлдеқашан мойындаған. Әрине, Қазақстан халқы өткен күнде де, бүгін де рухани байлықтан кенде қалған емес, керісінше рухы мен ізгілік сезімдері басқадан артық болмаса, кем емес екендігі бәрімізге мәлім. Алайда, дәл қазіргі әлемдегі саяси-экономикалық және әлеуметтік-мәдени жағдай біздің елімізден буырқанған өркениеттер тоғысында беймәлім күй кешпей, дүниедегі өз орнын тезірек айқындауды талап етеді. Шын мәнінде, әлемдік жаһандану процесінің үдей түсуі қазақ үшін зұлматқа айналып, төл мәдениетіміз бен рухани болмысымызды тығырыққа тіремейтініне кім кепіл?!
Осы орайда, тығырықтан шығынсыз шығудың көзін табуда болашақ ұрпақ, қазіргі жас буынды жалпы адамзат құндылықтарын қастерлеумен қоса, олардың өз еліне, ұлттына, салт-дәстүріне деген патриоттық сезімін арттырып, осы бағытта тәрбиелеудің маңызы зор.
Дегенмен, ел дамуы тек оның экономикалық жетістіктерімен айқындалады десек қателесеміз. Өйткені, ұлт пен ұлыстың, жалпы біртұтас елдің табиғи дамуының бірден-бір көзі – рух екендігін адамзат әлдеқашан мойындаған. Әрине, Қазақстан халқы өткен күнде де, бүгін де рухани байлықтан кенде қалған емес, керісінше рухы мен ізгілік сезімдері басқадан артық болмаса, кем емес екендігі бәрімізге мәлім. Алайда, дәл қазіргі әлемдегі саяси-экономикалық және әлеуметтік-мәдени жағдай біздің елімізден буырқанған өркениеттер тоғысында беймәлім күй кешпей, дүниедегі өз орнын тезірек айқындауды талап етеді. Шын мәнінде, әлемдік жаһандану процесінің үдей түсуі қазақ үшін зұлматқа айналып, төл мәдениетіміз бен рухани болмысымызды тығырыққа тіремейтініне кім кепіл?!
Осы орайда, тығырықтан шығынсыз шығудың көзін табуда болашақ ұрпақ, қазіргі жас буынды жалпы адамзат құндылықтарын қастерлеумен қоса, олардың өз еліне, ұлттына, салт-дәстүріне деген патриоттық сезімін арттырып, осы бағытта тәрбиелеудің маңызы зор.
1. Аитов Н.А. Основы социологии. Алматы, 1997.
2. Алещенков С.В., Луков В.А. Государственная молодежная политика: мировой опыт, разработка и реализация. – М., 1991.
3. Аңдрущенко В.П., Горлач Н.И. Социология: наука об обществе.
Харьков, 1996.
4. Баркер Р. Словарь социальной работы. М., 1994.
5. Блашенкова О.Н., Ковальчук А.С. Труд молодёжи: права и обязанности. Пособие для организаторов тренинговых занятий. - М.: АНО Штаб, 2001. – 104.
6. Бондарь Ш. Социальная работа и молодежные организации: Конспект лекций. – М.: Институт молодежи, 1993.
7. Горбачев А., Омаргазин Р. Евразийская культура — как ее
понимает молодежь. Мысль. 1997. № 12.
8. Григорьев, Л.Г. Гуслякова, В.А. Ельчанинов. Социология. - М., 1994.
9. «Грядет ли светлое будущее?» /«Казахстанская правда», 1999, № 24.
10. Гуслякова Л.Г. Введение в теорию социальной работы. Барнаул, 1995.
11. Гуслякова Л.Г., Холостова Е.И. Основы теории социальной работы: учебное пособие. М., 1997.
12. Джаманбалаева Ш.Е. Особенности социализации подрастающего поколения//Казахстанское общество и социология: новые реалии и новые идеи/сборник материалов 1 конгресса социологов Казахстана.-А: Қазақ Университетi, 2002. –с.297-307.
13. Ешпанова Д. Д., Нысанбаев А. Н. Социальный портрет молодежи в современном Казахстане // Социологические исследования. - 2004. - N 12. - С. 86-95.
14. Зайнышев И.Г. Теоретико-методологические основы социальной работы // Социальная работа. М., 1992. Вып. 6
15. Западные молодежные субкультуры 80-х годов: Научно-аналитический обзор. – М.: ИНИОН АН СССР, 1990.
16. Интелектуальная культура специалиста. Новосибирск, 1993.
17. Калибеков Д. Современные проблемы молодежи. /«Вопросы экономики», 2000, № 8.
18. Кебина Н.А. Молодое поколение Казахстана: сегодня и завтра. //Социология молодежи. 2005, № 2.
19. Ковалева А.И., Луков В.А. Социология молодежи: Теоретические вопросы. – М.: Социум, 1999.
20. Колков В.В., Колков С.В., Шахина Н.А. Государственная молодежная политика и социальная работа с молодежью: Учебное посмобие. – М.: Социально-технический институт, 2000.
21. Концепция государственной социальной службы помощи населению: Семье и личности / Под ред. Л.С. Ржанициной. М., 1992.
22. Лукашева Е.А. Право, мораль, личность. М., 1986.
23. Молодёжь планеты: глобальная ситуация в 90-х годах, тенденции и перспективы /Ильинский И.М. и др. - М.: Ин-т молодёжи - "Голос", 1999. – 324. с.
24. Молодёжь России и Европа. Молодёжная программа Европейского Союза - новые возможности для молодых россиян. - М., 2002 г. - 88 с.
25. Основы социальной работы: Учебник / Отв. ред. П.Д. Паевленок. М., 1999.
26. Основы социальной работы. М., 1997.
27. Руслан ЕРБОЛҰЛЫ. Жастарға аты бар, заты жоқ заң неге керек? //«Жас Алаш» № 148 (14720).
28. Саппс М., Уэллс К. Опыт социальной работы. Введение в профессию. М., 1994.
29. Социальные ресурсы и социальная политика / Под ред. Г.Г. Шаталина, В.Г. Гребенникова. М., 1990.
30. Социология молодежи: Учебник. /Под ред. Проф. В.Т. Лисовского. – СПб: Изд-во С.-Петербургского ун-та, 1996. 460 с.
Лещинская Г. Молодежный рынок труда. /Экономист, № 8, 1999.
31. Социальная работа с молодёжью (Сборник нормативных правовых документов) /Департамент по молодёж. политике М-ва образования РФ; Гос. учреждение "Рос. центр молодёж. семейной политики". - М.,2003. - 308 с.
32. Социально-молодёжная работа: зарубежный опыт: Учеб.-метод. пособие / Гос. ком-т Рос. Федерации по делам молодёжи; Ин-т молодёжи; Центр образования молодёжи "Демократия и развитие". - М.,1997. - 288 с.
33. Социальная работа. / Под. ред. В.И. Курбатова. Ростов н./Д, 1999.
34. Социальная работа: инновационные и компаративные исследования. М., 1998.
35. Теория и методология социальной работы: Учебное пособие / С.И.
36. Теория социальной работы / Под. ред. Е.И, Холостовой. М., 1998.
37. Теория и практика социальной работы: отечественный и зарубежный опыт. Т. 1,2. М.; Тула, 1993.
38. Теория и практика социальной работы: проблемы, прогнозы, технологии / Отв. ред. Е.И. Холостова. М., 1992.
39. Тощенко Ж.Т. Социология, Общий курс. М., 1994.
40. Филипов Р.П. Социология образования. М. 1980.
41. Филипов Р.П. Школа и социальные развитие общества.
М., 1990.
42. Фирсов М.В. Теоретические основы социальной работы. М., 1997.
43. Фирсов М.В., Студенова Е.Г. Теория социальной работы. М., 2000.
44. Фролов Н.В. Наука в стратегии развития. М. 1991.
45. Ярская В.Н. Философия социальной работы: вопросы преподавания // Социальная работа. М., 1992. Вып.5.
46. http://www.perspect.kz/
47. www.youth.kz
48. www.almaty.kz
2. Алещенков С.В., Луков В.А. Государственная молодежная политика: мировой опыт, разработка и реализация. – М., 1991.
3. Аңдрущенко В.П., Горлач Н.И. Социология: наука об обществе.
Харьков, 1996.
4. Баркер Р. Словарь социальной работы. М., 1994.
5. Блашенкова О.Н., Ковальчук А.С. Труд молодёжи: права и обязанности. Пособие для организаторов тренинговых занятий. - М.: АНО Штаб, 2001. – 104.
6. Бондарь Ш. Социальная работа и молодежные организации: Конспект лекций. – М.: Институт молодежи, 1993.
7. Горбачев А., Омаргазин Р. Евразийская культура — как ее
понимает молодежь. Мысль. 1997. № 12.
8. Григорьев, Л.Г. Гуслякова, В.А. Ельчанинов. Социология. - М., 1994.
9. «Грядет ли светлое будущее?» /«Казахстанская правда», 1999, № 24.
10. Гуслякова Л.Г. Введение в теорию социальной работы. Барнаул, 1995.
11. Гуслякова Л.Г., Холостова Е.И. Основы теории социальной работы: учебное пособие. М., 1997.
12. Джаманбалаева Ш.Е. Особенности социализации подрастающего поколения//Казахстанское общество и социология: новые реалии и новые идеи/сборник материалов 1 конгресса социологов Казахстана.-А: Қазақ Университетi, 2002. –с.297-307.
13. Ешпанова Д. Д., Нысанбаев А. Н. Социальный портрет молодежи в современном Казахстане // Социологические исследования. - 2004. - N 12. - С. 86-95.
14. Зайнышев И.Г. Теоретико-методологические основы социальной работы // Социальная работа. М., 1992. Вып. 6
15. Западные молодежные субкультуры 80-х годов: Научно-аналитический обзор. – М.: ИНИОН АН СССР, 1990.
16. Интелектуальная культура специалиста. Новосибирск, 1993.
17. Калибеков Д. Современные проблемы молодежи. /«Вопросы экономики», 2000, № 8.
18. Кебина Н.А. Молодое поколение Казахстана: сегодня и завтра. //Социология молодежи. 2005, № 2.
19. Ковалева А.И., Луков В.А. Социология молодежи: Теоретические вопросы. – М.: Социум, 1999.
20. Колков В.В., Колков С.В., Шахина Н.А. Государственная молодежная политика и социальная работа с молодежью: Учебное посмобие. – М.: Социально-технический институт, 2000.
21. Концепция государственной социальной службы помощи населению: Семье и личности / Под ред. Л.С. Ржанициной. М., 1992.
22. Лукашева Е.А. Право, мораль, личность. М., 1986.
23. Молодёжь планеты: глобальная ситуация в 90-х годах, тенденции и перспективы /Ильинский И.М. и др. - М.: Ин-т молодёжи - "Голос", 1999. – 324. с.
24. Молодёжь России и Европа. Молодёжная программа Европейского Союза - новые возможности для молодых россиян. - М., 2002 г. - 88 с.
25. Основы социальной работы: Учебник / Отв. ред. П.Д. Паевленок. М., 1999.
26. Основы социальной работы. М., 1997.
27. Руслан ЕРБОЛҰЛЫ. Жастарға аты бар, заты жоқ заң неге керек? //«Жас Алаш» № 148 (14720).
28. Саппс М., Уэллс К. Опыт социальной работы. Введение в профессию. М., 1994.
29. Социальные ресурсы и социальная политика / Под ред. Г.Г. Шаталина, В.Г. Гребенникова. М., 1990.
30. Социология молодежи: Учебник. /Под ред. Проф. В.Т. Лисовского. – СПб: Изд-во С.-Петербургского ун-та, 1996. 460 с.
Лещинская Г. Молодежный рынок труда. /Экономист, № 8, 1999.
31. Социальная работа с молодёжью (Сборник нормативных правовых документов) /Департамент по молодёж. политике М-ва образования РФ; Гос. учреждение "Рос. центр молодёж. семейной политики". - М.,2003. - 308 с.
32. Социально-молодёжная работа: зарубежный опыт: Учеб.-метод. пособие / Гос. ком-т Рос. Федерации по делам молодёжи; Ин-т молодёжи; Центр образования молодёжи "Демократия и развитие". - М.,1997. - 288 с.
33. Социальная работа. / Под. ред. В.И. Курбатова. Ростов н./Д, 1999.
34. Социальная работа: инновационные и компаративные исследования. М., 1998.
35. Теория и методология социальной работы: Учебное пособие / С.И.
36. Теория социальной работы / Под. ред. Е.И, Холостовой. М., 1998.
37. Теория и практика социальной работы: отечественный и зарубежный опыт. Т. 1,2. М.; Тула, 1993.
38. Теория и практика социальной работы: проблемы, прогнозы, технологии / Отв. ред. Е.И. Холостова. М., 1992.
39. Тощенко Ж.Т. Социология, Общий курс. М., 1994.
40. Филипов Р.П. Социология образования. М. 1980.
41. Филипов Р.П. Школа и социальные развитие общества.
М., 1990.
42. Фирсов М.В. Теоретические основы социальной работы. М., 1997.
43. Фирсов М.В., Студенова Е.Г. Теория социальной работы. М., 2000.
44. Фролов Н.В. Наука в стратегии развития. М. 1991.
45. Ярская В.Н. Философия социальной работы: вопросы преподавания // Социальная работа. М., 1992. Вып.5.
46. http://www.perspect.kz/
47. www.youth.kz
48. www.almaty.kz
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 78 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 78 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
І ТАРАУ. ЖАСТАРМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК
НЕГІЗДЕРІ 7
1.1. Жастар – әлеуметтік-демографияльқ топ 7
1.2. Әлеуметтік жұмыс жүргізудің теориялық негіздері 12
1.3. Әлеуметтік жұмыс саласында тәжірибе мен әлеуметтік жобалауды
ұйымдастыру әдістемесі 15
ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН ЖАСТАРЫНЫҢ БҮГІНІ МЕН БОЛАШАҒЫ 20
2.1. Қазақстандағы жастардың бүгінгі жай-күйі 20
2.2. Өтпелі кезеңдегі жастардың саяси-әлеуметтік және мәдени
құндылықтарының өзгеру барысы 30
2.3. Қазақстандағы жастар саясатының қалыптасу ерекшеліктері мен
әлеуметтік мәселенің көріну деңгейі 42
2.4. Жастарды жұмыспен қамту проблемаларын шешу жолдары мен механизмдері
50
ІІІ ТАРАУ. ЖАСТАРМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС ЖҮРГІЗУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ 55
3.1. Жастармен әлеуметтік жұмыс жүргізу технологиясы 55
ҚОРЫТЫНДЫ 59
СІЛТЕМЕЛЕР 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 64
ҚОСЫМШАЛАР 66
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі күні Қазақстан Республикасының жеке ел
болып, төл шаңырағының астына көптеген ұлттар мен ұлыстарды біріктіріп,
өркениетті даму жолына түскеніне де он бес жылдай уақыт болды. Әрине,
қазіргі жағдайына ғасырлап жеткен өзге өркениетті елдерге қарағанда бұл тым
аз уақыт. Бірақ, осыған қарамастан бәйге жолына бірге шыққан көршілерінен
оқ бойы озық келе жатқан Қазақстан Республикасының бүгінгі экономикалық,
әлеуметтік және саяси салаларда жеткен жетістіктері аз емес.
Дегенмен, ел дамуы тек оның экономикалық жетістіктерімен айқындалады
десек қателесеміз. Өйткені, ұлт пен ұлыстың, жалпы біртұтас елдің табиғи
дамуының бірден-бір көзі – рух екендігін адамзат әлдеқашан мойындаған.
Әрине, Қазақстан халқы өткен күнде де, бүгін де рухани байлықтан кенде
қалған емес, керісінше рухы мен ізгілік сезімдері басқадан артық болмаса,
кем емес екендігі бәрімізге мәлім. Алайда, дәл қазіргі әлемдегі саяси-
экономикалық және әлеуметтік-мәдени жағдай біздің елімізден буырқанған
өркениеттер тоғысында беймәлім күй кешпей, дүниедегі өз орнын тезірек
айқындауды талап етеді. Шын мәнінде, әлемдік жаһандану процесінің үдей
түсуі қазақ үшін зұлматқа айналып, төл мәдениетіміз бен рухани болмысымызды
тығырыққа тіремейтініне кім кепіл?!
Осы орайда, тығырықтан шығынсыз шығудың көзін табуда болашақ ұрпақ,
қазіргі жас буынды жалпы адамзат құндылықтарын қастерлеумен қоса, олардың
өз еліне, ұлттына, салт-дәстүріне деген патриоттық сезімін арттырып, осы
бағытта тәрбиелеудің маңызы зор. Яғни, Қазақстанның өркениет жолымен
үздіксіз алға жылжуының басты кепілдерінің бірі – бүгінгі жастармен
әлеуметтік жұмыс жүргізіп, олардың аяғынан нық тұрып кетуіне қолдау
көрсетіп, шынайы патриоттық сезімін нығайту екендігі анық.
Тарихи тәжірибе көрсеткендей, шынайы патриотизм мемлекеттің әлеуметтік
құрылымының негізі, қоғамның рухани тірегі болып табылады.
Соңғы кезде жастармен әлеуметтік жұмыс жүргізуде мемлекет тарапынан
атқарылып жатқан істер аз емес. Дегенмен, әлеуметтік жұмыс сияқты күрделі
істі атқару үшін еліміздің экономикалық жағдайының артуының үстіне
бүкілқоғамдық белсенділік қажет-ақ және де бұл белсенділік тұтас бір арнада
өрбіп, нақты нәтижелер беруі шарт.
Олай дейтініміз, бүгінгі күні қоғамның, әсіресе жастармен әлеуметтік
жұмыс жүргізу, олардың келер күнге деген сенімін нығайту және патриоттық
тәрбиесі, жалпы отансүйгіштік қасиет туралы айту да, жазу да күрделі
мәселеге айналып отыр.
Еліміздің болашағын ойлағанда ең алдымен есімізге жастар мәселесі,
олармен әлеуметтік жұмыс жүргізу жайы еске түседі. Олай болатыны, жастар
жай ғана қоғамдағы адамдар санатының белгілі бір тобы ғана емес, олар – жас
қуаттың, еңбек көзінің, идеялар мен тың ұсыныстардың бастамашысы, қоғамдағы
қозғаушы күш, халықтың ең белсенді тобы. Сондықтан да жастар мәселесі –
елдің болашағы туралы мәселе. Осы орайда жастармен әлеуметтік жұмыс жүргізу
жайы маңызды болып табылады.
Қазақстанда жастар үшін әлеуметтік қызмет 1980 жылдары құрыла
бастаған. Бірақ республикамызда оның қарқындап даму шыңы 1990 жылдардың
орта кезіне ғана келіп жетті. Сонан соң бұл іс-шара тек 1990-шы жылдардың
ортасынан бастап қолға алына бастады және де бүгінгі таңда қайта өрлеу
кезеңін бастан кешіріп отырған жайы бар. Мәселен, егер 1995 жылы
республикамыздың 12 облысында 31 әлеуметтік қызмет құрылымдық бөлімдері
құрылса, 1996 жылы олар 68-ге жеткен. Осы уақытта мемлекеттік органдар
тарапынан әлеуметтік қызмет үшін жергілікті бюджет есебінен қажетті
анықтамалық-ұйымдастыру және әдістемелік құралдар, әлеуметтік қызмет үшін
арнайы мамандар даярлауға көмек көрсетіліп отырды. Бұл қызметтер облыстық
орталықтарда орналасып, “сенім телефоны”, жастар еңбек биржасы, үйінен
кетіп қалған балалар үшін баспана, медицина-психологиялық кеңес беру
пунктер жүйесін құра білді.
Дегенмен, ақпараттандыру және құжаттамалық орталықтар, бас
бостандығынан айырылған кәмелетке толмаған балаларға арналған әлеуметтік
реаблитация және реадаптация орталықтар, мүгедек балаларға арналған
орталықтар жүйелі қызмет түрлеріне айнала алмады.
Бұл ретте жастармен әлеуметтік жұмыс жүргізудің теориясы мен
практикасын, әдістерін, формаларын ғылыми тұрғыдан қарастырудың өзектілігі
дау тудырмайды. Олай болса, бүгінгі таңдағы Қазақстан жастарының әлеуметтік
жағдайы, олардың патриоттық тәрбиесі қоғамның өзек жарды мәселелерінің
қатарынан орын алуы заңдылық.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жастармен әлеуметтік жұмыс жүргізу
тақырыбы шетелдік ғалымдар тарапынан мол зерттелген. Олардың аттарын тізіп
шығудың өзіне көп уақыт кетеді. Ал, отандық ғалымдарымызға келетін болсақ,
аталған тақырып бойынша бірлі-жарым еңбектер болмаса, арнайы ғылыми
еңбектер, монографиялар мен диссертациялар көзге түсе қоймайды.
Әлеуметтік жұмыс жүргізудің теориялық және методологиялық мәселелері
Гуслякова Л.Г., Холостова Е.И., Зайнышев И.Г., Саппс М., Уэллс К., Фирсов
М.В. және т.б. ғалымдар еңбегінде егжей-тегжейлі қарастырылған. Отандық
ғалымдарымыз Аитов Н.А., Джаманбалаева Ш.Е., Ешпанова Д. Д., Нысанбаев А.
Н., Калибеков Д. және т.б. еңбектерінде Қазақстан жастарының әлеуметтік-
саяси бейнесі, олардың әлеуметтену жағдайы, жалпы проблемалары
қарастырылған. Жастармен әлеуметтік жұмыс жүргізу мәселесін арнайы зерттеу
нысанына айналдырған еңбектер жоқтың қасы деуге болады. Сондықтан да осы
тақырыптың дипломдық жұмыс объектісіне айналып отыруы кездейсоқтық емес әрі
өте зәру болып табылады.
Тақырыптың мақсаты отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектеріндегі
жетекші ойларға, статистикалық деректерге, әлеуметтік зерттеулер
мәліметтеріне сүйене отырып, Қазақстандағы жастармен әлеуметтік жұмыс
жүргізу барысына ой жүгірту, басым бағыттары мен өзекті мәселелерін
айқындау, әлеуметтік жұмыс жүргізудің тың технологияларын ұсыну. Осы
мақсатқа қол жеткізу үшін бітіруші алдына мынадай міндеттер қойып отыр:
– қойылған мақсатты барынша ашып көрсету, жұмыс тәжірибесін игеру үшін
отандық және шетелдік авторолардың еңбектеріндегі деректерді шолып, өзіндік
тұжырымдар жасау;
– әлеуметтік жұмыс жүргізудің теориялық және методологиялық
негіздеріне ғылыми талдау жүргізу;
– Қазақстан жастарының бүгіні мен болашағына ой жүгіртіп, олардың
қазіргі саяси-әлеуметтік ахуалын, экономикалық жай-күйін ой талқысынан
өткізу;
– жастардың еңбек нарығындағы жағдайына талдау жасап, оларды жұмыспен
қамтудың тиімді жолдары мен механизмдерін ұсыну;
– жастармен әлеуметтік жұмыс жүргізудің технологияларын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы. Отандық және шетелдік ғалымдар еңбектері
негізінде жастармен әлеуметтік жұмыс жүргізудің теориялық-методологиялық
негіздері, олардың жалпы жай-күйі, жұмыспен қамтылу деңгейі, әлеуметтік
жұмыс жүргізудің технологиялары, өзекті проблемалары мен оларды шешу
жолдары жан-жақты қарастырылды. Атап айтқанда зерттеу жұмысында мынадай
жаңалықтар бар:
– рухани өмірімізде пайда болған ой еркіндігі мен пікір алуандығы
тұрғысынан еліміздегі әлеуметтік жұмыс жүргізудің тарихи даму белестеріне
алғаш рет кең көлемде талдау жасалған;
– совет кезеңіндегі әлеуметтік жұмыс жүргізудің сәтті тұстары
аңғарылып, тиісті баға берілген;
– әлеуметтік жұмыстың теориялық және методологиялық мәселелері
тиісінше молынан талданған;
– Қазақстандағы жастардың жалпы жағдайына шолу жасалып, олардың бет-
болмысы толықтай ой елегінен өткізіліп, соны пайымдаулар жасалған;
– жастармен әлеуметтік жұмыс жүргізудің технологиясы қарастырылып,
шетелдік тәжірибелер тартылған, соны идеялар ұсынылған.
Зерттеу жұмысының қолданбалық маңызы. Дипломдық жұмыс Жастардың
әлеуметтік мәселелерін, олардың саяси бағдарын, олармен әлеуметтік жұмыс
жүргізу жайын қазіргі заман талабына сай, жаңаша көзқараспен зерттеген
еңбектердің қатарын толықтыра түседі. Зерттеу жұмысындағы деректер мен
қорытындыларды әлеуметтік жұмыс жүргізу тарихы, мемлекеттік жастар саясаты
жүйесі, жастар социологиясы, сондай-ақ осы тақырыпта жазылатын болашақ
диссертациялық жұмыстарда пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының хронологиялық межесі. ХХ ғасырдың 90 жылдарынан
бастап қазіргі күнге дейінгі кезеңді қамтиды. Дәлірек айтсақ, Қазақстанның
тәуелсіздік жылдарындағыжастардың жай-күйі, әлеуметтік мәселелері сөз
болады.
Дипломдық жұмыстың методологиялық және әдістемелік негізі. Зерттеу
методологиясы объективтік, тарихилық, жүйелілік және ғылыми таным
принциптеріне негізделді, сондай-ақ хронологиялық және хорологиялық зерттеу
тәсілдері де қолданылды. Сол секілді біз қарастырып отырған мәселені
мүмкіндігінше объективтік тұрғыдан түсіндіруге бағытталған әрі жаңа
көзқарас тұрғысынан жазылған еңбектер басшылыққа алынды.
Нақты деректерді зерделеу ғылыми зерттеуде талдау және жинақтау,
жүйелендіру, салыстыру т.б. жалпыға белгілі әдістері негізінде жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
І ТАРАУ. ЖАСТАРМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК
НЕГІЗДЕРІ
1.1. Жастар – әлеуметтік-демографияльқ топ
Жастардың соцологиялық теориясында ұрпақ, жас ерекшелік табы,
жастық шақ, жастар, әлеуметтік жасы келгендік қарттық дсген ұғымдар
жоқ.
Сөйтіп, зерттеуші И.Конн ұрпақ терминінің көпмағыналығына назар
аударады және оның төрт мағынасына көрсетеді.
Демографияда жобамен бірдей уақытта туған адамдардың
жиынтығын ұрпақ деп санайды.
Антропологтар мен заңгЕрлер жалпы ата-бабадан шыққан сатылықты ұрпақ
деп айтады.
Тарихшылар мен социологтар ұрпақты ата-анасы мен олардың балаларының
туған аралыққа тең уақыт аралығы деп санай отырып статистикалық түрде 30
жылға тең деп айқындайды. Бүгінгі күні отбасының жасару үрдісі, ата-аналар
мен балалардың арасындагы жас ерекшеліктің орташа айырмасының қысқаруы
байқалуда, ал дамыған елдерде өмір сүру ұзақтығының үлғаюы үш емес, төрт
ұрпақтың бір мезгілде өмір сүруіне әкеледі.
Ұрпақ ұғымы кіретін символдық мағына бар. Онда өмірлік тәжірибе
қауымдастығыньң, куәлары мен қатысушылары адамдар болған тарихи оқиғалар
туралы естеліктердің кейбір қалыптасқан жалпы әдеттердің, байлардың,
дәстүрлердің, өмір заңының, тіпті талғам мен көңіл ауудың да ерекше маңызы
бар. Бірақ бұл мағынада ұрпақтар арасындағы буын хронологиялық нақты
шекараларда жатқан жоқ, онда әлеуметтік бөлініс, сондай-ақ аса маңызды,
құндылықтарды айқындайтын тарихи оқиғаларға қатынас үлкен рөл атқарады. Осы
мағынада ұрпақтың саны сапалық айқындалуының, әртүрлі ұрпақтың ұзақтығы
әртүрлі болуы мүмкін екендігінің қаншалықты болуында.
Социологиялық түсінікте жастық шақ қашан басталды? Әртүрлі авторлар,
жастарды ерекше әлеуметтік-демографиялық топ ретінде сипаттай отырып бұл
ұғымды біржақты қолданады. Мысалы, австриялық социолог Л.Розенмайер жастық
кезең 13 жастан басталып 24 жаста аяқталады деп санайды. Ғалым осы кезеңнің
ішкі жас ерекшелігін және әлеуметтік дифференциациясьн баса айта отырып,
қаңдай да болмасын нақты негіз бермейді.
13 пен 18 жыл аралығыңдағы жас жасөспірім шақ ұғымымен біріктіріледі
және біршама дәрежеде жаңа белгілерге жеке әлеуметтік тәртіптің нысандарына
әкелетін биопсихологиялық дамумен сипатталады. Бірақ адамды балалық шақтан
бөлетін демаркациялық сызық 18 жаста өтеді. Бұл жас көптеген елдерде
құқықтық дербестіктің басталуымен сипатталады, яғни ересектермен қалыпты
теңестірумен және заңды құқықтарды көрсетумен: еңбек үшін тең ақы төлеу,
армияда қызмет ету, некеге отыру, сайлауға қатысу.
18 және 24 жыл арасындағы жаста жастардың отбасылық, кәсіби және
құқықтық мәртебесі бойынша дифференциация неғұрлым нақты болады. Осы
кезеңді Л. Розенмайер жас ересектер деп айтады. Егер бірінші кезеңде бұл
кейбір кезде біртекті топ болса, онда 18 және 25 жас аралығындағы халық
гетерогенді (біртекті емес). Бүл құрдастар тағдырының айырмашылығына
байланысты әлеуметтік біртектілік емес және социологтар үшін ерекше мүдде.
Жастық шақта әлеуметтік рөлдерді белсенді игеру процесі болады. Олардың
саны олар бәсең игерілетін немесе тоқтатылатын белгілі бір толығу шегіне
жылдам жақындайды.
Социолог В.Н. Боряз толығу шегі жастық шақ деп түсінуге болатын жас
ерекшелік кезеңдерінің шеңберіне жатады деп есептейді. Ал одан әрі —
әлеуметтік есею кезеңіне кіру. В.Н. Боряз жастар санатын айқындауға
арналған аса кең шекараларды ұсынады, ол осы топқа 14-33 жас аралығындағы
адамдарды кіргізеді.
Көптеген социологтар адам жасы тек есептегіш, өмір сүрген
жылдың көрсеткіші ретінде ғана қаралуы мүмкін еместігі туралы
көзқарасты жақтайды. Оның жеке адамның даму процесінің
динамикасын зерттеуде елеулі мәні бар. Әлеуметтік құрам,
қажеттілік пен мүдде, мақсаттар мен өмір сүру жоспарлары, іс-
әрекеттің нәтижелері мен перспективалар әрбір алдыңғы кезеңде
дайындалады. Сондықтан зерттеушілер жеке тұлғаны бүкіл өмір
бойындағы тұтастықта зерттеуді ұсынады.
Мәселе, әдетте, адам ең жоғарғы жетістіктерге ересек шағында
жететіндігіне қарамастан, осы жетістікке дайындық жастық шақта
болатындығында. Сондықтан социологтар кульминацияның Спартаға, ал іс-әрекет
спартасының жеке тұлғаны тәрбиелеу тарихына белгілі бір тәуелділігі бар
екенін атап айтады.
Адам жасының қоғамдық функциялармен байланыс идеясы ғылымда бірнеше рет
атап көрсетілді. Ол адамньң өмір циклін әлеуметтік кезеңдендіру негізінде
жатты. Адамның барлық өмір циклін біртұтас етіп байланыстыруға ұмтылыс А.
Шопенгауэрдің Адамның жастары туралы еңбегінде нақты көрсетілген, онда
ғалым өмір жолын екі қатарлы кезеңге бөледі, ал олардың әрқайсының өзіндік
ерекшеліктері және белгілері бар.
Аналогия үшін ІПопенгауэр мифологиядағы құдайлардың аттарына сүйенді.
Алғашқы онжылдықта Меркурий үстемдік жасайды, адам өмір жолымен тез және
жеңіл жүреді, бірақ оның көңіл-күйі түрлі ұсақ-түйекке байланысты өзгермелі
болады. Осы жылдардағы оқу, ойындар қозғалмалы. 20 жылдары махаббат құдайы
Венераның патшалығы басталады, ол оның барлық тіршілігіне үстемдік жасайды.
30 жылдары оны Марс ауыстырады, ол адамға табандылық, батырлық, күш,
батылдық, жауынгерлік әкеледі. Ол оны өжет болуға, тәуекелділікке шақырады.
Адам 40 жасында Церердің үстемділік күшінде пайдалылыққа бас иеді. Веста
оған үй ошағын береді, Паллада білім мен даналық сыйлайды, Юнона сияқты
оның үйінде ханым-зайыбы билік жасайды. 50 жасында Юпитер билік көрсетеді,
адам өзінің күшінен ләззат алады, ол тәжірибе мен білімге бай, беделге ие,
басқаруға икемді. Бірақ 60 жылдары оның өмірінде Сатурн өзінің қорғасындай
ауыртпашылығымен, баяулығымен және солғыңдығымен әсер ете бастайды.
Шопенгауэр өмірдің бірінші жартысының сипаты бақытқа ұмтылудың
қанағаттаңдырылмауымен айқындалатынын, ал екінші жартысына тән ерекшелік –
бақытсыздықтан қорықпау екенін айтады. Бұл ретте философ адамның оның
жасына қатысты уақытты қабылдауындағы айырманы атап көрсетеді. Жасөспірім
шақта сағаттың өтуі қарттық шақтағыдан гөрі ұзағырақ болады. Жастық шақта
адам көптеген қауіп пен толқуды бастан кешіреді, оның көңіл-күйі масаттану
мен энтузиазмнен бастап жабырқаушылық пен көңілсіздікке дейін өзгеріп
отырады. Қарттық шақта азапқа түсумен оның құмарлығы басылады, көңіл-күйі
неғұрлым тұрақты және селқос болады, ал егер денсаулығы жақсы сақталса,
онда адам аса ауыртпашылыққа тап болмайды, ол қамтамасыз етілгенін,
қолайльлықты жақсы көреді, тыныштықты қалайды.
Шопенгауэр аса маңызды кезең ретінде жастық шаққа ерекше мән береді.
Ғалым бәрі де адамдардың жасөспірім шақтың жылдарын қалай пайдаланатына
қатысты екені атап керсетті. Есейген жылдары олар әлемге көбірек әсер ете
алады, жетіле түседі, сыртқы әсерге бағьнбайды. Есейген шақ — іс-қимыл
жасау және шығармашылық кезеңі, жасөспірім шақ — алғашқы масаттану және
бірінші таным уақты. Жасөспірім шақ, жемісті тек жоғары бөлігі беретініне
қарамастан, өнімін тек шыңы таным: ағашының түбірі болып қалады.
Қазіргі қоғам жүз, екі жүз жыл бұрынғыдай жастарға, оның мүдделеріне,
құндылықтарына, іс-қимыл тәртібіне киім үлгісіне бір жақты қарамайды. Үлкен
ұрпақ жастардың пікіріне, оның өзіне және оның проблемаларына тереңірек
қарайды. Ал олар бүгін мүлдем қарапайым емес. Экономикалық белсенді
тұрғындардың халықтың жалпы құрамындағы үлесінің төмендеуі неғұрлым
қарқынды белігі – жастар есебінен болады. Бүгін жұмыспен қамту қызметіне
өтініш жасайтындардың әрбір екіншісі жастардың өкілі 1(16-29 жас).
Жоғарыда айтып өткеніміздей, жастардың жартысынан азы ғана жұмыспен
қамтылады. Сондықтан жастардың экономикалық іс-әрекеттегі үлесі халық
шаруашылығында жұмыс істейтіндердің жалпы санының 24 процентін ғана
құрайды. Жұмыссыз жастардың саны 1993 жылдың басында жұмыссыздардың жалпы
санының 54 процентін құрады. Бүгінгі күні мемлекет тарапынан жағдайды
өзгерту үшін үнемі әрекет жасалып отырса да бұл санның аса көп өзгерісі
болмады. Осындай шаралардың бірі жастар кәсіпорыңдарын, кооперативтерді,
құру, олар үшін салық жеңілдігін жасау көзделген жастардың кәсіпкерлігін
мемлекеттік қолдау жөніндегі шаралар болды. Басқа да шараларда жеке тұрғын
үй салуға және сатып алуға, жүруге жеңілдікті несиелер, жоғары білім алуға,
жас отбасылары үшін арнайы қызмет құруға несиелер беру көзделді. Дегенмен
жалпы экономикалық қиындықтар мемлекет мәлімдеген саясатты материалдық
қамтамасыз етуге кедергі болды.
Жастардың әлеуметтік және экономикалық жағдайының
нашарлауы олардың әлеуметтік өмірдегі қылмыстық ұяларға одан
әрі тартылуынъң басты себебі болуы мүмкін.
Проблеманы зерттеушілер 1990 жылдан бастап қылмысекрлер қатарьның
жасарғанын атап керсетеді. Мысалы, бүгінгі күні Ресейде қылмыскерлердің
жартысы (54 проценті) – 14 пен 30 жас арасыңдағы жастар, барлық
қылмыскерлердің жетіден бір бөлігін 1418 жастағы кәмелетке толмағандар
құрайды. Қазақстанда тиісінше — 50,9 және 6,9 процент75. 1999 жылы ҚР
полиция қызметкерлері 148 мыңға жуық кәмелетке толмаған қылмыскерлерді
ұстаған, бұл 1998 жылға қарағанда 10 мыңға көп. Жоғары оқу орындарының
қылмыс жасаған студенттері 40 проценте жуық, ал мсктеп, лицей және
гимназиялардың оқушылары — 23 процентке көбейді. Жасөспірімдер жене жастар
жасаған қылмыстың айрықша ерекшелігі соңғы жылдары жеке бас мақсатында
болып отыр. Ұрлық, автокөлікті айдап кету, тонау, ұрып кету, бұзақылық -
бұлар кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстың өзіндік жиынтығы. Ең
қорқыныштысы қылмыс өте аяусыздықпен жасалады. Мұндағы барынша еңбек
электрондық бұқаралық ақпарат құралдарына тиесілі, олардың арналары бойынша
жауыздық пен қатыгездік жаппай ағынмен беріледі. Ең басты батырдың жүйелі
түрде гүлденуі өмірдің жетістіктеріне күшпен ғана қол жеткізетін жастардың
сенімін қалыптастырады.
Жасөспірімдердің делинквенттік мінез-құлқы ересек қылмыстық мінез-
құлықтың заңдылықтарына сәйкес келмейді. Жасөспірім істегенін жоққа
шығармай, жиі түрде өзінің кішісін мойындайды немесе іс жүзінде жоққа
шығармайтын құқықтық, тыйым салуды бұзады. Осыңдай мінез-құлықты түсіңдіру
үшін бейтараптық теориясына жүгінеді, оның мәні жасөспірімнің өзіне қатысты
жеңілдету жағдайларынын іс-әрекетін санасыз түрде кеңейтуге, өзінің
әрекетін ақтауға және тіпті оның тиімділік элементтерін енгізуге ұмтылады.
Сұраулар жасөспірімдердің көпшілігі өзінің қылмысыньң себебін сыртқы
жағдайлардан көретіндігін айтады, құрылғандардың ширегі осыңдай жағдайда
кім де болмасын осыған баратындығына сенімді. Келтірліген зиянды қате
бағалау да жөн.
Өзінің мінез-құлқына осылайша қарау біршама дәрежеде заңдық практиканың
және құқықтық тәрбиенің ерекшеліктерімен негізделеді, бұл жасөспірім
қылмыскерлерде өзіне жаза қолданылмайтыны туралы түсінікті қалыптастыруға
жиі әкеп соғады және бұл қылмыстың жасару себептерінің бірі болып
табылады. Рецидивтер ықтималдығы өсуде. Жазаңызды өтеп келгеннен кейін
қылмыс жасайсыз ба? деген сұрақтың жауабы да қарапайым: Жоқ — деп
сұралғандардың тек 45% ғана жауап берді, Қалай боларын білмеймін — деп
кәмелетке толмаған қылмыскерлердің 32-сі жауап берді.
Жастар таңдауы ұйымының тең төрайымы А.Хаматдинованың айтуынша,
қазіргі таңда Қазақстан жастарының 15 проценті ғана тұрғын үймен қамтамасыз
етілген. Жастардың 5 проценті ата-анасы сатып әперген үйде тұрады.
Мәселенің түйіні жастарға тұрғын үй сатып алу немесе оны салып алуға несие
беру тетіктерінің қалыптаспауында жатыр,- деді А.Хаматдинова 1.
Жастар таңдауы ұйымы жас отбасыларға жеңілдетілген несие беру
мүмкіндігін қарастыруды ұсынады. Қазіргі тұрғын үй бағасы мен жоғары несие
ставкасы жастардың басым бөлігіне ипотекалық несие беру жүйесінің қызметін
тұтынуға мүмкіндік бермей отыр. Осы орайда А.Хаматдинова жас отбасыларға
тұрғын үй сатып алуға 40 жылға дейінгі мерзімге 6-8 проценттік өсіммен
несие беретін АҚШ-ты мысалға келтірді.
Қазақстан ипотекалық компаниясы ЖАҚ төрағасының орынбасары Нұрлан
Тоқабаевтың түсініктемесіне жүгінсек, елімізде қазір ипотекалық несие 15
жылға 13 проценттік үстеме сыйақымен беріледі. Оның айтуынша, Қазақстан
ипотекалық компаниясы несие мерзімін 20 жылға дейін ұзартуға, соның
нәтижесінде несие ставкасын төмендетуге қадамдар жасауда. Демек,
қазақстандық жастар үшін де ипотека қызметін тұтынатын мерзім жақын, деді
Н.Тоқабаев. Ол сондай-ақ, жастарды тұрғын үймен қамтамасыз ету мәселесінің
шешімін табу үшін арнайы бағдарлама жобасы жасалып, муниципалдық тұрғын
үйлер салына бастайды дегенге сенім білдірді 1.
Бұл ретте жастардың әлеуметтік мәселелерін шешуде әртүрлі
бағдарламалар қабылдаған және іс-шаралар жоспарын жасаған орынды. Онда
мынадай негізгі бағыттар бойынша кезеңдік және үйлестіруші іс-әрекеттер
көзделгені жөн:
1. Жастармен әлеуметтік жұмыс жүргізу үшін жағдайлар жасау.
2. Жастардың экономикалық дамуы, еңбек және жұмыспен қамту саласында
жағдайлар жасау.
3. Өңірлерде жастар саясатын іске асыру.
4. Білім және ғылым саласында жастардың құқықтары мен мүдделерін
қамтамасыз ету.
5. Жастар мен жастар саясатын ақпараттық қамтамасыз ету.
6. Жас таланттарды дамыту мен қолдау.
7. Салауатты өмір салтын қалыптастыру.
8. Жастар қоғамдық бірлестіктерінің қызметі үшін жағдайлар жасау.
9. Халықаралық жастар ынтымақтастығын дамыту.
10. Қазақстандық жастардың азаматтылығы мен патриотизмін дамыту.
11. Мемлекеттік жастар саясатының нормативтік-құқықтық базасын дамыту.
Бағдалама республика жастарында мемлекеттің қоғамдық-саяси, әлеуметтік
және экономикалық өміріне ұмтылуы және белсенді қатысуына, өз қабілетін
іске асыруы және өзін-өзі дамыту үшін тиісті жағдайлар жасауға дағдыландыру
арқылы мемлекеттік жастар саясатын жүзеге асыруға бағытталуы, ол оның нарық
жағдайында ойдағыдай әлеуметтендірілуіне ықпал ететін болуы тиіс.
Бағдарламаның іске асыру тетігі Бағдарламаның іс-шаралар жоспарында
көрсетілген іс-шараларды жастармен жұмыс істейтін барлық мүдделі
құрылымдарды тарту арқылы, кезең-кезеңімен іске асыруға бағытталған
мемлекеттік органдардың үйлескен іс-әрекеттерінен тұрғаны лазым.
1.2. Әлеуметтік жұмыс жүргізудің теориялық негіздері
Әлеуметтік жұмыс қоғамдық құбылыс, белгілі бір қоғамдық институт
ретінде пайда болған. Ол бірте бірте әр түрлі ғылымның зерттеу объектісіне
айналды. ХХ ғасырдың ішінде ол теориялық тұрғыдан қарастырылып, ғылыми
сипаттама беріле бастады.
Шетелдік ғылыми дәстүрде әлеуметтік жұмысты теориялық тұрғыдан
зерттеудің тарихы біршама уақытты қамтиды. Осы тақырыпқа арналған еңбектер
жеткілікті 2. Ал Ресейде әлеуметтік жұмысқа қатысы бар қайырымдылық
дәстүрін тарихи-биографиялық тұрғыдан зерттеуге бағышталған бірнеше еңбек
кездеседі 3.
Бұл ретте бір бірімен әлеуметтік жұмыс туралы ғылымдағы өзара
байланысты екі құбылысты бөліп алуға болады. Біріншісі, жалпы әлеуметтік
даму барысындағы әлеуметтік жұмыстың орнын анықтау, жалпы қоғам тарихын
зерттеу, ал екіншісі әлеуметтік жұмысты ғылыми зерттеу, әлеуметтік жұмыс
теориясының эволюциясы, оның адам мен қоғам туралы басқа да ғылымдармен ара
қатынасы тұрғысындағы зерттеулер.
Ғылыми әдебиеттерге жүргізілген зерттеулер әлеуметтік жұмысты ғылыми
пайымдау тарихындағы теориялық дәстүрлер қоғам өміріндегі қайырымдылық
секілді құбылыстың әлеуметтік орны мен мәнін зерттеуге, сондай-ақ
әлеуметтік көмекті әр түрлі психологиялық, социологиялық,
психотерапевтикалық доктриналармен салыстыра тексеру талпыныстарын
қарастыруға орай қалыптасқанын көрсетеді 4.
90-жылдардың басында ғылыми әдебиетте әлеуметтік жұмысты теориялық
негіздеудің бірнеше үлгісі белгіленді. Оны қоғамдық құбылыстың ерекше
әлеуметтік қызметі ретінде түсіну өрістеді. Бұлар қазіргі заманғы қоғамдағы
әлеуметтік қорғау проблемаларын теориялық пайымдауға бағытталған әр түрлі
мектептердің ірі ғалымдарының ғылыми ізденістерінің ғана нәтижесі емес,
сонымен бірге әлеуметтік жұмыстың мазмұны мен формаларының өзіндегі
эволюция, өзгерістер.
Әлеуметтік жұмысқа қатысты ғылыми білімді құрудағы әйгілі теориялық
тәсілдерге, олардың өздеріне әсер еткен аралас ғылымдарға қатысты
жүргізілген талдаулар кем дегенде үш топтағы теориялардың бар екендігін
көрсетеді:
1) әлеуметтік жұмыстың психологиялық-бағдарлы теориясы;
2) әлеуметтік жұмыстың әлеуметтік-бағдарлы теориясы;
3) психологиялық-әлеуметтік (социопсихологиялық) немесе жан-жақты,
пәнаралық бағдарлы әлеуметтік жұмыс теориясы.
Осы тараушада біз жоғарыда аталған әлеуметтік жұмыстың қазіргі
заманғы теорияларының ерекшеліктеріне және қысқаша мазмұнына тоқталатын
боламыз.
Психологиялық-бағдарлы теория
Әлеуметтік жұмысты қазіргі заманғы қалпында теориялық пайымдау
ретінде психодинамика З. Фрейдтен бастап оның ізін қуушыларыдң
психоталдаулық зерттеулері негізінде қалыптасты 5. Олардың ролі бұл
орайда негізінен әлеуметтік жұмыс үшін аралас ғылыми пән ретінде
әдістемелік тұрғыдан ықпал етумен шектелді.
Алайда әлеуметтік жұмыстың психодинамикалық үлгісі негізінде ықпал
ету мен әзірлеме әлеуметтік жұмыстың нақты технологиясын негіздеудің ерекше
үлгісінің пайда болуы мен дамуына мүмкіндік туғызды. Мұнда проблемалары бар
жеке адамға, отбасына, адамдар тобына әлеуметтік көмек көрсету мәселелері
талқыланды. Бұл ретте әлеуметтік қызметкер әрекетінің психодинамикалық
үлгісі негізгі, бастапқы постулаттарға табан тірейді. Негізінен олар
мыналарға әкеледі:
а) әлеуметтік қызметкер клиентпен қарым-қатынаста тек психологиялық
құрылым иеленіп қоймайды, сонымен бірге өзгерістерге де қабілетті болады;
б) әлеуметтік қызметкердің клиентке ықпал етуі оның әлеуметтік-
экономикалық жағдайын, әлеуметтік сатылы топтар жүйесіндегі мәртебесін
ескеруі тиіс;
в) психодинамикалық теория мұқтаждарға, жекелеген адамдарға нақты
көмек көрсету барысында пайдалы екендігін түсінуін талап етеді;
г) әлеуметтік жұмыстың психодинамикалық моделі әдетте, клиентке
қатысты мінез-құлықты, көзқарасты, қарым-қатынасты оның ішкі әлеміне, нақты
өмірді қабылдау ерекшелігіне әсер ете отырып өзгертуді көздейді.
Бұл ретте әлеуметтік қызметкер өзінің де психологиялық ерекшеліктерін
ескергені жөн.
Әлеуметтік жұмысты психодинамикалық жүргізу контексінде
психоәлеуметтік ықпал ету бірнеше дербес кезеңдерді қамтиды:
1) клиенттің проблемасын зерттеу; 2) клиенттің әлеуметтік жағдайы мен
психологиялық жай-күйінің, сезімдерінің ерекшеліктерін талдау; 3)
әлеуметтік қызметкер мен клиенттің жақындасуы, тығыз байланыс орнатуы; 4)
клиенттің өміріне әсер еткен басты оқиғаларды пайымдау; 5) әлеуметтік
қызметкер мен клиенттің сенім негізінде келісілген іс-әрекет етуін
жоспарлау, 6) соционом мен клиенттің оның проблемасын шешу бойынша қазіргі
әрекеті.
Осындай тәсілдің құндылығы қазіргі заманғы адам мен қоғамның даму
проблемаларын тұтастай, жүйелі түрде көре алғанда арта түседі.
Әлеуметтік-бағдарлы теория
Әлеуметтік жұмыс теориясының бірқатар әлеуметтік-бағдарлы үлгілеріне
көшелік. Олардың ішінде әсіресе қоғамның құрылуы мен дамуы туралы жүйелі
түсінікке сүйенетін әлеуметтік жұмысты теориялық тұрғыдан негіздей үлгісі
пайдалы. Бастапқы нұсқасында бұл теория биологиялық негізде әзірленген және
ол бүкіл организм шағын жүйелерден құралған жүйелер екендігін көрсетті. Бұл
теория әлеуметтік топтар мен қоғамдық институттарды, отбасын, шағын
қауымдарды, ұжымжарды қамтитын әлеуметтік жүйені талдауда кеңінен
қолданылды.
70-жылдары бұл тәсіл әлеуметтік жұмысты талдауды шетелдік ғалымдар
тарапынан қызу қолдау тапты.
Осы түсініктің аясында адамдарға мынадай үш түрлі жүйе көмек Бере
алады деген көзқарас кең таралды: бірінші, отбасы, достар, қызығушылықтары
бойынша құрылған бірлестіктер; екіншіден, қауымдық топтар, кәсіподақтар,
қоғамдық-саяси ұйымдар және с.с.; үшіншіден, қоғамда мекеме, ведомоства,
функционалды бағытталған ұйымдар (ауруханалар, кітапханалар, мектептер және
т.б.) жүйелер.
Осы контексте әлеуметтік қызметкердің міндеті екі топқа
дифференцияцияланады: бір жағынан, олар адамдарға олардың проблемаларын
шешуге қабілетті мекемелердің, ұйымдар мен ведомостволардың қызметін
оңтайландырумен байланысты, екінші жағынан, әңгіме мұқтаж жандардың
әлеуметтік жұмыс мекемелерін өз қажеттіліктерін, қанағаттандыру, адамның
өзін өзі реттейтін жүйе ретіндегі өзін өзі қорғау потенциясын жандандыру
үшін пайдалануына қолдау көрсетуі туралы болып отыр.
Қазіргі кезде әлеуметтік жұмыста жүйелер теориясын қолданудың
дәстүрлі екі формасы бөлінеді: а) жалпы жүйе теориясын пайдалану; б)
экологиялық жүйелер теориясын әзірлеу және пайдалану. Әлеуметтік жұмыстың
экологиялық теориясының басты түсінігі өмір моделі ұғымы болды. Өмір
моделі адамдарды тіршіліктің жүйелі ұйымдасқан субъектілері ретінде
қарайды. Бұл адамның өзгерістер барысында дамитытына орай қалыптасқан.
Әлеуметтік проблемалар (кедейшілік, табиғаттың ластануы, қанау және
т.б.) адамзат тіршілігін ауырлатады, яғни өзара бейімделу мүмкіндігін
азайтады. Тіршілік жүйелері (адамдар, олардың бірлестіктері) экожүйе
теориясына сәйкес бүкіл қоршаған ортамен жақсы теңбе-теңдікті сақтауы тиіс.
Әлеуметтік-бағдарлы моделдің әлеуметтік жұмысты теориялық негіздеуші
басым факторларына шешуші модель жатады. Ол мынадай мақсаттарға қол
жеткізуді көздейді: 1) клиентке өзін орын алған проблемаларды шешуге
қабілетті каузальды агент ретінде көруіне және пайымдауына көмек көрсету;
2) клиенттің әлеуметтік қызметкерді өзіне пайдасы тиетіндей білімі мен
икемі бар жан ретінде қабылдауына қолдау көрсету; 3) клиенттің әлеуметтік
қызметкерді бірқатар проблемаларды шешудегі серіктес ретінде қарауына
қолдау көрсету.
Әлеуметтік-бағдарлы модель 70-80-жылдарда жан-жақты өрістеді. 90-
жылдардың басында барынша шарықтап, пәнаралық, кешенді сипат иеленді.
Сөйтіп ол әлеуметтік жұмыс теориясы деген жаңа ғылыми пәннің тууына жол
ашты.
Әлеуметтік-бағдарлы модель ішінде басқасынан гөрі шешуші және
экологиялық модель жақындау.
1.3. Әлеуметтік жұмыс саласында тәжірибе мен әлеуметтік жобалауды
ұйымдастыру әдістемесі
Қазақстан қоғамында реформалардың жүруі, әлеуметтік жұмысты
ұйымдастырудың жаңа формаларының пайда болуы, дәстүрлі түрлерін жетілдіру,
саяси тұрақтылық пен экономикалық өсуді нығайту жолында социономдардың
практикалық іс-әрекеттері, оларды жүзеге асырудың әдістемелері мен
технологиялары айрықша маңызға ие болады. Бұл ретте Қазақстанның әр
аймағында, сол сияқты әр түрлі жастағы адамдармен әлеуметтік жұмыс
жүргізудің ерекшеліктері бар екендігін ұмытпаған жөн. Сондай-ақ жастардың
өзі де әртүрлі субмәдениетке ие. Аймақтық, ауылдық және қалалық, студент
және жұмысшы, т.б. ерекшеліктері қаншама. Бұған қоса жұмыссыздарды алсақ,
олардың да әлеуметтік проблемалары шаш етектен. Осының барлығы да
әлеуметтік жұмыс жүргізудің алуан түрін және ерекше тәсілін қажет
ететіндігі сөзсіз.
Елімізде ХХ ғасырдың 80-жылдарына дейін әлеуметтік жұмыс саласында
әртүрлі әлеуметтік топтардың өкілдеріне әлеуметтік көмек беретін тиісті
мекемелер мен әлеуметтік қызметкерлер болып па еді? Бұған түрліше жауап
беруге болады, олардың барлығын жиып келгенде мынаған саяды:
– Қазақстанда әлеуметтік қызмет мекемелері 80-жылдарға дейін болған
жоқ;
– әлеуметтік қызмет көрсететін мекемелер 80-жылдары бой көрсете
бастап, тек 90-жылдардың үстінде дамып, қанатын кең жая бастады;
– Қазақстанда әлеуметтік жұмыстың жекелеген формалары мен бағыттары
ғана болып, ХХІ ғасырдың басындағы дамуға сай келетін әлеуметтік жұмыстың
біртұтас жүйесі болған жоқ.
Осы айтылған пікірлер шындыққа сәйкес келеді деп санаймыз. Әлеуметтік
жұмыс ұзақ уақыт бойы болғанымен, оны жүзеге асырудың біртұтас, кешенді
жүйесі, арнайы әдістемесі әлі де кемшік күйінде қалуда.
Оның үстіне совет заманында жолға қойылған әртүрлі әлеуметтік
топтарға арналған медициналық, зейнетақы, тұрғын үй-тұрмыстық және басқа
көмектердің желісі үзіліп қалды. Жастармен жұмыс істеудің де бірыңғай
формасы қалыптаспай отыр. Осының бәрі де белгілі бір дәрежеде қиындықтар
туғызуда.
Қазақстанда әлеуметтік жұмыс кәсіпқой қызмет ретінде қажеттілікке
айналды. Практикалық қызмет формасы ретінде әлеуметтік жұмыстың өзіндік
ерекшелігін ашудан бұрын қызмет дегенде нені түсінетінімізді анықтап алған
жөн.
Ғылыми әдебиетте қызмет термині кең мағынаға ие. Мысалы, орталық
жүйке қызметі, т.б. Гегельдің қызмет терминін қозғалысқа қатысты
қолданғаны белгілі. Философияда қызмет термині жалпы қоғамдық өмірді,
оның жекелеген формаларын, тарихи процесін зерттеу құралы ұғымын білдіреді.
Мұндай жағдайда ойымыз шашырап кетуі мүмкін.
Сол секілді ғылыми әдебиетте мінез-құлық, жай-күйі деген
терминдер де жиі кездеседі. Қызмет ұғымын әртүрлі түсіндіру қызметтің
әртүрлі формалары мен типтерін жіктеуге көптеген негіздеме ұсынды. Бұған
қызмет объектісі көбірек жатады. Осыған орай құқықтық қызмет, медициналық
қызмет, өндірістік қызмет және т.б. туралы айтуға болады.
Егер біз осы негіздемені әлеуметтік кеңістікке қосатын болсақ, онда
бұл жағдайда әлеуметтік қызметті бөліп алуға болады. Оның мақсаты –
адамдардың тұлғаның тіршілігі мен қызметіне қолдау көрсету қажеттілігін
бірге қанағаттандыру барысында қоғам өмірінің барлық саласында субъектілік
ролін жүзеге асыруын оңтайландыру қызметі. Осы қызмет әлеуметтік жұмыс
болып табылады.
Әлеуметтік жұмыстың басты мақсатына мыналарды жатқызуға болады:
а) жастардың дербестік дәрежесін, яғни өз проблемаларын өзі шешу, өз
тағдырын өзі анықтау қабілетін арттыру;
ә) жастардың өз мүмкіндіктерін барынша ашуына және олардың заңда
көзделген мүмкіндіктің барлығын алуына жағдай жасау;
б) жастардың қоғамда адаптациясы немесе реадаптациясы;
в) жастардың дене кемістіктеріне, көңіл-күйінің күйзелісіне
қарамастан, өзін қоршаған орта тарапынан қысым көрмей, өзін лайықты адам
ретінде сезініп өмір сүре алатындай жағдай туғызу;
г) мұның түпкі мақсаты жастардың әлеуметтік қызметкердің көмегіне
мұқтаждығын барынша азайту 6.
Әлеуметтік жұмыс қоғамда кәсіпқой және кәсіпқой емес деңгейде жүзеге
асырылуы мүмкін. Кәсіпқой емес деңгейге ерікті көмек пен өзара көмектің
әртүрлі формалары жатады.
ХХ ғасырдың 80-жылдары көптеген елде кәсіпқой емес көмектің алуан
түрлі формалары қанат жайды. Мұның себебі әлеуметтік жұмыстың бастапқыда
ерікті, филантроптық және қайырымдылық көмек ретінде пайда болғандығын, ең
алдымен мұқтаж жандарға жан ашырлық сезімнен бастау алғандығына байланысты.
Бұл кейіннен кәсіпқой әлеуметтік жұмыс түрлерінің пайда болуына ықпал етті.
Кез келген елдің даму тарихында осы немесе басқа тарихи кезеңде
туындайтын әлеуметтік жұмыстар мен әлеуметтік проблемалар түрлері мен
формалары арасында байланысты табуға болады. Кәсіпқой қызмет ретінде
әлеуметтік жұмыстың әртүрлі формаларының пайда болуы көп жағдайда елдің
дамуының полимәдени және ұлттық ерекшеліктеріне, әртүрлі әлеуметтік
институттардың өзара қарым-қатынасының сипатына, қоғамдық сананың,
ғылымның, мәдениеттің, білімнің даму деңгейіне де байланысты.
Қазақстанда әлеуметтік жұмыстың кәсіпқой қызмет ретінде (батыстық
түсінік бойынша) даму барысы енді ғана дами бастағынын ұмытпаған жөн.
Сондықтан да халықтың әртүрлі топтарына әлеуметтік көмек көрсеткенде әлемде
қолданылып жүрген тәжірибені белсенді пайдаланған абзал.
Сол секілді әлеуметтік жұмысты ұйымдастыруда белгілі бір әлеуметтік
құбылыстар мен процестерге қолдану үшін қалыптасқан теориялық-
методологиялық тәсілдердің де бар екендігін есте ұстаған лазым.
Бұл ретте бір жағынан, жеке тұлғалық деңгейде әлеуметтік көмек
көрсету, ықпал ету технологияларын, екінші жағынан – көмекке зәру
индивидтің, әлеуметтік субъектінің тұрмысына, тіршілігіне қолайлы жағдай
қалыптастыру бойынша қызмет әдістерін ескеру керек. Осы контексте
әлеуметтік жұмыс өзгермелі әлемде адамға әлеуметтік субъектілікті іске
асыруға жағдай туғызу жөніндегі қызмет ретінде болуы тиіс.
Еуропаның көпшілік елінде Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін
әлеуметтік саясат пен әлеуметтік қамтамасыз ету бағдарламасын, әртүрлі
әлеуметтік топтарға қолдау көрсетуді жүзеге асыру үшін ресми құрылымдар
құрылды. Медицина, руханиат және құқық қызметтерімен қатар қазіргі кезде
әлеуметтік жұмыс та маңызды орын алады.
Қазіргі кезде әлемде әлеуметтік жұмыстың қоғамдағы ролі мен
міндеттеріне түрлі көзқарастар бар. Біздің ойымызша, әлеуметтік жұмыстың
алдында тұрған амңызды міндет индивидтің қоғамда, топта субъектілік ролін
қамтамасыз ету және көрсету механизмдерін оңтайландыру болып табылады. Осы
механизмдерді таңдау белгілі бір деңгейде жалпы қоғамдық жүйеде, қоғамның
әлеуметтік құрылымында, әлеуметтік институттарында айқындалған.
Шет елдерде әлеуметтік жұмыстың негізіне мынадай қарым-қатынас
жатады: қызметкер – клиент (клиент ретінде қоғам да, әлеуметтік топ та,
индивид те әрекет ете алады). Осы қарым-қатынасты іске асыру екі бағыт
бойынша жүруі мүмкін: әлеуметтік жобалау мен болжам жасау (құрылымдық
әлеуметтік жұмыс) және индивидпен немесе топпен тікелей жұмыс жүргізу
(психоәлеуметтік жұмыс).
Қазіргі кезде Қазақстан қоғамы үшін, оның экономикалық, саяси және
әлеуметтік-психологиялық жағдайын ескергенде, әлеуметтік жұмыстың кәсіпқой
және кәсіпқой емес формалары мен бағыттарын өзгерістерге икемді және тиімді
бейімделе алатындай біртұтас жүйеге интеграциялау қолайлы болмақ.
Осы тұрғыдан алғанда, қызмет ретінде әлеуметтік жұмысқа жүйелік тәсіл
ерекше мәнге ие болмақ.
Кез келген әлеуметтік қызмет (оның ішінде әлеуметтік жұмыс) мақсат,
құралдары, талаптары секілді компоненттерге ие. Дегенмен, әлеуметтік
жұмыстың әртүрлі формалары мен түрлерінің пайда болуы үшін әртүріл
негіздемелердің бар екендігін есте ұстаған жөн. Осындай негіздеменің бірі
әлеуметтік тәжірибе саласы болуы мүмкін. Мұнда білім беру, денсаулық
сақтау, бос уақыт және т.б. саласындағы әлеуметтік жұмыс туралы айтуға
болады. Басқа негіздемелер ретінде әлеуметтік жұмыс клиенттері – жастардың,
әлеуметтік тәуекел топтарының, суицидке бейім жандардың әлеуметтік-
психологиялық ерекшеліктері; үшіншілеріне - әлеуметтік қызметкерлер алдында
тұрған мәселелер жатуы мүмкін. Бұдан басқа да негіздемелер табуға болады.
Осы секілді бүкіл жағдайда әлеуметтік жұмыстың мақсаты нақтылана түседі.
Әлеуметтік жұмыстың әрбір түрі үшін қойылатын талаптар да әртүрлі
деңгей мен саланы ескергенде нақтылана түседі: саяси, экономикалық,
әлеуметтік-психологиялық және этноұлттық.
Бұл жағдайда құралдар ретінде әлеуметтік институттар, әлеуметтік
жұмысты іске асыру әдістері қарастырылуы мүмкін.
Осыған байланысты әлеуметтік қызметтерге типология жасауға,
практикалық әлеуметтік жұмысты ұйымдастыруға негіздемене бөліп алу ерекше
маңызға ие болады. Әлеуметтік жұмыстың әралуан түрлері мен формаларын
жіктеу негізіне әртүрлі негіздеме жатуы мүмкін, бірақ оларыдң бәрі де
мынаған саяды:
● клиенттің проблемасымен жұмыс жүргізу;
● басқа қызметтермен, мекемелермен, ұйымдармен жұмыс жүргізу. Осы екі
форманың ішінде өз кезегінде әлеуметтік жұмыстың әртүрлі түрлерінің
жіктемесі жүреді. Сонымен, бірінші жағдайда, клиенттің проблемаларының
сипаты туралы (ажырасу, жұмыстан шығу, жақын адамының қайтыс болуы,
мүгедектік және с.с.); екінші жағынан – клиенттің ерекшелігі туралы айта
аламыз, яғни клиент ретінде индивид те, топ та, сол сияқты ірі әлеуметтік
топ ретінде қоғам да әрекет етеді.
Екінші жағдайда, бір жағынан, басқа қызметтермен, ассоциациялармен
өзара қарым-қатынаста проблемалар туындайтын қызмет саласы туралы; екінші
жағынан – осы ұйымдардың мәртебесі туралы (мемлекеттік, ұжымдық, қоғамдық,
қайырымдылық, жеке меншік және т.б.) айта аламыз. Негіздеме ретінде
клеинтті алалық. Бұл жағдайда мынадай қызметтер туралы айтуға болады:
а) халыққа әлеуметтік көмек көрсету қызметі, оның мақсатының бірі
әлеуметтік мұқтаж отбасын, тобын анықтау (көп балалы, бүтін емес, студент,
мүгедек жандары бар, қолайсыз жағдайда өмір сүріп жатқан, жалғыз басты,
кәрі) және оларға материалдық, медициналық, заң, психологиялық-
педагогикалық, әлеуметтік-тұрмыстық көмек алуына қолдау көрсету болып
табылады;
б) әлеуметтік реабилитация қызметі, оның мақсаты қиын ахуалға душар
болған, түрмеден босанған, т.б. адамдарға әлеуметтік көмек көрсету;
в) отбасына әртүрлі көмек көрсету қызметтері:
отбасылық кеңес беру;
танысу қызметі;
ағарту және өзін өзі білім алу қызметі;
сексология кабинеттері;
педиатрия кабинеттері;
педагогикалық кеңес беру және басқалары.
Мына негіздемелерге төмендегідей қызметтер саласы жатады:
а) әлеуметтік-тұрмыстық көмек қызметі, оның мақсаты жалғыз басты кәрі
адамдарға мүгедектерге көрсеьілетін қызмет түрлерін кеңейту;
б) отбасылық көңіл көтеру қызметі, оның мақсаты отбасылық туризмді,
отбасылық серуенді, отбасының ұйымдасқан демалысын ұйымдастыруды
ынталандыру, отбасы клубтарын, жас көп балалы отбасылар клубтарын құру.
Біздіңше, әлеуметтік жұмысты аймақтық, муниципалды деңгейде ұйымдастыру
моделі адамның өмірлік қуаты, жеке және әлеуметтік субъектісі концепциясы
базасында қалыптасуы тиіс. Осы концепцияға сай әлеуметтік жобаларды
(бағдарламаларды) жүзеге асыру жекелеген адамдарға да, сол сияқты
әлеуметтік топтарға да әртүрлі өмірлік ахуалда, әртүрлі әлеуметтік-
экономикалық және әлеуметтік-психологиялық жағдайда көмек береді.
ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН ЖАСТАРЫНЫҢ БҮГІНІ МЕН БОЛАШАҒЫ
2.1. Қазақстандағы жастардың бүгінгі жай-күйі
Тарихтың тар жол, тайғақ кешу жолдарында ұлттың өзін-өзі сақтауының
бірден-бір жолы - осы ұлттың рухани потенциалы мен жалпы тұтастық идеясының
сақталуы екендігінде дау жоқ. Біздің жас егеменді мемлекетіміздің
стратегиялық дамуының негізгі факторы халықтың рухани байлығы, оның әскери
күші, адамгершілік құндылықтары, білімі, патриотизмі, елдің тұтастығы болып
табылады. Ал енді бұл құндылықтарды жастардың санасына орнықтыру мәселесін
қарастырмастан бұрын, алдымызда тұрған бірқатар сұрақтарға жауап табуымыз
қажет сияқты. Атап айтқанда, қазіргі Қазақстан жастарының дәл бүгінгі
саяси, құқықтық, әлеуметтік-демографиялық, экономикалық және рухани жай-
күйі қандай? Себебі, бұл сұрақтардың шешімін таппай, жастардың патриоттық
тәрбиесі туралы айту ерте. Әрине, бұл сұрақтарға нақты, әрі толық жауап
табу үшін еліміздің мамандары жүргізген зерттеулер нәтижелеріне жүгінуіміз
заңды.
Саяси тұрғыдан алғанда, Қазақстан жастарының бүгінгі демографиялық
жағдайы олардың саяси аренада ықпалды субъект болу мүмкіндігін арттырады.
Мәселен, сайлау науқаны сияқты саяси процестерде жастар категориясы жалпы
халық арасындағы көпшілікті құрағандықтан тұрақты электорат болып табылады.
Бұл өз кезегінде оларға деген билік өкілдерінің ерекше назарын тудыруы
орынды.
Жалпы, әлеуметтік-саяси ахуалды талдау көбінесе билік субъектілерінің
бағалы пайымдаулар детерминантымен анықталады. Реформалар бағамын қолдау
немесе оған қарсыласу деңгейінің басым бөлігі саяси билік элитасының қолдау
дәрежесімен немесе бағасымен түйіндес.
Мұндай жағдайда жастар мен билік арасындағы қарым-қатынастың дұрыс
немесе бұрыс арнада дамуы жастардың билікке жақындау, яки олардың биліктен
алшақтау тенденциясына алғышарт болады. Демек, жастардың ресми мемлекеттік
идеологияны қолдауы да, қолдамауы да биліктің қолында екені анық. Ал бұл
болса жас түлектер арасындағы патриоттық сезімнің қалыптасуына тікелей
әсері бар “сенім” феноменін туғызуда терең мәнге ие құбылыс болса керек.
Мәселен, зерттеулер көрсеткендей қазіргі кезде Қазақстан жастары үшін
Президенттен басқа, жас ұрпақ өкілдерінің толық сенімін туғызатын ешқандай
мемлекеттік, әлеуметтік, экономикалық немесе саяси институт жоқ. Ал сенім
болмаған жерде қандай патриотизм туралы айтуға болады.
Жастар мен билік арасындағы қарым-қатынас деңгейін анықтайтын
факторлардың келесі бір түрі - жастардың саяси шешімдерді қабылдау
процесіне қатысуы екендігін атап өткен жөн.
Жастардың саяси мәртебесі олардың саяси күш ретінде қалыптасу, өзара
әрекет немесе келісімпаздық шараларын құра білу, саяси билікке қол жеткізу
мәселесі бойынша өзінің алдына мақсат қою және оның іске асыру
мүмкіндіктерімен анықталады. Демек, демократиялық қоғам дамуының көрсеткіші
ретінде тек қоғамдағы жастар санасының сол қоғамда орын алған саяси
шындыққа әсері ғана емес, сонымен қатар, оның саяси өміріне тікелей қатысуы
мен белсенділігін де жатқызамыз.
Қазіргі еліміздегі тәжірибе көрсетіп отырғандай, бүгінгі таңда жастар
қауымының еліміздің ішкі саясатындағы алатын мардымсыз үлесі олардың
мемлекетті басқару процесінен алшақ екендігін көрсетіп отыр. Олай
дейтініміз, білімді, әрі белсенді жастардың жоғарғы мемлекеттік билік
орындарындағы басқарушы лауазымдарға тартылмауда, тіпті жастар ісімен
айналысатын мемлекеттік органдарды басқарып отырған көптеген лауазым
иелерінің жасы аталмыш категория қатарынан әлдеқашан шығып кеткенін
байқаймыз.
Бұған қарамастан еліміздегі жастар демократиялық қоғам принциптерін
қолдана отырып, осы қоғамды басқаруға қатысу үшін өз құқықтарын іске
асыруға тырысуда. Мәселен еліміздің азаматы ретінде жастар сайлау процесіне
қатысып өз кандидатураларын ұсына алады. Сол арқылы жастар проблемаларын
жоғарғы мемлекеттік органдарда көтеріп өз құқықтары мен міндеттерін
қорғауға жол ашады.
Айталық, 1999 жылы Қазақстан Республикасының Президентін сайлау
кезіндегі жастардың электоральді белсенділігі олардың айбынды күш екендігін
байқатты. Кең көлемде өткен “Біз кімді сайлау керектігін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
І ТАРАУ. ЖАСТАРМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК
НЕГІЗДЕРІ 7
1.1. Жастар – әлеуметтік-демографияльқ топ 7
1.2. Әлеуметтік жұмыс жүргізудің теориялық негіздері 12
1.3. Әлеуметтік жұмыс саласында тәжірибе мен әлеуметтік жобалауды
ұйымдастыру әдістемесі 15
ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН ЖАСТАРЫНЫҢ БҮГІНІ МЕН БОЛАШАҒЫ 20
2.1. Қазақстандағы жастардың бүгінгі жай-күйі 20
2.2. Өтпелі кезеңдегі жастардың саяси-әлеуметтік және мәдени
құндылықтарының өзгеру барысы 30
2.3. Қазақстандағы жастар саясатының қалыптасу ерекшеліктері мен
әлеуметтік мәселенің көріну деңгейі 42
2.4. Жастарды жұмыспен қамту проблемаларын шешу жолдары мен механизмдері
50
ІІІ ТАРАУ. ЖАСТАРМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС ЖҮРГІЗУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ 55
3.1. Жастармен әлеуметтік жұмыс жүргізу технологиясы 55
ҚОРЫТЫНДЫ 59
СІЛТЕМЕЛЕР 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 64
ҚОСЫМШАЛАР 66
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі күні Қазақстан Республикасының жеке ел
болып, төл шаңырағының астына көптеген ұлттар мен ұлыстарды біріктіріп,
өркениетті даму жолына түскеніне де он бес жылдай уақыт болды. Әрине,
қазіргі жағдайына ғасырлап жеткен өзге өркениетті елдерге қарағанда бұл тым
аз уақыт. Бірақ, осыған қарамастан бәйге жолына бірге шыққан көршілерінен
оқ бойы озық келе жатқан Қазақстан Республикасының бүгінгі экономикалық,
әлеуметтік және саяси салаларда жеткен жетістіктері аз емес.
Дегенмен, ел дамуы тек оның экономикалық жетістіктерімен айқындалады
десек қателесеміз. Өйткені, ұлт пен ұлыстың, жалпы біртұтас елдің табиғи
дамуының бірден-бір көзі – рух екендігін адамзат әлдеқашан мойындаған.
Әрине, Қазақстан халқы өткен күнде де, бүгін де рухани байлықтан кенде
қалған емес, керісінше рухы мен ізгілік сезімдері басқадан артық болмаса,
кем емес екендігі бәрімізге мәлім. Алайда, дәл қазіргі әлемдегі саяси-
экономикалық және әлеуметтік-мәдени жағдай біздің елімізден буырқанған
өркениеттер тоғысында беймәлім күй кешпей, дүниедегі өз орнын тезірек
айқындауды талап етеді. Шын мәнінде, әлемдік жаһандану процесінің үдей
түсуі қазақ үшін зұлматқа айналып, төл мәдениетіміз бен рухани болмысымызды
тығырыққа тіремейтініне кім кепіл?!
Осы орайда, тығырықтан шығынсыз шығудың көзін табуда болашақ ұрпақ,
қазіргі жас буынды жалпы адамзат құндылықтарын қастерлеумен қоса, олардың
өз еліне, ұлттына, салт-дәстүріне деген патриоттық сезімін арттырып, осы
бағытта тәрбиелеудің маңызы зор. Яғни, Қазақстанның өркениет жолымен
үздіксіз алға жылжуының басты кепілдерінің бірі – бүгінгі жастармен
әлеуметтік жұмыс жүргізіп, олардың аяғынан нық тұрып кетуіне қолдау
көрсетіп, шынайы патриоттық сезімін нығайту екендігі анық.
Тарихи тәжірибе көрсеткендей, шынайы патриотизм мемлекеттің әлеуметтік
құрылымының негізі, қоғамның рухани тірегі болып табылады.
Соңғы кезде жастармен әлеуметтік жұмыс жүргізуде мемлекет тарапынан
атқарылып жатқан істер аз емес. Дегенмен, әлеуметтік жұмыс сияқты күрделі
істі атқару үшін еліміздің экономикалық жағдайының артуының үстіне
бүкілқоғамдық белсенділік қажет-ақ және де бұл белсенділік тұтас бір арнада
өрбіп, нақты нәтижелер беруі шарт.
Олай дейтініміз, бүгінгі күні қоғамның, әсіресе жастармен әлеуметтік
жұмыс жүргізу, олардың келер күнге деген сенімін нығайту және патриоттық
тәрбиесі, жалпы отансүйгіштік қасиет туралы айту да, жазу да күрделі
мәселеге айналып отыр.
Еліміздің болашағын ойлағанда ең алдымен есімізге жастар мәселесі,
олармен әлеуметтік жұмыс жүргізу жайы еске түседі. Олай болатыны, жастар
жай ғана қоғамдағы адамдар санатының белгілі бір тобы ғана емес, олар – жас
қуаттың, еңбек көзінің, идеялар мен тың ұсыныстардың бастамашысы, қоғамдағы
қозғаушы күш, халықтың ең белсенді тобы. Сондықтан да жастар мәселесі –
елдің болашағы туралы мәселе. Осы орайда жастармен әлеуметтік жұмыс жүргізу
жайы маңызды болып табылады.
Қазақстанда жастар үшін әлеуметтік қызмет 1980 жылдары құрыла
бастаған. Бірақ республикамызда оның қарқындап даму шыңы 1990 жылдардың
орта кезіне ғана келіп жетті. Сонан соң бұл іс-шара тек 1990-шы жылдардың
ортасынан бастап қолға алына бастады және де бүгінгі таңда қайта өрлеу
кезеңін бастан кешіріп отырған жайы бар. Мәселен, егер 1995 жылы
республикамыздың 12 облысында 31 әлеуметтік қызмет құрылымдық бөлімдері
құрылса, 1996 жылы олар 68-ге жеткен. Осы уақытта мемлекеттік органдар
тарапынан әлеуметтік қызмет үшін жергілікті бюджет есебінен қажетті
анықтамалық-ұйымдастыру және әдістемелік құралдар, әлеуметтік қызмет үшін
арнайы мамандар даярлауға көмек көрсетіліп отырды. Бұл қызметтер облыстық
орталықтарда орналасып, “сенім телефоны”, жастар еңбек биржасы, үйінен
кетіп қалған балалар үшін баспана, медицина-психологиялық кеңес беру
пунктер жүйесін құра білді.
Дегенмен, ақпараттандыру және құжаттамалық орталықтар, бас
бостандығынан айырылған кәмелетке толмаған балаларға арналған әлеуметтік
реаблитация және реадаптация орталықтар, мүгедек балаларға арналған
орталықтар жүйелі қызмет түрлеріне айнала алмады.
Бұл ретте жастармен әлеуметтік жұмыс жүргізудің теориясы мен
практикасын, әдістерін, формаларын ғылыми тұрғыдан қарастырудың өзектілігі
дау тудырмайды. Олай болса, бүгінгі таңдағы Қазақстан жастарының әлеуметтік
жағдайы, олардың патриоттық тәрбиесі қоғамның өзек жарды мәселелерінің
қатарынан орын алуы заңдылық.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жастармен әлеуметтік жұмыс жүргізу
тақырыбы шетелдік ғалымдар тарапынан мол зерттелген. Олардың аттарын тізіп
шығудың өзіне көп уақыт кетеді. Ал, отандық ғалымдарымызға келетін болсақ,
аталған тақырып бойынша бірлі-жарым еңбектер болмаса, арнайы ғылыми
еңбектер, монографиялар мен диссертациялар көзге түсе қоймайды.
Әлеуметтік жұмыс жүргізудің теориялық және методологиялық мәселелері
Гуслякова Л.Г., Холостова Е.И., Зайнышев И.Г., Саппс М., Уэллс К., Фирсов
М.В. және т.б. ғалымдар еңбегінде егжей-тегжейлі қарастырылған. Отандық
ғалымдарымыз Аитов Н.А., Джаманбалаева Ш.Е., Ешпанова Д. Д., Нысанбаев А.
Н., Калибеков Д. және т.б. еңбектерінде Қазақстан жастарының әлеуметтік-
саяси бейнесі, олардың әлеуметтену жағдайы, жалпы проблемалары
қарастырылған. Жастармен әлеуметтік жұмыс жүргізу мәселесін арнайы зерттеу
нысанына айналдырған еңбектер жоқтың қасы деуге болады. Сондықтан да осы
тақырыптың дипломдық жұмыс объектісіне айналып отыруы кездейсоқтық емес әрі
өте зәру болып табылады.
Тақырыптың мақсаты отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектеріндегі
жетекші ойларға, статистикалық деректерге, әлеуметтік зерттеулер
мәліметтеріне сүйене отырып, Қазақстандағы жастармен әлеуметтік жұмыс
жүргізу барысына ой жүгірту, басым бағыттары мен өзекті мәселелерін
айқындау, әлеуметтік жұмыс жүргізудің тың технологияларын ұсыну. Осы
мақсатқа қол жеткізу үшін бітіруші алдына мынадай міндеттер қойып отыр:
– қойылған мақсатты барынша ашып көрсету, жұмыс тәжірибесін игеру үшін
отандық және шетелдік авторолардың еңбектеріндегі деректерді шолып, өзіндік
тұжырымдар жасау;
– әлеуметтік жұмыс жүргізудің теориялық және методологиялық
негіздеріне ғылыми талдау жүргізу;
– Қазақстан жастарының бүгіні мен болашағына ой жүгіртіп, олардың
қазіргі саяси-әлеуметтік ахуалын, экономикалық жай-күйін ой талқысынан
өткізу;
– жастардың еңбек нарығындағы жағдайына талдау жасап, оларды жұмыспен
қамтудың тиімді жолдары мен механизмдерін ұсыну;
– жастармен әлеуметтік жұмыс жүргізудің технологияларын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы. Отандық және шетелдік ғалымдар еңбектері
негізінде жастармен әлеуметтік жұмыс жүргізудің теориялық-методологиялық
негіздері, олардың жалпы жай-күйі, жұмыспен қамтылу деңгейі, әлеуметтік
жұмыс жүргізудің технологиялары, өзекті проблемалары мен оларды шешу
жолдары жан-жақты қарастырылды. Атап айтқанда зерттеу жұмысында мынадай
жаңалықтар бар:
– рухани өмірімізде пайда болған ой еркіндігі мен пікір алуандығы
тұрғысынан еліміздегі әлеуметтік жұмыс жүргізудің тарихи даму белестеріне
алғаш рет кең көлемде талдау жасалған;
– совет кезеңіндегі әлеуметтік жұмыс жүргізудің сәтті тұстары
аңғарылып, тиісті баға берілген;
– әлеуметтік жұмыстың теориялық және методологиялық мәселелері
тиісінше молынан талданған;
– Қазақстандағы жастардың жалпы жағдайына шолу жасалып, олардың бет-
болмысы толықтай ой елегінен өткізіліп, соны пайымдаулар жасалған;
– жастармен әлеуметтік жұмыс жүргізудің технологиясы қарастырылып,
шетелдік тәжірибелер тартылған, соны идеялар ұсынылған.
Зерттеу жұмысының қолданбалық маңызы. Дипломдық жұмыс Жастардың
әлеуметтік мәселелерін, олардың саяси бағдарын, олармен әлеуметтік жұмыс
жүргізу жайын қазіргі заман талабына сай, жаңаша көзқараспен зерттеген
еңбектердің қатарын толықтыра түседі. Зерттеу жұмысындағы деректер мен
қорытындыларды әлеуметтік жұмыс жүргізу тарихы, мемлекеттік жастар саясаты
жүйесі, жастар социологиясы, сондай-ақ осы тақырыпта жазылатын болашақ
диссертациялық жұмыстарда пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының хронологиялық межесі. ХХ ғасырдың 90 жылдарынан
бастап қазіргі күнге дейінгі кезеңді қамтиды. Дәлірек айтсақ, Қазақстанның
тәуелсіздік жылдарындағыжастардың жай-күйі, әлеуметтік мәселелері сөз
болады.
Дипломдық жұмыстың методологиялық және әдістемелік негізі. Зерттеу
методологиясы объективтік, тарихилық, жүйелілік және ғылыми таным
принциптеріне негізделді, сондай-ақ хронологиялық және хорологиялық зерттеу
тәсілдері де қолданылды. Сол секілді біз қарастырып отырған мәселені
мүмкіндігінше объективтік тұрғыдан түсіндіруге бағытталған әрі жаңа
көзқарас тұрғысынан жазылған еңбектер басшылыққа алынды.
Нақты деректерді зерделеу ғылыми зерттеуде талдау және жинақтау,
жүйелендіру, салыстыру т.б. жалпыға белгілі әдістері негізінде жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
І ТАРАУ. ЖАСТАРМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК
НЕГІЗДЕРІ
1.1. Жастар – әлеуметтік-демографияльқ топ
Жастардың соцологиялық теориясында ұрпақ, жас ерекшелік табы,
жастық шақ, жастар, әлеуметтік жасы келгендік қарттық дсген ұғымдар
жоқ.
Сөйтіп, зерттеуші И.Конн ұрпақ терминінің көпмағыналығына назар
аударады және оның төрт мағынасына көрсетеді.
Демографияда жобамен бірдей уақытта туған адамдардың
жиынтығын ұрпақ деп санайды.
Антропологтар мен заңгЕрлер жалпы ата-бабадан шыққан сатылықты ұрпақ
деп айтады.
Тарихшылар мен социологтар ұрпақты ата-анасы мен олардың балаларының
туған аралыққа тең уақыт аралығы деп санай отырып статистикалық түрде 30
жылға тең деп айқындайды. Бүгінгі күні отбасының жасару үрдісі, ата-аналар
мен балалардың арасындагы жас ерекшеліктің орташа айырмасының қысқаруы
байқалуда, ал дамыған елдерде өмір сүру ұзақтығының үлғаюы үш емес, төрт
ұрпақтың бір мезгілде өмір сүруіне әкеледі.
Ұрпақ ұғымы кіретін символдық мағына бар. Онда өмірлік тәжірибе
қауымдастығыньң, куәлары мен қатысушылары адамдар болған тарихи оқиғалар
туралы естеліктердің кейбір қалыптасқан жалпы әдеттердің, байлардың,
дәстүрлердің, өмір заңының, тіпті талғам мен көңіл ауудың да ерекше маңызы
бар. Бірақ бұл мағынада ұрпақтар арасындағы буын хронологиялық нақты
шекараларда жатқан жоқ, онда әлеуметтік бөлініс, сондай-ақ аса маңызды,
құндылықтарды айқындайтын тарихи оқиғаларға қатынас үлкен рөл атқарады. Осы
мағынада ұрпақтың саны сапалық айқындалуының, әртүрлі ұрпақтың ұзақтығы
әртүрлі болуы мүмкін екендігінің қаншалықты болуында.
Социологиялық түсінікте жастық шақ қашан басталды? Әртүрлі авторлар,
жастарды ерекше әлеуметтік-демографиялық топ ретінде сипаттай отырып бұл
ұғымды біржақты қолданады. Мысалы, австриялық социолог Л.Розенмайер жастық
кезең 13 жастан басталып 24 жаста аяқталады деп санайды. Ғалым осы кезеңнің
ішкі жас ерекшелігін және әлеуметтік дифференциациясьн баса айта отырып,
қаңдай да болмасын нақты негіз бермейді.
13 пен 18 жыл аралығыңдағы жас жасөспірім шақ ұғымымен біріктіріледі
және біршама дәрежеде жаңа белгілерге жеке әлеуметтік тәртіптің нысандарына
әкелетін биопсихологиялық дамумен сипатталады. Бірақ адамды балалық шақтан
бөлетін демаркациялық сызық 18 жаста өтеді. Бұл жас көптеген елдерде
құқықтық дербестіктің басталуымен сипатталады, яғни ересектермен қалыпты
теңестірумен және заңды құқықтарды көрсетумен: еңбек үшін тең ақы төлеу,
армияда қызмет ету, некеге отыру, сайлауға қатысу.
18 және 24 жыл арасындағы жаста жастардың отбасылық, кәсіби және
құқықтық мәртебесі бойынша дифференциация неғұрлым нақты болады. Осы
кезеңді Л. Розенмайер жас ересектер деп айтады. Егер бірінші кезеңде бұл
кейбір кезде біртекті топ болса, онда 18 және 25 жас аралығындағы халық
гетерогенді (біртекті емес). Бүл құрдастар тағдырының айырмашылығына
байланысты әлеуметтік біртектілік емес және социологтар үшін ерекше мүдде.
Жастық шақта әлеуметтік рөлдерді белсенді игеру процесі болады. Олардың
саны олар бәсең игерілетін немесе тоқтатылатын белгілі бір толығу шегіне
жылдам жақындайды.
Социолог В.Н. Боряз толығу шегі жастық шақ деп түсінуге болатын жас
ерекшелік кезеңдерінің шеңберіне жатады деп есептейді. Ал одан әрі —
әлеуметтік есею кезеңіне кіру. В.Н. Боряз жастар санатын айқындауға
арналған аса кең шекараларды ұсынады, ол осы топқа 14-33 жас аралығындағы
адамдарды кіргізеді.
Көптеген социологтар адам жасы тек есептегіш, өмір сүрген
жылдың көрсеткіші ретінде ғана қаралуы мүмкін еместігі туралы
көзқарасты жақтайды. Оның жеке адамның даму процесінің
динамикасын зерттеуде елеулі мәні бар. Әлеуметтік құрам,
қажеттілік пен мүдде, мақсаттар мен өмір сүру жоспарлары, іс-
әрекеттің нәтижелері мен перспективалар әрбір алдыңғы кезеңде
дайындалады. Сондықтан зерттеушілер жеке тұлғаны бүкіл өмір
бойындағы тұтастықта зерттеуді ұсынады.
Мәселе, әдетте, адам ең жоғарғы жетістіктерге ересек шағында
жететіндігіне қарамастан, осы жетістікке дайындық жастық шақта
болатындығында. Сондықтан социологтар кульминацияның Спартаға, ал іс-әрекет
спартасының жеке тұлғаны тәрбиелеу тарихына белгілі бір тәуелділігі бар
екенін атап айтады.
Адам жасының қоғамдық функциялармен байланыс идеясы ғылымда бірнеше рет
атап көрсетілді. Ол адамньң өмір циклін әлеуметтік кезеңдендіру негізінде
жатты. Адамның барлық өмір циклін біртұтас етіп байланыстыруға ұмтылыс А.
Шопенгауэрдің Адамның жастары туралы еңбегінде нақты көрсетілген, онда
ғалым өмір жолын екі қатарлы кезеңге бөледі, ал олардың әрқайсының өзіндік
ерекшеліктері және белгілері бар.
Аналогия үшін ІПопенгауэр мифологиядағы құдайлардың аттарына сүйенді.
Алғашқы онжылдықта Меркурий үстемдік жасайды, адам өмір жолымен тез және
жеңіл жүреді, бірақ оның көңіл-күйі түрлі ұсақ-түйекке байланысты өзгермелі
болады. Осы жылдардағы оқу, ойындар қозғалмалы. 20 жылдары махаббат құдайы
Венераның патшалығы басталады, ол оның барлық тіршілігіне үстемдік жасайды.
30 жылдары оны Марс ауыстырады, ол адамға табандылық, батырлық, күш,
батылдық, жауынгерлік әкеледі. Ол оны өжет болуға, тәуекелділікке шақырады.
Адам 40 жасында Церердің үстемділік күшінде пайдалылыққа бас иеді. Веста
оған үй ошағын береді, Паллада білім мен даналық сыйлайды, Юнона сияқты
оның үйінде ханым-зайыбы билік жасайды. 50 жасында Юпитер билік көрсетеді,
адам өзінің күшінен ләззат алады, ол тәжірибе мен білімге бай, беделге ие,
басқаруға икемді. Бірақ 60 жылдары оның өмірінде Сатурн өзінің қорғасындай
ауыртпашылығымен, баяулығымен және солғыңдығымен әсер ете бастайды.
Шопенгауэр өмірдің бірінші жартысының сипаты бақытқа ұмтылудың
қанағаттаңдырылмауымен айқындалатынын, ал екінші жартысына тән ерекшелік –
бақытсыздықтан қорықпау екенін айтады. Бұл ретте философ адамның оның
жасына қатысты уақытты қабылдауындағы айырманы атап көрсетеді. Жасөспірім
шақта сағаттың өтуі қарттық шақтағыдан гөрі ұзағырақ болады. Жастық шақта
адам көптеген қауіп пен толқуды бастан кешіреді, оның көңіл-күйі масаттану
мен энтузиазмнен бастап жабырқаушылық пен көңілсіздікке дейін өзгеріп
отырады. Қарттық шақта азапқа түсумен оның құмарлығы басылады, көңіл-күйі
неғұрлым тұрақты және селқос болады, ал егер денсаулығы жақсы сақталса,
онда адам аса ауыртпашылыққа тап болмайды, ол қамтамасыз етілгенін,
қолайльлықты жақсы көреді, тыныштықты қалайды.
Шопенгауэр аса маңызды кезең ретінде жастық шаққа ерекше мән береді.
Ғалым бәрі де адамдардың жасөспірім шақтың жылдарын қалай пайдаланатына
қатысты екені атап керсетті. Есейген жылдары олар әлемге көбірек әсер ете
алады, жетіле түседі, сыртқы әсерге бағьнбайды. Есейген шақ — іс-қимыл
жасау және шығармашылық кезеңі, жасөспірім шақ — алғашқы масаттану және
бірінші таным уақты. Жасөспірім шақ, жемісті тек жоғары бөлігі беретініне
қарамастан, өнімін тек шыңы таным: ағашының түбірі болып қалады.
Қазіргі қоғам жүз, екі жүз жыл бұрынғыдай жастарға, оның мүдделеріне,
құндылықтарына, іс-қимыл тәртібіне киім үлгісіне бір жақты қарамайды. Үлкен
ұрпақ жастардың пікіріне, оның өзіне және оның проблемаларына тереңірек
қарайды. Ал олар бүгін мүлдем қарапайым емес. Экономикалық белсенді
тұрғындардың халықтың жалпы құрамындағы үлесінің төмендеуі неғұрлым
қарқынды белігі – жастар есебінен болады. Бүгін жұмыспен қамту қызметіне
өтініш жасайтындардың әрбір екіншісі жастардың өкілі 1(16-29 жас).
Жоғарыда айтып өткеніміздей, жастардың жартысынан азы ғана жұмыспен
қамтылады. Сондықтан жастардың экономикалық іс-әрекеттегі үлесі халық
шаруашылығында жұмыс істейтіндердің жалпы санының 24 процентін ғана
құрайды. Жұмыссыз жастардың саны 1993 жылдың басында жұмыссыздардың жалпы
санының 54 процентін құрады. Бүгінгі күні мемлекет тарапынан жағдайды
өзгерту үшін үнемі әрекет жасалып отырса да бұл санның аса көп өзгерісі
болмады. Осындай шаралардың бірі жастар кәсіпорыңдарын, кооперативтерді,
құру, олар үшін салық жеңілдігін жасау көзделген жастардың кәсіпкерлігін
мемлекеттік қолдау жөніндегі шаралар болды. Басқа да шараларда жеке тұрғын
үй салуға және сатып алуға, жүруге жеңілдікті несиелер, жоғары білім алуға,
жас отбасылары үшін арнайы қызмет құруға несиелер беру көзделді. Дегенмен
жалпы экономикалық қиындықтар мемлекет мәлімдеген саясатты материалдық
қамтамасыз етуге кедергі болды.
Жастардың әлеуметтік және экономикалық жағдайының
нашарлауы олардың әлеуметтік өмірдегі қылмыстық ұяларға одан
әрі тартылуынъң басты себебі болуы мүмкін.
Проблеманы зерттеушілер 1990 жылдан бастап қылмысекрлер қатарьның
жасарғанын атап керсетеді. Мысалы, бүгінгі күні Ресейде қылмыскерлердің
жартысы (54 проценті) – 14 пен 30 жас арасыңдағы жастар, барлық
қылмыскерлердің жетіден бір бөлігін 1418 жастағы кәмелетке толмағандар
құрайды. Қазақстанда тиісінше — 50,9 және 6,9 процент75. 1999 жылы ҚР
полиция қызметкерлері 148 мыңға жуық кәмелетке толмаған қылмыскерлерді
ұстаған, бұл 1998 жылға қарағанда 10 мыңға көп. Жоғары оқу орындарының
қылмыс жасаған студенттері 40 проценте жуық, ал мсктеп, лицей және
гимназиялардың оқушылары — 23 процентке көбейді. Жасөспірімдер жене жастар
жасаған қылмыстың айрықша ерекшелігі соңғы жылдары жеке бас мақсатында
болып отыр. Ұрлық, автокөлікті айдап кету, тонау, ұрып кету, бұзақылық -
бұлар кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстың өзіндік жиынтығы. Ең
қорқыныштысы қылмыс өте аяусыздықпен жасалады. Мұндағы барынша еңбек
электрондық бұқаралық ақпарат құралдарына тиесілі, олардың арналары бойынша
жауыздық пен қатыгездік жаппай ағынмен беріледі. Ең басты батырдың жүйелі
түрде гүлденуі өмірдің жетістіктеріне күшпен ғана қол жеткізетін жастардың
сенімін қалыптастырады.
Жасөспірімдердің делинквенттік мінез-құлқы ересек қылмыстық мінез-
құлықтың заңдылықтарына сәйкес келмейді. Жасөспірім істегенін жоққа
шығармай, жиі түрде өзінің кішісін мойындайды немесе іс жүзінде жоққа
шығармайтын құқықтық, тыйым салуды бұзады. Осыңдай мінез-құлықты түсіңдіру
үшін бейтараптық теориясына жүгінеді, оның мәні жасөспірімнің өзіне қатысты
жеңілдету жағдайларынын іс-әрекетін санасыз түрде кеңейтуге, өзінің
әрекетін ақтауға және тіпті оның тиімділік элементтерін енгізуге ұмтылады.
Сұраулар жасөспірімдердің көпшілігі өзінің қылмысыньң себебін сыртқы
жағдайлардан көретіндігін айтады, құрылғандардың ширегі осыңдай жағдайда
кім де болмасын осыған баратындығына сенімді. Келтірліген зиянды қате
бағалау да жөн.
Өзінің мінез-құлқына осылайша қарау біршама дәрежеде заңдық практиканың
және құқықтық тәрбиенің ерекшеліктерімен негізделеді, бұл жасөспірім
қылмыскерлерде өзіне жаза қолданылмайтыны туралы түсінікті қалыптастыруға
жиі әкеп соғады және бұл қылмыстың жасару себептерінің бірі болып
табылады. Рецидивтер ықтималдығы өсуде. Жазаңызды өтеп келгеннен кейін
қылмыс жасайсыз ба? деген сұрақтың жауабы да қарапайым: Жоқ — деп
сұралғандардың тек 45% ғана жауап берді, Қалай боларын білмеймін — деп
кәмелетке толмаған қылмыскерлердің 32-сі жауап берді.
Жастар таңдауы ұйымының тең төрайымы А.Хаматдинованың айтуынша,
қазіргі таңда Қазақстан жастарының 15 проценті ғана тұрғын үймен қамтамасыз
етілген. Жастардың 5 проценті ата-анасы сатып әперген үйде тұрады.
Мәселенің түйіні жастарға тұрғын үй сатып алу немесе оны салып алуға несие
беру тетіктерінің қалыптаспауында жатыр,- деді А.Хаматдинова 1.
Жастар таңдауы ұйымы жас отбасыларға жеңілдетілген несие беру
мүмкіндігін қарастыруды ұсынады. Қазіргі тұрғын үй бағасы мен жоғары несие
ставкасы жастардың басым бөлігіне ипотекалық несие беру жүйесінің қызметін
тұтынуға мүмкіндік бермей отыр. Осы орайда А.Хаматдинова жас отбасыларға
тұрғын үй сатып алуға 40 жылға дейінгі мерзімге 6-8 проценттік өсіммен
несие беретін АҚШ-ты мысалға келтірді.
Қазақстан ипотекалық компаниясы ЖАҚ төрағасының орынбасары Нұрлан
Тоқабаевтың түсініктемесіне жүгінсек, елімізде қазір ипотекалық несие 15
жылға 13 проценттік үстеме сыйақымен беріледі. Оның айтуынша, Қазақстан
ипотекалық компаниясы несие мерзімін 20 жылға дейін ұзартуға, соның
нәтижесінде несие ставкасын төмендетуге қадамдар жасауда. Демек,
қазақстандық жастар үшін де ипотека қызметін тұтынатын мерзім жақын, деді
Н.Тоқабаев. Ол сондай-ақ, жастарды тұрғын үймен қамтамасыз ету мәселесінің
шешімін табу үшін арнайы бағдарлама жобасы жасалып, муниципалдық тұрғын
үйлер салына бастайды дегенге сенім білдірді 1.
Бұл ретте жастардың әлеуметтік мәселелерін шешуде әртүрлі
бағдарламалар қабылдаған және іс-шаралар жоспарын жасаған орынды. Онда
мынадай негізгі бағыттар бойынша кезеңдік және үйлестіруші іс-әрекеттер
көзделгені жөн:
1. Жастармен әлеуметтік жұмыс жүргізу үшін жағдайлар жасау.
2. Жастардың экономикалық дамуы, еңбек және жұмыспен қамту саласында
жағдайлар жасау.
3. Өңірлерде жастар саясатын іске асыру.
4. Білім және ғылым саласында жастардың құқықтары мен мүдделерін
қамтамасыз ету.
5. Жастар мен жастар саясатын ақпараттық қамтамасыз ету.
6. Жас таланттарды дамыту мен қолдау.
7. Салауатты өмір салтын қалыптастыру.
8. Жастар қоғамдық бірлестіктерінің қызметі үшін жағдайлар жасау.
9. Халықаралық жастар ынтымақтастығын дамыту.
10. Қазақстандық жастардың азаматтылығы мен патриотизмін дамыту.
11. Мемлекеттік жастар саясатының нормативтік-құқықтық базасын дамыту.
Бағдалама республика жастарында мемлекеттің қоғамдық-саяси, әлеуметтік
және экономикалық өміріне ұмтылуы және белсенді қатысуына, өз қабілетін
іске асыруы және өзін-өзі дамыту үшін тиісті жағдайлар жасауға дағдыландыру
арқылы мемлекеттік жастар саясатын жүзеге асыруға бағытталуы, ол оның нарық
жағдайында ойдағыдай әлеуметтендірілуіне ықпал ететін болуы тиіс.
Бағдарламаның іске асыру тетігі Бағдарламаның іс-шаралар жоспарында
көрсетілген іс-шараларды жастармен жұмыс істейтін барлық мүдделі
құрылымдарды тарту арқылы, кезең-кезеңімен іске асыруға бағытталған
мемлекеттік органдардың үйлескен іс-әрекеттерінен тұрғаны лазым.
1.2. Әлеуметтік жұмыс жүргізудің теориялық негіздері
Әлеуметтік жұмыс қоғамдық құбылыс, белгілі бір қоғамдық институт
ретінде пайда болған. Ол бірте бірте әр түрлі ғылымның зерттеу объектісіне
айналды. ХХ ғасырдың ішінде ол теориялық тұрғыдан қарастырылып, ғылыми
сипаттама беріле бастады.
Шетелдік ғылыми дәстүрде әлеуметтік жұмысты теориялық тұрғыдан
зерттеудің тарихы біршама уақытты қамтиды. Осы тақырыпқа арналған еңбектер
жеткілікті 2. Ал Ресейде әлеуметтік жұмысқа қатысы бар қайырымдылық
дәстүрін тарихи-биографиялық тұрғыдан зерттеуге бағышталған бірнеше еңбек
кездеседі 3.
Бұл ретте бір бірімен әлеуметтік жұмыс туралы ғылымдағы өзара
байланысты екі құбылысты бөліп алуға болады. Біріншісі, жалпы әлеуметтік
даму барысындағы әлеуметтік жұмыстың орнын анықтау, жалпы қоғам тарихын
зерттеу, ал екіншісі әлеуметтік жұмысты ғылыми зерттеу, әлеуметтік жұмыс
теориясының эволюциясы, оның адам мен қоғам туралы басқа да ғылымдармен ара
қатынасы тұрғысындағы зерттеулер.
Ғылыми әдебиеттерге жүргізілген зерттеулер әлеуметтік жұмысты ғылыми
пайымдау тарихындағы теориялық дәстүрлер қоғам өміріндегі қайырымдылық
секілді құбылыстың әлеуметтік орны мен мәнін зерттеуге, сондай-ақ
әлеуметтік көмекті әр түрлі психологиялық, социологиялық,
психотерапевтикалық доктриналармен салыстыра тексеру талпыныстарын
қарастыруға орай қалыптасқанын көрсетеді 4.
90-жылдардың басында ғылыми әдебиетте әлеуметтік жұмысты теориялық
негіздеудің бірнеше үлгісі белгіленді. Оны қоғамдық құбылыстың ерекше
әлеуметтік қызметі ретінде түсіну өрістеді. Бұлар қазіргі заманғы қоғамдағы
әлеуметтік қорғау проблемаларын теориялық пайымдауға бағытталған әр түрлі
мектептердің ірі ғалымдарының ғылыми ізденістерінің ғана нәтижесі емес,
сонымен бірге әлеуметтік жұмыстың мазмұны мен формаларының өзіндегі
эволюция, өзгерістер.
Әлеуметтік жұмысқа қатысты ғылыми білімді құрудағы әйгілі теориялық
тәсілдерге, олардың өздеріне әсер еткен аралас ғылымдарға қатысты
жүргізілген талдаулар кем дегенде үш топтағы теориялардың бар екендігін
көрсетеді:
1) әлеуметтік жұмыстың психологиялық-бағдарлы теориясы;
2) әлеуметтік жұмыстың әлеуметтік-бағдарлы теориясы;
3) психологиялық-әлеуметтік (социопсихологиялық) немесе жан-жақты,
пәнаралық бағдарлы әлеуметтік жұмыс теориясы.
Осы тараушада біз жоғарыда аталған әлеуметтік жұмыстың қазіргі
заманғы теорияларының ерекшеліктеріне және қысқаша мазмұнына тоқталатын
боламыз.
Психологиялық-бағдарлы теория
Әлеуметтік жұмысты қазіргі заманғы қалпында теориялық пайымдау
ретінде психодинамика З. Фрейдтен бастап оның ізін қуушыларыдң
психоталдаулық зерттеулері негізінде қалыптасты 5. Олардың ролі бұл
орайда негізінен әлеуметтік жұмыс үшін аралас ғылыми пән ретінде
әдістемелік тұрғыдан ықпал етумен шектелді.
Алайда әлеуметтік жұмыстың психодинамикалық үлгісі негізінде ықпал
ету мен әзірлеме әлеуметтік жұмыстың нақты технологиясын негіздеудің ерекше
үлгісінің пайда болуы мен дамуына мүмкіндік туғызды. Мұнда проблемалары бар
жеке адамға, отбасына, адамдар тобына әлеуметтік көмек көрсету мәселелері
талқыланды. Бұл ретте әлеуметтік қызметкер әрекетінің психодинамикалық
үлгісі негізгі, бастапқы постулаттарға табан тірейді. Негізінен олар
мыналарға әкеледі:
а) әлеуметтік қызметкер клиентпен қарым-қатынаста тек психологиялық
құрылым иеленіп қоймайды, сонымен бірге өзгерістерге де қабілетті болады;
б) әлеуметтік қызметкердің клиентке ықпал етуі оның әлеуметтік-
экономикалық жағдайын, әлеуметтік сатылы топтар жүйесіндегі мәртебесін
ескеруі тиіс;
в) психодинамикалық теория мұқтаждарға, жекелеген адамдарға нақты
көмек көрсету барысында пайдалы екендігін түсінуін талап етеді;
г) әлеуметтік жұмыстың психодинамикалық моделі әдетте, клиентке
қатысты мінез-құлықты, көзқарасты, қарым-қатынасты оның ішкі әлеміне, нақты
өмірді қабылдау ерекшелігіне әсер ете отырып өзгертуді көздейді.
Бұл ретте әлеуметтік қызметкер өзінің де психологиялық ерекшеліктерін
ескергені жөн.
Әлеуметтік жұмысты психодинамикалық жүргізу контексінде
психоәлеуметтік ықпал ету бірнеше дербес кезеңдерді қамтиды:
1) клиенттің проблемасын зерттеу; 2) клиенттің әлеуметтік жағдайы мен
психологиялық жай-күйінің, сезімдерінің ерекшеліктерін талдау; 3)
әлеуметтік қызметкер мен клиенттің жақындасуы, тығыз байланыс орнатуы; 4)
клиенттің өміріне әсер еткен басты оқиғаларды пайымдау; 5) әлеуметтік
қызметкер мен клиенттің сенім негізінде келісілген іс-әрекет етуін
жоспарлау, 6) соционом мен клиенттің оның проблемасын шешу бойынша қазіргі
әрекеті.
Осындай тәсілдің құндылығы қазіргі заманғы адам мен қоғамның даму
проблемаларын тұтастай, жүйелі түрде көре алғанда арта түседі.
Әлеуметтік-бағдарлы теория
Әлеуметтік жұмыс теориясының бірқатар әлеуметтік-бағдарлы үлгілеріне
көшелік. Олардың ішінде әсіресе қоғамның құрылуы мен дамуы туралы жүйелі
түсінікке сүйенетін әлеуметтік жұмысты теориялық тұрғыдан негіздей үлгісі
пайдалы. Бастапқы нұсқасында бұл теория биологиялық негізде әзірленген және
ол бүкіл организм шағын жүйелерден құралған жүйелер екендігін көрсетті. Бұл
теория әлеуметтік топтар мен қоғамдық институттарды, отбасын, шағын
қауымдарды, ұжымжарды қамтитын әлеуметтік жүйені талдауда кеңінен
қолданылды.
70-жылдары бұл тәсіл әлеуметтік жұмысты талдауды шетелдік ғалымдар
тарапынан қызу қолдау тапты.
Осы түсініктің аясында адамдарға мынадай үш түрлі жүйе көмек Бере
алады деген көзқарас кең таралды: бірінші, отбасы, достар, қызығушылықтары
бойынша құрылған бірлестіктер; екіншіден, қауымдық топтар, кәсіподақтар,
қоғамдық-саяси ұйымдар және с.с.; үшіншіден, қоғамда мекеме, ведомоства,
функционалды бағытталған ұйымдар (ауруханалар, кітапханалар, мектептер және
т.б.) жүйелер.
Осы контексте әлеуметтік қызметкердің міндеті екі топқа
дифференцияцияланады: бір жағынан, олар адамдарға олардың проблемаларын
шешуге қабілетті мекемелердің, ұйымдар мен ведомостволардың қызметін
оңтайландырумен байланысты, екінші жағынан, әңгіме мұқтаж жандардың
әлеуметтік жұмыс мекемелерін өз қажеттіліктерін, қанағаттандыру, адамның
өзін өзі реттейтін жүйе ретіндегі өзін өзі қорғау потенциясын жандандыру
үшін пайдалануына қолдау көрсетуі туралы болып отыр.
Қазіргі кезде әлеуметтік жұмыста жүйелер теориясын қолданудың
дәстүрлі екі формасы бөлінеді: а) жалпы жүйе теориясын пайдалану; б)
экологиялық жүйелер теориясын әзірлеу және пайдалану. Әлеуметтік жұмыстың
экологиялық теориясының басты түсінігі өмір моделі ұғымы болды. Өмір
моделі адамдарды тіршіліктің жүйелі ұйымдасқан субъектілері ретінде
қарайды. Бұл адамның өзгерістер барысында дамитытына орай қалыптасқан.
Әлеуметтік проблемалар (кедейшілік, табиғаттың ластануы, қанау және
т.б.) адамзат тіршілігін ауырлатады, яғни өзара бейімделу мүмкіндігін
азайтады. Тіршілік жүйелері (адамдар, олардың бірлестіктері) экожүйе
теориясына сәйкес бүкіл қоршаған ортамен жақсы теңбе-теңдікті сақтауы тиіс.
Әлеуметтік-бағдарлы моделдің әлеуметтік жұмысты теориялық негіздеуші
басым факторларына шешуші модель жатады. Ол мынадай мақсаттарға қол
жеткізуді көздейді: 1) клиентке өзін орын алған проблемаларды шешуге
қабілетті каузальды агент ретінде көруіне және пайымдауына көмек көрсету;
2) клиенттің әлеуметтік қызметкерді өзіне пайдасы тиетіндей білімі мен
икемі бар жан ретінде қабылдауына қолдау көрсету; 3) клиенттің әлеуметтік
қызметкерді бірқатар проблемаларды шешудегі серіктес ретінде қарауына
қолдау көрсету.
Әлеуметтік-бағдарлы модель 70-80-жылдарда жан-жақты өрістеді. 90-
жылдардың басында барынша шарықтап, пәнаралық, кешенді сипат иеленді.
Сөйтіп ол әлеуметтік жұмыс теориясы деген жаңа ғылыми пәннің тууына жол
ашты.
Әлеуметтік-бағдарлы модель ішінде басқасынан гөрі шешуші және
экологиялық модель жақындау.
1.3. Әлеуметтік жұмыс саласында тәжірибе мен әлеуметтік жобалауды
ұйымдастыру әдістемесі
Қазақстан қоғамында реформалардың жүруі, әлеуметтік жұмысты
ұйымдастырудың жаңа формаларының пайда болуы, дәстүрлі түрлерін жетілдіру,
саяси тұрақтылық пен экономикалық өсуді нығайту жолында социономдардың
практикалық іс-әрекеттері, оларды жүзеге асырудың әдістемелері мен
технологиялары айрықша маңызға ие болады. Бұл ретте Қазақстанның әр
аймағында, сол сияқты әр түрлі жастағы адамдармен әлеуметтік жұмыс
жүргізудің ерекшеліктері бар екендігін ұмытпаған жөн. Сондай-ақ жастардың
өзі де әртүрлі субмәдениетке ие. Аймақтық, ауылдық және қалалық, студент
және жұмысшы, т.б. ерекшеліктері қаншама. Бұған қоса жұмыссыздарды алсақ,
олардың да әлеуметтік проблемалары шаш етектен. Осының барлығы да
әлеуметтік жұмыс жүргізудің алуан түрін және ерекше тәсілін қажет
ететіндігі сөзсіз.
Елімізде ХХ ғасырдың 80-жылдарына дейін әлеуметтік жұмыс саласында
әртүрлі әлеуметтік топтардың өкілдеріне әлеуметтік көмек беретін тиісті
мекемелер мен әлеуметтік қызметкерлер болып па еді? Бұған түрліше жауап
беруге болады, олардың барлығын жиып келгенде мынаған саяды:
– Қазақстанда әлеуметтік қызмет мекемелері 80-жылдарға дейін болған
жоқ;
– әлеуметтік қызмет көрсететін мекемелер 80-жылдары бой көрсете
бастап, тек 90-жылдардың үстінде дамып, қанатын кең жая бастады;
– Қазақстанда әлеуметтік жұмыстың жекелеген формалары мен бағыттары
ғана болып, ХХІ ғасырдың басындағы дамуға сай келетін әлеуметтік жұмыстың
біртұтас жүйесі болған жоқ.
Осы айтылған пікірлер шындыққа сәйкес келеді деп санаймыз. Әлеуметтік
жұмыс ұзақ уақыт бойы болғанымен, оны жүзеге асырудың біртұтас, кешенді
жүйесі, арнайы әдістемесі әлі де кемшік күйінде қалуда.
Оның үстіне совет заманында жолға қойылған әртүрлі әлеуметтік
топтарға арналған медициналық, зейнетақы, тұрғын үй-тұрмыстық және басқа
көмектердің желісі үзіліп қалды. Жастармен жұмыс істеудің де бірыңғай
формасы қалыптаспай отыр. Осының бәрі де белгілі бір дәрежеде қиындықтар
туғызуда.
Қазақстанда әлеуметтік жұмыс кәсіпқой қызмет ретінде қажеттілікке
айналды. Практикалық қызмет формасы ретінде әлеуметтік жұмыстың өзіндік
ерекшелігін ашудан бұрын қызмет дегенде нені түсінетінімізді анықтап алған
жөн.
Ғылыми әдебиетте қызмет термині кең мағынаға ие. Мысалы, орталық
жүйке қызметі, т.б. Гегельдің қызмет терминін қозғалысқа қатысты
қолданғаны белгілі. Философияда қызмет термині жалпы қоғамдық өмірді,
оның жекелеген формаларын, тарихи процесін зерттеу құралы ұғымын білдіреді.
Мұндай жағдайда ойымыз шашырап кетуі мүмкін.
Сол секілді ғылыми әдебиетте мінез-құлық, жай-күйі деген
терминдер де жиі кездеседі. Қызмет ұғымын әртүрлі түсіндіру қызметтің
әртүрлі формалары мен типтерін жіктеуге көптеген негіздеме ұсынды. Бұған
қызмет объектісі көбірек жатады. Осыған орай құқықтық қызмет, медициналық
қызмет, өндірістік қызмет және т.б. туралы айтуға болады.
Егер біз осы негіздемені әлеуметтік кеңістікке қосатын болсақ, онда
бұл жағдайда әлеуметтік қызметті бөліп алуға болады. Оның мақсаты –
адамдардың тұлғаның тіршілігі мен қызметіне қолдау көрсету қажеттілігін
бірге қанағаттандыру барысында қоғам өмірінің барлық саласында субъектілік
ролін жүзеге асыруын оңтайландыру қызметі. Осы қызмет әлеуметтік жұмыс
болып табылады.
Әлеуметтік жұмыстың басты мақсатына мыналарды жатқызуға болады:
а) жастардың дербестік дәрежесін, яғни өз проблемаларын өзі шешу, өз
тағдырын өзі анықтау қабілетін арттыру;
ә) жастардың өз мүмкіндіктерін барынша ашуына және олардың заңда
көзделген мүмкіндіктің барлығын алуына жағдай жасау;
б) жастардың қоғамда адаптациясы немесе реадаптациясы;
в) жастардың дене кемістіктеріне, көңіл-күйінің күйзелісіне
қарамастан, өзін қоршаған орта тарапынан қысым көрмей, өзін лайықты адам
ретінде сезініп өмір сүре алатындай жағдай туғызу;
г) мұның түпкі мақсаты жастардың әлеуметтік қызметкердің көмегіне
мұқтаждығын барынша азайту 6.
Әлеуметтік жұмыс қоғамда кәсіпқой және кәсіпқой емес деңгейде жүзеге
асырылуы мүмкін. Кәсіпқой емес деңгейге ерікті көмек пен өзара көмектің
әртүрлі формалары жатады.
ХХ ғасырдың 80-жылдары көптеген елде кәсіпқой емес көмектің алуан
түрлі формалары қанат жайды. Мұның себебі әлеуметтік жұмыстың бастапқыда
ерікті, филантроптық және қайырымдылық көмек ретінде пайда болғандығын, ең
алдымен мұқтаж жандарға жан ашырлық сезімнен бастау алғандығына байланысты.
Бұл кейіннен кәсіпқой әлеуметтік жұмыс түрлерінің пайда болуына ықпал етті.
Кез келген елдің даму тарихында осы немесе басқа тарихи кезеңде
туындайтын әлеуметтік жұмыстар мен әлеуметтік проблемалар түрлері мен
формалары арасында байланысты табуға болады. Кәсіпқой қызмет ретінде
әлеуметтік жұмыстың әртүрлі формаларының пайда болуы көп жағдайда елдің
дамуының полимәдени және ұлттық ерекшеліктеріне, әртүрлі әлеуметтік
институттардың өзара қарым-қатынасының сипатына, қоғамдық сананың,
ғылымның, мәдениеттің, білімнің даму деңгейіне де байланысты.
Қазақстанда әлеуметтік жұмыстың кәсіпқой қызмет ретінде (батыстық
түсінік бойынша) даму барысы енді ғана дами бастағынын ұмытпаған жөн.
Сондықтан да халықтың әртүрлі топтарына әлеуметтік көмек көрсеткенде әлемде
қолданылып жүрген тәжірибені белсенді пайдаланған абзал.
Сол секілді әлеуметтік жұмысты ұйымдастыруда белгілі бір әлеуметтік
құбылыстар мен процестерге қолдану үшін қалыптасқан теориялық-
методологиялық тәсілдердің де бар екендігін есте ұстаған лазым.
Бұл ретте бір жағынан, жеке тұлғалық деңгейде әлеуметтік көмек
көрсету, ықпал ету технологияларын, екінші жағынан – көмекке зәру
индивидтің, әлеуметтік субъектінің тұрмысына, тіршілігіне қолайлы жағдай
қалыптастыру бойынша қызмет әдістерін ескеру керек. Осы контексте
әлеуметтік жұмыс өзгермелі әлемде адамға әлеуметтік субъектілікті іске
асыруға жағдай туғызу жөніндегі қызмет ретінде болуы тиіс.
Еуропаның көпшілік елінде Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін
әлеуметтік саясат пен әлеуметтік қамтамасыз ету бағдарламасын, әртүрлі
әлеуметтік топтарға қолдау көрсетуді жүзеге асыру үшін ресми құрылымдар
құрылды. Медицина, руханиат және құқық қызметтерімен қатар қазіргі кезде
әлеуметтік жұмыс та маңызды орын алады.
Қазіргі кезде әлемде әлеуметтік жұмыстың қоғамдағы ролі мен
міндеттеріне түрлі көзқарастар бар. Біздің ойымызша, әлеуметтік жұмыстың
алдында тұрған амңызды міндет индивидтің қоғамда, топта субъектілік ролін
қамтамасыз ету және көрсету механизмдерін оңтайландыру болып табылады. Осы
механизмдерді таңдау белгілі бір деңгейде жалпы қоғамдық жүйеде, қоғамның
әлеуметтік құрылымында, әлеуметтік институттарында айқындалған.
Шет елдерде әлеуметтік жұмыстың негізіне мынадай қарым-қатынас
жатады: қызметкер – клиент (клиент ретінде қоғам да, әлеуметтік топ та,
индивид те әрекет ете алады). Осы қарым-қатынасты іске асыру екі бағыт
бойынша жүруі мүмкін: әлеуметтік жобалау мен болжам жасау (құрылымдық
әлеуметтік жұмыс) және индивидпен немесе топпен тікелей жұмыс жүргізу
(психоәлеуметтік жұмыс).
Қазіргі кезде Қазақстан қоғамы үшін, оның экономикалық, саяси және
әлеуметтік-психологиялық жағдайын ескергенде, әлеуметтік жұмыстың кәсіпқой
және кәсіпқой емес формалары мен бағыттарын өзгерістерге икемді және тиімді
бейімделе алатындай біртұтас жүйеге интеграциялау қолайлы болмақ.
Осы тұрғыдан алғанда, қызмет ретінде әлеуметтік жұмысқа жүйелік тәсіл
ерекше мәнге ие болмақ.
Кез келген әлеуметтік қызмет (оның ішінде әлеуметтік жұмыс) мақсат,
құралдары, талаптары секілді компоненттерге ие. Дегенмен, әлеуметтік
жұмыстың әртүрлі формалары мен түрлерінің пайда болуы үшін әртүріл
негіздемелердің бар екендігін есте ұстаған жөн. Осындай негіздеменің бірі
әлеуметтік тәжірибе саласы болуы мүмкін. Мұнда білім беру, денсаулық
сақтау, бос уақыт және т.б. саласындағы әлеуметтік жұмыс туралы айтуға
болады. Басқа негіздемелер ретінде әлеуметтік жұмыс клиенттері – жастардың,
әлеуметтік тәуекел топтарының, суицидке бейім жандардың әлеуметтік-
психологиялық ерекшеліктері; үшіншілеріне - әлеуметтік қызметкерлер алдында
тұрған мәселелер жатуы мүмкін. Бұдан басқа да негіздемелер табуға болады.
Осы секілді бүкіл жағдайда әлеуметтік жұмыстың мақсаты нақтылана түседі.
Әлеуметтік жұмыстың әрбір түрі үшін қойылатын талаптар да әртүрлі
деңгей мен саланы ескергенде нақтылана түседі: саяси, экономикалық,
әлеуметтік-психологиялық және этноұлттық.
Бұл жағдайда құралдар ретінде әлеуметтік институттар, әлеуметтік
жұмысты іске асыру әдістері қарастырылуы мүмкін.
Осыған байланысты әлеуметтік қызметтерге типология жасауға,
практикалық әлеуметтік жұмысты ұйымдастыруға негіздемене бөліп алу ерекше
маңызға ие болады. Әлеуметтік жұмыстың әралуан түрлері мен формаларын
жіктеу негізіне әртүрлі негіздеме жатуы мүмкін, бірақ оларыдң бәрі де
мынаған саяды:
● клиенттің проблемасымен жұмыс жүргізу;
● басқа қызметтермен, мекемелермен, ұйымдармен жұмыс жүргізу. Осы екі
форманың ішінде өз кезегінде әлеуметтік жұмыстың әртүрлі түрлерінің
жіктемесі жүреді. Сонымен, бірінші жағдайда, клиенттің проблемаларының
сипаты туралы (ажырасу, жұмыстан шығу, жақын адамының қайтыс болуы,
мүгедектік және с.с.); екінші жағынан – клиенттің ерекшелігі туралы айта
аламыз, яғни клиент ретінде индивид те, топ та, сол сияқты ірі әлеуметтік
топ ретінде қоғам да әрекет етеді.
Екінші жағдайда, бір жағынан, басқа қызметтермен, ассоциациялармен
өзара қарым-қатынаста проблемалар туындайтын қызмет саласы туралы; екінші
жағынан – осы ұйымдардың мәртебесі туралы (мемлекеттік, ұжымдық, қоғамдық,
қайырымдылық, жеке меншік және т.б.) айта аламыз. Негіздеме ретінде
клеинтті алалық. Бұл жағдайда мынадай қызметтер туралы айтуға болады:
а) халыққа әлеуметтік көмек көрсету қызметі, оның мақсатының бірі
әлеуметтік мұқтаж отбасын, тобын анықтау (көп балалы, бүтін емес, студент,
мүгедек жандары бар, қолайсыз жағдайда өмір сүріп жатқан, жалғыз басты,
кәрі) және оларға материалдық, медициналық, заң, психологиялық-
педагогикалық, әлеуметтік-тұрмыстық көмек алуына қолдау көрсету болып
табылады;
б) әлеуметтік реабилитация қызметі, оның мақсаты қиын ахуалға душар
болған, түрмеден босанған, т.б. адамдарға әлеуметтік көмек көрсету;
в) отбасына әртүрлі көмек көрсету қызметтері:
отбасылық кеңес беру;
танысу қызметі;
ағарту және өзін өзі білім алу қызметі;
сексология кабинеттері;
педиатрия кабинеттері;
педагогикалық кеңес беру және басқалары.
Мына негіздемелерге төмендегідей қызметтер саласы жатады:
а) әлеуметтік-тұрмыстық көмек қызметі, оның мақсаты жалғыз басты кәрі
адамдарға мүгедектерге көрсеьілетін қызмет түрлерін кеңейту;
б) отбасылық көңіл көтеру қызметі, оның мақсаты отбасылық туризмді,
отбасылық серуенді, отбасының ұйымдасқан демалысын ұйымдастыруды
ынталандыру, отбасы клубтарын, жас көп балалы отбасылар клубтарын құру.
Біздіңше, әлеуметтік жұмысты аймақтық, муниципалды деңгейде ұйымдастыру
моделі адамның өмірлік қуаты, жеке және әлеуметтік субъектісі концепциясы
базасында қалыптасуы тиіс. Осы концепцияға сай әлеуметтік жобаларды
(бағдарламаларды) жүзеге асыру жекелеген адамдарға да, сол сияқты
әлеуметтік топтарға да әртүрлі өмірлік ахуалда, әртүрлі әлеуметтік-
экономикалық және әлеуметтік-психологиялық жағдайда көмек береді.
ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН ЖАСТАРЫНЫҢ БҮГІНІ МЕН БОЛАШАҒЫ
2.1. Қазақстандағы жастардың бүгінгі жай-күйі
Тарихтың тар жол, тайғақ кешу жолдарында ұлттың өзін-өзі сақтауының
бірден-бір жолы - осы ұлттың рухани потенциалы мен жалпы тұтастық идеясының
сақталуы екендігінде дау жоқ. Біздің жас егеменді мемлекетіміздің
стратегиялық дамуының негізгі факторы халықтың рухани байлығы, оның әскери
күші, адамгершілік құндылықтары, білімі, патриотизмі, елдің тұтастығы болып
табылады. Ал енді бұл құндылықтарды жастардың санасына орнықтыру мәселесін
қарастырмастан бұрын, алдымызда тұрған бірқатар сұрақтарға жауап табуымыз
қажет сияқты. Атап айтқанда, қазіргі Қазақстан жастарының дәл бүгінгі
саяси, құқықтық, әлеуметтік-демографиялық, экономикалық және рухани жай-
күйі қандай? Себебі, бұл сұрақтардың шешімін таппай, жастардың патриоттық
тәрбиесі туралы айту ерте. Әрине, бұл сұрақтарға нақты, әрі толық жауап
табу үшін еліміздің мамандары жүргізген зерттеулер нәтижелеріне жүгінуіміз
заңды.
Саяси тұрғыдан алғанда, Қазақстан жастарының бүгінгі демографиялық
жағдайы олардың саяси аренада ықпалды субъект болу мүмкіндігін арттырады.
Мәселен, сайлау науқаны сияқты саяси процестерде жастар категориясы жалпы
халық арасындағы көпшілікті құрағандықтан тұрақты электорат болып табылады.
Бұл өз кезегінде оларға деген билік өкілдерінің ерекше назарын тудыруы
орынды.
Жалпы, әлеуметтік-саяси ахуалды талдау көбінесе билік субъектілерінің
бағалы пайымдаулар детерминантымен анықталады. Реформалар бағамын қолдау
немесе оған қарсыласу деңгейінің басым бөлігі саяси билік элитасының қолдау
дәрежесімен немесе бағасымен түйіндес.
Мұндай жағдайда жастар мен билік арасындағы қарым-қатынастың дұрыс
немесе бұрыс арнада дамуы жастардың билікке жақындау, яки олардың биліктен
алшақтау тенденциясына алғышарт болады. Демек, жастардың ресми мемлекеттік
идеологияны қолдауы да, қолдамауы да биліктің қолында екені анық. Ал бұл
болса жас түлектер арасындағы патриоттық сезімнің қалыптасуына тікелей
әсері бар “сенім” феноменін туғызуда терең мәнге ие құбылыс болса керек.
Мәселен, зерттеулер көрсеткендей қазіргі кезде Қазақстан жастары үшін
Президенттен басқа, жас ұрпақ өкілдерінің толық сенімін туғызатын ешқандай
мемлекеттік, әлеуметтік, экономикалық немесе саяси институт жоқ. Ал сенім
болмаған жерде қандай патриотизм туралы айтуға болады.
Жастар мен билік арасындағы қарым-қатынас деңгейін анықтайтын
факторлардың келесі бір түрі - жастардың саяси шешімдерді қабылдау
процесіне қатысуы екендігін атап өткен жөн.
Жастардың саяси мәртебесі олардың саяси күш ретінде қалыптасу, өзара
әрекет немесе келісімпаздық шараларын құра білу, саяси билікке қол жеткізу
мәселесі бойынша өзінің алдына мақсат қою және оның іске асыру
мүмкіндіктерімен анықталады. Демек, демократиялық қоғам дамуының көрсеткіші
ретінде тек қоғамдағы жастар санасының сол қоғамда орын алған саяси
шындыққа әсері ғана емес, сонымен қатар, оның саяси өміріне тікелей қатысуы
мен белсенділігін де жатқызамыз.
Қазіргі еліміздегі тәжірибе көрсетіп отырғандай, бүгінгі таңда жастар
қауымының еліміздің ішкі саясатындағы алатын мардымсыз үлесі олардың
мемлекетті басқару процесінен алшақ екендігін көрсетіп отыр. Олай
дейтініміз, білімді, әрі белсенді жастардың жоғарғы мемлекеттік билік
орындарындағы басқарушы лауазымдарға тартылмауда, тіпті жастар ісімен
айналысатын мемлекеттік органдарды басқарып отырған көптеген лауазым
иелерінің жасы аталмыш категория қатарынан әлдеқашан шығып кеткенін
байқаймыз.
Бұған қарамастан еліміздегі жастар демократиялық қоғам принциптерін
қолдана отырып, осы қоғамды басқаруға қатысу үшін өз құқықтарын іске
асыруға тырысуда. Мәселен еліміздің азаматы ретінде жастар сайлау процесіне
қатысып өз кандидатураларын ұсына алады. Сол арқылы жастар проблемаларын
жоғарғы мемлекеттік органдарда көтеріп өз құқықтары мен міндеттерін
қорғауға жол ашады.
Айталық, 1999 жылы Қазақстан Республикасының Президентін сайлау
кезіндегі жастардың электоральді белсенділігі олардың айбынды күш екендігін
байқатты. Кең көлемде өткен “Біз кімді сайлау керектігін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz