Сәкен Сейфуллин (1894—1938)
Ол социалистіқ революция дауылы қанаттандырған жалынды күрескер ақын Сәкен Сейфуллиннің өмірлік, әсемдік сырлары мол талантты шыгармалары қазақ совет әдебиеті тарихының төрінен орын алады. Туған халқының ұлт- азаттық арманы мен революция мақсатын үштастыра білген Сәкен творчестволық өсу жолында үлы өнер қайраткерлерінің қатарына көтерілді.
Жаңа — социалистік өмірді, жаңа — пролетариаттық мәдениетті жасаудың ауыр жүгін көтеріп, ңазаң әдебиетінде оның соны дәстурін ңалыптастыру, сөз жоқ, ұлы талант иесіне тән сипат.
Сәкен Сейфуллин — «Қазақ совет әдебиетінің негізін қалаған жазушы ғана емес, сол негіздің үстіне салтанатты сарайын да салысқан адам. Бұл — әдебиеттің алғашқы жиырма жылында, барлық жанрында да Сәкеннің сіңірген еңбегі ұлан-байтақ. Сәкен қазақ совет әдебиетінің барлық жанрын¬да да алдыңғы қатарда болып, бәрінде де ескірмес, өшпес үлгілер жасады. Скен Сейфуллин — қазақ әдебиетінде жаңа эрасы,
«Асау тұлпар» жинагынан бастап, қазаңтың революцияшыл поэзиясын «Советстан», «Көкшетау», «Қызыл ат», «Альбатрос» поэмаларымен көркемдіктің жаңа биігіне көтерген новатор ақын. «Тар жол, тайгақ кешудей» монументальды шежіре, «Қызыл сұңқарлардай» түңғыш револю-циялық драма авторы, «Жер қазгандар» повесімен бүгінгі жүмыскер өмірін алғаш бейнелеген жазушы, ауыз әдебиетінің орасан мол байлығын ғылыми жүйемен зерттеп, қазақ әдебиеті туралы оқу қүралын жасаған ғалым Сәкен Сейфуллиннің күрделі еңбегі қазақ совет әдебиетінің қалыптасу процесінде шешуші роль атқарып, бағыт-бағдарын анықтап отырды.
Жаңа — социалистік өмірді, жаңа — пролетариаттық мәдениетті жасаудың ауыр жүгін көтеріп, ңазаң әдебиетінде оның соны дәстурін ңалыптастыру, сөз жоқ, ұлы талант иесіне тән сипат.
Сәкен Сейфуллин — «Қазақ совет әдебиетінің негізін қалаған жазушы ғана емес, сол негіздің үстіне салтанатты сарайын да салысқан адам. Бұл — әдебиеттің алғашқы жиырма жылында, барлық жанрында да Сәкеннің сіңірген еңбегі ұлан-байтақ. Сәкен қазақ совет әдебиетінің барлық жанрын¬да да алдыңғы қатарда болып, бәрінде де ескірмес, өшпес үлгілер жасады. Скен Сейфуллин — қазақ әдебиетінде жаңа эрасы,
«Асау тұлпар» жинагынан бастап, қазаңтың революцияшыл поэзиясын «Советстан», «Көкшетау», «Қызыл ат», «Альбатрос» поэмаларымен көркемдіктің жаңа биігіне көтерген новатор ақын. «Тар жол, тайгақ кешудей» монументальды шежіре, «Қызыл сұңқарлардай» түңғыш револю-циялық драма авторы, «Жер қазгандар» повесімен бүгінгі жүмыскер өмірін алғаш бейнелеген жазушы, ауыз әдебиетінің орасан мол байлығын ғылыми жүйемен зерттеп, қазақ әдебиеті туралы оқу қүралын жасаған ғалым Сәкен Сейфуллиннің күрделі еңбегі қазақ совет әдебиетінің қалыптасу процесінде шешуші роль атқарып, бағыт-бағдарын анықтап отырды.
'
СӘКЕН СЕЙФУЛЛИН (1894—1938)
Ол социалистіқ революция дауылы қанаттандырған жалынды күрескер ақын Сәкен Сейфуллиннің өмірлік, әсемдік сырлары мол талантты шыгармалары қазақ совет әдебиеті тарихының төрінен орын алады. Туған халқының ұлт- азаттық арманы мен революция мақсатын үштастыра білген Сәкен творчестволық өсу жолында үлы өнер қайраткерлерінің қатарына көтерілді.
Жаңа — социалистік өмірді, жаңа — пролетариаттық мәдениетті жасаудың ауыр жүгін көтеріп, ңазаң әдебиетінде оның соны дәстурін ңалыптастыру, сөз жоқ, ұлы талант иесіне тән сипат.
Сәкен Сейфуллин — Қазақ совет әдебиетінің негізін қалаған жазушы ғана емес, сол негіздің үстіне салтанатты сарайын да салысқан адам. Бұл — әдебиеттің алғашқы жиырма жылында, барлық жанрында да Сәкеннің сіңірген еңбегі ұлан-байтақ. Сәкен қазақ совет әдебиетінің барлық жанрында да алдыңғы қатарда болып, бәрінде де ескірмес, өшпес үлгілер жасады. Скен Сейфуллин — қазақ әдебиетінде жаңа эрасы,
Асау тұлпар жинагынан бастап, қазаңтың революцияшыл поэзиясын Советстан, Көкшетау, Қызыл ат, Альбатрос поэмаларымен көркемдіктің жаңа биігіне көтерген новатор ақын. Тар жол, тайгақ кешудей монументальды шежіре, Қызыл сұңқарлардай түңғыш револю-циялық драма авторы, Жер қазгандар повесімен бүгінгі жүмыскер өмірін алғаш бейнелеген жазушы, ауыз әдебиетінің орасан мол байлығын ғылыми жүйемен зерттеп, қазақ әдебиеті туралы оқу қүралын жасаған ғалым Сәкен Сейфуллиннің күрделі еңбегі қазақ совет әдебиетінің қалыптасу процесінде шешуші роль атқарып, бағыт-бағдарын анықтап отырды.
Қазақ халқының революция дәуіріндегі және социалистік құрылыс жылдарындагы ерен ерлігі мен еңбегін, ойарманы мен сезімін социалистік реализмнің негізгі арнасында бейнелеген Сәкен үлт әдебиетінің идеялық, творчестволық өресін биікке көтеру арқылы бүкіл одақтық совет әдебиетіне үлес қосты. Сөйтіп, көп тілді, бір мақсатты совет әдебиетінің негізін қалаушылардың қатарынан орын алып, Сәкен Сейфуллин совет халқының мақтанышына айналды.
Аса көрнекті совет ақыны және революционер, қоғам қайраткері Сәкеннің қызу күрес үстінде дамыған жазушылық қызметі өте-мөте қызықты. Революциялық дәуір шындарын үлкен ақындық шабытпен дер кезінде жырлау совет әдебиетінің қалыптасу тағдырын шешкен күрделі творчестволық процесс. Осы процестің заңдылығын анықтау түрғысынан суреткердің ақындық, қогамдық қызметінің негізгі кезеңдеріне назар аударған жөн.
Сәкен 1894 жылы Ақмола облысы, Ақмола уезі, Нілді болысының Бірінші ауылында (қазіргі Қарағанды облысы Жаңа Арқа ауданы) 23 майда саятшы Сейфулланың шағын шаруалы семьясында дүниеге келген. Өзінің өмірі туралы бір жазғанында, Сәкен әке-шешесшің ән-күйге, ойын-сауыққа, қызықты әңгімеге құмар болғандығын айтады. Елдегі белгілі ақын, әншілер сол үйдің, кейін Сөкеннің жақын адамдарына айналып отырған. Сәкеннің шешесі Жамал ақындық, шешендік сөзді жақсы білген. Ол өзінің түңғышы Садуақастың (Сәкен деп еркелетіп атап кетеді) халық өнеріне, көркемдікке деген алғашқы сезімдерін оятып өсіреді.
Зерек, алғыр Сәкен ауыл молдасының сабағын қанағат тұтпағаннан кейін оны әкесі Нілді (Успенский) мыс заводындағы орыс-қазақ мектебіне 1905 жылы оқуга береді. Сәкен өзінің осы балалық шагын есіне түсіргенде: Нілді заводында үш жыл оқыдым. Сол үш кыста, бір сабақ орысша әліппе кітапшасынан алған оқуым болса, екінші сабақ үсталардың дүкен күйінен, аласүрып жұлқынған машина әрекетінген, жер астында жұмыс істеп шығатын шахты, кен жұмыскерлерінің жатақ, тұрмыс күйінен, тіршілік күйлерінен алған сабақ көңілге мығым орнаған тоқу болды. ...алгаш өлең жазуды мен бала күнімде осы Шлді заводында бастадым, деп жазды. Ол Спасскі жұмысшыларының 1907 жылғы ереуілінің сұсты көрінісін көзімен көріп, көңіліне тоқыды.
Жас Сәкен еңбек адамдарының ортасында білім, алғашқы поэзиялық эсер алып қана қоймайды, озбыр қанаушылардан жапа көріп, мехнат шеккен жүмысшылардың өмірі оның таптық ой-санасының ерте оянуына да эсер етеді.
1908—1913 жылдары Ақмола қаласында әуелі Приходская школада, одан кейін екі класты училищеде оқиды. Білімі толыса түскен Сәкен орыс тіліндегі әдебиет кітаптарын көп оқумен қатар, алыс ауылдардан оқу іздеп келген бірталай қазақ балаларына орысша сабақ береді.
Сәкеннің қоғамдық, эстетикалың ой-пікірінің қалыптасуына Ақмола, Омбы қаласындағы орыстың озық ойлы оқытушы, жазушыларының әсері болғандығын ақынның өзі де, замандастары да толық растайды. Революционер жазушы Ф. Березовскиймен достығы көп жайды аңғартады. Орыстың революцияшыл демократтары В. Г. Белинский, Н. Г. Чернышевский, Н. А. Некрасов және А. М. Горький шығармаларын, сонымен катар татардың Г. Тоқай бастаған азатшылдың әдебиетін қадағалап оқуы, қалада, елде бостандыққа талпынған қалың бұқарамен тығыз байланысты болуы Сәкеннің дұрыс идеялық бағытын анықтай береді. Осы дүрыс бағыт оның 1916 жылғы тарихи қозғалыс сынынан сүрінбей өтуіне жол ашқандығы даусыз.
Омбы семинариясын бітіргеннен кейін Сәкен Ақмола уезінде оқытушы болып қызмет етеді. Осы кезде 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі басталып, Сәкен көтеріліс жасаған елдің ортасында жүріп, өзінің шығармалары арқылы қалың бұқараның дүниежүзілік соғысқа, патша үкіметіне қарсы ашынған ызалы күрестерін қостап, ауыр халге душар болған халыққа жаны ашиды.
Сәкеннің өнер жолына талпынуы ерте басталған. Өз аулында әңгіме, жырды көп естіп, жадына саңтаған дарын өлеңнің өнер екендігін түсінеді. Орыс пен шет ел классиктерінің шығармаларын оқу, Абайдың кемеңгер поэзиясымен танысу, Айқап журналында хат-хабар, сын мақаламен қатар, бірді-екілі өлеңін жариялау жас талаптың келешегін айқындаған арна. Омбыдағы оқушы жастардың күшімен 1914 жылы Қазан қаласында ағартушылық бағыты бар Өткен күндер атты өлеңдер жинағын бастырып шыгарады.
Жас ақын өз шығармаларына үлкен талап қойып, ұлт әдебиетін өркендету жолында арымай-талмай еңбек ету керектігін түсінгенін Ақын атты өлеңінде қараңғылық пей мешеуліктің құшағындағы туған халқын сәулелі өмірге, білімді жолға бастауды арман еткендігін көремз.
Жинақтағы өлеңнің көпшілігінде қаладағы шәкірт ақынның туып өскен ауылға деген сағыныщы, білім алу жолындагы талап-мақсаты, жастық шақтың сезім күйлері жырлаиды. Егер ақын Туган ел, Кетпейтін естен ғашың жар, Сағыну сияқты лирикаларында табигат көріністерін, өзінің көңіл-күйлерін шебер суреттей алатын талантын байқатса, Жайлауда, Інішегіме, Кім басшы, Нүра сияқты өлеңдерінде пікір қайшылықтарына ұрынады; мазмүны мен көркемдігі жинақты келіп отырмайды, суреттеулері де ала-қүла. Әрине, бүл олқылық автордың жастырына және әлеуметтік көзқарастарының әлі пісіп жетпегеніне, өмір тәжірибесі мен білім дәрежесінің кемелдене қоймағанына байланысты еді.
Рас сол жинақта жарияланған және1915—1916 жылдары жазылып, кейін Асау түлпар жинағына кірген кейбір өлеңдерінде Сәкеннің өзі өскен қоғамдық ортаға наразылығы, әсіресе отаршылдық пен феодалдық мешеуліктің қыспағындағы қазақ халқының аянышты халіне жаны ашу сезі-мі байқалады. (Қазақ халқын алға бастайтын жанашыр басшы жоқ, білімге талпынған жастар аз деп қамыға тұрса да, жас ақын халық оянады, елдің ендігі бас көтерер азаматы оқыған жастар болады, жетім-жесірді, жарлы-жалшыларды аяңдар деген сияқты ой-пікірлерін білдіріп (Түс, Қазақ сабағы, Інішегіме, Оқымаған қазақ т. б. өлеңдері) өнер-білімге шақырады.
Қазақ аулының әлеуметтік шындығын, өз дәуірінің прогресшіл идеясын аз да болса осылайша жырлау ақынды, бір Жағынан, өзімен замандас С. Торайгыров, С. Дөнентаев, С. Көбеев сияқты жазушылармен үндес етсе, екінші жағынан, өзінің заңды творчестволық даму жолымен оны 1917 революциялық позицияға әкелді.
Сол кездегі бұқарашыл ақын-жазушылардың ішінен Сәкеннің революциялық позицияға келуінің тағы бір негізгі себебі: жас шағынан бастап жүмысшы ортасымен, Ақмоламен Омбыдагы революциялың қозғалыспен, орыс революционерлерімен тығыз байланыста болуы. Сондықтан да оның революция дәуірінде бүлталақсыз бірден Коммунистік партия бастаған ұлы күрес жолына түсуі табиғи.
Буржуазиялық февраль революциясы езілген халықтарға теңдік алып береді деген үміт ақталмаған шақта, социалистік ұлы революция болды да, ақынңың қоғамдық және әдебиеттік қызметінің жаңа дәуірі басталды. Ол Ақмола қаласында совет үкіметін орнатысып, Совет президиумының мүшесі, Халың ағарту комиссары болады. Қазақстандағы түңғыш революцияшыл Тіршілік газетін шығарысады. 1918 жылдың басында Коммунист партиясының қатарына кіріп, өзінің тағдырын, творчестволық өмірін революция тағдырымен берік ұштастырады.
Октябрьдің әрі солдаты, әрі жыршысы болу сирек кездесетін бақыт. Сондықтан ол ең революцияшыл жүмыскер табына арнаған толғауында:
Қызыл тудың
Сабын бірге сүйгенмін,
Жалын отқа
Бірге пісіп куйгенмін.
Сертті күнде
Қанды түнде
Қызыл туға
Жанды бірге түйгенмін, —
деп жар салуына толық еркі бар еді. Қалада ашылған мектептер мен курстарда оқытушы, газеттің редакторы, Советтің комиссары, Жас қазақ ұйымының бастығы, жиналыс, митиңгілерде баяндамашы, ойын-сауық үйірмелерінің жетекшісі, ақыны, әншісі, артисі ретінде С. Сейфуллинщң ат-қарған орасан мол әлеуметтік жүмыстары ақынды жаңа творчестволық еңбекке рухтандырып отырган. Сәкен Ақмолаға қарасты қалың елмен, Қазақстанның басқа алып түкпірлеріндегі революцияшыл топтарымен, орыс, қазақ, татардың күрескерлерімен тығыз байланыс жасай отырып, жігерлі қоғамдық жүмыс жүргізеді. Көп оқиды, көп жазады. Сөйтіп күрес үстінде өсіп, шыңдала түселі.
Бұл кезеңде Сәкеннің творчестволық жұмысы еш бәсеңдемеген, Қайнаған қызу өмір оның ақындық жан дүниесін билеп, жаңа шығармалар бірінен соң бірі туып жатқан. Революция дәуірінің ақын шабытын қанаттандырғаны сондай, ол:
Дүниеге жайып қүшаңты, Күштерім құлаш сермеген. Шаттанған жалын өлеңді, Айтпауға ерік бермеген, деп өзінің еркін билеген ақындық құдіреттің алдына бас иген. Шабытты көңілден туған сөз шынайы ақындық сезімі. Мұнда жасанды әсірелеу де жоқ. Күрестің өзінен, ақын жанының тебіренуінен туған сафенер туындысы. Асығып тез аттандық, Тергеген болсаң айтайын, Қырда, Кел жігіттер, Акша қар сияқты ақынның идеялық-көркемдік қалыптасуын танытатын өлеңдері және көптеген мақала, фельетондары, очеркі Тіршілік газеті арқылы халык, арасына кең таралады. Бақыт жолына атты түңғыш революцияшыл драмасын жазып, қалалық сахнада қояды. Сөйтіп, Октябрь революциясынан кейін Сәкен творчествосында революцияшыл жаңа дәуір басталады. Онын, творчестволық өнері ұлы революцияшыл күрестің өткір қүралына айналады.
Шиеленіскен тап тартысы, азамат соғысы — Сэкеннің өзі қолма-қол араласқан майданы. Осы қатал күрес ақынды қаншалықты идеялық-творчестволық жағынан желпіндіріп, шыңдап кемелдендіре түссе, оның жеке өміріне соншалыкты зор қауіп те тудырып отырды. 1918 жылы июньде контрреволюцияшыл күштер Ақмола қаласында Совет үкіметін уақытша құлатқанда Сәкен бір топ большевиктермен бірге түтқынға алынады. Қол-аяғын кісендеп, жеті айдай Ақмола түрмесінде үстап, Сарыарқаның сары аязында Петропавл қаласына жаяу айдайды. Олар Колчак түрмелері мен атаман Аннековтың азап вагонында ең ауыр қысымдарды басынан кешіреді. Бірақ социалистік революция ісіне жан-тәнімен берілген ақын сол айдауда жүргенде де азаттық үшін күрестен, творчестволық қызметтен бас тартпаған.
Қажыма, ер көңілім, бәрі де өтер, Сан азап бір күлкідей болмай кетер. Қара түн басып тұрса алды-артыңды Жарқырап ататын таң әлі-ақ жетер, —
Деп өзіне, өзінің революционер достарына қайрат-жігер береді. Азаттық таңын аңсаған ақын Колчактың Омбыдағы түтқын лагерінен 1919 жылдың мартында қашып шығып, ажал тырнағынан аман құтылады.
Сибирь даласы мен Сарыарқада пана таба алмай, Бетпақты кесіп өтіп, Совет үкіметі толық орнаган Түркстан еліне жетеді. Міне, осындай қиын-қыстау күндерде де Түркстанның Әулиеата (қазіргі Жамбыл облысы) уезіне қарасты ел ішінде саяси-революциялық, творчестволық қызметін толастатпайды. Бір жағынан, совет заңын іске асырумен шұғылданса, екінші жағынан, Біздің жақта, Шөлде, Жас қазаң марсельезасы, Қашқынның ауылы, Тау ішінде сияңты тамаша лирикалық, эпикалың шығармаларын жазып таратады.
Сәкен 1920 жылдың көктемінде Ақмолаға қайтып келіп, Атқару Комитеті председателінің орынбасары қызметін атқарады. Әлеумет ісіне белсене араласып, елдегі саналы кедейлердің жаңа өмір құруына басшылық етеді.
1920 жылы Қазақ Автономиялы Республикасы құрылғанда С. Сейфуллин Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің президиум мүшесі, Жер-су комиссиясының председателі болып сайланады. 1922 жылы біраз уақыт Халық ағарту комиссарының орынбасары, III советтер съезінде Қазақстан Халың Комиссарлары Советінің председателі болып тағайындалады. Осы жылы Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитетінің мүшесі болып сайланып, бүкілодаңтық съезд, мәжілістерге қатысады. Мұнан кейінгі жылдарында да Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің мүшелігіне әлденеше рет сайланады. Қандай жауапты мемлекеттік істе жүрсе де мәдениет құрылысы оның негізгі қызмет саласы еді. 1922 – 1925 жылдары Еңбекші қазақ газетінің редакторы болды. 1925 жылдан 1937 жылга дейін Қазақстандағы мәдени-ағарту мекемелерінде істеді. Жоғары дәрежелі педагогикалық оқу орындарында оқытушы, әдебиет майданы (қазіргі Жұлдыз) журналында редакторлық қызмет атқарды.
С. Сейфуллин — совет дәуіріндегі қазақтың ақын жазушыларының көбіне аға, үстаз. Еңбекші қазақ газеті мен Қызыл Қазақстан журналының төңірегіне халық ортасынан шыққан жас таланттарды жинап, олардың қаламгерлік өнерінің өсуіне үнемі көмек көрсетіп отырды.
Қазақ совет әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі Сәбит Мұңановтан бастап, Ғабит Мүсірепов, Жақан Сыздықов, Асқар Тоңмағамбетов, Тайыр Жароков, Әбділда Тәжібаев, Өтебай Тұрманжанов, Сабыр Шәріпов, Шолпан Иманбаева, Қалмақан Әбдіңадыров, Мәжит Дәулетбаев, Жұмағали Саин т. б. көптеген ақын-жазушылардың, ҚазПИ-де оқыған әдебиетші жастардың С. Сейфуллиннен творчестволың жәрдем алмағандары кемде-кем.
Сәкен Қазақстанның пролетариат шаруа жазушылары ассоциациясына (ҚазАПП) жетекші болып, оның төңірегіне пролетарлың әдеби күштерді топтастыра білді. Әдебиет майданындагы идеологиялык жауларға, ұлтшылдыққа, ескішілдікке қарсы бітімсіз күрес жүргізді. Әсіресе мерзімді баспа-сөзде және жеке кітап болып үздіксіз жарияланған шығармалары Қазақстан мәдениетінің тарихында орасан зор оқиға, қоғамдық күрестің пәрменді қүралы болды.
Дүниенің қүлдың шынжырын қиратып, әділдік, теңдік іздеген, көкіректері жанып, бақыт іздеген жастар! қыран-дай жер-көкте қанат жайып, дүние шетіне көз жіберген, асау тұлпардай қиырсыз жерге құлаш керіп, бақыт, махаббат іздеген жастар! Сендерге арналды бүл әндер! Күрес үшін, еркін, шаттық еңбек үшін туған, сендер, шақырыңдар арттағы құлдықта жүрген бауырларыңды! деген романтикалың арнаумен(1922 жылы Асау тұлпар жинағы, Баңыт жолы мен Қызыл сұңқарлар атты революцияшыл драмалары жарияланды.
Асау тұлпардан кейін Домбыра (1924), Экспресс (1926) атты өлең, поэмалар жинағын жариялап, Көкшетау поэмасын жазуға кіріседі. Бұл шығармалар өмір шындығын жан-жақты қамтыған реалистік күшімен ғана емес, ақынның новаторлығын барынша айқындай түседі.
1927 жылы Тар жол, тайғақ кешу атты мемуарлық романы, Еңбек шарт —жалшылар қорғаны деген өлең очеркі, 1928 жылы Жер қазғандар повесі мен Түрмыс толңынында атты өлең, поэмалар жинағы, 1929 жылы халықтың дастан Көкшетау, 1932 жылы Қазақ әдебиеті (әдебиет тарихы туралы еңбек), 1933 жылы Альбатрос (поэма), 1934 жылы Қызыл ат (поэма), 1935 жылы Социалистан (өлеңдер мен поэма), Айша (повесть пен әңгімелер) т. б. кітаптары жарияланды. Сәкеннің бүлардан басқа әркезде газет-журналдарда басылған әңгіме, очерк, мақала, өлеңдері, аяңталмаған повесть, романдары да бар. 1932—1936 жылдары Біздің түрмыс, Сол жылдарда атты повесть, романдары үзінді болып газет-журналдарда, жинақтарда басылған..
Сәкеннің жинап, құрастыруымен ауыз әдебиетінің көптеген нүсқалары да жарияланған. Көкшетау, Қызыл ту, Айша т. б. шығармалары орысшаға аударылган.
Сәкен Қазақстандағы советтік құрушы, мәдениет революциясының ең қиын, түйінді мәселелерінің маркстік-лениндік нысана тұрғысынан дұрыс шешілуіне жігерлі араласқан белсенді қоғам, мәдениет қайраткері, білімпаз сыншы, әдебиет зерттеушісі. Ол қазақтың ауыз әдебиеті мұрасын, ақын-жыршыларының өнерін жинап, зерттеу жұмысымен шұғылданды. Жамбыл сияқты көптеген ақындармен жақын араласып, олардың өлең жырларын жариялады. Ол өзімен замандас совет ақын-жазушыларының: Максим Горький, Демьян Бедный, В. Маяковский, Ф. Гладков, В. Бахметьев, А. Серафимович шығармаларын оқумен бірге, олардың бірталайымен жақын, аралас таныс болған. Сәкен өзінің еңбектеріне В. Бартольд, В. В. Радлов, Г. Н. Потанин, Н. Аристов, А. Левшин, Н. М. Карамзин, И. Э. Фишер, Бе-ляминов-Зернов, А. П. Чулошников, С. Асфендияров, Ә. Диваев, тағы басқаларының кітаптарын, қазақ әдебиеті тарихы туралы зерттеулерін де пайдаланды.
Қазақ әдебиетінде сын жанрының қалыптасуында Сәкеннің сыншылдық, зерттеушілік еңбектерінің маңызы ерекше зор. Оның 1914 жылғы Манап драмасы туралы мақаласынан бастап, Әдебиет және оның багыттары, Қазақ, көркем әдебиеті туралы, Әдебиет майданында, Көшпелі дәуірдегі қазақ әдебиеті күйлерінен, Әдебиет — тап құралы, Өрлеу үстінде, Даулы мәселелер туралы т. б. мақалалары мен сөйлеген сөздерінде бүгінгі әдебиеттің творчестволық мақсаты мен міндеттеріне, әсіресе, әдебиеттің күрес құралы екендігіне айрықша назар аударып, әдебиет саласындағы ескішілдік, ымырашылдықпен аяусыз күресті. Орыстың классикалық және пролетарлық әдебиетінен үйреніп,өнеге алуға шақырды. Қазақ әдебиеттану ғылымының алғашқы зор қадамы болып есептелетін Қазақ әдебиеті атты күрделі ғылми еңбек те С. Сейфуллиннің қаламынан туды1935 жылы орта мектептің бесінші класына арнап Көркем әдебиет атты оқулық-хрестоматия жасауы да әдебиет тануға қаланған кірпіш. С. Сейфуллиннің сыншылық, зерттеушілік еңбектерінде пролеткультшілдіктен өрбіген тұрпайы социологиялық көз қарастың салқыны кездесіп қалатыны да беруі. Алайда, оның мақалалары мен сөйлеген сөздерінде, оқулықтарында әдебиет пен өнердің өмірмен тығыз байланыстылығы, поэзиядағы жаңашылдықтың, тіл шеберлігінің негізгі принциптері, жаңа әдебиетті соны творчестволық арнамен өркендету жайында айтқан тапқыр да өткір тұжырымдары, қомақты ойлары қазірде де ескірген жоқ.
Тамаша күрескер ақынның партиялық принципке берік табанды, ізгі адамгершілік касиеті замандастарына да, кейінгі ұрпақ қауымға да үлгі болуда. Сәкен революцияшыл мазмұнды жаңашыл шығармаларымен де, сөйлеген сөзімен де, қоғамдық қызметімен де тұстастарына елеулі ықпал жа-сап отырған. Шындықты айтуға келгенде ол ешкімге бас имес батыл да, қылыштай өткір сыншы да, жалын атқан құдіретті де ақын. Сәкен ізгі адамшылық қасиетке жат екі жүзді құбылмалы қылықтармен, жем іздеген тауықтай жаяама достықпен, көз бояушылықпен батыл күрес жүргізді.
Отызыншы жылдардың орта кезі Сәкеннің үлкен бір творчестволық жұмыспен шұғылданған, әдебиеттің күрделі жанрларында жаңа шығармалар жазуға бет бұрған шабытты дәуірі еді. Орыс классиктерінің шығармаларын аудару, игеру ісімен де, Қазақстан жазушыларының ынтымағын, Совет Одағындағы көрнекті жазушылармен байланысын нығайту істерімен де шұғылданады.
Осыншама ерен еңбек еткен ұлы дарынның әдеби қызметінің 20 жылдығы 1936 жылы тойланды. Совет әдебиетін өркендетудегі еңбегі жоғары бағаланып, Еңбек қызыл ту орденімен наградталды. Творчестволық кемеліне келіп, өз заманының шындығын өндіре жазып келе жатқан шағын да С. Сейфуллин 1937 жылы жалған жалаға тап болды.
Коммунистік партияның тарихи XX съезі дәуір дауылпазы — Сәкен Сейфуллиннің туған халқына қайтып оралуына мүмкіндік берді. 1964 жылы бүкіл совет жұртшылығы жазушының туғанына 70 жыл толу мерекесін өткізді 1957 жылдан бері қарай Сәкеннің шығармалары әлденеше том болып, көп тиражбен басылып, халық арасына кең таралуда. Оның таңдамалы өлеңдері, әңгімелері, повестері, Тар жол, тайғақ кешу романы орыс тіліне және басқа туысқан халықтардың тіліне аударылып тарауда. Сәкеннің мол әдеби мұрасын, ақындық, күрескерлік өмірін жан-жақты зерттеу, насихаттау жолында" да, оның жарқын бейнесін таныту жөнінде де елеулі жұмыстар істелуде.
РЕВОЛЮЦИЯЛЫҢ КҮРЕС ТУДЫРҒАН ПОЭЗИЯ
МҮлы Октябрь революциясының дауылды толғағы Ңа-зақстанда Сәкен Сейфуллинді туды да,' жаңа дәуірдің жаңа 'кьірьщ бастауды, заманның жаңа шындықтарын жаңа те-
7 С. Ңирабаев. Сәкен Сейфуллин. Алматы, 1962; Е. Ы с м а й-~лов. Ақын және революция. Алматы, 1964; Т. Жангелдин. макен Сейфуллин. Алматы, 1965; Т. Кәкішев. Октябрь өркені. Алматы, 1962; М. Қ арат а ев. Социалистік реализмнің қазақ проза-СЬІнда қалыптасуы. Алматы, 1965. 18-155
БЕЙІМБЕТ МАЙЛИН (1894—1938)
^г
\- ^ТҚазаң совет әдебиетінің негізін салушы көркем сөз ше-
берлерінің бірі — Бейімбет Майлин. Творчестволық жолын революциядан бұрын бастаған жазушы Совет үкіметі тұ-
;-сында әдебиеттің поэзия, проза, драматургия саласында бір-дей қажырлы да жемісті еңбек етіп, көркемдік жагынан ңұнды, көлемі жагынан мол, тәрбиелік мәні зор мұра кал-дыпдых
(Оның өлеңдері мен поэмаларында, әңгімелері мен очерк-
;терінде, новеллалары мен фельетондарында, повестері мен ромаидарында, скетчтері мен пьесаларында еңбекші бұңара-ның бұрынғы ескі өмірі мен советтік дәуірдегі жаңа тұрмы-сы пеалистік шындығымен суреттелініп отырды.
СЬ. Майлин совет заманының ірі саяси-әлеуметтік оқига-ларының бәріне үн ңосып, саяси өткір, үгіттік және дүние-танытңыштық мәні зор өлеңдерін жазды. Сондыңтан да оның поэзиясы совет дәуірінің алгашңы жиырма жылдық өмірінің тарихи шындыгын суреттейтін магыналы да реа-листік поэзия болып саналады.Оның шығармаларынан бірі-не-бірі үңсамайтын, әрқайсысы өзіндік іс-әрекетімен таныл-ған геройларды ондап кездестіруге болады. Еңбек адамы Мырқымбайдың типтік тұлғасы да Б. Майлин поэзиясында-ғы кесек тұлғау
Ңазақ совет әдебиетінде прозалың жанрды дамытуға
; Б. Майлин айрыңша үлес қосқан суреткэр. Ол шагын әңгімелері мен новеллаларында талай айңын мүсіндер мен кескін-дер, жарңын бейнелер жасады. Оның проза саласындағы тұңғыш еңбегі 1915 жылы жазылган Шүғаның белгісі атты повесі — таңырыбы, тіл көркемдігі, жазылу шеберлігі жагынан ңазаң әдебиеті тарихындағы шоқтыгы биік, ке-зеңді шыгармалардын бірі. Раушан — коммунист повесі
Бейімбет Майлин 335
мен Азамат Азаматыч романы — Б. Майлин творчество-сының ғана емес, бүкіл қазаң совет әдебиетінің табысы, көр-некті шығармасы.
Б. Майлин әдебиетіміздің драматургия саласында да елеулі еңбек ңалдырды. Оның қолынан Майдан, Біздің жігіттер, ІПұға, Талтаңбайдың тәртібі, Жалбыр, Көзілдірік тәрізді пьесалар туды. Драматург бұл еңбекте-рінің ңайсыбірінде өткен заманның оңигаларына бүгінгі күннің түргысынан бага берсе, ал екінші бір топ пьесаларында жаңа заманды, совет системасының жеңісін ңуана көрсетіп, еңбекші халықтардың тап күресіндегі жеңіс, та-быстарын көтере жырлады.
ч* Ч* Ф
'.
^Бейімбет (Бимағамбет) Жармагамбетұлы Майлин 1894 жылы бұрынгы Торгай облысының Ңостанай уезі, Дамбар болысы, 8 аулындагы Ақтөбе деген жерде (қазіргі Ңостанай облысы, Тобыл ауданыидары Бейімбет Майлин атындағы совхозда) туран^ Жазушының аргы атасы Майлы да, өз өкесі Жармағамбет те момын, кісі есігінде жалшылыңпен өмірін өткізген кедейлер болган. Әкеден жастай ңалған Бейімбет шешесі Күлгизар екеуі әжесі Бойдастың ңолына кеше-ді. Жесір шеше байдың сауыншысы болып жүріп, жас ңалған жетім үлына тәрбие беруді аңсайды. Ее біліп, ержете бастаган шағында Бейімбет шешеден де айрылады, үлкен әжесінің тәрбиесінде қалады. Болашаң жазушының әжесі Бойдас ісіне пысық, сөзі өтімді, ептеп өз жанынан өлең шы-гара білетін кісі екен. Бейімбетке кішкентай күнінен өлең жаттатып үйреткен -де осы әжесі. Баягы мені оқытуға құ-мартқан үлкен шешем де өлеңге өте әуес адам еді, ескі қис-саларды тыңдап болып, бірер күрсініп алып, өзі өлең айтар еді. Кейде маған ңарап күлімсіреп:
— Ңарағым-ау, сен жоқта мен өлең шығарып қойдым, — дер еді, — дейді әжесі туралы естелігінде Бейімбет.
Бейімбет жас кезінде өз аулындагы Ыбырай Есжанов Деген молдадан сауатын ашады. Сонан соң Троицкіден кел-ген Сатыбалдин деген татар "мұгалімнен аздап оқып, білімге ьіңыласы арта түседі,ДЭІІ жылы Бейімбет Аргынбаев Әбді-Рахман дегеннің медресесіне түсіп бір жылдай оңиды.
Білімнің ептеп дәмін татқан Бейімбет Троицкідегі Уә-Зифа медресесіне түсіп, оны бітірген соң Уфадагы Медресе Ғалияга барып оңуды армандайды. Сөйтіп, 1914 жылдың күзінде осы медресеге оқуга алынады. Онда көбінесе ауқат-
336 Бейімбет Майлин
ты, әлді адамдардың балалары оңитын. Ңаржысы жоқ ке-дей балаға бүл медресенің оқу жагдайына төзу оңай соқпай^ тын. Сондықтан да бір жылдан кейін қаражаттан ңысылып, Бейімбет мұны да тастап кетеді. Осы кезде ол өзінің Мұқ-таждық атты бірінші өлеңін жазады.
Аи, мұктаждың, кесел болып тұцдың гой, Талапкерге қарсы тұзақ құрдың ғой. Ңолды созып, бойды жазып жүргізбей, Ауруы жоң бір мүгедек к,ылдың ғой...
гОЗейімбет өз аулында Октябрь революциясы жеңіп, Совет үкіметі ныгайганша мүғалім болып ңызмет істейді, бір жа-гынаы, ауылдагы қазаң кедейлерінің балаларын оқытып сауатын ашса, екінші жагынан, өлең жазумен шүғылдана-дьІуСонымен ңатар татар әдебиеті арңылы (өйткені Бейімбет осы кезде татар, башқүрт жазушылары Ғалымжан Ибрагимов, Сайфи Ңүдашпен жақын қатынаста болған) И. Кры-ловтың, Н. Гогольдің, Л. Толстойдың, А. Чеховтың, М. Горь-кийдің шыгармаларын қүмарта оқып, орыс әдебиетімен нәрденудің ңажеттілігін сезінеді.
(Т!л арасында мұгалімдік ңызметте жүргей Бейімбет 1916 жылгы ұлт-азаттық көтерілісіне аттанған азаматтарга оң сапар тілейді, түйыққа тірелген жұрттың ауыр халіне ор-тақтасып, халыңты күреске шақырадыХІЭІб жылгы июнь жарлығына арналған Ңанды тұман атты өлеңінде ол:
Ойбай-ау, к,айдасыңдар? Аттаныңдар! Бері кел, шашау шықпа, топтаньщдар! Ңапыда, мылтыгы боп жайратпасын Болыстан өсіресе сақтаныңдар, —
дейді.
Ұлт-азаттық қозгалысы жер-жерде сәтсіздікке ұшыраға-нын керген Бейімбет бір сәт келешектен үміт үзіп, сары уай-ымга салынды. 1916 жылгы Даң болу деген өлеңінде акын серпілмеген тұман, ашылмаган күмән бар деп даг-дарады.
Б. Майлин февраль революциясын да үстірт түсініп, асығыс шешімге келеді. Ол патшаның тақтан түсуін барлың мәселенің шешіліп бітуі, арманның орындалуы деп қарады. Сол түстағы ұсақ буржуазияшыл-демократ жазушылар си- қты Бейімбет те ұлтшылдық ңателіктерге ұрынды.
Ңазаңңа деген өлеңінде ол:
Келді кеңдік, туды теңдік басыңа, Қатын, еркек, кәрі менен жасыңа, Туысңанды, құрдастықты асыға
Бейімбет Майлин 337
Алальщты араңдағы жой, қазақ.. Іздегенің өзі келді алдыңа... Зарлағаның бекер босқа қалды ма? Туды теңдік: бай мен қатар жарлыңа Міне рахат, міне шаттық, той к,азаң, —
деді.
Біраң, Бейімбет теріс үғымның ауанында ұзаң болмай-ды. Октябрь революциясының жеңісі шындыңтың бетін ашып, жазушының өз ңатесін тез түсінуіне ықпал жасайды. 1917 жылдары жазған Съезд, Сайлау деген өлеңдерінде ақын февраль ңеволюциясының нәтижесі күткен үмітті ақ-тамағанын аның айтады.
^918 жылдары алашордашылар ұранының бекер, жал-ған екеніне көзі жеткен ақын алаштың алдауына еріп адас-қандарды ,жөнге салу мақсатымен Әкесінен хат, Садаң-бай атты өлеңдерін жаза^ыу
Бейімбеттің еңбекші бүңараның мүддесін көздеп, арма-нын жоңтаған халың жазушысы екендігін оның замандасы Сәбит Мүңанов: Ңазақ кеңес әдебиетінің ірі жазушысының бірі жолдас Майлыүлы Бейімбет 1917—1918 жылдары ол үлкен саяси қате жасады. Бірақ төңкерістен бүрын да бұқа-рашыл Бейімбет бүл ңатесін тез түзеді1, — деп ашық айтты.
1916 жылдың жазынан бастап 1918 жылдың аяғына дейін Бейімбет өз елінде мұғалімдік қызметті атқарады. 1919 жылы Б. Майлин Торгай губерниялық оңу бөлімінің Дамбар болысы бойынша инспекторы, 1920—21 жылдары губерниялың жер бөлімінің бастығы, болыстың оқу бөлімі-нің меңгерушісі тәрізді советтік ңызметтерде болады.
О922 жылы Бейімбетті Сәкен Сейфуллин республикамыз-дың сол кездегі орталығы Орынбор қаласына шақыртып а лады да Еңбекші қазақ газетіне әдеби қызметкер етіп орналастырады. І922 жылдың августынан 1923 жылдың июль айына дейін Бейімбет осы Еңбекші қазақ газетінде Сәкен Сейфуллиннің қарамагында істейл^ Сәкенмен бірге қызметтес болган жылдардың Бейімбетке идеялық-творчест-волық зор әсері болады, ол өзінің саяси багытын мықтап айқындайды. Осы жылдары ол Кедейге, Ңүтты болсын, мейрамың атты өлеңдерін жазып, өзін езілген кедей табы-ның жыршысы екендігін танытады. Еңбекші қазақта жа-зушы көптеген өлең, әңгімелерін жариялайды.
1923—25 жылдары Ңостанай қаласындағы губерниялық Ауыл газетінде редактордың орынбасары әрі хатшы-
1 С. М ұ ң а н о в. Өсу жолдарымыз. Алматы, 1960, 165-бет. 22—155
\338 Бейімбет Майлин
сы ңызметін атңарады. Бұл газетте Б. Майлин жазушылық жагынан көп өседі. Мұнда оның Айранбай атты әңгімесі, Раушан коммунист повесінің алгашқы нұсңасы жария-ланады.
1925 жылы апрельде Қазаңстан өлкелік партия комите-тінің шақыруымен Б. Майлин Еңбекші ңазаң газетіне ба-рып 1927 жылдың ортасына дейін оның жауапты хатшысы болады. 1927—29 жылдары республикалық Ауыл тілі газеті редакторының орынбасары қызметін атқарады. Бүд жылдары Бейімбет Майлиннің жазушылық, журналистік әлеуметтік қызметі әбден әйгіленген уаңыт еді.
Б. Майлин Ңазаңстан жазушылар одагын құру мәселесің ұйымдастыруга да белсене араласады. 1925 жылы Ңазақ-стан пролетариат жазушылар ассоциациясын ашу туралы С. Сейфуллин мея Б. Майлиннің қолы қойылган үндеуі жа-рияланады. Б. Майлин ҢазАПП-тың үйымдастыру бюросы-на мүшелікке сайланады. 1927 жылы шыга бастаған Жыл ңұсы альманагы мен 1928 жылдан шыға бастаған Жаңа әдебиет журналын шығарысады.
Б. Майлин 1924 жылы Ңостанайдағы Ауыл газетінде жүргенде Ленин партиясына кандидат болып өтеді де, 1926 жылы Еңбекші ңазақ газетінде ңызмет істеп жүрген кез-де өзінің үстамды қоғам қайраткері екендігін, әдеби творче-стволық дарындылыгын танытуы нәтижесінде КПСС-тің мү-шелігіне өтеді.
1928 жылы Бейімбет Ңазақстан мемлекет баспасына ау-ысып редакторлық ңызметті атқарады, кейінірек 1934 ж. Ңазақ әдебиеті газетінің редакторы болады. Ңазаң әдебие-ті жайында оқулықтар жазуга ат салысады.
1923—1937 жылдары арасында Бейімбет Майлиннің шығармалары елуге тарта жеке кітап болып жарияланады. Олардың ішінде ең күрделілерін атасақ мыналар: Бейім-беттің өлеңдері (1923), Шүғаның белгісі (1926), Раушан коммунист (1929), Он жылда (1927), Колхоз, Асулар-дан асқанда (1930—31), Сойқанды содырлар (1928), Ке-сінділер (1929), Майдан (1933), Алыптарды аралаған-да (1934), Мырқымбай, Азамат Азаматыч (1935), төрт томдық шығармалар жинағы (1933—1936) және басқалар-Сонымен қатар Қоңсылар, Ңызыл жалау атты көлемДІ романдарын жазып аяқтайды, олардың үзінділері республикалық газет-журналдарда жарық көреді. Дударай атты опералық либереттосы жазылып біткенмен жарық көре аЛ-май кетті.
Бейімбет Майлин 339
Көркем сөздің шебері, көп қырлы дарын иесі Бейімбет талантының толықсып, кемеліне келіп түрған шағында, творчестволық өр биікке қүлаш ұрып, өсіп келе жатқан ке-зінде қаза болды.
* * *
Көрнекті қазақ совет жазушылары: Сәкен, Ілияс, Сәбит тәрізді Бейімбет те әдебиетімізге әуелі өлеңмен келді. Мү-қамжар байдьщ делбешісі болып жүріп-ақ жаттанды өлеңді тақпақ етіп, кейде домбырага қосып, өзі де ауық-ауық жа-нынан өлең шығарган Бейімбет 1913 ж. Мүсылмандық белгісі атты өлеңін Уфадағы қолжазба Садақ журна-лында жариялайд^ыХ
Й914—1915 жылдары жазылған Мал, Байлыңқа, Жазғы қалып өлеңдерінде бүкіл дүние қызығы малдыні-кі, байдікі деп, кедей сорлы мұң-мұқтаждан арылмзй қой-ғанына налиды?
1916 жылғы үлт-азаттық қозгалысының дабылы шық-қан күннен бастап-ақ халық жагында болған жазушы көп кешікпей көтерілістің нәтижесіз аяқталғанын көріп нали-ды, келешекті болжай алмай қиналады.
Революцияға дейінгі және революция мен азамат согысы жылдарындагы ақын поэзиясы көлем жағынан көп емес. Олардың тақырыбы: еңбектеніп жүрген кедейлердің өмірі, еңбекші ауылдың көрінісі, адамгершілік өмір сипаты, хал-ңына ңызмет еткісі келіп талаптанып жүрген оқыган жас-тар мен ңараңгы елге білім ырысын шашқан мұғалімдердің қызметі т. б.
Ақынның жиырмасыншы жылдардагы поэзиясында ақылсыз, топас байлар да көп көрінеді. ,Ыбыраймыз, Ыба-раймын атты атаңты өлеңінде ақын сол кездегі кескілескен тап күресінің нәтижесінде бұрыңғы өктемдіктің бәрінен жұрдай болып рухани шөгіп, адам қарагысыз бейшаралық күйге түсе бастаған байлардың күйкілі өмірін реалистікпен келістіріп суреттейді.
1917 жылы жазған Ңарынга деген өлеңінде ақын жу-андарға:
...Жауыздың ойлараның жан бігкенге Игілік істен кейін қашқандайсың Аузыңнан өткен күннің дәмі кетпей, Әлі дө ел билеуден жасқанбайсың. ...Тізгінді бермесең де жастар тартар, Ұранға даны қызып жігері артар. Жүрмесін согып кетіп, жолда тұрма, Ескіні ұмыт, қарын, бұрыл бастар! —
340 Бейімбет Майлин
дейді. Мұнда Бейімбет жуандарға қоса ңожа-молдаларды да, алашшылдарды да сынайды.
І ^ Жиырмасыншы жылдардагы аңын поэзиясының тақы-[ рыбы — Октябрь революциясы әкелген'ұль:Гбостандың, жа-ңа өмір, жаңа салт-санялар мен ңазаң әйелдерінің бас бос-тандыры туралы болды Сондыңтан да революцияның ал-ғашңы дәуірінде аңын бұл тақырыпқа қайта-ңайта оралып, гасырлар бойы күңдікте, ңорлықта келген ңазақ әйелдерінің енді теңдікке, махаббат бостандыгына жеткендігін жырла-ды. Мысалы, Разия қыз (1920) атты поэмасы^іда ақын оқы-ған кедей жігіт" Ә'лім мен бай қызы Разияның арасындагы адал махаббатын суреттеп, сүйіскен екі жастың жау қолы-нан қаза тапқанын көрсетеді. Ал, уЙ^ашкын келіншек де-ген өлеңійде бір кезде күйеуге еріксіз" кеткен жас к,ыздың келіншек кезінде өзіне тигён теңдікті сезіп, ата-анасына ңайта келгендегі әкеден көрген қорлығын суреттейді. Әкенің топастығы, ескі салт-сананың ырңынан шыға алмауы ке-ліншекті өзіне-өзі пышаң салуга мәжбүр етеді.
Ңорлыгым жоқ көрмеген, Жайым бар ма влмеген!.. Жылап сұлу айтса да, Әкеоі бұған свнбеді. — Күйеуің байдың баласы, Экесі елдің ағасы: Бүлдіріп ясүрген бэрін де Жү,рттан шыққан сен! — деді.
Аңын бұл өлеңі арқылы әлі де ескі салтты берік ұстап, жаңалықты сезіне білмейтін надандардың талай жастьщ өмірін қор қылып жүргенін айтады. Енді бір өлеңінде (Зәй-гүл (1921) ешбір сөзге ілінбей өскен Зәйгүлдің аңқаулық-пен Жүмагазы деген қудың қармагына түсіп, ез арына кір келтіргені, жүртқа мазақ болганы суреттелінеді. Жігіт пен ңыз (1922) деген өлеңінің де тақырыбы осыған үңсас, са-баңтас келеді. •----
^йел тақырыбы Бейімбет творчествосында үзілген жоқ. Ол әйелді ңорлаушыларды бірде ңатты мысқылдап, мазаңқа айналдырса, енді бірде оларды қиянатшыл, надан, топас бейнесінде суреттейді. Ана зарын, ңыз мүңы мен келіншек күйіктерін аңын әсерлі де күшті сөздермен жырлай білді^
^Бейімбет өлеңдеріне тән ерекшеліктердің бірі — ак,ыя-ның диалогті жиі де ұтымды пайдаланатындыры. Ол ай-тайын деген пікірін көбінесе кейіпкерлерін сейлетіп отырУ арңылы, ерлі-зайыптар арасындагы немесе сүйіскен екі жас араеындагы қарапайым әңгіме түрінде жеткізедь
•*~ \^
Бейімбет Майлин 341
Бейімбет кедей атаулыга серт бергендей жар салган Се-нің арың арлайтыным өмірге (1922) деген өлеңінде атаңты кейіпкері Мырңымбайды әлеуметтік сахнага шыгарды^ Аңын еңбекші таптың өкілі Мырқымбайды жас шағынан бастап, есейген, саналы, белсенді еңбеккерге айналган кезіне дейін бар ңайшылыңтарымен шынайы бейнелейді. Совет үкі-меті түсында ғана теңдікке ңолы жеткен ңазақ кедейлері-нің өкілі Мырқымбай Бейімбет поэзиясында жан-жаңты көрсетіліп, типтік образ дәрежесіне көтеріледі. Мырқымбай басында болған өзгерістердің бәрі оңушының көзалдынан тізіліп өтіп жатады. Әуелі ораза тұтып, байға ңалтқысыз қызмет істеп жүрген, ешбір саясатта жүмысы жоқ, момын, қой аузынан шөп алмайтын жуас жалшының революциядаы
кейін жаңа жолға түсіп, жаңа өмірге бет бү,рганы, бірте-бір-те санасы осіп, ңогамдық өмірге ат салысуы кең суреттеле-ді. Ол әділетсіз болысқа ңарсы шыгады (Мырқымбай), сопы, молдалар мен үлтшылдардың халық жөніндегі жат пікірлерін сынайды (Ңазақ туралы кім не дейді)1 совет өкіметі орнаганнан кейінгі кедей шаруалар өміріндегі өзге-рістерді пайымдай бастайды (Кедейдің кейістігі). Мұнан кейін Мырқымбай кедей жалшылардың съезіне қатысады (Бүгін), ескі үғым мен салт-дәстүрден арыла бастайды (Әйт! шүу, ала атым), жер бөліс кезінде ауыл кедейлерін бастап, Оспан байдың шүрайлы жерін бөліп алура шыгады (Ңара сор).
Бұдан кейін де ақын Мырңымбай образына талай оралып, оның бар тіршілігіндегі өзгерістерді жіті бақылаумен болады. Ңазақ кедейлерінің байларды конфискелеу, колхоз-дасу кезеңіндегі іс-әрекеттерінің бәрі Мырңымбай образы арқылы керінеді. Кедейлердің совет екіметі түсындагы емі-рі мен күресін суреттеуге арналған Мырқымбай атты поэ-мада да ауылга келген жаңа техниканы меңгеріп, трактор айдап жүрген Мырқымбайды көреміз.
Ңысқасы, Бейімбет поэзиясындагы Мырқымбай — бүкіл еңбекші ңазақ кедейлерінің басынан кешкен тарихын баян-Дап беретін, оның санасында болган өзгерістерді көз алдыңа елестете алатын шынайы да шебер жасалынган жиынтық бейне. Сондыңтан ол бүкіл ңазаң оқушыларының сүйіп оңи-тын кейіпкеріне айналды.
Бейімбет өлеңмен баяндауга, керекті жерінде түсіндіре отьірып үгіттеуге үста ақын. Бейімбеттің тек ңана жалаң Үріт емес, лириканы да үлкен сезіммен нсырлай білетін нә- зік аңын екендігін Ә. Тәжібаев орынды байңаган, Бейімбет-ТІҢ осындай жатың та, жүйрік өлеңдерінен де, — деп жа-
342 Бейімбет Майлин
зады ол, — оның суретшілік лирикасы анагұрлым артық. Біздіңше ңазақ поэзиясында нагыз ауыл қазагын, қарапай-ым халыңтың шынайы өмірін бар күйінде айнытпай бірің-ші көрсеткен Бейімбет Майлин. Аңын өз тұсындагы ауыл суреті мен ондагы еңбек адамдарының портреттерін салган-да тұп-тура бояушы, суретші. Біз ңара шаруаның дамылсыз тіршілік устіндегі мінез-ңұлқын, сөйлеген сөздерін есі-теміз...2.
1924 жылы 21 январьда бүкіл дүние жүзі еңбекшілері-нің көсемі В. И. Ленин мезгілсіз ңайтыс болганда бүкіл совет әдебиетінің өкілдері сияқты ңазақ аңындары да егіле жылап, жүрек сырын тебірене ңозғады. Осы тұста Бейімбет те үлкен ңайгыга ортаңтасып, егіле отырып халңына көңіл айтты:
Жыла, еңбекші! Көсеміңнен айрылдың,
Ңұрыш болат ңанатын;нан қайрылдың...
Жас ңабірін ңиялыңда суретте,
ОттъІ жалын дер көзіндө қайгыңның.
Ол өлсе де, бастап кеткен ісі бар,
Өсиет ңып тастап кеткен ісі бар,
Волашақтъщ тірегі деп гүл берер,
Еңбекшіге тастап кеткен ісі бар_^ —
деп Ленин идеясы мәңгі баңи еңбекші таптың жоғары көте-
рер" туы болатындыгына сендіреді. -
Г Майлин үнемі өмір жаңалығына үн ңосып, әдебиетіміз-
( дің келелі мәселелеріне арнап жыр тудырып отырган ақын.
\ Советтік дәуірде туган өлең, поэмаларында халқымыздың
\өткені мен бүгінгісі, келешегі — бәр-бәрі араласып, астарла-
са байланысып жатады. Бірде ол етектен тартар ескілікті,
не үміті үзілген байларды, тұрмыстағы әлі де орын алып
жүрген надандықты өткір де уытты тілімен өлтіре шенесе,
I екінші бір жерде социалистік жаңа өмірдің жарқын бола-
шағын, оны ңолымен ңүрып, жасап жатңан жаңа адамдар-
С-Дың жаңалың сезгіштік ұлы ңасиеттерін мақтана, шабытта-
на жырлайды.
Аңын ңазақ еңбекшілеріне үлы революция әкелген ба-
қытты заманды жырлау үстінде ұлы отанның жыршысы
екендігін танытады. Халқына, Коммунистік партияга қалт-
қысыз қызмет етуші таптың жаңа салт-санасы мен әдет-ғүр-\ пын айдай әлемге паш етеді. ч~^хАуылдың ңайнаған ортасынан шықңан Бейімбет совет-
тік заманда елінің асңан ңарқынмен ұлы өзгерістерге кө-
шіп бара жатқандыгын қуана жырлады.
2Ә. Тәжібаев. Өмір және поэзия. Алматы, 1960, 102—103-бет-тер.
Бейімбет Майлин 343
Бейімбет ауылды жаңаша жырлаган, жырлап қана қой-щай, оны жандандыру үшін еңбекші халқын жүмылдыруга к,ажырлы еңбек еткен ақын. Оның Гүлденсе ауыл — гүлде-неміз бэріміз деген өлеңі халңына, еңбекші табына арнал-ган ұран іспетті.
^Ъ. Майлин поэзиясында ңазақ кедейінің өмірі көбірек орын алады. Өйткені оның өлең, поэмаларындагы өмір фак-тілерінің барлыгы дерлік ауыл тіршілігінен алынган. Тіпті кепке ортақ әлеуметтік тақырыпқа арналған саяси лирика-сының өзінде де кейде автор кедей атынан сөйлейді^
Кедей шаруалар жаңа өмірді өзгертіп, жаңартып жат-ңандығына Бейімбет өзі куә болып, козімен көріп, ісімен, әрекет тіршілігімен араласып жүргендіктен де, оның поэ-зиясындағы басты геройлар — ауыл кедейлері: Тымақбай мен Талқанбай, Торсықбай мен Айранбай, Қайранбай мен Ңордабайлар болды. Бұлардың жинақталган бейнесі халық-тың сүйікті образына айналған Мырқымбай.
Мырқымбай бейнесі арңылы ақын қазаң ауылында совет үкіметінің алғашңы он жылғы тарихи шежіресін жасап берді, ол — еңбекші халықтың осу процесін керкем әдебиет тілінде шебер суреттей білді. Оның халыққа ұғымды да сүй-кімді болуы және тез тарап, халық өмірінен кең орын алуы да сол халқының барлық қарапайымдылық, қалтқысыз, адалдық, досына мейірбан, ңасына ңатыгездік тәрізді ұлы ңасиеттерін бойына жинай білуінде еді.
Ақын лирикасында махаббат жайлы жазылған өлеңдер де баршылық. Үмытпаспын, Зәуре, Наздан ару, Жас жүрегім уға толган, Ажар секілді асқан сезімталдықпен жазылған сазды да көрікті өлеңдерінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
СӘКЕН СЕЙФУЛЛИН (1894—1938)
Ол социалистіқ революция дауылы қанаттандырған жалынды күрескер ақын Сәкен Сейфуллиннің өмірлік, әсемдік сырлары мол талантты шыгармалары қазақ совет әдебиеті тарихының төрінен орын алады. Туған халқының ұлт- азаттық арманы мен революция мақсатын үштастыра білген Сәкен творчестволық өсу жолында үлы өнер қайраткерлерінің қатарына көтерілді.
Жаңа — социалистік өмірді, жаңа — пролетариаттық мәдениетті жасаудың ауыр жүгін көтеріп, ңазаң әдебиетінде оның соны дәстурін ңалыптастыру, сөз жоқ, ұлы талант иесіне тән сипат.
Сәкен Сейфуллин — Қазақ совет әдебиетінің негізін қалаған жазушы ғана емес, сол негіздің үстіне салтанатты сарайын да салысқан адам. Бұл — әдебиеттің алғашқы жиырма жылында, барлық жанрында да Сәкеннің сіңірген еңбегі ұлан-байтақ. Сәкен қазақ совет әдебиетінің барлық жанрында да алдыңғы қатарда болып, бәрінде де ескірмес, өшпес үлгілер жасады. Скен Сейфуллин — қазақ әдебиетінде жаңа эрасы,
Асау тұлпар жинагынан бастап, қазаңтың революцияшыл поэзиясын Советстан, Көкшетау, Қызыл ат, Альбатрос поэмаларымен көркемдіктің жаңа биігіне көтерген новатор ақын. Тар жол, тайгақ кешудей монументальды шежіре, Қызыл сұңқарлардай түңғыш револю-циялық драма авторы, Жер қазгандар повесімен бүгінгі жүмыскер өмірін алғаш бейнелеген жазушы, ауыз әдебиетінің орасан мол байлығын ғылыми жүйемен зерттеп, қазақ әдебиеті туралы оқу қүралын жасаған ғалым Сәкен Сейфуллиннің күрделі еңбегі қазақ совет әдебиетінің қалыптасу процесінде шешуші роль атқарып, бағыт-бағдарын анықтап отырды.
Қазақ халқының революция дәуіріндегі және социалистік құрылыс жылдарындагы ерен ерлігі мен еңбегін, ойарманы мен сезімін социалистік реализмнің негізгі арнасында бейнелеген Сәкен үлт әдебиетінің идеялық, творчестволық өресін биікке көтеру арқылы бүкіл одақтық совет әдебиетіне үлес қосты. Сөйтіп, көп тілді, бір мақсатты совет әдебиетінің негізін қалаушылардың қатарынан орын алып, Сәкен Сейфуллин совет халқының мақтанышына айналды.
Аса көрнекті совет ақыны және революционер, қоғам қайраткері Сәкеннің қызу күрес үстінде дамыған жазушылық қызметі өте-мөте қызықты. Революциялық дәуір шындарын үлкен ақындық шабытпен дер кезінде жырлау совет әдебиетінің қалыптасу тағдырын шешкен күрделі творчестволық процесс. Осы процестің заңдылығын анықтау түрғысынан суреткердің ақындық, қогамдық қызметінің негізгі кезеңдеріне назар аударған жөн.
Сәкен 1894 жылы Ақмола облысы, Ақмола уезі, Нілді болысының Бірінші ауылында (қазіргі Қарағанды облысы Жаңа Арқа ауданы) 23 майда саятшы Сейфулланың шағын шаруалы семьясында дүниеге келген. Өзінің өмірі туралы бір жазғанында, Сәкен әке-шешесшің ән-күйге, ойын-сауыққа, қызықты әңгімеге құмар болғандығын айтады. Елдегі белгілі ақын, әншілер сол үйдің, кейін Сөкеннің жақын адамдарына айналып отырған. Сәкеннің шешесі Жамал ақындық, шешендік сөзді жақсы білген. Ол өзінің түңғышы Садуақастың (Сәкен деп еркелетіп атап кетеді) халық өнеріне, көркемдікке деген алғашқы сезімдерін оятып өсіреді.
Зерек, алғыр Сәкен ауыл молдасының сабағын қанағат тұтпағаннан кейін оны әкесі Нілді (Успенский) мыс заводындағы орыс-қазақ мектебіне 1905 жылы оқуга береді. Сәкен өзінің осы балалық шагын есіне түсіргенде: Нілді заводында үш жыл оқыдым. Сол үш кыста, бір сабақ орысша әліппе кітапшасынан алған оқуым болса, екінші сабақ үсталардың дүкен күйінен, аласүрып жұлқынған машина әрекетінген, жер астында жұмыс істеп шығатын шахты, кен жұмыскерлерінің жатақ, тұрмыс күйінен, тіршілік күйлерінен алған сабақ көңілге мығым орнаған тоқу болды. ...алгаш өлең жазуды мен бала күнімде осы Шлді заводында бастадым, деп жазды. Ол Спасскі жұмысшыларының 1907 жылғы ереуілінің сұсты көрінісін көзімен көріп, көңіліне тоқыды.
Жас Сәкен еңбек адамдарының ортасында білім, алғашқы поэзиялық эсер алып қана қоймайды, озбыр қанаушылардан жапа көріп, мехнат шеккен жүмысшылардың өмірі оның таптық ой-санасының ерте оянуына да эсер етеді.
1908—1913 жылдары Ақмола қаласында әуелі Приходская школада, одан кейін екі класты училищеде оқиды. Білімі толыса түскен Сәкен орыс тіліндегі әдебиет кітаптарын көп оқумен қатар, алыс ауылдардан оқу іздеп келген бірталай қазақ балаларына орысша сабақ береді.
Сәкеннің қоғамдық, эстетикалың ой-пікірінің қалыптасуына Ақмола, Омбы қаласындағы орыстың озық ойлы оқытушы, жазушыларының әсері болғандығын ақынның өзі де, замандастары да толық растайды. Революционер жазушы Ф. Березовскиймен достығы көп жайды аңғартады. Орыстың революцияшыл демократтары В. Г. Белинский, Н. Г. Чернышевский, Н. А. Некрасов және А. М. Горький шығармаларын, сонымен катар татардың Г. Тоқай бастаған азатшылдың әдебиетін қадағалап оқуы, қалада, елде бостандыққа талпынған қалың бұқарамен тығыз байланысты болуы Сәкеннің дұрыс идеялық бағытын анықтай береді. Осы дүрыс бағыт оның 1916 жылғы тарихи қозғалыс сынынан сүрінбей өтуіне жол ашқандығы даусыз.
Омбы семинариясын бітіргеннен кейін Сәкен Ақмола уезінде оқытушы болып қызмет етеді. Осы кезде 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі басталып, Сәкен көтеріліс жасаған елдің ортасында жүріп, өзінің шығармалары арқылы қалың бұқараның дүниежүзілік соғысқа, патша үкіметіне қарсы ашынған ызалы күрестерін қостап, ауыр халге душар болған халыққа жаны ашиды.
Сәкеннің өнер жолына талпынуы ерте басталған. Өз аулында әңгіме, жырды көп естіп, жадына саңтаған дарын өлеңнің өнер екендігін түсінеді. Орыс пен шет ел классиктерінің шығармаларын оқу, Абайдың кемеңгер поэзиясымен танысу, Айқап журналында хат-хабар, сын мақаламен қатар, бірді-екілі өлеңін жариялау жас талаптың келешегін айқындаған арна. Омбыдағы оқушы жастардың күшімен 1914 жылы Қазан қаласында ағартушылық бағыты бар Өткен күндер атты өлеңдер жинағын бастырып шыгарады.
Жас ақын өз шығармаларына үлкен талап қойып, ұлт әдебиетін өркендету жолында арымай-талмай еңбек ету керектігін түсінгенін Ақын атты өлеңінде қараңғылық пей мешеуліктің құшағындағы туған халқын сәулелі өмірге, білімді жолға бастауды арман еткендігін көремз.
Жинақтағы өлеңнің көпшілігінде қаладағы шәкірт ақынның туып өскен ауылға деген сағыныщы, білім алу жолындагы талап-мақсаты, жастық шақтың сезім күйлері жырлаиды. Егер ақын Туган ел, Кетпейтін естен ғашың жар, Сағыну сияқты лирикаларында табигат көріністерін, өзінің көңіл-күйлерін шебер суреттей алатын талантын байқатса, Жайлауда, Інішегіме, Кім басшы, Нүра сияқты өлеңдерінде пікір қайшылықтарына ұрынады; мазмүны мен көркемдігі жинақты келіп отырмайды, суреттеулері де ала-қүла. Әрине, бүл олқылық автордың жастырына және әлеуметтік көзқарастарының әлі пісіп жетпегеніне, өмір тәжірибесі мен білім дәрежесінің кемелдене қоймағанына байланысты еді.
Рас сол жинақта жарияланған және1915—1916 жылдары жазылып, кейін Асау түлпар жинағына кірген кейбір өлеңдерінде Сәкеннің өзі өскен қоғамдық ортаға наразылығы, әсіресе отаршылдық пен феодалдық мешеуліктің қыспағындағы қазақ халқының аянышты халіне жаны ашу сезі-мі байқалады. (Қазақ халқын алға бастайтын жанашыр басшы жоқ, білімге талпынған жастар аз деп қамыға тұрса да, жас ақын халық оянады, елдің ендігі бас көтерер азаматы оқыған жастар болады, жетім-жесірді, жарлы-жалшыларды аяңдар деген сияқты ой-пікірлерін білдіріп (Түс, Қазақ сабағы, Інішегіме, Оқымаған қазақ т. б. өлеңдері) өнер-білімге шақырады.
Қазақ аулының әлеуметтік шындығын, өз дәуірінің прогресшіл идеясын аз да болса осылайша жырлау ақынды, бір Жағынан, өзімен замандас С. Торайгыров, С. Дөнентаев, С. Көбеев сияқты жазушылармен үндес етсе, екінші жағынан, өзінің заңды творчестволық даму жолымен оны 1917 революциялық позицияға әкелді.
Сол кездегі бұқарашыл ақын-жазушылардың ішінен Сәкеннің революциялық позицияға келуінің тағы бір негізгі себебі: жас шағынан бастап жүмысшы ортасымен, Ақмоламен Омбыдагы революциялың қозғалыспен, орыс революционерлерімен тығыз байланыста болуы. Сондықтан да оның революция дәуірінде бүлталақсыз бірден Коммунистік партия бастаған ұлы күрес жолына түсуі табиғи.
Буржуазиялық февраль революциясы езілген халықтарға теңдік алып береді деген үміт ақталмаған шақта, социалистік ұлы революция болды да, ақынңың қоғамдық және әдебиеттік қызметінің жаңа дәуірі басталды. Ол Ақмола қаласында совет үкіметін орнатысып, Совет президиумының мүшесі, Халың ағарту комиссары болады. Қазақстандағы түңғыш революцияшыл Тіршілік газетін шығарысады. 1918 жылдың басында Коммунист партиясының қатарына кіріп, өзінің тағдырын, творчестволық өмірін революция тағдырымен берік ұштастырады.
Октябрьдің әрі солдаты, әрі жыршысы болу сирек кездесетін бақыт. Сондықтан ол ең революцияшыл жүмыскер табына арнаған толғауында:
Қызыл тудың
Сабын бірге сүйгенмін,
Жалын отқа
Бірге пісіп куйгенмін.
Сертті күнде
Қанды түнде
Қызыл туға
Жанды бірге түйгенмін, —
деп жар салуына толық еркі бар еді. Қалада ашылған мектептер мен курстарда оқытушы, газеттің редакторы, Советтің комиссары, Жас қазақ ұйымының бастығы, жиналыс, митиңгілерде баяндамашы, ойын-сауық үйірмелерінің жетекшісі, ақыны, әншісі, артисі ретінде С. Сейфуллинщң ат-қарған орасан мол әлеуметтік жүмыстары ақынды жаңа творчестволық еңбекке рухтандырып отырган. Сәкен Ақмолаға қарасты қалың елмен, Қазақстанның басқа алып түкпірлеріндегі революцияшыл топтарымен, орыс, қазақ, татардың күрескерлерімен тығыз байланыс жасай отырып, жігерлі қоғамдық жүмыс жүргізеді. Көп оқиды, көп жазады. Сөйтіп күрес үстінде өсіп, шыңдала түселі.
Бұл кезеңде Сәкеннің творчестволық жұмысы еш бәсеңдемеген, Қайнаған қызу өмір оның ақындық жан дүниесін билеп, жаңа шығармалар бірінен соң бірі туып жатқан. Революция дәуірінің ақын шабытын қанаттандырғаны сондай, ол:
Дүниеге жайып қүшаңты, Күштерім құлаш сермеген. Шаттанған жалын өлеңді, Айтпауға ерік бермеген, деп өзінің еркін билеген ақындық құдіреттің алдына бас иген. Шабытты көңілден туған сөз шынайы ақындық сезімі. Мұнда жасанды әсірелеу де жоқ. Күрестің өзінен, ақын жанының тебіренуінен туған сафенер туындысы. Асығып тез аттандық, Тергеген болсаң айтайын, Қырда, Кел жігіттер, Акша қар сияқты ақынның идеялық-көркемдік қалыптасуын танытатын өлеңдері және көптеген мақала, фельетондары, очеркі Тіршілік газеті арқылы халык, арасына кең таралады. Бақыт жолына атты түңғыш революцияшыл драмасын жазып, қалалық сахнада қояды. Сөйтіп, Октябрь революциясынан кейін Сәкен творчествосында революцияшыл жаңа дәуір басталады. Онын, творчестволық өнері ұлы революцияшыл күрестің өткір қүралына айналады.
Шиеленіскен тап тартысы, азамат соғысы — Сэкеннің өзі қолма-қол араласқан майданы. Осы қатал күрес ақынды қаншалықты идеялық-творчестволық жағынан желпіндіріп, шыңдап кемелдендіре түссе, оның жеке өміріне соншалыкты зор қауіп те тудырып отырды. 1918 жылы июньде контрреволюцияшыл күштер Ақмола қаласында Совет үкіметін уақытша құлатқанда Сәкен бір топ большевиктермен бірге түтқынға алынады. Қол-аяғын кісендеп, жеті айдай Ақмола түрмесінде үстап, Сарыарқаның сары аязында Петропавл қаласына жаяу айдайды. Олар Колчак түрмелері мен атаман Аннековтың азап вагонында ең ауыр қысымдарды басынан кешіреді. Бірақ социалистік революция ісіне жан-тәнімен берілген ақын сол айдауда жүргенде де азаттық үшін күрестен, творчестволық қызметтен бас тартпаған.
Қажыма, ер көңілім, бәрі де өтер, Сан азап бір күлкідей болмай кетер. Қара түн басып тұрса алды-артыңды Жарқырап ататын таң әлі-ақ жетер, —
Деп өзіне, өзінің революционер достарына қайрат-жігер береді. Азаттық таңын аңсаған ақын Колчактың Омбыдағы түтқын лагерінен 1919 жылдың мартында қашып шығып, ажал тырнағынан аман құтылады.
Сибирь даласы мен Сарыарқада пана таба алмай, Бетпақты кесіп өтіп, Совет үкіметі толық орнаган Түркстан еліне жетеді. Міне, осындай қиын-қыстау күндерде де Түркстанның Әулиеата (қазіргі Жамбыл облысы) уезіне қарасты ел ішінде саяси-революциялық, творчестволық қызметін толастатпайды. Бір жағынан, совет заңын іске асырумен шұғылданса, екінші жағынан, Біздің жақта, Шөлде, Жас қазаң марсельезасы, Қашқынның ауылы, Тау ішінде сияңты тамаша лирикалық, эпикалың шығармаларын жазып таратады.
Сәкен 1920 жылдың көктемінде Ақмолаға қайтып келіп, Атқару Комитеті председателінің орынбасары қызметін атқарады. Әлеумет ісіне белсене араласып, елдегі саналы кедейлердің жаңа өмір құруына басшылық етеді.
1920 жылы Қазақ Автономиялы Республикасы құрылғанда С. Сейфуллин Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің президиум мүшесі, Жер-су комиссиясының председателі болып сайланады. 1922 жылы біраз уақыт Халық ағарту комиссарының орынбасары, III советтер съезінде Қазақстан Халың Комиссарлары Советінің председателі болып тағайындалады. Осы жылы Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитетінің мүшесі болып сайланып, бүкілодаңтық съезд, мәжілістерге қатысады. Мұнан кейінгі жылдарында да Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің мүшелігіне әлденеше рет сайланады. Қандай жауапты мемлекеттік істе жүрсе де мәдениет құрылысы оның негізгі қызмет саласы еді. 1922 – 1925 жылдары Еңбекші қазақ газетінің редакторы болды. 1925 жылдан 1937 жылга дейін Қазақстандағы мәдени-ағарту мекемелерінде істеді. Жоғары дәрежелі педагогикалық оқу орындарында оқытушы, әдебиет майданы (қазіргі Жұлдыз) журналында редакторлық қызмет атқарды.
С. Сейфуллин — совет дәуіріндегі қазақтың ақын жазушыларының көбіне аға, үстаз. Еңбекші қазақ газеті мен Қызыл Қазақстан журналының төңірегіне халық ортасынан шыққан жас таланттарды жинап, олардың қаламгерлік өнерінің өсуіне үнемі көмек көрсетіп отырды.
Қазақ совет әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі Сәбит Мұңановтан бастап, Ғабит Мүсірепов, Жақан Сыздықов, Асқар Тоңмағамбетов, Тайыр Жароков, Әбділда Тәжібаев, Өтебай Тұрманжанов, Сабыр Шәріпов, Шолпан Иманбаева, Қалмақан Әбдіңадыров, Мәжит Дәулетбаев, Жұмағали Саин т. б. көптеген ақын-жазушылардың, ҚазПИ-де оқыған әдебиетші жастардың С. Сейфуллиннен творчестволың жәрдем алмағандары кемде-кем.
Сәкен Қазақстанның пролетариат шаруа жазушылары ассоциациясына (ҚазАПП) жетекші болып, оның төңірегіне пролетарлың әдеби күштерді топтастыра білді. Әдебиет майданындагы идеологиялык жауларға, ұлтшылдыққа, ескішілдікке қарсы бітімсіз күрес жүргізді. Әсіресе мерзімді баспа-сөзде және жеке кітап болып үздіксіз жарияланған шығармалары Қазақстан мәдениетінің тарихында орасан зор оқиға, қоғамдық күрестің пәрменді қүралы болды.
Дүниенің қүлдың шынжырын қиратып, әділдік, теңдік іздеген, көкіректері жанып, бақыт іздеген жастар! қыран-дай жер-көкте қанат жайып, дүние шетіне көз жіберген, асау тұлпардай қиырсыз жерге құлаш керіп, бақыт, махаббат іздеген жастар! Сендерге арналды бүл әндер! Күрес үшін, еркін, шаттық еңбек үшін туған, сендер, шақырыңдар арттағы құлдықта жүрген бауырларыңды! деген романтикалың арнаумен(1922 жылы Асау тұлпар жинағы, Баңыт жолы мен Қызыл сұңқарлар атты революцияшыл драмалары жарияланды.
Асау тұлпардан кейін Домбыра (1924), Экспресс (1926) атты өлең, поэмалар жинағын жариялап, Көкшетау поэмасын жазуға кіріседі. Бұл шығармалар өмір шындығын жан-жақты қамтыған реалистік күшімен ғана емес, ақынның новаторлығын барынша айқындай түседі.
1927 жылы Тар жол, тайғақ кешу атты мемуарлық романы, Еңбек шарт —жалшылар қорғаны деген өлең очеркі, 1928 жылы Жер қазғандар повесі мен Түрмыс толңынында атты өлең, поэмалар жинағы, 1929 жылы халықтың дастан Көкшетау, 1932 жылы Қазақ әдебиеті (әдебиет тарихы туралы еңбек), 1933 жылы Альбатрос (поэма), 1934 жылы Қызыл ат (поэма), 1935 жылы Социалистан (өлеңдер мен поэма), Айша (повесть пен әңгімелер) т. б. кітаптары жарияланды. Сәкеннің бүлардан басқа әркезде газет-журналдарда басылған әңгіме, очерк, мақала, өлеңдері, аяңталмаған повесть, романдары да бар. 1932—1936 жылдары Біздің түрмыс, Сол жылдарда атты повесть, романдары үзінді болып газет-журналдарда, жинақтарда басылған..
Сәкеннің жинап, құрастыруымен ауыз әдебиетінің көптеген нүсқалары да жарияланған. Көкшетау, Қызыл ту, Айша т. б. шығармалары орысшаға аударылган.
Сәкен Қазақстандағы советтік құрушы, мәдениет революциясының ең қиын, түйінді мәселелерінің маркстік-лениндік нысана тұрғысынан дұрыс шешілуіне жігерлі араласқан белсенді қоғам, мәдениет қайраткері, білімпаз сыншы, әдебиет зерттеушісі. Ол қазақтың ауыз әдебиеті мұрасын, ақын-жыршыларының өнерін жинап, зерттеу жұмысымен шұғылданды. Жамбыл сияқты көптеген ақындармен жақын араласып, олардың өлең жырларын жариялады. Ол өзімен замандас совет ақын-жазушыларының: Максим Горький, Демьян Бедный, В. Маяковский, Ф. Гладков, В. Бахметьев, А. Серафимович шығармаларын оқумен бірге, олардың бірталайымен жақын, аралас таныс болған. Сәкен өзінің еңбектеріне В. Бартольд, В. В. Радлов, Г. Н. Потанин, Н. Аристов, А. Левшин, Н. М. Карамзин, И. Э. Фишер, Бе-ляминов-Зернов, А. П. Чулошников, С. Асфендияров, Ә. Диваев, тағы басқаларының кітаптарын, қазақ әдебиеті тарихы туралы зерттеулерін де пайдаланды.
Қазақ әдебиетінде сын жанрының қалыптасуында Сәкеннің сыншылдық, зерттеушілік еңбектерінің маңызы ерекше зор. Оның 1914 жылғы Манап драмасы туралы мақаласынан бастап, Әдебиет және оның багыттары, Қазақ, көркем әдебиеті туралы, Әдебиет майданында, Көшпелі дәуірдегі қазақ әдебиеті күйлерінен, Әдебиет — тап құралы, Өрлеу үстінде, Даулы мәселелер туралы т. б. мақалалары мен сөйлеген сөздерінде бүгінгі әдебиеттің творчестволық мақсаты мен міндеттеріне, әсіресе, әдебиеттің күрес құралы екендігіне айрықша назар аударып, әдебиет саласындағы ескішілдік, ымырашылдықпен аяусыз күресті. Орыстың классикалық және пролетарлық әдебиетінен үйреніп,өнеге алуға шақырды. Қазақ әдебиеттану ғылымының алғашқы зор қадамы болып есептелетін Қазақ әдебиеті атты күрделі ғылми еңбек те С. Сейфуллиннің қаламынан туды1935 жылы орта мектептің бесінші класына арнап Көркем әдебиет атты оқулық-хрестоматия жасауы да әдебиет тануға қаланған кірпіш. С. Сейфуллиннің сыншылық, зерттеушілік еңбектерінде пролеткультшілдіктен өрбіген тұрпайы социологиялық көз қарастың салқыны кездесіп қалатыны да беруі. Алайда, оның мақалалары мен сөйлеген сөздерінде, оқулықтарында әдебиет пен өнердің өмірмен тығыз байланыстылығы, поэзиядағы жаңашылдықтың, тіл шеберлігінің негізгі принциптері, жаңа әдебиетті соны творчестволық арнамен өркендету жайында айтқан тапқыр да өткір тұжырымдары, қомақты ойлары қазірде де ескірген жоқ.
Тамаша күрескер ақынның партиялық принципке берік табанды, ізгі адамгершілік касиеті замандастарына да, кейінгі ұрпақ қауымға да үлгі болуда. Сәкен революцияшыл мазмұнды жаңашыл шығармаларымен де, сөйлеген сөзімен де, қоғамдық қызметімен де тұстастарына елеулі ықпал жа-сап отырған. Шындықты айтуға келгенде ол ешкімге бас имес батыл да, қылыштай өткір сыншы да, жалын атқан құдіретті де ақын. Сәкен ізгі адамшылық қасиетке жат екі жүзді құбылмалы қылықтармен, жем іздеген тауықтай жаяама достықпен, көз бояушылықпен батыл күрес жүргізді.
Отызыншы жылдардың орта кезі Сәкеннің үлкен бір творчестволық жұмыспен шұғылданған, әдебиеттің күрделі жанрларында жаңа шығармалар жазуға бет бұрған шабытты дәуірі еді. Орыс классиктерінің шығармаларын аудару, игеру ісімен де, Қазақстан жазушыларының ынтымағын, Совет Одағындағы көрнекті жазушылармен байланысын нығайту істерімен де шұғылданады.
Осыншама ерен еңбек еткен ұлы дарынның әдеби қызметінің 20 жылдығы 1936 жылы тойланды. Совет әдебиетін өркендетудегі еңбегі жоғары бағаланып, Еңбек қызыл ту орденімен наградталды. Творчестволық кемеліне келіп, өз заманының шындығын өндіре жазып келе жатқан шағын да С. Сейфуллин 1937 жылы жалған жалаға тап болды.
Коммунистік партияның тарихи XX съезі дәуір дауылпазы — Сәкен Сейфуллиннің туған халқына қайтып оралуына мүмкіндік берді. 1964 жылы бүкіл совет жұртшылығы жазушының туғанына 70 жыл толу мерекесін өткізді 1957 жылдан бері қарай Сәкеннің шығармалары әлденеше том болып, көп тиражбен басылып, халық арасына кең таралуда. Оның таңдамалы өлеңдері, әңгімелері, повестері, Тар жол, тайғақ кешу романы орыс тіліне және басқа туысқан халықтардың тіліне аударылып тарауда. Сәкеннің мол әдеби мұрасын, ақындық, күрескерлік өмірін жан-жақты зерттеу, насихаттау жолында" да, оның жарқын бейнесін таныту жөнінде де елеулі жұмыстар істелуде.
РЕВОЛЮЦИЯЛЫҢ КҮРЕС ТУДЫРҒАН ПОЭЗИЯ
МҮлы Октябрь революциясының дауылды толғағы Ңа-зақстанда Сәкен Сейфуллинді туды да,' жаңа дәуірдің жаңа 'кьірьщ бастауды, заманның жаңа шындықтарын жаңа те-
7 С. Ңирабаев. Сәкен Сейфуллин. Алматы, 1962; Е. Ы с м а й-~лов. Ақын және революция. Алматы, 1964; Т. Жангелдин. макен Сейфуллин. Алматы, 1965; Т. Кәкішев. Октябрь өркені. Алматы, 1962; М. Қ арат а ев. Социалистік реализмнің қазақ проза-СЬІнда қалыптасуы. Алматы, 1965. 18-155
БЕЙІМБЕТ МАЙЛИН (1894—1938)
^г
\- ^ТҚазаң совет әдебиетінің негізін салушы көркем сөз ше-
берлерінің бірі — Бейімбет Майлин. Творчестволық жолын революциядан бұрын бастаған жазушы Совет үкіметі тұ-
;-сында әдебиеттің поэзия, проза, драматургия саласында бір-дей қажырлы да жемісті еңбек етіп, көркемдік жагынан ңұнды, көлемі жагынан мол, тәрбиелік мәні зор мұра кал-дыпдых
(Оның өлеңдері мен поэмаларында, әңгімелері мен очерк-
;терінде, новеллалары мен фельетондарында, повестері мен ромаидарында, скетчтері мен пьесаларында еңбекші бұңара-ның бұрынғы ескі өмірі мен советтік дәуірдегі жаңа тұрмы-сы пеалистік шындығымен суреттелініп отырды.
СЬ. Майлин совет заманының ірі саяси-әлеуметтік оқига-ларының бәріне үн ңосып, саяси өткір, үгіттік және дүние-танытңыштық мәні зор өлеңдерін жазды. Сондыңтан да оның поэзиясы совет дәуірінің алгашңы жиырма жылдық өмірінің тарихи шындыгын суреттейтін магыналы да реа-листік поэзия болып саналады.Оның шығармаларынан бірі-не-бірі үңсамайтын, әрқайсысы өзіндік іс-әрекетімен таныл-ған геройларды ондап кездестіруге болады. Еңбек адамы Мырқымбайдың типтік тұлғасы да Б. Майлин поэзиясында-ғы кесек тұлғау
Ңазақ совет әдебиетінде прозалың жанрды дамытуға
; Б. Майлин айрыңша үлес қосқан суреткэр. Ол шагын әңгімелері мен новеллаларында талай айңын мүсіндер мен кескін-дер, жарңын бейнелер жасады. Оның проза саласындағы тұңғыш еңбегі 1915 жылы жазылган Шүғаның белгісі атты повесі — таңырыбы, тіл көркемдігі, жазылу шеберлігі жагынан ңазаң әдебиеті тарихындағы шоқтыгы биік, ке-зеңді шыгармалардын бірі. Раушан — коммунист повесі
Бейімбет Майлин 335
мен Азамат Азаматыч романы — Б. Майлин творчество-сының ғана емес, бүкіл қазаң совет әдебиетінің табысы, көр-некті шығармасы.
Б. Майлин әдебиетіміздің драматургия саласында да елеулі еңбек ңалдырды. Оның қолынан Майдан, Біздің жігіттер, ІПұға, Талтаңбайдың тәртібі, Жалбыр, Көзілдірік тәрізді пьесалар туды. Драматург бұл еңбекте-рінің ңайсыбірінде өткен заманның оңигаларына бүгінгі күннің түргысынан бага берсе, ал екінші бір топ пьесаларында жаңа заманды, совет системасының жеңісін ңуана көрсетіп, еңбекші халықтардың тап күресіндегі жеңіс, та-быстарын көтере жырлады.
ч* Ч* Ф
'.
^Бейімбет (Бимағамбет) Жармагамбетұлы Майлин 1894 жылы бұрынгы Торгай облысының Ңостанай уезі, Дамбар болысы, 8 аулындагы Ақтөбе деген жерде (қазіргі Ңостанай облысы, Тобыл ауданыидары Бейімбет Майлин атындағы совхозда) туран^ Жазушының аргы атасы Майлы да, өз өкесі Жармағамбет те момын, кісі есігінде жалшылыңпен өмірін өткізген кедейлер болган. Әкеден жастай ңалған Бейімбет шешесі Күлгизар екеуі әжесі Бойдастың ңолына кеше-ді. Жесір шеше байдың сауыншысы болып жүріп, жас ңалған жетім үлына тәрбие беруді аңсайды. Ее біліп, ержете бастаган шағында Бейімбет шешеден де айрылады, үлкен әжесінің тәрбиесінде қалады. Болашаң жазушының әжесі Бойдас ісіне пысық, сөзі өтімді, ептеп өз жанынан өлең шы-гара білетін кісі екен. Бейімбетке кішкентай күнінен өлең жаттатып үйреткен -де осы әжесі. Баягы мені оқытуға құ-мартқан үлкен шешем де өлеңге өте әуес адам еді, ескі қис-саларды тыңдап болып, бірер күрсініп алып, өзі өлең айтар еді. Кейде маған ңарап күлімсіреп:
— Ңарағым-ау, сен жоқта мен өлең шығарып қойдым, — дер еді, — дейді әжесі туралы естелігінде Бейімбет.
Бейімбет жас кезінде өз аулындагы Ыбырай Есжанов Деген молдадан сауатын ашады. Сонан соң Троицкіден кел-ген Сатыбалдин деген татар "мұгалімнен аздап оқып, білімге ьіңыласы арта түседі,ДЭІІ жылы Бейімбет Аргынбаев Әбді-Рахман дегеннің медресесіне түсіп бір жылдай оңиды.
Білімнің ептеп дәмін татқан Бейімбет Троицкідегі Уә-Зифа медресесіне түсіп, оны бітірген соң Уфадагы Медресе Ғалияга барып оңуды армандайды. Сөйтіп, 1914 жылдың күзінде осы медресеге оқуга алынады. Онда көбінесе ауқат-
336 Бейімбет Майлин
ты, әлді адамдардың балалары оңитын. Ңаржысы жоқ ке-дей балаға бүл медресенің оқу жагдайына төзу оңай соқпай^ тын. Сондықтан да бір жылдан кейін қаражаттан ңысылып, Бейімбет мұны да тастап кетеді. Осы кезде ол өзінің Мұқ-таждық атты бірінші өлеңін жазады.
Аи, мұктаждың, кесел болып тұцдың гой, Талапкерге қарсы тұзақ құрдың ғой. Ңолды созып, бойды жазып жүргізбей, Ауруы жоң бір мүгедек к,ылдың ғой...
гОЗейімбет өз аулында Октябрь революциясы жеңіп, Совет үкіметі ныгайганша мүғалім болып ңызмет істейді, бір жа-гынаы, ауылдагы қазаң кедейлерінің балаларын оқытып сауатын ашса, екінші жагынан, өлең жазумен шүғылдана-дьІуСонымен ңатар татар әдебиеті арңылы (өйткені Бейімбет осы кезде татар, башқүрт жазушылары Ғалымжан Ибрагимов, Сайфи Ңүдашпен жақын қатынаста болған) И. Кры-ловтың, Н. Гогольдің, Л. Толстойдың, А. Чеховтың, М. Горь-кийдің шыгармаларын қүмарта оқып, орыс әдебиетімен нәрденудің ңажеттілігін сезінеді.
(Т!л арасында мұгалімдік ңызметте жүргей Бейімбет 1916 жылгы ұлт-азаттық көтерілісіне аттанған азаматтарга оң сапар тілейді, түйыққа тірелген жұрттың ауыр халіне ор-тақтасып, халыңты күреске шақырадыХІЭІб жылгы июнь жарлығына арналған Ңанды тұман атты өлеңінде ол:
Ойбай-ау, к,айдасыңдар? Аттаныңдар! Бері кел, шашау шықпа, топтаньщдар! Ңапыда, мылтыгы боп жайратпасын Болыстан өсіресе сақтаныңдар, —
дейді.
Ұлт-азаттық қозгалысы жер-жерде сәтсіздікке ұшыраға-нын керген Бейімбет бір сәт келешектен үміт үзіп, сары уай-ымга салынды. 1916 жылгы Даң болу деген өлеңінде акын серпілмеген тұман, ашылмаган күмән бар деп даг-дарады.
Б. Майлин февраль революциясын да үстірт түсініп, асығыс шешімге келеді. Ол патшаның тақтан түсуін барлың мәселенің шешіліп бітуі, арманның орындалуы деп қарады. Сол түстағы ұсақ буржуазияшыл-демократ жазушылар си- қты Бейімбет те ұлтшылдық ңателіктерге ұрынды.
Ңазаңңа деген өлеңінде ол:
Келді кеңдік, туды теңдік басыңа, Қатын, еркек, кәрі менен жасыңа, Туысңанды, құрдастықты асыға
Бейімбет Майлин 337
Алальщты араңдағы жой, қазақ.. Іздегенің өзі келді алдыңа... Зарлағаның бекер босқа қалды ма? Туды теңдік: бай мен қатар жарлыңа Міне рахат, міне шаттық, той к,азаң, —
деді.
Біраң, Бейімбет теріс үғымның ауанында ұзаң болмай-ды. Октябрь революциясының жеңісі шындыңтың бетін ашып, жазушының өз ңатесін тез түсінуіне ықпал жасайды. 1917 жылдары жазған Съезд, Сайлау деген өлеңдерінде ақын февраль ңеволюциясының нәтижесі күткен үмітті ақ-тамағанын аның айтады.
^918 жылдары алашордашылар ұранының бекер, жал-ған екеніне көзі жеткен ақын алаштың алдауына еріп адас-қандарды ,жөнге салу мақсатымен Әкесінен хат, Садаң-бай атты өлеңдерін жаза^ыу
Бейімбеттің еңбекші бүңараның мүддесін көздеп, арма-нын жоңтаған халың жазушысы екендігін оның замандасы Сәбит Мүңанов: Ңазақ кеңес әдебиетінің ірі жазушысының бірі жолдас Майлыүлы Бейімбет 1917—1918 жылдары ол үлкен саяси қате жасады. Бірақ төңкерістен бүрын да бұқа-рашыл Бейімбет бүл ңатесін тез түзеді1, — деп ашық айтты.
1916 жылдың жазынан бастап 1918 жылдың аяғына дейін Бейімбет өз елінде мұғалімдік қызметті атқарады. 1919 жылы Б. Майлин Торгай губерниялық оңу бөлімінің Дамбар болысы бойынша инспекторы, 1920—21 жылдары губерниялың жер бөлімінің бастығы, болыстың оқу бөлімі-нің меңгерушісі тәрізді советтік ңызметтерде болады.
О922 жылы Бейімбетті Сәкен Сейфуллин республикамыз-дың сол кездегі орталығы Орынбор қаласына шақыртып а лады да Еңбекші қазақ газетіне әдеби қызметкер етіп орналастырады. І922 жылдың августынан 1923 жылдың июль айына дейін Бейімбет осы Еңбекші қазақ газетінде Сәкен Сейфуллиннің қарамагында істейл^ Сәкенмен бірге қызметтес болган жылдардың Бейімбетке идеялық-творчест-волық зор әсері болады, ол өзінің саяси багытын мықтап айқындайды. Осы жылдары ол Кедейге, Ңүтты болсын, мейрамың атты өлеңдерін жазып, өзін езілген кедей табы-ның жыршысы екендігін танытады. Еңбекші қазақта жа-зушы көптеген өлең, әңгімелерін жариялайды.
1923—25 жылдары Ңостанай қаласындағы губерниялық Ауыл газетінде редактордың орынбасары әрі хатшы-
1 С. М ұ ң а н о в. Өсу жолдарымыз. Алматы, 1960, 165-бет. 22—155
\338 Бейімбет Майлин
сы ңызметін атңарады. Бұл газетте Б. Майлин жазушылық жагынан көп өседі. Мұнда оның Айранбай атты әңгімесі, Раушан коммунист повесінің алгашқы нұсңасы жария-ланады.
1925 жылы апрельде Қазаңстан өлкелік партия комите-тінің шақыруымен Б. Майлин Еңбекші ңазаң газетіне ба-рып 1927 жылдың ортасына дейін оның жауапты хатшысы болады. 1927—29 жылдары республикалық Ауыл тілі газеті редакторының орынбасары қызметін атқарады. Бүд жылдары Бейімбет Майлиннің жазушылық, журналистік әлеуметтік қызметі әбден әйгіленген уаңыт еді.
Б. Майлин Ңазаңстан жазушылар одагын құру мәселесің ұйымдастыруга да белсене араласады. 1925 жылы Ңазақ-стан пролетариат жазушылар ассоциациясын ашу туралы С. Сейфуллин мея Б. Майлиннің қолы қойылган үндеуі жа-рияланады. Б. Майлин ҢазАПП-тың үйымдастыру бюросы-на мүшелікке сайланады. 1927 жылы шыга бастаған Жыл ңұсы альманагы мен 1928 жылдан шыға бастаған Жаңа әдебиет журналын шығарысады.
Б. Майлин 1924 жылы Ңостанайдағы Ауыл газетінде жүргенде Ленин партиясына кандидат болып өтеді де, 1926 жылы Еңбекші ңазақ газетінде ңызмет істеп жүрген кез-де өзінің үстамды қоғам қайраткері екендігін, әдеби творче-стволық дарындылыгын танытуы нәтижесінде КПСС-тің мү-шелігіне өтеді.
1928 жылы Бейімбет Ңазақстан мемлекет баспасына ау-ысып редакторлық ңызметті атқарады, кейінірек 1934 ж. Ңазақ әдебиеті газетінің редакторы болады. Ңазаң әдебие-ті жайында оқулықтар жазуга ат салысады.
1923—1937 жылдары арасында Бейімбет Майлиннің шығармалары елуге тарта жеке кітап болып жарияланады. Олардың ішінде ең күрделілерін атасақ мыналар: Бейім-беттің өлеңдері (1923), Шүғаның белгісі (1926), Раушан коммунист (1929), Он жылда (1927), Колхоз, Асулар-дан асқанда (1930—31), Сойқанды содырлар (1928), Ке-сінділер (1929), Майдан (1933), Алыптарды аралаған-да (1934), Мырқымбай, Азамат Азаматыч (1935), төрт томдық шығармалар жинағы (1933—1936) және басқалар-Сонымен қатар Қоңсылар, Ңызыл жалау атты көлемДІ романдарын жазып аяқтайды, олардың үзінділері республикалық газет-журналдарда жарық көреді. Дударай атты опералық либереттосы жазылып біткенмен жарық көре аЛ-май кетті.
Бейімбет Майлин 339
Көркем сөздің шебері, көп қырлы дарын иесі Бейімбет талантының толықсып, кемеліне келіп түрған шағында, творчестволық өр биікке қүлаш ұрып, өсіп келе жатқан ке-зінде қаза болды.
* * *
Көрнекті қазақ совет жазушылары: Сәкен, Ілияс, Сәбит тәрізді Бейімбет те әдебиетімізге әуелі өлеңмен келді. Мү-қамжар байдьщ делбешісі болып жүріп-ақ жаттанды өлеңді тақпақ етіп, кейде домбырага қосып, өзі де ауық-ауық жа-нынан өлең шығарган Бейімбет 1913 ж. Мүсылмандық белгісі атты өлеңін Уфадағы қолжазба Садақ журна-лында жариялайд^ыХ
Й914—1915 жылдары жазылған Мал, Байлыңқа, Жазғы қалып өлеңдерінде бүкіл дүние қызығы малдыні-кі, байдікі деп, кедей сорлы мұң-мұқтаждан арылмзй қой-ғанына налиды?
1916 жылғы үлт-азаттық қозгалысының дабылы шық-қан күннен бастап-ақ халық жагында болған жазушы көп кешікпей көтерілістің нәтижесіз аяқталғанын көріп нали-ды, келешекті болжай алмай қиналады.
Революцияға дейінгі және революция мен азамат согысы жылдарындагы ақын поэзиясы көлем жағынан көп емес. Олардың тақырыбы: еңбектеніп жүрген кедейлердің өмірі, еңбекші ауылдың көрінісі, адамгершілік өмір сипаты, хал-ңына ңызмет еткісі келіп талаптанып жүрген оқыган жас-тар мен ңараңгы елге білім ырысын шашқан мұғалімдердің қызметі т. б.
Ақынның жиырмасыншы жылдардагы поэзиясында ақылсыз, топас байлар да көп көрінеді. ,Ыбыраймыз, Ыба-раймын атты атаңты өлеңінде ақын сол кездегі кескілескен тап күресінің нәтижесінде бұрыңғы өктемдіктің бәрінен жұрдай болып рухани шөгіп, адам қарагысыз бейшаралық күйге түсе бастаған байлардың күйкілі өмірін реалистікпен келістіріп суреттейді.
1917 жылы жазған Ңарынга деген өлеңінде ақын жу-андарға:
...Жауыздың ойлараның жан бігкенге Игілік істен кейін қашқандайсың Аузыңнан өткен күннің дәмі кетпей, Әлі дө ел билеуден жасқанбайсың. ...Тізгінді бермесең де жастар тартар, Ұранға даны қызып жігері артар. Жүрмесін согып кетіп, жолда тұрма, Ескіні ұмыт, қарын, бұрыл бастар! —
340 Бейімбет Майлин
дейді. Мұнда Бейімбет жуандарға қоса ңожа-молдаларды да, алашшылдарды да сынайды.
І ^ Жиырмасыншы жылдардагы аңын поэзиясының тақы-[ рыбы — Октябрь революциясы әкелген'ұль:Гбостандың, жа-ңа өмір, жаңа салт-санялар мен ңазаң әйелдерінің бас бос-тандыры туралы болды Сондыңтан да революцияның ал-ғашңы дәуірінде аңын бұл тақырыпқа қайта-ңайта оралып, гасырлар бойы күңдікте, ңорлықта келген ңазақ әйелдерінің енді теңдікке, махаббат бостандыгына жеткендігін жырла-ды. Мысалы, Разия қыз (1920) атты поэмасы^іда ақын оқы-ған кедей жігіт" Ә'лім мен бай қызы Разияның арасындагы адал махаббатын суреттеп, сүйіскен екі жастың жау қолы-нан қаза тапқанын көрсетеді. Ал, уЙ^ашкын келіншек де-ген өлеңійде бір кезде күйеуге еріксіз" кеткен жас к,ыздың келіншек кезінде өзіне тигён теңдікті сезіп, ата-анасына ңайта келгендегі әкеден көрген қорлығын суреттейді. Әкенің топастығы, ескі салт-сананың ырңынан шыға алмауы ке-ліншекті өзіне-өзі пышаң салуга мәжбүр етеді.
Ңорлыгым жоқ көрмеген, Жайым бар ма влмеген!.. Жылап сұлу айтса да, Әкеоі бұған свнбеді. — Күйеуің байдың баласы, Экесі елдің ағасы: Бүлдіріп ясүрген бэрін де Жү,рттан шыққан сен! — деді.
Аңын бұл өлеңі арқылы әлі де ескі салтты берік ұстап, жаңалықты сезіне білмейтін надандардың талай жастьщ өмірін қор қылып жүргенін айтады. Енді бір өлеңінде (Зәй-гүл (1921) ешбір сөзге ілінбей өскен Зәйгүлдің аңқаулық-пен Жүмагазы деген қудың қармагына түсіп, ез арына кір келтіргені, жүртқа мазақ болганы суреттелінеді. Жігіт пен ңыз (1922) деген өлеңінің де тақырыбы осыған үңсас, са-баңтас келеді. •----
^йел тақырыбы Бейімбет творчествосында үзілген жоқ. Ол әйелді ңорлаушыларды бірде ңатты мысқылдап, мазаңқа айналдырса, енді бірде оларды қиянатшыл, надан, топас бейнесінде суреттейді. Ана зарын, ңыз мүңы мен келіншек күйіктерін аңын әсерлі де күшті сөздермен жырлай білді^
^Бейімбет өлеңдеріне тән ерекшеліктердің бірі — ак,ыя-ның диалогті жиі де ұтымды пайдаланатындыры. Ол ай-тайын деген пікірін көбінесе кейіпкерлерін сейлетіп отырУ арңылы, ерлі-зайыптар арасындагы немесе сүйіскен екі жас араеындагы қарапайым әңгіме түрінде жеткізедь
•*~ \^
Бейімбет Майлин 341
Бейімбет кедей атаулыга серт бергендей жар салган Се-нің арың арлайтыным өмірге (1922) деген өлеңінде атаңты кейіпкері Мырңымбайды әлеуметтік сахнага шыгарды^ Аңын еңбекші таптың өкілі Мырқымбайды жас шағынан бастап, есейген, саналы, белсенді еңбеккерге айналган кезіне дейін бар ңайшылыңтарымен шынайы бейнелейді. Совет үкі-меті түсында ғана теңдікке ңолы жеткен ңазақ кедейлері-нің өкілі Мырқымбай Бейімбет поэзиясында жан-жаңты көрсетіліп, типтік образ дәрежесіне көтеріледі. Мырқымбай басында болған өзгерістердің бәрі оңушының көзалдынан тізіліп өтіп жатады. Әуелі ораза тұтып, байға ңалтқысыз қызмет істеп жүрген, ешбір саясатта жүмысы жоқ, момын, қой аузынан шөп алмайтын жуас жалшының революциядаы
кейін жаңа жолға түсіп, жаңа өмірге бет бү,рганы, бірте-бір-те санасы осіп, ңогамдық өмірге ат салысуы кең суреттеле-ді. Ол әділетсіз болысқа ңарсы шыгады (Мырқымбай), сопы, молдалар мен үлтшылдардың халық жөніндегі жат пікірлерін сынайды (Ңазақ туралы кім не дейді)1 совет өкіметі орнаганнан кейінгі кедей шаруалар өміріндегі өзге-рістерді пайымдай бастайды (Кедейдің кейістігі). Мұнан кейін Мырқымбай кедей жалшылардың съезіне қатысады (Бүгін), ескі үғым мен салт-дәстүрден арыла бастайды (Әйт! шүу, ала атым), жер бөліс кезінде ауыл кедейлерін бастап, Оспан байдың шүрайлы жерін бөліп алура шыгады (Ңара сор).
Бұдан кейін де ақын Мырңымбай образына талай оралып, оның бар тіршілігіндегі өзгерістерді жіті бақылаумен болады. Ңазақ кедейлерінің байларды конфискелеу, колхоз-дасу кезеңіндегі іс-әрекеттерінің бәрі Мырңымбай образы арқылы керінеді. Кедейлердің совет екіметі түсындагы емі-рі мен күресін суреттеуге арналған Мырқымбай атты поэ-мада да ауылга келген жаңа техниканы меңгеріп, трактор айдап жүрген Мырқымбайды көреміз.
Ңысқасы, Бейімбет поэзиясындагы Мырқымбай — бүкіл еңбекші ңазақ кедейлерінің басынан кешкен тарихын баян-Дап беретін, оның санасында болган өзгерістерді көз алдыңа елестете алатын шынайы да шебер жасалынган жиынтық бейне. Сондыңтан ол бүкіл ңазаң оқушыларының сүйіп оңи-тын кейіпкеріне айналды.
Бейімбет өлеңмен баяндауга, керекті жерінде түсіндіре отьірып үгіттеуге үста ақын. Бейімбеттің тек ңана жалаң Үріт емес, лириканы да үлкен сезіммен нсырлай білетін нә- зік аңын екендігін Ә. Тәжібаев орынды байңаган, Бейімбет-ТІҢ осындай жатың та, жүйрік өлеңдерінен де, — деп жа-
342 Бейімбет Майлин
зады ол, — оның суретшілік лирикасы анагұрлым артық. Біздіңше ңазақ поэзиясында нагыз ауыл қазагын, қарапай-ым халыңтың шынайы өмірін бар күйінде айнытпай бірің-ші көрсеткен Бейімбет Майлин. Аңын өз тұсындагы ауыл суреті мен ондагы еңбек адамдарының портреттерін салган-да тұп-тура бояушы, суретші. Біз ңара шаруаның дамылсыз тіршілік устіндегі мінез-ңұлқын, сөйлеген сөздерін есі-теміз...2.
1924 жылы 21 январьда бүкіл дүние жүзі еңбекшілері-нің көсемі В. И. Ленин мезгілсіз ңайтыс болганда бүкіл совет әдебиетінің өкілдері сияқты ңазақ аңындары да егіле жылап, жүрек сырын тебірене ңозғады. Осы тұста Бейімбет те үлкен ңайгыга ортаңтасып, егіле отырып халңына көңіл айтты:
Жыла, еңбекші! Көсеміңнен айрылдың,
Ңұрыш болат ңанатын;нан қайрылдың...
Жас ңабірін ңиялыңда суретте,
ОттъІ жалын дер көзіндө қайгыңның.
Ол өлсе де, бастап кеткен ісі бар,
Өсиет ңып тастап кеткен ісі бар,
Волашақтъщ тірегі деп гүл берер,
Еңбекшіге тастап кеткен ісі бар_^ —
деп Ленин идеясы мәңгі баңи еңбекші таптың жоғары көте-
рер" туы болатындыгына сендіреді. -
Г Майлин үнемі өмір жаңалығына үн ңосып, әдебиетіміз-
( дің келелі мәселелеріне арнап жыр тудырып отырган ақын.
\ Советтік дәуірде туган өлең, поэмаларында халқымыздың
\өткені мен бүгінгісі, келешегі — бәр-бәрі араласып, астарла-
са байланысып жатады. Бірде ол етектен тартар ескілікті,
не үміті үзілген байларды, тұрмыстағы әлі де орын алып
жүрген надандықты өткір де уытты тілімен өлтіре шенесе,
I екінші бір жерде социалистік жаңа өмірдің жарқын бола-
шағын, оны ңолымен ңүрып, жасап жатңан жаңа адамдар-
С-Дың жаңалың сезгіштік ұлы ңасиеттерін мақтана, шабытта-
на жырлайды.
Аңын ңазақ еңбекшілеріне үлы революция әкелген ба-
қытты заманды жырлау үстінде ұлы отанның жыршысы
екендігін танытады. Халқына, Коммунистік партияга қалт-
қысыз қызмет етуші таптың жаңа салт-санасы мен әдет-ғүр-\ пын айдай әлемге паш етеді. ч~^хАуылдың ңайнаған ортасынан шықңан Бейімбет совет-
тік заманда елінің асңан ңарқынмен ұлы өзгерістерге кө-
шіп бара жатқандыгын қуана жырлады.
2Ә. Тәжібаев. Өмір және поэзия. Алматы, 1960, 102—103-бет-тер.
Бейімбет Майлин 343
Бейімбет ауылды жаңаша жырлаган, жырлап қана қой-щай, оны жандандыру үшін еңбекші халқын жүмылдыруга к,ажырлы еңбек еткен ақын. Оның Гүлденсе ауыл — гүлде-неміз бэріміз деген өлеңі халңына, еңбекші табына арнал-ган ұран іспетті.
^Ъ. Майлин поэзиясында ңазақ кедейінің өмірі көбірек орын алады. Өйткені оның өлең, поэмаларындагы өмір фак-тілерінің барлыгы дерлік ауыл тіршілігінен алынган. Тіпті кепке ортақ әлеуметтік тақырыпқа арналған саяси лирика-сының өзінде де кейде автор кедей атынан сөйлейді^
Кедей шаруалар жаңа өмірді өзгертіп, жаңартып жат-ңандығына Бейімбет өзі куә болып, козімен көріп, ісімен, әрекет тіршілігімен араласып жүргендіктен де, оның поэ-зиясындағы басты геройлар — ауыл кедейлері: Тымақбай мен Талқанбай, Торсықбай мен Айранбай, Қайранбай мен Ңордабайлар болды. Бұлардың жинақталган бейнесі халық-тың сүйікті образына айналған Мырқымбай.
Мырқымбай бейнесі арңылы ақын қазаң ауылында совет үкіметінің алғашңы он жылғы тарихи шежіресін жасап берді, ол — еңбекші халықтың осу процесін керкем әдебиет тілінде шебер суреттей білді. Оның халыққа ұғымды да сүй-кімді болуы және тез тарап, халық өмірінен кең орын алуы да сол халқының барлық қарапайымдылық, қалтқысыз, адалдық, досына мейірбан, ңасына ңатыгездік тәрізді ұлы ңасиеттерін бойына жинай білуінде еді.
Ақын лирикасында махаббат жайлы жазылған өлеңдер де баршылық. Үмытпаспын, Зәуре, Наздан ару, Жас жүрегім уға толган, Ажар секілді асқан сезімталдықпен жазылған сазды да көрікті өлеңдерінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz