Мутагенездің жалпы ерекшеліктері, қолданылатын атаулары

Кіріспе

Мутагенез (лат «мутацио» - өзгеруі, « генезес » - тегі) әртүрлі физикалық және химиялық факторлардың әсерінен организімде тұқым қуатын өзгерістің мутацианың пайда болу працесі . Мутация - клеткадағы геннің табиғи не жасанды жолмен өзгеруі . Тірі табиғаттағы вирустар микроорганизімдермен бастап жоғары сатыдағы өсімдік , жануар адам барлығы да мутацияға ұшырайды . Жыныс клеткаларымен спораларында пайда болған мутациялар тұқым қуады . Дене клеткаларында болатын (сомалық ) мутациялар тұқым қумайды . Дене клеткаларында мутанта ткані бар өкілдерді мозаиктер немесе химерлер деп атайды . Вегетативтік жолмен көбейетін организімге сомалық мутацианың үлкен маңызы бар. Организімнің табиғи не әртүрлі факторлар әсерінен тұқым қуатын өзгеріске бейімділігі мутабилдік деп аталады. Мутацияға бейім болу көптеген себептерге - организімнің жас мөлшеріне , даму сатысына температурасына генотиптік ерекшеліктеріне байланысты . Гендердің мутацияға бейімділігі бірдей болмайды , оларды стобильді және мутабилді деп бөледі . Жеке гамолгты храмасомаларда орналасқан аллель жұптары бір мезгілде ұшырамайды. Генотиптегі гендер мутацияға жиі ұшырайды. Жеміс шыбынының бір ұрпағында 100 гаметаға бір мутация сәйкес келеді . Тышқанның радиация әсеріне мутабилділігі дрозофиладан жоғары . Маймылдар рентген сәулесіне тышқаннан гөрі 2-3 есе сезімтал келеді . Генетикалық факторларға байланысты болғандықтан мутабилділікті қолдан сұрыптау арқылы арттырып не кемітіп отыруға болады. Қазіргі кезде селексиялық жолмен мутабилділігі жоғары жаңа линиялар шығарылуда . Мутагендер - деп мутацианың жүруіне әсер ететін заттарды атайды . Бұған физикалық әсерлер ( ультракүлгін сәуле , рентген сәулесі нейтрондар, химиялық заттар алколойдтар, нуклейн қышқылдарының аналогтары жатады . мутагендеодің әсері , олардың табиғатына , мөлшеріне әсер ету жағдайына сондай – ақ организмнің генотипіне , даму сатысына және физиологиялық жағайына байланысты . Мутагендер организм өзгеогіштігін к енет жеделдетеді ,бұл селекция жұмысының нәтижелі өтуіне жағдай туғызады .
Мутант – организмнің мутация нәтижесінде алғашқы типіне ұқсамайтын тұқым қуатын өзгеше қасиеттері бар тұлғалары .Мутанттардың селекцияда микроорганизмдердің биохимиялық мутанттарының генетикалық аппаратын зерттеуде үлкен мәні бар .
Мутациялар табиғи жағдайда немечсе лабороториялық жағдайда жануарлар мен өсімдіктерде пайда болады , мұндай мутацияларды спонтанды (lat! « (Спонтаниус»- өздігінен дейді ) Жасанды жолмен әртүрлі мутагендік факторлармен әсер ету арқылы адамның тікелей басшылығымен алынған мутацияларды индукциялық (лат. « индукцио» - қоздыру ) деп атайды .

Пән: Медицина
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны.

1.Кіріспе
Мутациялық өзгергішке жалпы сипаттама .

2. Мутагенездің жалпы ерекшеліктері, қолданылатын атаулары .

2.1. Мутацияны топтастыру
2.2. Геномдық мутация
2.3. Хромосомалық мутациялар
2.4. Табиғи және жасанды мутациялар

3. Қорытынды.

4. Пайдаланған әдебиеттер тізімі .

Кіріспе

Мутациялық өзгергіштік көп өзгергіштіктің бір түрі ғана
болып табылады . Тірі организімдердің маңызды қасиеттерінің ең
елеулісінің бірі ұрпақтан - ұрпаққа таралатын өзгергіштің пайда
болуы . Мутация сонымен қатар көптеген апаттың себебі болып
табылады : әртүрлі аурулардың қоздырғыштарының эпидемиясы , қатерлі
ісіктер , тұқым қуалайтын аурулардың пайда болуы . т.б. Сонымен
қатар мутация өсімдіктер , жануарлар және микрорганизімдер
селексиясында қолданылатын көптеген пайдалы өзгерістер береді.
Мутация деген атауды , Мендел заңдарын қайта ашушылардың бірі
голлондиялық ботоник Гуго де Фриз ( 1848-1935) кенеттен пайда
болған тұқым қуатын өзгерістерді сипаттау үшін қолданды.
Негізінде бұл сөздің шығу тегі әріректе жатыр. Көне Рим
имперясында Август патшаның билік етуі заманында ( біздің жыл
сануымызға дейінгі 63-64) сауда орталықтарымен қалалардың
арасындағы байланысты ұйымдастыру үшін пар атты көлік
қолданылған . Жол бойында қалалармен енді пунктерінде ( бекеттерде
жолаушыларға арналған демалатын мансио деп аталатын
сарайлар болған . Бұл мансиолардың ерекше аттары болмағандықтан
олардың орналасқан нүктелері мен бағыттары ғана көрсетілген . Осыдан
барлық европалық тілдерде почта деген сөз шыққан . Осы
мансиолардың араларында мутацио деп аталатын шаршаған
аттарды ауыстыратын бекеттер болған . Міне мутацио деген
сөздің шығу тегі осылай болған .

2. Мутагенездің жалпы ерекшеліктері . Қолданылатын атаулар .
Мутагенез (лат мутацио - өзгеруі, генезес - тегі) әртүрлі
физикалық және химиялық факторлардың әсерінен организімде тұқым
қуатын өзгерістің мутацианың пайда болу працесі . Мутация -
клеткадағы геннің табиғи не жасанды жолмен өзгеруі . Тірі
табиғаттағы вирустар микроорганизімдермен бастап жоғары сатыдағы
өсімдік , жануар адам барлығы да мутацияға ұшырайды . Жыныс
клеткаларымен спораларында пайда болған мутациялар тұқым қуады .
Дене клеткаларында болатын (сомалық ) мутациялар тұқым қумайды .
Дене клеткаларында мутанта ткані бар өкілдерді мозаиктер немесе
химерлер деп атайды . Вегетативтік жолмен көбейетін организімге
сомалық мутацианың үлкен маңызы бар. Организімнің табиғи не
әртүрлі факторлар әсерінен тұқым қуатын өзгеріске бейімділігі
мутабилдік деп аталады. Мутацияға бейім болу көптеген себептерге
- организімнің жас мөлшеріне , даму сатысына температурасына
генотиптік ерекшеліктеріне байланысты . Гендердің мутацияға
бейімділігі бірдей болмайды , оларды стобильді және мутабилді деп
бөледі . Жеке гамолгты храмасомаларда орналасқан аллель жұптары
бір мезгілде ұшырамайды. Генотиптегі гендер мутацияға жиі
ұшырайды. Жеміс шыбынының бір ұрпағында 100 гаметаға бір мутация
сәйкес келеді . Тышқанның радиация әсеріне мутабилділігі
дрозофиладан жоғары . Маймылдар рентген сәулесіне тышқаннан гөрі
2-3 есе сезімтал келеді . Генетикалық факторларға байланысты
болғандықтан мутабилділікті қолдан сұрыптау арқылы арттырып не
кемітіп отыруға болады. Қазіргі кезде селексиялық жолмен
мутабилділігі жоғары жаңа линиялар шығарылуда . Мутагендер - деп
мутацианың жүруіне әсер ететін заттарды атайды . Бұған физикалық
әсерлер ( ультракүлгін сәуле , рентген сәулесі нейтрондар, химиялық
заттар алколойдтар, нуклейн қышқылдарының аналогтары жатады .
мутагендеодің әсері , олардың табиғатына , мөлшеріне әсер ету
жағдайына сондай – ақ организмнің генотипіне , даму сатысына және
физиологиялық жағайына байланысты . Мутагендер организм өзгеогіштігін к
енет жеделдетеді ,бұл селекция жұмысының нәтижелі өтуіне жағдай
туғызады .
Мутант – организмнің мутация нәтижесінде алғашқы типіне
ұқсамайтын тұқым қуатын өзгеше қасиеттері бар тұлғалары
.Мутанттардың селекцияда микроорганизмдердің биохимиялық мутанттарының
генетикалық аппаратын зерттеуде үлкен мәні бар .
Мутациялар табиғи жағдайда немечсе лабороториялық жағдайда жануарлар
мен өсімдіктерде пайда болады , мұндай мутацияларды спонтанды
(lat! (Спонтаниус- өздігінен дейді ) Жасанды жолмен әртүрлі
мутагендік факторлармен әсер ету арқылы адамның тікелей
басшылығымен алынған мутацияларды индукциялық (лат. индукцио -
қоздыру ) деп атайды .
2.1. Мутацианы топтастыру .
Мутацианың түрлерінің топтастырудың бірнеше негізі бар .
А . Геномның өзгеру негізінде :
1. Геномдық мутациалар клеткадағы хромосома санының өзгеруі
2. Хромосомалық мутациалар немесе хромосомоалық қайта құрулар -
хромосомалардың жүйелік өзгеруі .
3. Гендік немесе нүктелік мутациалар - ДНҚ малекуласының белгілі
бір бөлігінде нуклеотиттердің қатар тізбегінің өзгеруі - генонның
өзгеруі .
Б. Гетерозигота күйінде көріну негізінде .
1. Доминантты мутациалар
2. Ресесивті мутациалар
В. Қалыпты табиғи түрінен ауытқу негізінде .
1.Тура мутациалар
2. Крі мутациалар
Г. Туғызу себебі негізінде :
1. Спонтанты, адамның қатысуынсыз табиғи жағдайда пайда болатын
мутациалар .
2 . Индукциалық
Топтастырудың тек осы төрт әдісі генетикалық материалдың
өзгеуін қатал қадағалап , сипаттайды және барлық оқиғаларға бірдей
маңызы бар . Жоғарыда айтылған топтастыру тәсілдері мутацианың пайда
болуын немесе оның фенотиптік көрінісін кез- келген
организімдерде эукариоттарда , прокариойттарда және олардың
вирустарында сипаттайды . Мутацианың топтастырудың кейбір жеке
тереңдеу тәсілдері бар :
Д . Клеткада орналасуына байланысты
1. Ядролық
2. Цитоплазмалық . Бұл жағдайларда ядродан тыс гендерді ескереді .
Е. Тұқым қууы жөнінде :
1. Генеративті , жыныс клеткаларындағы мутациалар
2. Сомалық дене клеткалары мутациалары .
Топтастырудың соңғы екуін эукариоттарға ғана қолдануға болады
ал олардың жыныс немесе дене клеткаларынан пайда болуы
жөніндегі көзғарас тек көп клеткалы эукариоттарға қатысты .

Тұқым қуалайтын өзггергіштің түрлері .
1. Ядролық немесе хромосомалық , ядролардан тыс немесе
хромосомадағы қатысы жоқ цитоплазмалық
2. Хромосомалар санының өзгеруі : полиплойттар , анеуплойдтар ,
гетероплойдтар
3. Генетикалық хабардың өзгеруі : Мутациалар , Рекоминациалар
Мутациалар: Нүктелік мутациалар , ірі қайта құрылулар
Нүктелік мутациалар : Негіздердің түсіп қалуы , негіздердің кіруі ,
негіздердің ауысуы .
Ірі қайта құрылулар : Делециалар , транцлокациалар , инверциалар .
Ақырыеда мутациаларды өте жиі олардың фенотиптік көрінісіне ,
яғни өзгерген жағдайларға сәйкес топтастырады: леталды
морфологиялық , биохимиялық мінездік сезімталдылық ,төзімділік т.с.с.
Бұл мутациаларды топтастырудың шұбалаң түрі болғандықтан
арнаулы әдебиеттерде жиі кездеседі . Жалпы түрде мутация дегеніміз
- генетикалық материалдардың тұқым қуатын өзгерісі . Оның әректіне
белгілердің өзгергенін білуге болады.
Генотип бойынша мутациалардың жалпыға бірдей қабылданған
Топтастыруы бар :
1. Геномдық
2 . Хромосомалық
3 .Гендік
4 .Цитоплазмалық
2.2. Геномдық мутациалар - клеткадағы хромосома санының
өзгеруіне байланысты. Оның пайда болу себептері әр түрлі. Әрбір түр
үшін хромосоманың саны , формасы мен мөлшері жүйелік белгі болып
табылады. Кариотиптің негізгі бірлігі хромосомалардың гаплойдты
жиынтығы , яғни гамолгты хромосомалардың әрбір жұбының біреуі ғана
болады. Мұндай жиынтыққа шоғырланған гендер тобын геном деп, ал
ондағы хромосомалар санын негізгі сан деп атап оны n әріпімен
белгілейді Митозбен мейоз ұрпақтан – ұрпаққа берілетін храмасомалар
санының тұрақтылығын қамтамасыз ететін клетка бөлінуінің аса дәл
механизімі болып табылады . Алайда кейбір жағдайларда
храмасомалардың клетканың бөлінуінсіз екі еселенуінен бұл
миханизім бұзылады . Осының нәтижесінде храмасомалар саны өзгеріп
2n – n әдеттен тыс храмасомалар саны көбейген клеткалар пайда
болады . Гаплойдты жиынтықтары тұтас көбейген организімдердегі
полиплойттар деп аталады . Егер храмасомалар саны гаплойдты
жиынтыққа еселі болмаса ондай организімдерді анеуплойдтар ,
гетероплойдтар деп атайды . Организім клеткаларындағы храмасомалар
санының өзгеруі оның белгілерімен қасиеттерінің өзгеруімен қатар
жүреді сондықтанда оларды геномдық мутациалар деп атайды .
Полиплойдия ( грек полиплос - көп қайтара ейдос - түр )
Өсімдіктермен жануарлар клеткаларындағы храмасомалар санының еселенуі
полиплойдия - деп аталады . Полиплойдия эвалюция працесіндегі
өзгергіштің тұқым қуалауындағы маңызды бағыты . Адам полиплойдияны
селексияда пайдаланады . Дара жынысты жануарларда полиплойдия сирек
кездеседі . Көбіне аскаридаларда қосмекенділерде болады .
Полиплойдия кезінде әрбір храмасома үш триплоидты 4n
тетратриплойдты 5n пентаплойдты т.с .с. еселенген клеткалар пайда
болуы мүмкін . Гоммозиготалы организімнен пайда болған тетратриплойд
та гоммозиготалы болады . Егер жиынтықтың көбейюінде гоммозиготалы
храмасомаларды белгілі бір гендердің әр түрлі алльелдері болса ,
онда түзілетін тетратриплойд та осы гендер бойынша гетерезиготалы
болады . Сомалық клеткалар . еселенген жағдайда бастапқы
полиплойдтық клеткадан дамыған бөлігіне ғана полиплойдты болады да
организім химерлі болып шығады . Егер полиплойдттану зиготаның
бірінші бөлігінде жүрсе , онда ұрықтың барлық клеткалары
полиплойдтты болып шығады . Барлық храмасомалардың меозда
ажырамауы храмасоманың саны редукциаланбаған гаметалардың түзілуіне
әкеп соғады . мұндай гаметаларда храмасомалар жиынтығы бірден
емес , екіден болады. Мұндай гаметалар ұрықтануға қатысқанда
полиплойдты организімдер пайда болуы мүмкін . Полиплойдия организім
белгілерінің өзгеруіне әкеп соғады , сондықтанда ол эвалюциямен
селексияда әсіресе өсімдіктер эвалюциясы мен селексиясында
өзгергіштіктің маңызды көзі болып табылады . Өсімдіктің
полиплойдиялы формаларының клеткаларымен органдарының көлемі
ұлғайып аса іріленуі , сондай-ақ бірқатар химиялық заттар
мөлшерінің артуы гүлдеу жемістеуі мерзімінің өзгеруі байқалады .
Бұл ерекшелік айқас тозаңданатын өсімдіктерде жиі кездеседі .
Жабайы және мәдени өсімдіктер эвалюциясында полиплойдияның маңызы
өте зор. Барлық өсімдіктердің үштен бір бөлігі сондай- ақ кейбір
жануарлар тобы полиплойдия нәтижесінде пайда болған деген
жорамал бар . Полиплойдияның эвалюциясындағы маңызына полиплойдтар
қатары, яғни бір туыстық түрі , негізгі гаплойд саны храмасомаға
қарағанда еселенген эуплойд қатар құруы дәлел болады
Полиплойдтық қатар екі мүшелі және көп мүшелі болуы мүмкін .
Полиплойдты түрлер партеногенездік жолмен көбейетін жануарларда аз
емес . Совет ғалымы Б.Л. Астауров алғаш рет қолдан түт жібек
көбелегінің полплойд түрін алған . Ол осы жұмысиарына сүйене
отырып дара жынысты полиплойд жануарлар түрі табиғатта тікелей
дамымаған деген жорамал ұсынған . Автополиплойдия – Бір түр
геномдарының көбеюі кезеңінде пайда болған полиплойдтарды
автаполиплойдтар деп атайды .Автаполиплойдтар табиғи жағдайларда кез-
келген әдіспен көбейетін организімдерде болады .Әсіресе жыныссыз және
вегетативті жолмен көбейетін түрлері де өте бағалы , өйткені олар
салыстырмалы алғанда өзгеріссіз түрде ұзақ уақыт бойы сақталады
және көбейе алады . Егер диплойдты организім храмасомаларының бір
жұбы белгілі бір ген (Аа ) жөнінде гетерозиготалы иеоз нәтижесінде
гаметалардың екі жұбы болады . Автаполиплойдтар генетикасын
зерттеудің ерекше маңызы бар өйткені олардың ресесивті немесе
доминантты алельдерінің арақатынасы бастапқы диплойдтардағыдай болып
сақталып белгілері өзгереді . Клеткалар көлемінің өсуі көбінде
олардың бір қатар физиологиялық және биохимиялық қасиеттерінің: су
мөлшерінің артуы , космостық қысымның кемуі әр түрлі заттардың
ауксинінің өсу працесін қолдайтын фитогармондар бірқатар
витаминдердің және т.б. өзгеруіне байланысты . Заттар мөлшерінің
өзгеруі қосымша құбылыс туғызады.
Аллополиплойдия - әртүрлі заттарды (түраралық туысаралық)
будандастырудан алынған ұрпақтар геномдарының еселенуінен пайда
болатын полиплойдтарды аллополиплойдтар немесе амфидиоплойдтар деп
аталады . Басқаша түрде будандар полиплойдасы дейді . мысалы
түраралық буданда А және В геномдары қабысатын болса одан
аллотетроплойд ААВВ пайда болады .Әртүрлі храмасомалар жиынтығы бар
түрлері және туыстары шағылыстыру арқылы будандар алынған
будандарды алшақ будандар деп аталады . Алшақ будандар көбінесе
ұрпақсыз болып шығады . Олардың көпшілігі теңестірілмеген болып
шығады, яғни хромосомалардың сны негізге қарағанда еселенбеген
гамета түзеді , сондықтан тіршілікке қабілетсіз келеді . Алайда
мұндай будандағы аналық сондай-ақ аьалық гаметалвардың кейбір
бөлігінде аталық 18 храмасома болады . Бұл гаметаларды
редуксияланбаған деп атайды .
2.3.Хромосомалық мутациялар - хромосошілік және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.