Сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ МЕН МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1 Сыртқы экономикалық қатынастардың экономикалық теориясы ... ... ... ...8
1.2 Сыртқы экономикалық қатынастарды жүргізудің негізгі қағидаттары ... .22
1.3 Сыртқы экономикалық саясаттағы экономикалық қоғамдастықтың маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2 ҚАЗАҚСТАНДА СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ДАМУ БАРЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.1Қазақстан Республикасы сыртқы экономикалық қызметін талдау ... ... ... .33
2.2Сыртқы экономикалық қызметті реттеудегі тарифтік және бейтарифтік әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.3Сыртқы экономикадағы Қазақстандағы кедендік саясаты ... ... ... ... ... ... ..45
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
3.1 Қазақстан Республикасының сыртқы шеңберінің даму жолдары ... ... ... .54
3.2 Сыртқы саудаға бағытталған өндірістердің инвестициялық тартымдылығын дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76
1 СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ МЕН МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1 Сыртқы экономикалық қатынастардың экономикалық теориясы ... ... ... ...8
1.2 Сыртқы экономикалық қатынастарды жүргізудің негізгі қағидаттары ... .22
1.3 Сыртқы экономикалық саясаттағы экономикалық қоғамдастықтың маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2 ҚАЗАҚСТАНДА СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ДАМУ БАРЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.1Қазақстан Республикасы сыртқы экономикалық қызметін талдау ... ... ... .33
2.2Сыртқы экономикалық қызметті реттеудегі тарифтік және бейтарифтік әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.3Сыртқы экономикадағы Қазақстандағы кедендік саясаты ... ... ... ... ... ... ..45
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
3.1 Қазақстан Республикасының сыртқы шеңберінің даму жолдары ... ... ... .54
3.2 Сыртқы саудаға бағытталған өндірістердің инвестициялық тартымдылығын дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76
Экономикамыз өтпелі кезеңнен өтіп, халқымыздың әлеуметтік, демографиялық, саяси қорғалған деп санауға болатын уақытта, алдағы тұрған басты мақсаттардың бірі әлемде күшті дамыған мемлекеттерінің қатарына кіру және оған жетудің ең басты шарттарының бірі болып өнеркәсіп, өндірісті ары қарай дамыта отырып, экспортты арттыру. Меркантилистер іліміне сүйенсек, мемлекет баюының басты шарты – экспортты көбейтіп, импортты барынша азайту.
Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан – 2030» стратегиясы Қазақстан дамуының жаңа кезеңі деген «Ішкі және сыртқы саясатымыздағы аса маңызды 30 серпінді бағыт» атты 2011 жылдың 28 ақпанда Қазақстан халқына Жолдауында: «...біздің ауқымды алқаптарымыз, ауыл шаруашылығы жерлеріміз — орасан зор әлеуетіміз. Көптеген өлшемдер бойынша біз Канада мен Австралияға ұқсаспыз, бізге тек бір нәрсе — олардың өнімділігі мен экспорттық әлеуеті жетіспейді», - деп, айтылғанын ескерсек, онда экономикамыздың қазіргі уақыттағы мемлекетіміздің ішкі қажеттілігін қанағаттандыруын және мемлекет мүмкіншілігінің әліде мол екендігін есепке ала отырып, экспортты бар мүмкіншілігінше дамытып, одан көп мөлшерде пайда алуымыздың мүмкіншілігі зор./1/ Осы жағдайды жүзеге асыра отырып, одан алынған пайданың, яғни шетел қаржысының мемлекет қоржынына құйылатынына анық екенін түсіне білсек, экономикалық байлықтың бірден-бір нысаны экспорт екенін түсінуге болады.
«Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» 2010 жылдың 1 наурызда Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында: «Қазақстан жақын он жыл ішінде өз азаматтары үшін өмір сүрудің жоғары стандарттарын жасай отырып, әлемнің дамыған 50 елдің қатарына қосылуға тиіс деген стратегиялық мақсатқа ұмтылуға тиіспіз, - деген еді, біздің Президентіміздің алға қойған мақсаттарына жету үшін елімізде кәсіпкерлікті дамыту жолында, олардың экспортқа деген қызығушылығын арттыру қажет.
Экономика ғылымына үлкен үлес қосқан әйгілі қазақтың жазушысы, экономика ғылым докторы, профессор Г.М. Осипова «Экономикалық теория негіздері» атты еңбегінде экспорт туралы былай жазады: «...алдағы кезеңде экспортқа бағытталған өндірісті дамыту, дәстүрлі тауарларды жаңа нарықтарға қарай жылжыту есебінен өнім тарату көлемін ұлғайту, экспорттың экономикалық тиімділігі мол құрлымын жақсартуды арттыру, әлемдік және ішкі нарықта Қазақстандық өнімдердің бәсекелік қабілеттерін көтеру, сыртқы сауданың қаржылық, көліктік және ақпараттық инфрақұрлымдарын дамыту көзделінуде», - деп, экспортқа бағытталған өндірісті дамыту барысында елде бар дәстүрлі тауарларды нарыққа шығарып, шетелдерге тиімді экспорттау керек екендігін айтқан еді[4].
«Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» 2010 жылдың 1 наурызда Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында: «Қазақстан жақын он жыл ішінде өз азаматтары үшін өмір сүрудің жоғары стандарттарын жасай отырып, әлемнің дамыған 50 елдің қатарына қосылуға тиіс деген стратегиялық мақсатқа ұмтылуға тиіспіз, - деген еді, біздің Президентіміздің алға қойған мақсаттарына жету үшін елімізде кәсіпкерлікті дамыту жолында, олардың экспортқа деген қызығушылығын арттыру қажет.
Қазақстан Республикасының Үкіметі көтеріңкі құны қосылған өнімдері экспорттауға несие берудің және сақтандырудың тетігін қалыптастыру негіздерін жасайды. Осы бағытта несие беруді дамыту мен Қазақстандық экспорттерлердің әлемдік нарыққа шығуларын оңайлату мақсатында экспорттық-импорттық құрлымын жасау, сонымен бірге кейбір жекелеген елдер мен аймақтарға қатысты іріктемелі сыртқы экономикалық саясатты жүргізу көзделінуде.
Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан – 2030» стратегиясы Қазақстан дамуының жаңа кезеңі деген «Ішкі және сыртқы саясатымыздағы аса маңызды 30 серпінді бағыт» атты 2011 жылдың 28 ақпанда Қазақстан халқына Жолдауында: «...біздің ауқымды алқаптарымыз, ауыл шаруашылығы жерлеріміз — орасан зор әлеуетіміз. Көптеген өлшемдер бойынша біз Канада мен Австралияға ұқсаспыз, бізге тек бір нәрсе — олардың өнімділігі мен экспорттық әлеуеті жетіспейді», - деп, айтылғанын ескерсек, онда экономикамыздың қазіргі уақыттағы мемлекетіміздің ішкі қажеттілігін қанағаттандыруын және мемлекет мүмкіншілігінің әліде мол екендігін есепке ала отырып, экспортты бар мүмкіншілігінше дамытып, одан көп мөлшерде пайда алуымыздың мүмкіншілігі зор./1/ Осы жағдайды жүзеге асыра отырып, одан алынған пайданың, яғни шетел қаржысының мемлекет қоржынына құйылатынына анық екенін түсіне білсек, экономикалық байлықтың бірден-бір нысаны экспорт екенін түсінуге болады.
«Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» 2010 жылдың 1 наурызда Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында: «Қазақстан жақын он жыл ішінде өз азаматтары үшін өмір сүрудің жоғары стандарттарын жасай отырып, әлемнің дамыған 50 елдің қатарына қосылуға тиіс деген стратегиялық мақсатқа ұмтылуға тиіспіз, - деген еді, біздің Президентіміздің алға қойған мақсаттарына жету үшін елімізде кәсіпкерлікті дамыту жолында, олардың экспортқа деген қызығушылығын арттыру қажет.
Экономика ғылымына үлкен үлес қосқан әйгілі қазақтың жазушысы, экономика ғылым докторы, профессор Г.М. Осипова «Экономикалық теория негіздері» атты еңбегінде экспорт туралы былай жазады: «...алдағы кезеңде экспортқа бағытталған өндірісті дамыту, дәстүрлі тауарларды жаңа нарықтарға қарай жылжыту есебінен өнім тарату көлемін ұлғайту, экспорттың экономикалық тиімділігі мол құрлымын жақсартуды арттыру, әлемдік және ішкі нарықта Қазақстандық өнімдердің бәсекелік қабілеттерін көтеру, сыртқы сауданың қаржылық, көліктік және ақпараттық инфрақұрлымдарын дамыту көзделінуде», - деп, экспортқа бағытталған өндірісті дамыту барысында елде бар дәстүрлі тауарларды нарыққа шығарып, шетелдерге тиімді экспорттау керек екендігін айтқан еді[4].
«Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» 2010 жылдың 1 наурызда Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында: «Қазақстан жақын он жыл ішінде өз азаматтары үшін өмір сүрудің жоғары стандарттарын жасай отырып, әлемнің дамыған 50 елдің қатарына қосылуға тиіс деген стратегиялық мақсатқа ұмтылуға тиіспіз, - деген еді, біздің Президентіміздің алға қойған мақсаттарына жету үшін елімізде кәсіпкерлікті дамыту жолында, олардың экспортқа деген қызығушылығын арттыру қажет.
Қазақстан Республикасының Үкіметі көтеріңкі құны қосылған өнімдері экспорттауға несие берудің және сақтандырудың тетігін қалыптастыру негіздерін жасайды. Осы бағытта несие беруді дамыту мен Қазақстандық экспорттерлердің әлемдік нарыққа шығуларын оңайлату мақсатында экспорттық-импорттық құрлымын жасау, сонымен бірге кейбір жекелеген елдер мен аймақтарға қатысты іріктемелі сыртқы экономикалық саясатты жүргізу көзделінуде.
1. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан – 2030» стратегиясы Қазақстан дамуының жаңа кезеңі. Ішкі және сыртқы саясатымыздағы аса маңызды 30 серпінді бағыт. (II бөлім) (Астана қ., 2011 жылғы 28 ақпан) көзі:ЮРИСТ құқықтық анықтамалық жүйесі.
2. «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Қазақстан республикасының Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. (2010 жылғы 1 наурыз) көзі:ЮРИСТ құқықтық анықтамалық жүйесі.
3. «Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» атты «Қазақстан – 2030» стратегиясы. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. (1997 жыл қазан айы) көзі: ЮРИСТ құқықтық анықтамалық жүйесі.
4. Қазақстан Республикасының Конституциясы.- Алматы: Қазақстан, 2000.- 96 бет.
5. "Қазақстан Республикасының кедендік аумағына кіргізілетін тауарлардың кедендік құны туралы" Кедендік бақылау агенттігінің 2003 жылғы 16 наурыздағы № 2009 бұйрығы.
6. "Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарасы арқылы өткізу пункттерінде бақылау жүргізу кезінде бақылау органдарының әрекеттесуі мен орналасу тәртібі туралы" нұсқаулық. ҚР КБА Төрағасының 2002 жылғы 10 қазандағы № 47 бұйрығы.
7. "Қазақстан Республикасының кедендік шекарасы арқылы орын ауыстыратын тауарларға кедендік бақылау жүргізу бойынша нұсқаулықты бекіту туралы" ҚР Кедендік бақылау агенттігі Төрағасының 2003 жылғы 7 маусымдағы № 335 бұйрығы.
8. Қазақстан Республикасының кедендік органдарының 2004 жылға арналған пост-кедендік бақылау қызметін дамыту бағдарламасын бекіту туралы" Қазақстан Республикасының Кедендік бақылау агенттігінің 2003 жылғы 27 желтоқсандағы № 587 бұйрығы.
9. Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2000 жылғы 28 қаңтардағы №137 "Қазақстан Республикасында өндірілетін акцизделетін тауарлар мен Қазақстан Республикасы аумағында өткізілетін тауарларға акциздер мөлшерлемелері және 26.11.02. №1257 өзгерістері мен толықтыруларымен ойын бизнесі туралы " қаулы.
10. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 5 маусымдағы "14.11.2000ж. №1713, 20.03.01ж. №372; 09.01.02 ж. №13; өзгерістері бар тауарлардың жеке түрлеріне әкетілімдік кедендік баж мөлшерлемелері туралы" бұйрығы.
11. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 14 тамыздағы № 765 "Қазақстан Республикасының кедендік тарифі" қаулысы.
12. Қазақстан Республикасының "Сыртқы экономикалық қызметі туралы" Заңы. Алматы, Жеті Жарғы, 1997 ж.
13. С.Әкімбеков, А.С.Баймұхаметова, У.А.Жанайдаров. Экономикалық теория. Оқу құралы. Жалпы редакция С.Әкімбековтікі.- Астана: 2002. -464 б.
14. Күмісжан Байжанның Егемен Қазақстан газетінде «Экспортты қолдау қайдай дәрежеге әкеледі» атты мақаласы, 2010 ж. 15 қараша.
15. Қазақстан Республикасының «Валютаны реттеу туралы заңы» 2010 жылғы 31 қаңтардағы.
16. С.Б.Байзақов, Ж. Искаков, А.Мамутова. Казакстан: Анализ торговой и инвестиционной политики: Оқулық. – Алматы – Астана: 2002.-478 б.
17. Экономическая энциклопедия / науч. – ред. Совет изд-ва «Экономика»; Ин-т экон. РАН; Гл. Ред. Л.И.Абалкин.- ОАО «Издательство «Экономика», 1999-1055 с.
18. Мельников В.Д. Основы финансов: Учебник.- Алматы: ТОО (Издательство LEM»,2009. – 560 с.
19. Шеденов Ө.К., Сағындықов Е.Н., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С., Комягин Б.И. Жалпы экономикалық теория.- Ақтөбе, «А-Полиграфия», 2004.
20. Аттапханов К.А. Фискальная система государства: роль и вопросы совершенствования. Алматы, 1999.
21. Қазақстан Республикасында шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту жөніндегі жеделдетілген шаралардың 2009-2011 жылдарға арналған бағдарламасы (Қазақстан республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 12 мамырдағы № 450 қаулысымен бекітілген).
22. Мамыров Н.К., Саханова А.Н. и др. Государство и бизнес. В 4-х т. –Алматы: Экономика, 2002.
23. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық.-Алматы: 2009.-552 бет.
24. Лицензиялау туралы Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 17 сәуірдегі № 2200 Заңы.
25. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы 1 наурыз 2010 жыл.
26. Нурумов Алданыш А. Налоги Республики Казахстан и развитых стран: Учебное пособие.-Алматы: Сөздік-словарь, 2009.-216 с.
27. Егемен Қазақстан - 22 шілде 2010ж., 14 наурыз 2010 ж., 24 желтоқсан 2009 ж.,
28. Заң газеті - № 49 (1079), № 50 (1079).
29. Г.М.Осипова. Экономикалық теория негіздері: Оқулық. – Алматы: 2002.-318 бет.
30. Осипова Г.М. Инвестиции в человеческий капитал: состояние.- Алматы: Гуманитарный университет им. Д.А.Кунаева 1999
31. Т.Р.Ермекова, Н.Т.Ермеков. Қолданбалы экономика: 4-ші қайта басылым.- Алматы: 2009. – 220 бет.
32. А.С.Сарсенбаев, А.А.Аскаров және т.б. Экономика және қаржы. - Қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік.-Алматы:- Рауан. – 2000 ж. – 340 бет.
33. Н.Қ.Мамыров, Д.М.Мадиярова, А.Е.Қалдыбаева. Халықаралық экономикалық қатынастар: Оқулық – Алматы: Экономика. – 1998 ж. – 5- 40 бет.
34. С.С.Сахариев., А.С.Сахариев. Әлем экономикасы: Оқулық – Алматы: Дәнекер. – 2003 ж. 27 б. - 36 бет.
35. Егеменді Қазақстан - 12 наурыз 2011 ж., № 97., 1, 3 б.,
36. Егеменді Қазақстан - 13 наурыз 2011 ж., № 98, 99., 1,5 б.
37. Егеменді Қазақстан - 21 наурыз 2011 ж., № 108, 111., 1, 3 б.
2. «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Қазақстан республикасының Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. (2010 жылғы 1 наурыз) көзі:ЮРИСТ құқықтық анықтамалық жүйесі.
3. «Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» атты «Қазақстан – 2030» стратегиясы. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. (1997 жыл қазан айы) көзі: ЮРИСТ құқықтық анықтамалық жүйесі.
4. Қазақстан Республикасының Конституциясы.- Алматы: Қазақстан, 2000.- 96 бет.
5. "Қазақстан Республикасының кедендік аумағына кіргізілетін тауарлардың кедендік құны туралы" Кедендік бақылау агенттігінің 2003 жылғы 16 наурыздағы № 2009 бұйрығы.
6. "Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарасы арқылы өткізу пункттерінде бақылау жүргізу кезінде бақылау органдарының әрекеттесуі мен орналасу тәртібі туралы" нұсқаулық. ҚР КБА Төрағасының 2002 жылғы 10 қазандағы № 47 бұйрығы.
7. "Қазақстан Республикасының кедендік шекарасы арқылы орын ауыстыратын тауарларға кедендік бақылау жүргізу бойынша нұсқаулықты бекіту туралы" ҚР Кедендік бақылау агенттігі Төрағасының 2003 жылғы 7 маусымдағы № 335 бұйрығы.
8. Қазақстан Республикасының кедендік органдарының 2004 жылға арналған пост-кедендік бақылау қызметін дамыту бағдарламасын бекіту туралы" Қазақстан Республикасының Кедендік бақылау агенттігінің 2003 жылғы 27 желтоқсандағы № 587 бұйрығы.
9. Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2000 жылғы 28 қаңтардағы №137 "Қазақстан Республикасында өндірілетін акцизделетін тауарлар мен Қазақстан Республикасы аумағында өткізілетін тауарларға акциздер мөлшерлемелері және 26.11.02. №1257 өзгерістері мен толықтыруларымен ойын бизнесі туралы " қаулы.
10. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 5 маусымдағы "14.11.2000ж. №1713, 20.03.01ж. №372; 09.01.02 ж. №13; өзгерістері бар тауарлардың жеке түрлеріне әкетілімдік кедендік баж мөлшерлемелері туралы" бұйрығы.
11. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 14 тамыздағы № 765 "Қазақстан Республикасының кедендік тарифі" қаулысы.
12. Қазақстан Республикасының "Сыртқы экономикалық қызметі туралы" Заңы. Алматы, Жеті Жарғы, 1997 ж.
13. С.Әкімбеков, А.С.Баймұхаметова, У.А.Жанайдаров. Экономикалық теория. Оқу құралы. Жалпы редакция С.Әкімбековтікі.- Астана: 2002. -464 б.
14. Күмісжан Байжанның Егемен Қазақстан газетінде «Экспортты қолдау қайдай дәрежеге әкеледі» атты мақаласы, 2010 ж. 15 қараша.
15. Қазақстан Республикасының «Валютаны реттеу туралы заңы» 2010 жылғы 31 қаңтардағы.
16. С.Б.Байзақов, Ж. Искаков, А.Мамутова. Казакстан: Анализ торговой и инвестиционной политики: Оқулық. – Алматы – Астана: 2002.-478 б.
17. Экономическая энциклопедия / науч. – ред. Совет изд-ва «Экономика»; Ин-т экон. РАН; Гл. Ред. Л.И.Абалкин.- ОАО «Издательство «Экономика», 1999-1055 с.
18. Мельников В.Д. Основы финансов: Учебник.- Алматы: ТОО (Издательство LEM»,2009. – 560 с.
19. Шеденов Ө.К., Сағындықов Е.Н., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С., Комягин Б.И. Жалпы экономикалық теория.- Ақтөбе, «А-Полиграфия», 2004.
20. Аттапханов К.А. Фискальная система государства: роль и вопросы совершенствования. Алматы, 1999.
21. Қазақстан Республикасында шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту жөніндегі жеделдетілген шаралардың 2009-2011 жылдарға арналған бағдарламасы (Қазақстан республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 12 мамырдағы № 450 қаулысымен бекітілген).
22. Мамыров Н.К., Саханова А.Н. и др. Государство и бизнес. В 4-х т. –Алматы: Экономика, 2002.
23. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық.-Алматы: 2009.-552 бет.
24. Лицензиялау туралы Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 17 сәуірдегі № 2200 Заңы.
25. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы 1 наурыз 2010 жыл.
26. Нурумов Алданыш А. Налоги Республики Казахстан и развитых стран: Учебное пособие.-Алматы: Сөздік-словарь, 2009.-216 с.
27. Егемен Қазақстан - 22 шілде 2010ж., 14 наурыз 2010 ж., 24 желтоқсан 2009 ж.,
28. Заң газеті - № 49 (1079), № 50 (1079).
29. Г.М.Осипова. Экономикалық теория негіздері: Оқулық. – Алматы: 2002.-318 бет.
30. Осипова Г.М. Инвестиции в человеческий капитал: состояние.- Алматы: Гуманитарный университет им. Д.А.Кунаева 1999
31. Т.Р.Ермекова, Н.Т.Ермеков. Қолданбалы экономика: 4-ші қайта басылым.- Алматы: 2009. – 220 бет.
32. А.С.Сарсенбаев, А.А.Аскаров және т.б. Экономика және қаржы. - Қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік.-Алматы:- Рауан. – 2000 ж. – 340 бет.
33. Н.Қ.Мамыров, Д.М.Мадиярова, А.Е.Қалдыбаева. Халықаралық экономикалық қатынастар: Оқулық – Алматы: Экономика. – 1998 ж. – 5- 40 бет.
34. С.С.Сахариев., А.С.Сахариев. Әлем экономикасы: Оқулық – Алматы: Дәнекер. – 2003 ж. 27 б. - 36 бет.
35. Егеменді Қазақстан - 12 наурыз 2011 ж., № 97., 1, 3 б.,
36. Егеменді Қазақстан - 13 наурыз 2011 ж., № 98, 99., 1,5 б.
37. Егеменді Қазақстан - 21 наурыз 2011 ж., № 108, 111., 1, 3 б.
Сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050510 - Мемлекеттік және жергілікті басқару мамандығы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ МЕН
МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Сыртқы экономикалық қатынастардың экономикалық теориясы ... ... ... ...8
1.2 Сыртқы экономикалық қатынастарды жүргізудің негізгі қағидаттары ... .22
1.3 Сыртқы экономикалық саясаттағы экономикалық қоғамдастықтың маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2 ҚАЗАҚСТАНДА СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ДАМУ
БАРЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .33
2.1Қазақстан Республикасы сыртқы экономикалық қызметін
талдау ... ... ... .33
2.2Сыртқы экономикалық қызметті реттеудегі тарифтік және бейтарифтік
әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..35
2.3Сыртқы экономикадағы Қазақстандағы кедендік
саясаты ... ... ... ... ... ... ..45
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН МЕМЛЕКЕТТІК
РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... .54
3.1 Қазақстан Республикасының сыртқы шеңберінің даму жолдары
... ... ... .54
3.2 Сыртқы саудаға бағытталған өндірістердің инвестициялық
тартымдылығын дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..7 3
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 76
КІРІСПЕ
Экономикамыз өтпелі кезеңнен өтіп, халқымыздың әлеуметтік,
демографиялық, саяси қорғалған деп санауға болатын уақытта, алдағы тұрған
басты мақсаттардың бірі әлемде күшті дамыған мемлекеттерінің қатарына кіру
және оған жетудің ең басты шарттарының бірі болып өнеркәсіп, өндірісті ары
қарай дамыта отырып, экспортты арттыру. Меркантилистер іліміне сүйенсек,
мемлекет баюының басты шарты – экспортты көбейтіп, импортты барынша азайту.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан – 2030 стратегиясы
Қазақстан дамуының жаңа кезеңі деген Ішкі және сыртқы саясатымыздағы аса
маңызды 30 серпінді бағыт атты 2011 жылдың 28 ақпанда Қазақстан халқына
Жолдауында: ...біздің ауқымды алқаптарымыз, ауыл шаруашылығы жерлеріміз —
орасан зор әлеуетіміз. Көптеген өлшемдер бойынша біз Канада мен Австралияға
ұқсаспыз, бізге тек бір нәрсе — олардың өнімділігі мен экспорттық әлеуеті
жетіспейді, - деп, айтылғанын ескерсек, онда экономикамыздың қазіргі
уақыттағы мемлекетіміздің ішкі қажеттілігін қанағаттандыруын және мемлекет
мүмкіншілігінің әліде мол екендігін есепке ала отырып, экспортты бар
мүмкіншілігінше дамытып, одан көп мөлшерде пайда алуымыздың мүмкіншілігі
зор.1 Осы жағдайды жүзеге асыра отырып, одан алынған пайданың, яғни шетел
қаржысының мемлекет қоржынына құйылатынына анық екенін түсіне білсек,
экономикалық байлықтың бірден-бір нысаны экспорт екенін түсінуге болады.
Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясы 2010 жылдың 1 наурызда Қазақстан Республикасының Президентінің
Қазақстан халқына Жолдауында: Қазақстан жақын он жыл ішінде өз азаматтары
үшін өмір сүрудің жоғары стандарттарын жасай отырып, әлемнің дамыған 50
елдің қатарына қосылуға тиіс деген стратегиялық мақсатқа ұмтылуға тиіспіз,
- деген еді, біздің Президентіміздің алға қойған мақсаттарына жету үшін
елімізде кәсіпкерлікті дамыту жолында, олардың экспортқа деген
қызығушылығын арттыру қажет.
Экономика ғылымына үлкен үлес қосқан әйгілі қазақтың жазушысы, экономика
ғылым докторы, профессор Г.М. Осипова Экономикалық теория негіздері атты
еңбегінде экспорт туралы былай жазады: ...алдағы кезеңде экспортқа
бағытталған өндірісті дамыту, дәстүрлі тауарларды жаңа нарықтарға қарай
жылжыту есебінен өнім тарату көлемін ұлғайту, экспорттың экономикалық
тиімділігі мол құрлымын жақсартуды арттыру, әлемдік және ішкі нарықта
Қазақстандық өнімдердің бәсекелік қабілеттерін көтеру, сыртқы сауданың
қаржылық, көліктік және ақпараттық инфрақұрлымдарын дамыту көзделінуде, -
деп, экспортқа бағытталған өндірісті дамыту барысында елде бар дәстүрлі
тауарларды нарыққа шығарып, шетелдерге тиімді экспорттау керек екендігін
айтқан еді[4].
Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясы 2010 жылдың 1 наурызда Қазақстан Республикасының Президентінің
Қазақстан халқына Жолдауында: Қазақстан жақын он жыл ішінде өз азаматтары
үшін өмір сүрудің жоғары стандарттарын жасай отырып, әлемнің дамыған 50
елдің қатарына қосылуға тиіс деген стратегиялық мақсатқа ұмтылуға тиіспіз,
- деген еді, біздің Президентіміздің алға қойған мақсаттарына жету үшін
елімізде кәсіпкерлікті дамыту жолында, олардың экспортқа деген
қызығушылығын арттыру қажет.[3]
Қазақстан Республикасының Үкіметі көтеріңкі құны қосылған өнімдері
экспорттауға несие берудің және сақтандырудың тетігін қалыптастыру
негіздерін жасайды. Осы бағытта несие беруді дамыту мен Қазақстандық
экспорттерлердің әлемдік нарыққа шығуларын оңайлату мақсатында экспорттық-
импорттық құрлымын жасау, сонымен бірге кейбір жекелеген елдер мен
аймақтарға қатысты іріктемелі сыртқы экономикалық саясатты жүргізу
көзделінуде.
Сыртқы сауда экспортпен импортты қамтиды. Өндірістің қазіргі қалыптасып
отырған құрылымына байланысты Қазақстан экспортының едәуір үлесі әзірше
шикізатқа, түсті металдарға, материалдарға, отынға, астыққа және шала
фабрикаттарға тиіп отыр.
Сонымен бірге қазіргі кезде өндірістің қалыптасқан құрылымына байланысты
Қазақстан экспортының едәуір үлесі минералдық өнімдерге – 50% тиеді, оның
үстіне мұнай мен газ конденсатының үлес салмағы 50% құрайды. Металлургия
өнеркәсібінің өнімі 22,4 %, химия өнеркәсібінің өнімі 5%, азық-түлік
тауарларымен оларды өндіруге арналған шикізат 7% алады. Агроөнеркәсіп
кешенінің негізгі баптары мақта талшығы, астық және былғары шикізаттар
болып қалуда.
Қаржы практикасында экспорттың бюджеттік тиімділігі – валюталық түсім –
ақша мен шығындардың (өнім өндіруге жұмсалған шығындардың, ішкі бағалардағы
оның құны және қосымша шығыстар – көлік, жүкті ауыстырып тиеу, порттарда,
станцияларда сақтау шығындарының) арасалмағы ұғымы қолданылады.
Валюталық түсім – ақша ұлттық банктің бағамымен теңгеге қайта саналады.
Экспорттың тиімділігі оның құрылымын жетілдіруді арттыру, яғни машина жасау
өнімін, қызметтің еңбекті және ғылымды көп қажетсінетін түрлерін көбейту
жолымен мүмкін болады.
Бүгінгі таңда экономиканы тұрақты дамыту негізі – экспортқа бағытталған
өндірісті дамыту болып отыр. Ұлттық байлығының денін осы саладан құрап
отырған елдер қаншама. Демек, осындай әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті
елдер қатарына жету үшін еліміздегі осы саланы дамытуға жан-жақты қолдау,
демеу қажеттілігіне әділ қызмет ету міндетін, қазақ халқының назарын
аударуымыз керек.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы классикалық схема бойынша
жасалған. Оның құрылысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыс компьютерлік терілімнен
өтті.
1 СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1. Сыртқы экономикалық қатынастардың экономикалық теориясы
Сыртқы экономикалық қызмет ұлттық экономиканың бір бөлігі болып
табылады. Ұлтық экономикаға байланысты сыртқы экономикалық қызметтің
негізгі міндеттері мен мақсаттары, даму шеңбері белгілінеді. Мемелекеттің
сыртқы экономикалық қызметі әлемдік экономиканың ажырамас бөлігі болып
табылады. Сондықтан сыртқы экономикалық қызметке халықаралық қатынастарға
түсетін барлық елдердің жағдайлары байланысты болады.
Экономиаклық әдебиеттерде сыртқы экономикалық қатынастар – халықаралық
деңгейдегі тауар, капитал, еңбек бөлінісінің айырбасы бойынша жүргізілетін
операцияалрдың жиынтығы болып келеді.
Сыртқы экономикалық қызмет барлық мемелкеттерде бірталай функцияларды
іске асырады:
1. экономикалық дамуды теңестіруге мүмкіндік береді;
2. ұлттық және әлемдік тауар өндірісінің шығындарын есептеуге
мүмкіндік береді;
3. халықаралық еңбек бөлінісін іске асырып, ұлттық экономиканың
тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.
Сыртқы экономикалық қатынас жекелеген елдердің салық, аймақтық
шаруашылығының субъектілері-өндірістік бірлестіктер мен кәсіпорындардың
дүниежүзілік шаруашылық жүйесіндегі кешенді экономикалық қарым-қатынастарын
зерттейді.
Сыртқы экономикалық қатынастар дүниежүзілік шаруашылықтағы кездейсоқ
экономикалық қатынастарды емес, сол қатынастардың тұрақты түрде қайталанып
отыратын, бәріне ортақ, дәйекті процестерін талдайды. Сыртқы экономикалық
қатынастардың механизіміне өзінің құқықтық, заңдық нормаларымен қоса оларды
жүзеге асыратын әдістер мен амалдар жиынтығы жатады. Бұл әдістер мен
амалдардың негізгі тобын сыртқы келісім-шарттар, партиялар, кодекстер т.б.
Осы қарым-қатынастардың көздеген мақсаттарға жетуіне қажетті құжаттар
құрайды.
Сыртқы экономикалық қатынастардың құрылымы мынадай:
1) Сыртқы еңбек бөлінісі.
2) Тауарлар және қызмет көрсетулердің сыртқы саудасы.
3) Капиталдар мен шетел инвестицияларының қозғалысы.
4) Жұмыс күшінің сыртқы миграциясы.
5) Сыртқы валюта-қаржы және несие қатынастары.
6) Сыртқы экономикалық интеграция.
7) Сыртқы ғылыми- техникалық және өндірістік қарым-қатынастар
Сыртқы экономикалық қатынастардың құрылымына сыртқы меншік қатынастарын
сыртқы ұйымдарды да жатқызуға болады.
Сыртқы экономикалық қатынастардың негізгі нысанасы сыртқы сауда.
Дүнежүзілік шаруашылық кешенінде өзінің күндік көлемі бойынша сыртқы сауда
қатынастары алдыңғы позицияларды берік сақтап отыр. Соңғы он жылдықтарда
ғылыми-техникалық, көлік, қамтамасыздандыру, туризм, ақпарат, жабдықтарды
ұзақ мерзімге жалға беру, консультациялық қызмет көрсету жүйелеріндегі
мемлекетаралық қатынастар да дамып келеді. Заңды тұлғалар болып есептелетін
кәсіпорындар мен ұйымдардың ел аралық байланыстары да сыртқы экономикалық
қатынасына жатады. Тікелей байланыстар сыртқы өндірістік кооперация, ғылыми
тәжірибемен алмасу, құрылыс саласындағы қызметтер, объектілерді жаңарту
түрлері де жатады.
Өндірістің интернационалдануы өндіргіш күштердің қызметін кеңейтумен
қатар, өндірістік қатынастарды да жетілдіреді. Экономиканың
интернационалдануы сыртқы өндірістік қатынастарды ұлттық өндірістік
қатынастармен мейлінше жақындастырады.
Қазіргі сыртқы экономикалық қатынастың дамуының мәні, ерекшелігі және
деңгейі мыналардан көрінеді:
- дүниежүзілік шаруашылықта сыртқы еңбек бөлінісінің тереңдеуі;
- дайын өнімдерді саудасы көлемінің, құрылымының, сапасының өзгеруі оның
таза алыпсатарлықпен ұлттық өндіріске қызмет көрсетушіге айналуы;
- капиталдар келуінің қарқыны,
- ғылыми-техникалық білімдер айырбасының және қызмет көрсетушілердің дамуы;
- жұмысшы күштердің миграциясының өсуі;
- жекелеген елдер мен аймақтардың экономикасының үйлесу процесінің
жеделдеуі және көбеюі;
Өнеркәсібі дамыған елдердің сауда, өндіріс және несйе қаржы
мәселелерінде жеткен жоғары деңейі дүниежүзілік шаруашылық кешенінің
қалыптаса бастағанының белгісі. Еуропалық одаққа (ЕО) қатысушылар
мемлекеттік шаралары бола тұра біртұтас шаруашылық жүйесінің құрамдас
бөліктері тәрізді қызмет атқаруда. Сөйтіп, іс жүзінде шаруашылық өмірдің
интернациолдану процесі жүріп жатыр. Жалпы, интернационалдану деген ұғымның
астарында әлемдік шаруашылық байланыстары жүйесінің көп деңгейлігі жатыр.
Бұл деңгейлер жекелеген елдерде бүкіл дүниежүжілік кешенге біріктіру
мақсақтында пайдаланады.
Интернационализация дегеніміз- сыртқы еңбек бөлінісі негізінде
жекелеген елдер арасындағы тұрақты өндірістік- экономикалық байланыстарды
қалыптастыру. XX ғасырда айырбастың интернационалдануы капитал мен
өндірістің интернационалдануына жалғасты. Өндірістің сыртқы мамандануы мен
кооперациясы жедел дами бастады. Ішкі ұлттық нарықтың шеңбері ірі көлемді
маманданған өндіріске тарлық етті. Сондықтан ол (өндіріс) ұлттық шекарадан
объективті түрде шығады.
Ғылыми- техникалық прогресс әсерімен өндірістің интернационалдануы қай
елде болмасын тек ғана өз өндірісімен экономикалық жағынан тиімсіз етеді.
Дербес, ұлттық экономикалар дүниежүзілік экономикадан өз орнын іздейді,
соған бір кірпіш болып қалануға мүдделі болады.
Жұмысшы күшінің қозғалысы, кадрлар даярлау, мамандармен алмасу уақыт
озған сайын интернационалдық мәнге толыға береді.
Аталған байланыстардың қалыптасу заңдылықтарын зерттеп, болашағын болжау
дүниежүзілік шаруашылықтың құрамына бастайтын төте жол. Жекелеген елдердің
экономикасының жақындасып, үйлесуі негізінде бүкіл дүниежүзілік капиталдар,
тауарлар және қызмет көрсетулер нарығы қалыптасады, сөйтіп біртұтас
дүниежүзілік шаруашылық кешенінің құрылу мерзімі жақындайды. Бұл сыртқы
экономиканың ең жоғарғы деңгейі. Демек дүниежүзілік экономиканы неғұрлым
халық экономикасының кешенді жүйесі ретінде қарастыру, соғұрлым
дүниежүзілік нарыққа жеткізер жолды жеңілдетеді.
Сыртқы экономика қатынасының әлемдік деңгейі екі тұрғыдан талдап
көрсетуге болады.
I- Макроэкономиалық деңгейде оны жекелеген елдер мен аймақтардың
сыртқы экономикалық белсенділігі мен шетелге шығуға ұмтылыстары
айқындалады. Мұндай ұмтылыстардың көздеген мақсаты экономикалық еркіндік,
сауда мен инвестициялар жолындағы кедергілерді жою, еркін экономикалық
аймақтарды құру т.б.
II- Микроэкономикалық деңгейде мұны фирмалар кәсіпорындардың ішкі
нарықтық шеңберінен шығып, әлемдік нарықтың кеңістіктерге ұмтылыстары
байқатады. Мысалы, Сол. Америка, Батыс Еуропа, Жапония елдерінің бір
жағадан бас, бір жеңнен қол шығару ниеттері сыртқы экономика қатынасының
әлемдік кеңістіктерді игеруге ұмтылыстарының дәлелі.
Біздің заманымыздың бірталай қайшылықтарына қарамастан, оның басты
белгісі мемлекеттердің бір-бірімен қарсыласуы емес, қайта бірлескен іс-
қимылдары мен өзара түсініктерді ортақ мүдделерге пайдалану болып отыр.
Біртұтас, өзара байланысты және өзара тәуелді, мейлінше дамыған әлеуметтік
әділетті қоғам құру – дүниежүзілік шауашылықтың негізгі тенденциясы. Әрине,
мұны проблеммасы жоқ, тек ғана ілгерілуші қозғалыс деп айту әлі ертерек
болар еді.
Бұл қозғалыстың ілгеріленуіне мыналар әсер етеді:
- индустриялды қоғамнан постиндустриялды ақпаратты қоғамға өту;
- технологиялық төңкерістер;
- энергия, шикізат және азық- түлік мәселелерін шешу;
- экологиясының әлемдік проблемалардың шешімін табу.
Бұл қозғалысқа теріс ықпалын тигізген қауіптіде қатерлі күштерге
ұлтшылдық, нәсілшілік, діни фанатизм жатады.
Сонымен, қазіргі уақыттағы сыртқы экономика қатынасының мәні осы
қатынастардың қарқындылығын арттырып, оларға жаңа келбетпен жаңа мазмұн
беруде болып тұр.
Сыртқы экономикалық қатынас жүйесіндегі халықарылық сауда.
Сыртқы экономикалық қатынастың дәстүрлі және ең кең дамыған нысанына -
сыртқы сауда жатады. Дүниежүзіндегі елдердің барлығы үшін сыртқы сауданың
рөлі ерекше маңызды.
Американ ғалымы Дис Сакстың пікірінше: қандай бір ел болмасын, оның
экономикалық жетістігі сыртқы саудаға байланысты. Дүниежүзілік
экономикададан оқшауланып, ешқандай ел дені сау, жөні түзу экономика жасай
алған жоқ.
Сыртқы сауда – еңбек бөлінісі негізінде әр түрлі елдердің тауар
өндірушілер арасында пайда болатын байланыстардың нысаны және олардың өзара
экономикалық тәуелділігі.
Ғылыми – техникалық прогрестің ықпалын экономикада жүріп жатқан
құрылымдық өзгерістер, өнеркәсіп өндірісінің мамандануы мен кооперациялануы
ұлттық шаруашылықтардың қарым қатынасын күшейтеді. Мұның өзі сыртқы
сауданың мейлінше дамуына мүмкіндіктер туғызады.
Сыртқы саудада фритретерствоны (еркін сауда ) немесе
протекционизмді (өз тауар өндірушілерін қолдау) талдап алудағы
ымырасыздық өткен уақыттардың еншісінде қалды. Қазіргі кезде бұл екі бағыт
өзара кірігіп, араласып кетті.
Фритретерство саясаттың ең алғаш А. Смит өзінің Салыстырмалы
артықшылықтар теориясында анықталған. Ол: айырбас қандай елге болса да
қолайлы; әрбір ел одан абсалютті артықшылықтар табады-аеп жазған.
X ғасырдың екінші жартысынан бастап сыртқы сауда жоғары қарқынмен жедел
дами бастады. Сыртқы сауданың жедел өсуіне мынадай факторлар әсер етті:
1. сыртқы еңбек бөлінісі мен өндірісті интернационалдандырудың дамуы;
2. экономикада жаңа салалардың пайда болуына және негізгі капитал
жаңартуға игі әсерін тигізетін ғылыми-техникалық революция;
3. дүниежүзілік нарықтағы трансұлттық корпарациялардың белсенді қызметі;
4. тарифтер мен сауда туралы. Бас келісімнің шаралары арқылы халық-аралық
сауданың реттелуі;
5. көптеген елдердің импортына кедергілердің жойылып, кеден бағасы
төмендеп, еркін экономикалық аймақтардың құрылуы;
6. сауда- экономикалық интеграция процестері дамып, жалпыға бірдей
нарықтық қалыптасуы;
7. сыртқы нарыққа бейімделген, экономикасы бар жаңа индустриалды
елдердің пайда болуы т. б.
Соңғы онжылдықтарда сыртқы сауда динамикасының әркелкілігі біліне
бастады. Бұл дүниежүзілік нарыққа белсенді қатысушы елдердің өзара сауда
-экономикалық қатынастарына әсерін тигізеді. АҚШ дүниежүзілік нарықтағы
басымдығынан айырыла бастады.
Егер 1950 жылы АҚШ үлесіне дүниежүзілік экспорттың 31 тиген болса, өз
кезегінде Алманияның экспорты АҚШ деңгейіне жақындады. Сөйтіп, 90-шы
жылдарды Батыс Еуропа сыртқы сауда-саттықта Испания едәуір жетістіктерге
жетті. Бұл жылдары машина мен жабдықталды экспорттауда Испания дүниежүзінде
бірінші орынға шықты. Сол кезде өз тауарларының бәсекелі мүмкіндіктері
бойынша Жапонияға Азияның жаңа индустриялды елдері- Сингапур, Ганконг
және Тайвань жақындады.
Бәсекеге қабілеттіліктің дүниежүзілік классификацияасы төрт жүзге жуық
критерилерден тұрады. Олардың негізгілеріне жан басына шаққандағы табыс,
инфляцияның деңгейі және сыртқы сауда балансы жатады. Классификацияда,
аталғандарда басқа қазба байлықтар, инфрақұрылым, байланыс құрал-жабдықтар
т. б. факторлар ескеріледі.
Женевада өткен дүниежүзілік экономикалық форумның баяндамасында,
бәсекелікті нақты мемлекеттің дүниежүзілік нарыққа салыстырмалы түрде
бәсекелестерінен артық байлық шығаруы деп анықтады.
Мамандардың болжауы бойынша XXI ғачырдың алғашқы жылдарында бәсекеге
ең қабілетті елдер сипатында АҚШ пен Азиялық мемлекеттер болады. 2030-шы
жылы бәсекеге ең қабілетті үш мемлекеттің қатарында АҚШ, Жапоня, Қытай
болмақ. Бұлардың соңы Алмания, Сингапур, Оңтүстік Корея, Индия, Тайвань,
Малайзия және Швейцария мемлекеттерінің мүмкіндіктері мол.
Дамушы елдердің өз экспортын диверцификациялауға (шаруашылық қызметіне
жаңа өріс табуға) ұмтылыстарын өнеркәсібі дамыған елдер тарабынан қандай
нысанда болмасын, қарсылыққа кездесуде. Дегенмен, кейбір дамушы елдер ең
алдымен жаңа индустриялды елдер өз экспорттарының құрылымын өзгерту
ісінде айтарлықтай жетістіктерге жетті. Олардың экспорттарында дайын
өнімнің, өнеркәсіп бұйымдарының, соның ішінде машиналар мен жабдықтардың
үлесі артты.
Женевадағы дүниежүзілік сауда ұйымының деректеріне сәйкес 1994 ж ең
үлкен экспорттаушы мемлекеттердің қатарына мыналар кіреді:
Кесте
1 - Дүниежүзілік сауда ұйымының деректерегі
Мемлекеттер Экспорт млрд. Дүниежүзілік
доллар саудадағы орны -%
1. АҚШ 512 12,3
2.Алмания 421 10,1
3. Жапония 397 9,5
4. Франция 236 5,7
5. Ұлыбритания 205 4,9
6. Италия 189 4,5
7. Канада 165 4,0
1 кестенің жалғасы
8. Гонконг 152 3,7
9. Голландия 148 3,6
10. Белгия 131 3,1
11. Қытай 121 2,9
12. Сингапур 96 2,3
13. Оңт Корея 96 2,3
14. Тайвань 93 2,2
15. Испания 73 1,7
XX ғасырдың соңғы ширегінде сыртқы экономикалық қатынастар жүйесінде
Азия- Тынық мұхит аймағының ролі күшейді. Дүниежүзілік банктің есептеуі
бойынша 2000 ж дүниежүзілік сауда көлемінің 40%-і Тынық мұхит бссейнінде
шоғырланады.
Өнеркәсібі дамыған елдер арасындағы сыртқы еңбек бөлінісінің
тереңдеуі, олардың өзара қарым-қатынастарын ұлғайтып, дамушы елдердің
үлестерін азайтады.
Қазіргі уақытта негізгі тауар тасқыны үлкен үштік: АҚШ-Батыс
Еуропа-Жапония шеңберінде ағылып жатыр. [27-36 б.]
Сыртқы экономикалық қатынастар.
Әлемдік экономика немесе дүниежүзілік шаруашылық дегеніміз – ұлттық
шаруашылықтың жиынтығы. Ол үздіксіз қозғалыста және өсу үстінде болады.
Өзара күрделі байланыстардың нәтижесінде бір-біріне қарама-қайшы, бірақ та
біртұтас әлемдік экономикалық жүйе қалыптастырады.
Дүниежүзілік шаруашылықты оқыту мен зерттеудің үлкен теориялық-
әдістемелік және тәжірбиелік маңызы бар. Әрі қазіргі кезеңнің проблемаларын
ғана түсініп қоймай, оның әр аймағында болып жатқан экономикалық даму
деңгейінің ерекшеліктерін біле отырып, жалпы дүниежүзілік шаруашылықтың
даму барсын (бағытын) ойластыруды терең түсінуге ықпал етеді.
Сыртқы экономикалық байланыстарды зерттеу жұмысымен А.Смит, Д.Рикардо,
К.Маркс, Ф.Энгельс, В.Леонтьев т.б. ғалымдар айналысты.
Дүниежүзілік шаруашылық өзара байланысты екі жүйеден – ұлттық
шаруашылықтың жиынтығы және Сыртқы экономикалық байланыстардан тұрады. Оның
дүнижүзілік шаруашылықты байланыстыратын бірнеше элементтері бар. Мысалы,
егер бұл категорияға техниклық-экономикалық тұрғыдан қарайтын болсақ,
дүниежүзілік шаруашылықтың дамуы және де аймақтық дамуы жалпы бір
заңдылыққа бағынады. Қазіргі кездегі өндірістің материалдық негізі машина
техникасы, ұлттық шаруашылықтың даму деңгейінің қандайы болсын, оның
материалдық-техникалық базасының негізіне байланысты болады. Сондай-ақ,
қоғамдық құрылымының сипаты мен жекелеген елдердің ұлттық шаруашылығы, әр
мемлекеттің ішкі және сыртқы саясаты – оның басқа елдермен экономикалық
байланыстарының бағытын, дүниежүзілік шаруашылықтың әлеуметтік-экономикалық
сипатын көрсетеді.
Дүниежүзілік шаруашылық дегенде тек бір ғана қарапайым байланысты ғана
емес, сонымен бірге, шаруашылық жиынтығынан тұратын: халыарақлық еңбек
бөлінісі мен еңбекті кооперациялау нәтижесінде туындайтын мемлеектаралық
экономикалық қатынастарды да сөз етеміз.
Қазіргі жағдайда кез-келген мемлекеттің экономикасының дамуы
дүниежүзілік шаруашылық байланыс арқылы ғана толық деңгейде жан-жақты дами
алады.
Әлемнің біртұтас алуан түрлі, 160-тан астам тәуелсіз экономикалық еркін
субъектілерді қамтиды. Әр ел өзінің тарихи-географиялық, ұлттық, әлеуметтік-
саяси құрылымы бойынша, бір-бірінен ерекшеленеді. Ұлттық экономикалық
жүйелердің әлемдік шаруашылыққа бірте-бірте қажеттіліктен туындап отыр,
сондай-ақ оған ХХ ғасырдың соңындағы ғаламдық заңдылықтардың бірі деп қарай
қажет. Бұл заңдылықтар көптеген елдерде болып жатқан экономикалық және
саяси реформаларға, әр елдің ішкі күрделі шешімдеріне байланысты сол
елдердің экономикасын дүниежүзілік еңбек бөлінісіне итермелейді.Социалистік
елдердің экономикасы жалпы алғанда сыртқы әлемге жабық болды, мемлекеттік
принципті уағыздады, соған байланысты ұзақ жылдар бойы ұлттық шараушылықтың
артта бір орында қалуы байқалды. Бұның өзі кәсіпорындардың ғылыми-
техникалық өзгерісті қабылдауын, содай-ақ бәсекелесу механизімін
төмендетті, ал ол ұсыныс пен сұраныс заңдылықтарының құралы.
Бүгінгі таңда аталған мәселелер уақыт ағымынан кейін артта қалып отыр,
демек, тағы да бір мойындайтын қағида: ұлттық экономиканың дүниежүзілік
шаруашылықтың бір бөлігі деп қаралуының өзі, оны ХЭҚ-тар пәнінде тереңірек
қарастыруға бағыттайды.
ХХ ғасырдың соңында әлемдік экономиканың негізгі бағыты оның ғаламдық
сипат алуында және бұл шешуші фактор Сыртқы экономикалық байланыстардың
жаңа кезеңі болып табылады.
Сонымен, әлемдік экономика – экономикадағы жалпы заңдылықтармен бірге,
нақтылы болып жатқан құбылыстарды да зерттейді. Бұл ғылым дүниежүзілік
шаруашылықтың даму ерекшелігін (ұлттық экономиканы, аймақтық экономикалық
кеңістікті) қарастырады.
Дүниежүзілік шаруашылықтың пайда болуы ұзаққа созылатын процесс. Ал
өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының дамуы мен транспорттық және экономикалық
байланыстардың қалыптасуының толық нәтижесі. Дүниежүзілік шаруашылық жүйесі
болса, дүниежүзілік сауда-экономикалық, қаржылық және ғылыми-техникалық
байланыстарды біртұтас мақсатқа біріктіреді.
Ұлттық экономиканың дүниежүзілік шаруашылықпен қосылуының өзіндік
ерекшеліктері бар. Кез-келген мемлекеттің (мейлі, ол үлкен немесе кіші
болсын) сыртқы экономикалық байланыс жүйесіндегі ең сезімтал түрі – оның
экономикалық саясаттағы, яғни халақаралық байланыстар жүйесінде атқарып
отырған қызметінде. Бұдан қоғамның ішкі жағдайы, оның әлеуметтік-
экономикалық және саяси бағыты, мәдени байлығы жан-жақты көрінеді.
Қазіргі кезде кез-келген мемлекеттің, сыртқы экономикалық байланысы,
оның көлемі, құрылымы, ол байланыстардың бейнесі барлығы – ұлттық
шаруашылықтың дүниежүзілік байланыстағы деңгейін көрсетеді. Дүниежүзілік
шаруашылықтың әр жүйесінде мемлекет арасында күрделі байланыстар және және
қарама-қайшылықтар болып тұрады.
Дегенмен, өндірістің классикалық капиталистік әдісі өзінің даму
заңдылықтарында ұлттық шекарадан шығып Сыртқы деңгейге жетті. Еңбекті
бөлудің интернационалдық жүйесі машина индустриясының пайда болуына
байланысты болды. ХІХ ғасырды 50-60жылдарында дүниежүзілік нарық тез дамып,
әлемдік өндірістің тез дамуының жеделдеуіне ықпал етті. 1917 жылдарда
дүниежүзілік шаруашылық екі жүйе ауқамында дамыды. Бұл, біржағынан,
өндірістік әдістің жеке немесе аралас түрі болса, екінші жағынан,
мемлекеттік меншік жағдайында олардың өзара байланыс жасауы еді.
Әрине, дүниежүзілік шаруашылықтың бұл екі түрлі күрделі байланыста
дамыды. Дүниежүзілік социалистік жүйенің ыдырауына байланысты геосаяси
кеңістікте үлкен өзгерстер болды. Солтүстік пен Оңтүстіктің бұрынғы
байланысы қайта жаңғырды. Ол байланыстардың қандай болуын болашақ
көрсетеді. Белгілі бір нәрсе, шаруашылықтың дұрыс деңгейде дамуының екі
бастамасы бар: біріншіден, мелекетаралық экономикалық байланыстардың
объективті қажеттілігі; екіншіден, даму барысында екі жақтың да өзара
қызығушылығы. Бұндай бастапқы элементтерсіз сыртқы қарым-қатынас пен
ынтымақтастықтың болуы мүмкін емес. Бұларға: баға заңы, ұсыныс пен
сұраныстың түйісу заңы, уақытты үнемдеу және соған байланысты еңбекті
бөлудің тереңдеу заңдары жатады.
Бұл заңдар ұлттық шаруашылықты дүниежүзілік шаруашылыққа, ХЭБ-ге кіруге
итермелейді. Шаруашылық өмірду интернациализациялау мәселесі бірнеше рет
көтерілді. Оның негізгі күші технологиялық ревалюция еді. Соған байланысты
соңғы 10 жылда ғаламдық проблемалардың көбеюі дүниежүзілік қоғамдасуды
қажет етті. Әрине, интернациализациялау барысында елдер арасындағы
байланыстар жылдамдайды, әрі күрделене түседі. Сыртқы сауда, тауар
айырбастау, басқа да жаңа экономикалық байланыс түрлерімен толықтырылады.
Бұлар автоматты түрде іске аспайды, сондай-ақ саяси іс-қимылмен
кедергілерді жоймаса, бірте-бірте ұлттық шаруашылықта хаос туындайды.
Әрине, әр ұлттық шаруашылық өзіне табыс әкелетін айырбас түріне ұмытылуы
керек. Бұндай байланыстарды ұйымдастыруда мемлекет өзіне табыс түсетін
жағын ойластырады.Ал бұл тек дайын өнім, айырбастауда ғана жүзеге асуы
мүмкін. Сондықтан өндіріске ең алдымен білікті маманның, ғалымның,
инженердің күрделі еңбегін қажет етеді. Тек сонда ғана әр ұлттық
экономиканың сыртқы экономикалық байланыстар жүйесіне деген тең құқықтағы
сақталады.
Экономикалық байланыстардың даму қарқынының күшеюі: экономикалық, саяси,
мәдени, әскери т.б. барлық сферада Сыртқы байланыстың негізін тереңдете
түседі. Бірақ бұл формула түгел емес: бұл байланыстардың сапа жағынан болуы
қажет. Мысалы, егер бір жағы шикізат және энергия, екінші жағы дайын өнім
айырбастаса, бұл жағдайда екі ел тепе-теңдікте дами алмайды. Себебі өзара
тең түсетін базасы жоқ. Осындай қарама-қайшылықтар бірте-бірте
экономикалық, содан соң саяси түсінбеушілікке әкеледі. Сонымен, сыртқы
экономикалық байланыс екі функциялық бірлестікте көрінеді. Бұл, бір
жағынан, жалпы саяси, глобалды, ал екінші жағынан, ұлттық, халықшаруашылығы
аспектіде көрінеді.
ТМД елдерінің әлемдік нарыққа шығуы, сондай-ақ шетелдік корпорациялардың
жаңадан қалыптасып келе жатқан ұлттық нарыққа кіруі көптеген проблемаларды
тудырды. Олар шаруашылықта бұрын-соңды кездеспеген қиындықтар еді.
Егемендікке қолы жеткен Қазақстан Республикасы да осындай қиындықтарға тап
болды. Қорыта клгенде мұның барлығы ТМД елдерінде нарық жағдайында
теориялық және тәжірбиелік біліммен қаруланған Сыртқы деңгейдегі
мамандардың жетіспеуінен деуге болады.
Әлемдік шаруашылық және оның бір бөлігі болып саналатын ХЭҚ-тың дамуы
8жылдармен салыстырғанда, 90-жылдары жаңа жағдай дами бастады. Біріншіден,
әлемнің біртұтастығы айқындала бастады. Қазіргі әлемдік шаруашылық, бір
жағынан, әлемнің бір бөлігі болып саналатындықтан, бүкіл әлемнің біртұтас
заңдылықтары мен қағидаларына бағынады. Сондықтан экономикалық тұрғыдан
толық шеттеу мүмкін емес. Екінші жағынан, дүниежүзілік шаруашылықтың
негізіне нарық қатынасы жатады. Ал бұл жағдайда экономикасы жоғары деңгейде
дамыған елдер ғана алға шыға алады.
Қазіргі кездегі Сыртқы экономикалық қатынасқа тән қасиет оның сан және
сапа жағынан өсуінің көрінуі:
1) Сыртқы сауда;
2) Капитал қозғалысы;
3) Жұмысшы күші миграциясы;
4) Сыртқы өндірісті кооперациялау;
5) Ғылыми-техникалық айырбас;
6) Валюта-несие айырбасы;
Мына схемадан ХЭҚ-тың формаларын көруге болады:
Сурет- 1 - ХЭҚ-тың формасы.
Жоғарыда аталған байланыстардың барлығы қазіргі кезде бұрын-соңды
болып көрмеген көлемде өсуде. Бір ғана мысал: сыртқы капитал қозғалысының
көлемі тек соңғы жылдары 30-40 %-ке өсті. 1995 жылы 315 млрд-тан 1996 жылы
400 млрд-қа өсті. Ал, сыртқы сауданың жылдық өсу қарқыны (6,8 %) өндірістің
өсу қарқынынан (2,25%) жоғары болды. Қазіргі кезең белгілерінің бірі –
еңбек ресурстары миграациясының кең көлемде тарауы, өндіріс факторларының
бірі еңбек факторларының бірі – еңбек факторларының халықаралық масштабта
ауысуын көрсетеді. Бұл процеске ондаған миллион адамдар қатысады. Нарық
жүйесіндегі ХЭҚ-тық жаңа кезеңге өтуінің бірнеше алғы шарты бар. Оның
жоғары кезеңі – сыртқы ынтымақтастық.
Қандай да болсын, сыртқы экономикалық байланыс – дүниежүзілік
экономикалық байланыстардың көрінісі. Дүниежүзілік шаруашылық көп уақыттар
бойы бір-біріне қарама-қайшы саяси картадағы өзгерістерге байланысты
дүниежүзілік шаруашылық та жаңа сипат алуда.
Дүниежүзілік шаруашылықтың құрылымы және сыртқы экономикалық қатынастар
– елдер арасындағы өндірістік күшпен өндірістік қатынастардың деңгейімен
анықталады. Әлем әртүрлі әлеуметтік-экономикалық жүйеге бөлінген. Олар
халықаралқы топтарға бірігеді. Сонымен қатар, олар бір-біріне ұқсамайтын,
егеменді, өз беттерінше экономикалық субъекттер болып табылады. Біртұтас
әлемге кіретін елдер эволюциялық даму нәтижесіне қарай тарихи-географиялық,
ұлттық, діндік және әлеуметтік-саяси жағынан жан-жақты ерекшеліктерге ие.
Ол елдер көздеген мақсаты, даму механизімінің қызметі жағынан бір-біріне
ұқсамайды. Алайда қазіргі кезеңдегі кез-келген ел дүниежүзілік байланыссыз
толық экономикалық дамуда болуы мүмкін емес.
Халықаралық тәжірибеде елдерді классификациялағанда (топтастырғанда)
негізі үш топқа бөлеміз:
1. нарық экономикасы дамыған елдер;
2. экономикасы – нарық жүесіне өту барысындағы елдер;
3. дамушы елдер;
Мұндай бөлу 1980 жылы елдер экономикасына талдау жасау жеңіл болсын
деген мақсатпен бөлінген. Қазіргі кезде көптеген өзгерістерге байланысты
бұл мәселе қайта қаралып жатыр.
І топқа нарық экономикасы дамыған 24 мемлеект кіреді. Топтарға бөлудің
өзіндік критерийлері бар. Бұл елдердің даму сатысы жағынан мынандай
топшаларға бөлінеді:
1) Үлкен жетілік: АҚШ, Англия, Жапония, Германия, Канада, Франция,
Италия. Бұл елдерде жалпы ішкі өнімнің көрсеткіші жоғары;
2) Еуропалық одаққа кіретін Еуропаның басқа дамыған капиталистік елдер:
Бельгия, Греция, Дания, Португалия, Люксенбург, Испания, Нидерланды;
3) Еуропалық еркін сауда ассоциациясына кіретін елдер: Австрия, Исландия,
Норвегия, Швейцария, Финляндия, Швеция, Лихтенштейн.
Одан басқа дамыған капиталистік елдерге кіретіндер Оңтүстік
АфрикаРеспубликасы (ОАР), Австралия.
ІІ топқа экономикасы өтпелі кезеңдегі елдер кіреді. Шығыс Еуропаның
бұрынғы социалистік жүйедегі елдері: Албаня, Болгария, Польша, Венгрия,
Румын ия, Чехия, Словакия және де бұрынғы одаққа кіретін елдер: Ресей,
Украина, Қазақстан, Өзбекстан, қырғызстан, Түркіменстан, Тәжікстан,
Молдавия, Белорусь, Армения, Әзірбайжан, Грузия, Латвия, Литва, Эстония,
сонымен қатар, Югослованияның бөлінуіне байланысты: Сербия, Черногория,
Македония, Босния, Герцеговина.
ІІІ топқа дамушы елдер кіреді. Бұл елдерге Азия, Латын Америкасы, Африка
елдерінің 141 елі кіреді. Негізінен бұле лдер 50-60 –жылдары колониялық
(отаршылдық) жүйенің күйреуіне байланысты пайда болған. Дамушы елдер дүние
жүзі жерінің 70 %-ін, ал халқының 80-%-ін алып жатыр. Олардың негізігі
белгілері – дүниежүзілік шаруашылық жүйесіне тәуелділігі, көп укладтылығы,
өндірістік күштер дамуының төмен деңгейі; өнеркәсәп, ауыл шаруашылығы,
өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымның артта қалуы. Бұл елдер саны
жағынан өте көп мемлекеттерді біріктіргенімен, олардың бір-бірінен
айырмашылықтары бар. Ол айырмашылықтарының бірі – аймақтық диспропорция
(үйлессіздік) Жалпы алғанда, дамушы елдер экономикалық даму жағынан бірінші
топтағы елдерден әлдеқайда артта.
Халықаралық сауданың формалары.
Халықаралық сауда - бұл халықаралық тауар-ақша қатынастарының
сферасы, дүние жүзіндегі барлық елдердің сыртқы саудасының жиынтығы
Халықаралық сауданың мәнін ашу үшін оның формаларын 1-схемада
көруге болады.
Халықаралық сауданың формалары төмендегідей жіктеледі :
1) аукциондар және аукциондық сауда ;
2) биржалық сауда ;
3) халықаралық көрмелер мен жәрменкелер ;
4) машиналар мен құрал-жабдықтардың арендасы ;
5) қарама-қарсы сауда ;
6) шекаралық сауда .
Енді осы формалардың әрқайсысына сипаттама береік :
Аукцион дегеніміз алдын ала көруге қойылған тауарларды белгілі
бір уақытта, белгіленген орында сату формасы.
Аукцион белгілі бір тауар түрлері бойынша өтеді, мысалы, бағалы
аң терісі, жүн, өнер өнер тудылары, антикварлық және кейбір
бірегей тауарлар.
Аукционның ерекшелігі сатушының тауар сапасына жауапкершілігінің
шектеулілігі.
Аукцион сауда – нарықтық сауданың түрі, мұндасатушы барынша пайда
табу мақсатында аукционға қатысқан бірнеше немесе көптеген сатып
алушылардың тікелей бәсекесін пайдаланады.
Аукциондық сауда кезінде сатушы тауардың бастапқы бағасын
белгілейді, бұл баға аукцион барысында сатып алушылардың төлем
қабілетінің негізінде өзінің ең жоғарғы деңгеіне дейін көтеріледі
Мысалы, Санкт – Петербургте бағалы аң терісінің аукционы ба
Сурет 2 – Тауарлық нарықтың тауарлық- салалық классификациясы
Осы аукцион басқа елдердің сатушыларынан да комиссиаға тауар
қабылдайды. Бағалы аң терілерін сатып алушылар ірі капиталистік
және өтпелі социалистік елдердің өте ірі көтерме сауда фирмалары.
Сонымен бірге Мәскеуде, Дондағы Ростов, Пятигорск сиақты қалаларда
асыл тұқымды жылқылардың аукционы жүргізіледі.
Аукциондық сауда айналым шығындарын қысқарта отырып әлемдік бағаларға
жақын бағалармен сатуды қамтамасыз ете алады. Сонымен бірге тауарлардың
көп мөлшерін сату және көптеген бәсекелес сатып алушыларды қатыстыру арқылы
сатушы мен сатып алушыға өте қолайлы жағдай жасайды.
Тауар өндірісінің дамуы халықаралық айырбасқа көптеген тауар массаларын
қатыстырды, осының нәтижесінде шикізаттың жекелеген түрлері бойынша тұрақты
нарықтар стихиялы түрде пайда бола бастады.
Сауда процессінің жетілдірілуі бұл нарықтарды халықаралық биржаларға
айналдырды, олардың ең алғашқылары ХVII ғасырда Еуропада пайда болды.
Өндіріс пен нарықтың монополизациялануына байланысты еркін бәсеке
кезінде шақыру шегіне жеткен биржалар өз мәнін жоғалта бастады. Биржалардың
гүлденуі кезінде оларда тауарлардың 200 түрі айналыста жүрді, ал қазіргі
кезде 60 түрі ғана айналыста жүр. Биржаларда астық, қант, кофе, какао
сияқты ауыл шаруашылық тауарларының саудасы жүргізіледі, сонымен бірге
оларда шикізат саудасының 20 %-ке жуығы іске асырылды. Биржалық емес
саудадағы бағалар мен биржалық бағаларға сәйкес түрде бейнеленеді.
Сонымен, биржалық сауда – биржалардың қатысуымен тауарлар мен бағалы
қағаздардығ сатылуы.
Негізінен биржалар коммерциялық делдалдар болып табылады, олар
келісімдерге қатыспайды, бірақ олардың бекітілуіне ықпал етеді.
Биржалардың бірнеше түрі бар:
1. тауар биржасы;
2. қор биржасы;
3. еңбек биржасы;
4. валюта биржасы;
Тауар биржасы – сапасы жағынан стандартқа толық сай келетін белгілі бір
тауарды сатып алу мен сату үшін ұйымдасқан нарықты қамтамасыз ететін сауда.
Мұнда сатуға келісілген тауарлар биржаға әкелінбейді. Бұл тарарлардың
бар екенін олардың саны мен сапасын көрсететін құжаттар куәландырады.
Қор биржасы – таза іскерлік принціпінде жұмыс істейді (Лондон, Нью-Йорк
биржалары) АҚШ-та 10-нан астам қор биржасы бар, олардың ең ірісі – Нью-Йорк
биржасы. Амстердам, Мадрид, Брюссель, Коенгаген, Лиссабон қор биржасы
халықаралық қор биржасы болып табылады.
Валюта биржасы – бұл валюта нарығы. Мысалы, Токиода валюта операциясының
72 %-і доллар-марка мәмілесінің үлесіне тиеді.
Еңбек биржасы – жұмыс күшін жалдау кезінде кәсіпкермен қызметкерлер
арасындағы делдалдықты жүзеге асыратын мемлекеттік мекеме.
Халықаралық көрмелер мен жәрмеңкелер – тауар үлгілерін көрсету нарығы,
бұл жерде іскерлік келіссөздер жүргізіліп, контрактыларға қол қойылды.
Жәрмеңке – бір орында, белгілі бір мерзімде оқтын-оқтын өтіп тұратын
нарықтың түрі.
Машиналар мен құрал-жабдықтардың арендасы
Аренда – бұл жалгерлік шаруашылықты жүргізудің формасы. Мұнда жалға
беруші мен жалгер арасында шарт негізінде жалгерге жерді, табиғат қорларын,
кәсіпорындарды, олардың бөлімшелерін уақытша пайдалануға, содаақ дербес
шаруашылықты жүргізуге қажетті басқа да мүліктерді белгілі мерзімге тиісті
ақысын төлетіп, иеленуге және пайдалануға береді.
Жалгерлікке халқы шаруашылығының барлық саласында рұсат беріледі және
мүлік жөнінде меншіктің барлық формалары мен түрлерінде қолданылады.
Жалға берушілер – меншік иелрі атынан мүлікті жалға беруге өкілетті
орындар мен ұйымдар болуы мүмкін.
Жалгерлер – заңды құқықтық мекемелер және кәсіпорындар, шетелдік
мемлекеттер, халықаралық ұйымдардың қатысуымен құрылған ұйымдар мен
бірлестіктер және т.б.
Халықаралық саудада аренданың үш түрі қолданылады:
1) лизинг – ұзақ мерзімдік аренда (1 жылдан көп мерзімге дейін);
2) хайринг-орта мерзімдік аренда (бірнеше айдан бір жылға дейін
мерзімге);
3) рейтинг- қысқа мерзімдік аренда, (бірнеше күннен бірнеше айға дейінгі
мерзімге).
Халықаралық тәжірибеде ұзақ мерзімдік аренда, яғни лизинг көп
қолданылады. Лизинг құралдарына жататындар кеңселік, құрлыс-монтаждық және
технологиялық құрал-жабдықтар.
Сонымен бірге лизингке бүтіндей өнеркәсіптік кәсіпорындар берілуі
мүмкін.
Лизингтік операциясының өте қарапайым тәсілін қарастырайық. Жалға беруші
жалгермен арендалық келісім-шартына қол қояды.Өндіруші дайындайды және
жалгерге аренда құралын береді.
Лизингтік компания банктен несие алады да, өндірушумен есеп айырысады
және арендалқы төлемдерден несиені өтейді.
Лизинг кезінде сақтандыру мен техникалық қызмет көрсетудінегізінен
жалгер өзі жүзеге асырады.
Халықаралық тәжірибеде орта мезімдік арендаға контрактылар көп
бекітіледі.
Хайринг құралдарына транспорттық құралдар, жол құрлыс машиналары,
монтаждық құрал-жабдықтар, ауыл шаруашылығы машиналары жатады.
Орта мерзімдік арендалар сұраныс пен ұсыныс әсерінен қалыптасады.
Келісімге байланысты сақтандыру мен техникалық қызмет көрсетуді жалға
беруші мен жалгерлер жүргізеді.
Рейтинг контрактылары халықаралық тәжірибеде сирек бекітіледі.
Рейтинг құралдарына транспорттық құралдар, туристік және қысқа мерзімдік
пайдаланудағы тауарлар жатады.
Негізі бұл контрактылардағы міндеттеме бойынша сақтандыру мен техникалық
қызмет көрсетуді жаға беруші жүргізеді.
Транспорттық құралдар (су транспорты, авиалайнер, автобус және т.б.)
уақытша арендаға алу келісімі таймс-чартер деп аталады, яғни бұл келісім
кезінде экипаж бен жүргізуші жалға алынады.
Ал экипажы жоқ транспорт құралдарын жалға алу бербоут деп аталады.
Қарама-қарсы сауда дегеніміз экспортталған тауарлардың жартылай немесе
толық құнына экспортердің импортерден тауар сатып алатындығы жөніндегі
қарсы міндеттемесі.
Қарама қарсы сауданың бірнеше түрлері бар:
1) бартерлік келісімдер;
2) қарама-қарсы сатып алу келісімдері;
3) клирингтік келісімдер;
4) лицензиялық келісімдер;
5) компенсациялық келісімдер;
Қарама-қарсы сауданы тереңірек түсіну үшін олардың түрлеріне сипаттама
берейік.
Бартерлік келісім – валютасыз, бірақ тұтас келісім негізінде бағаланған
және балансталған тауар айырбасы.
Бағалау үшін мыналар қажет:
▪ айырбастың эквиваленттілігін қамтамасыз ету үшін;
▪ сақтандыру сапасын анықтауға мүмкіндік беру үшін;
▪ жеткізіп берулердің кешіктірілуі кезінде айыптарды есептеу үшін;
▪ сапасыз тауарлардың жеткізілуі кезінде олардың бағасын төмендету
үшін.
Қарама-қарсы сатып алу келісімдері.
Клирингтік келісімдер – саудада пайда болатын талаптар мен қарыздарды
өзара өтеу жөнінде мемлекеттердің орталық банктері арасындағы қолма-қол
ақшаның есеп айырысу түрі.
Лицензиялық келісім – бөтен сауда маркасын пайдалану келісімі.
Мысалы, Малазия фирмасы Жапонияның SONY корпорациясымен лицензиялық
келісімге отыруы.
Лицензияны сатудың тиімділігі:
▪ біріншіден, белгілі бір технологияны шығаруға кеткен шығындардың
орнын толтыруға мүмкіндік береді;
▪ екіншіден, тауар экспорты үшін жабық нарықтарға енуге мүмкіндік
береді:
▪ үшіншіден, ішкі нарықтың толығуын жеделдетуге және шығндарды азайтуға
мүмкіндік береді;
Компенсациялық келісімдер – алынған несиені өтеу үшін ақшалай есеп
айырысудың орнына тауар ұсыну келісімі.
Шекаралық сауда – сауда, төлем және жыл сайынғы қарар туралы келісімнің
негізінде көрші мемлекеттердің шекаралас аудандарының сауда ұйымдары мен
фирмалары жүзеге асыратын халықаралық тауар алмасу түрі. 34 [27-36 б.]
Халықаралық сауда формалары А қосымшасында көрсетілген.
1.2 Сыртқы экономикалық қатынастарды жүргізудің негізгі қағидаттары
Халықаралық сауда теориясында салыстырмалы артықшылық концепциясы кең
дамуда, ол халықаралық сауданың пайда болу себептерін және онда мамандануды
түсіндіруге көмектесетін негізгі теориялық база болып қалуда.
Мемлекет кез келген тауарда немесе іс-әрекетте салыстырмалы артықшылыққа
ие болады, егер сауданың болмау жағдайында тауардың салыстырмалы бағасы
ішкі нарықта сауда серіктестіктерінің мемлекетпен салыстырғанда төмен
болса.
Халықаралық модельдерінің көпшілігі, тауар композициясын және сауда
бағытын салыстырмалы артықшылық заңы позициясымен түсіндіреді, яғни
мемлекет авторкии талабымен, өндірісі ең төмен шығынымен сипатталатын
тауарды экспорттауға ұмтылады. Әр түрлі модельдер жеке тауарлар сипатына
көңіл аударады немесе авторкии өндірісінің салыстырмалы шығын сызбасын
анықтау үшін сататын мемлекеттерге де көңіл аударады. Мысалы: Рикардо
моделіндегі технологиялық факторы және Хекшер-Олиннің өндірістегі өнімділік
айырмашылығы салым факторы моделі. Күмәнсіз, салыстырмалы артықшылық
концепциясы экономикалық үштік пікірлерінің бірі болып саналуы мүмкін. Ол
кең таралған және логикалық жақтан дәлелденген болып табылады. Бірақ,
сонымен бірге бұл теорияны тестілеу және есептеу қиын болады. Мысалы:
авторкии кезінде көп уақыт бойы қатысқан мемлекеттердің салыстырмалы
бағалары мәліметтерін алу мүмкін емес және тіпті олар анық болса да, бұл
заң салыстырмалы артықшылық пен сауда-саттық көлемінің арасындағы қарапайым
белгілі бір өзіндік қарым-қатынасты орнатпайды.
Бұл қиындықтарға қарамастан, салыстырмалы артықшылық концепциясы саяси
және экономикалық дискусияның құралы болғанымен, экономисттер оны
табандылықпен қазіргі әлемдік сауда-саттық шартында қолдануға тырысады.
Олардың әрекеттері жанама әдістерді қосады, яғни бұнда сауданы басқару
тәжірбиесі негізіндегі алынған ақпараттарды, сонымен қатар, айқын және
айқын емес өзара байланыс болжам өзгерістерін қолданылады. Бұл жанама
тәсіл, көбінесе жеке модель шартындағы сауда сызбасын түсіндіруге
бағытталған, яғни салыстырмалы артықшылықты бағалауға тікелей қатысты
сауданың маңызды факторларының белгілі бір жинағын жинауға болады.
Осы теорияға сәйкес, мемлекет басқа мемлекетпен салыстырғанда белгілі
бір тауарды өзіндік құны бойынша төмен бағамен өндіретін болса, онда сол
тауарды экспортқа шығаруға тырысады, ал өзіндік құны бойынша қымбат бағамен
өндіретін болса, онда сол тауарды импортқа шығаруға тырысады.
Өндірістің салыстырмалы төмен және жоғары құны туралы түсінік сауданың
болмауын болжаған жағдайда ғана жүзеге асады. Бұл әдетте тауарлардың
әлемдік бағамен сатылуын түсіндіреді, сонымен қатар, халықаралық саудада
баға барлығында бірдей және оның қайсыбір мемлекетте өзіндік құны төмен
болып өндірілуі мүмкіндігін есепке алмайды.
Осы бағыттағы сауда модельдерінің көбісі ерекше сұрақтарға жауап беруге
арналған. Ол: мемлекет қандай тауарларды сатады және неге? Көбісі осы
сұраққа, салыстырмалы артықшылық теориясы бойынша жауап береді.
Салыстырмалы артықшылық тауарларды сатудың сызбанұсқасының негізгі немесе
ең анықтаушы факторы болып табылады. Дегенмен, тәжірбиелі-зерттеушінің
авторкии сауда бағасы туралы мағлұматтары жоқ, себебі мемлекеттер қазіргі
кезде халықаралық саудаға қатысады. Сондықтанда, салыстырмалы артықшылықты
тікелей есептей алмайды. Бұл амал салыстырмалы артықшылықтың маңызды
шешімдерді қабылдайтын және жеке салаларды дамытатын менеджерлердің көңілін
қалдырады.
Жоғарыда айтылғандай барлық елдердің түбегейлі артықшылығы бола
бермейді. Алайда, олардан басқа елдер де халықаралық саудада, өздерінің
салыстырмалы артықшылықтарын пайдаланып қатыса алады. Қайсы бір елдің
белгілі бір өнімді шығаруда салыстырмалы артықшылығы бар дейді, егер осы
өнімді өндірудің құны, басқа елдермен салыстырғанда төмен болатын болса.
Салыстырмалы артықшылықты тікелей өлшеуге немесе тестілеуге тырыспай,
сауда модельдеріне қарапайым анық тексеру жүргізуге болады. Кейбір сауда
модельдері салыстырмалы артықшылықты өндіріс факторларын есепке алу бағыты
арқылы анықтауға мүмкіншілік береді және бұл құбылысты бақылауға болады.
Сонымен, Хекшер-Олин моделі құрамында авторкии бағасы салыстырмалы
өндірісі интенсивті факторда басым қолданатын тауарларға төмен болады;
мемлекет осы салыстырмалы артықшылығы бар тауарларды экспорттауға тырысады.
Сондықтан, Хекшер-Олин теоремасын тексеру үшін сауда туралы мәліметтерді,
яғни салыстырмалы артықшылық өлшемін тікелей талап етпейтін факторлардың
интенсивтілігін және өндіріске салынған факторларды қажет етеді.
Бұндағы ең басты қиындық, бұл сауда-саттықтың және қатысты авторкии р
бағаларының немесе салыстырмалы артықшылық қарым-қатынастары арасында жәй
төмендеу болмайды. Сауданың сату көлемі сызықты р тәуелді деп бекіту
ыңғайлы болар еді. Мысалы, Рикардо моделінде, жеке тауарды еркін және
шығынсыз сауда бағытымен сату авторкии бағасына тәуелді, ал осы кезде сауда
мөлшері шетел нарығының сұранысымен және осы тауарды отандық өндірушілердің
өндіру мүмкіншілігімен анықталады. Сонымен, ары қарай сауда тосқауылдарын
және транспорт шығындарын қосу салдарынан қиындықтар туындайды, ал Хекшер-
Олин моделі кезінде ең жоғары өлшеу деңгейінен болады. Қарапайым Хекшер-
Олин моделіндегі тек екі елдің, екі өнімнің және екі өндіріс факторының
қатысуымен, сауданы басқара білудің және салыстырмалы артықшылықтың
арасындағы қарым-қатынасты жеңіл анықтап шығарады. Бірақ ақиқат Хекшер-
Оленнің оқу моделінен ерекшеленеді және оны көбірек анықтайтын байланыс
болмайды. Бұл мәселелер кейде сауданың тәжірбие жұмысында тез үздіксіз
ыңғайлы қалыппен ұмытылады, салыстырмалы артықшылықты анықтауға қабылданған
кері гипотетикалық керітартпа көлемді саудада шектеулі өзгерістерге
тәуелді қолданылуынан көрі.
Ізашарлық дискуссияда писсимисттік жәнеде тіпті нигилисттік күйде болуы
мүмкін. Бірақ керітартпа талдауды қолдану, сауда-саттық арасындағы өзара
байланыстың жүйелік болуына жауап беретін және оның ұсынылған көрсеткіштері
үлкен санды куәлікті ұстайды, бұл өзара байланысты ары қарай зерттеуге
ынталандыру береді. Сондықтан салыстырмалық артықшылыққа және теориялық
жұмыстағы сауданың жеңіл қарым-қатынастағы формасына сүйенуге болады. Онан
әрі салыстырмалы артықшылықтың "анықтау" әдісі сияқты сауданың басқару
белгісін жинақы қолданылуын ақтау үшін, төмендету арасалмақ жеткілікті
шындыққа ұқсас екенін ұйғару керек. Альтернативті төмендету өзгешеліктері
және салыстырмалы артықшылықты тікелей өлшеуі түрінде мына мәселелерді
қарастыруға болады: сызбанұсқаның бөлшектері қорытындысы түрінде анықталған
салыстырмалы артықшылықтың өлшемі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050510 - Мемлекеттік және жергілікті басқару мамандығы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ МЕН
МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Сыртқы экономикалық қатынастардың экономикалық теориясы ... ... ... ...8
1.2 Сыртқы экономикалық қатынастарды жүргізудің негізгі қағидаттары ... .22
1.3 Сыртқы экономикалық саясаттағы экономикалық қоғамдастықтың маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2 ҚАЗАҚСТАНДА СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ДАМУ
БАРЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .33
2.1Қазақстан Республикасы сыртқы экономикалық қызметін
талдау ... ... ... .33
2.2Сыртқы экономикалық қызметті реттеудегі тарифтік және бейтарифтік
әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..35
2.3Сыртқы экономикадағы Қазақстандағы кедендік
саясаты ... ... ... ... ... ... ..45
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН МЕМЛЕКЕТТІК
РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... .54
3.1 Қазақстан Республикасының сыртқы шеңберінің даму жолдары
... ... ... .54
3.2 Сыртқы саудаға бағытталған өндірістердің инвестициялық
тартымдылығын дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..7 3
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 76
КІРІСПЕ
Экономикамыз өтпелі кезеңнен өтіп, халқымыздың әлеуметтік,
демографиялық, саяси қорғалған деп санауға болатын уақытта, алдағы тұрған
басты мақсаттардың бірі әлемде күшті дамыған мемлекеттерінің қатарына кіру
және оған жетудің ең басты шарттарының бірі болып өнеркәсіп, өндірісті ары
қарай дамыта отырып, экспортты арттыру. Меркантилистер іліміне сүйенсек,
мемлекет баюының басты шарты – экспортты көбейтіп, импортты барынша азайту.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан – 2030 стратегиясы
Қазақстан дамуының жаңа кезеңі деген Ішкі және сыртқы саясатымыздағы аса
маңызды 30 серпінді бағыт атты 2011 жылдың 28 ақпанда Қазақстан халқына
Жолдауында: ...біздің ауқымды алқаптарымыз, ауыл шаруашылығы жерлеріміз —
орасан зор әлеуетіміз. Көптеген өлшемдер бойынша біз Канада мен Австралияға
ұқсаспыз, бізге тек бір нәрсе — олардың өнімділігі мен экспорттық әлеуеті
жетіспейді, - деп, айтылғанын ескерсек, онда экономикамыздың қазіргі
уақыттағы мемлекетіміздің ішкі қажеттілігін қанағаттандыруын және мемлекет
мүмкіншілігінің әліде мол екендігін есепке ала отырып, экспортты бар
мүмкіншілігінше дамытып, одан көп мөлшерде пайда алуымыздың мүмкіншілігі
зор.1 Осы жағдайды жүзеге асыра отырып, одан алынған пайданың, яғни шетел
қаржысының мемлекет қоржынына құйылатынына анық екенін түсіне білсек,
экономикалық байлықтың бірден-бір нысаны экспорт екенін түсінуге болады.
Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясы 2010 жылдың 1 наурызда Қазақстан Республикасының Президентінің
Қазақстан халқына Жолдауында: Қазақстан жақын он жыл ішінде өз азаматтары
үшін өмір сүрудің жоғары стандарттарын жасай отырып, әлемнің дамыған 50
елдің қатарына қосылуға тиіс деген стратегиялық мақсатқа ұмтылуға тиіспіз,
- деген еді, біздің Президентіміздің алға қойған мақсаттарына жету үшін
елімізде кәсіпкерлікті дамыту жолында, олардың экспортқа деген
қызығушылығын арттыру қажет.
Экономика ғылымына үлкен үлес қосқан әйгілі қазақтың жазушысы, экономика
ғылым докторы, профессор Г.М. Осипова Экономикалық теория негіздері атты
еңбегінде экспорт туралы былай жазады: ...алдағы кезеңде экспортқа
бағытталған өндірісті дамыту, дәстүрлі тауарларды жаңа нарықтарға қарай
жылжыту есебінен өнім тарату көлемін ұлғайту, экспорттың экономикалық
тиімділігі мол құрлымын жақсартуды арттыру, әлемдік және ішкі нарықта
Қазақстандық өнімдердің бәсекелік қабілеттерін көтеру, сыртқы сауданың
қаржылық, көліктік және ақпараттық инфрақұрлымдарын дамыту көзделінуде, -
деп, экспортқа бағытталған өндірісті дамыту барысында елде бар дәстүрлі
тауарларды нарыққа шығарып, шетелдерге тиімді экспорттау керек екендігін
айтқан еді[4].
Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясы 2010 жылдың 1 наурызда Қазақстан Республикасының Президентінің
Қазақстан халқына Жолдауында: Қазақстан жақын он жыл ішінде өз азаматтары
үшін өмір сүрудің жоғары стандарттарын жасай отырып, әлемнің дамыған 50
елдің қатарына қосылуға тиіс деген стратегиялық мақсатқа ұмтылуға тиіспіз,
- деген еді, біздің Президентіміздің алға қойған мақсаттарына жету үшін
елімізде кәсіпкерлікті дамыту жолында, олардың экспортқа деген
қызығушылығын арттыру қажет.[3]
Қазақстан Республикасының Үкіметі көтеріңкі құны қосылған өнімдері
экспорттауға несие берудің және сақтандырудың тетігін қалыптастыру
негіздерін жасайды. Осы бағытта несие беруді дамыту мен Қазақстандық
экспорттерлердің әлемдік нарыққа шығуларын оңайлату мақсатында экспорттық-
импорттық құрлымын жасау, сонымен бірге кейбір жекелеген елдер мен
аймақтарға қатысты іріктемелі сыртқы экономикалық саясатты жүргізу
көзделінуде.
Сыртқы сауда экспортпен импортты қамтиды. Өндірістің қазіргі қалыптасып
отырған құрылымына байланысты Қазақстан экспортының едәуір үлесі әзірше
шикізатқа, түсті металдарға, материалдарға, отынға, астыққа және шала
фабрикаттарға тиіп отыр.
Сонымен бірге қазіргі кезде өндірістің қалыптасқан құрылымына байланысты
Қазақстан экспортының едәуір үлесі минералдық өнімдерге – 50% тиеді, оның
үстіне мұнай мен газ конденсатының үлес салмағы 50% құрайды. Металлургия
өнеркәсібінің өнімі 22,4 %, химия өнеркәсібінің өнімі 5%, азық-түлік
тауарларымен оларды өндіруге арналған шикізат 7% алады. Агроөнеркәсіп
кешенінің негізгі баптары мақта талшығы, астық және былғары шикізаттар
болып қалуда.
Қаржы практикасында экспорттың бюджеттік тиімділігі – валюталық түсім –
ақша мен шығындардың (өнім өндіруге жұмсалған шығындардың, ішкі бағалардағы
оның құны және қосымша шығыстар – көлік, жүкті ауыстырып тиеу, порттарда,
станцияларда сақтау шығындарының) арасалмағы ұғымы қолданылады.
Валюталық түсім – ақша ұлттық банктің бағамымен теңгеге қайта саналады.
Экспорттың тиімділігі оның құрылымын жетілдіруді арттыру, яғни машина жасау
өнімін, қызметтің еңбекті және ғылымды көп қажетсінетін түрлерін көбейту
жолымен мүмкін болады.
Бүгінгі таңда экономиканы тұрақты дамыту негізі – экспортқа бағытталған
өндірісті дамыту болып отыр. Ұлттық байлығының денін осы саладан құрап
отырған елдер қаншама. Демек, осындай әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті
елдер қатарына жету үшін еліміздегі осы саланы дамытуға жан-жақты қолдау,
демеу қажеттілігіне әділ қызмет ету міндетін, қазақ халқының назарын
аударуымыз керек.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы классикалық схема бойынша
жасалған. Оның құрылысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыс компьютерлік терілімнен
өтті.
1 СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1. Сыртқы экономикалық қатынастардың экономикалық теориясы
Сыртқы экономикалық қызмет ұлттық экономиканың бір бөлігі болып
табылады. Ұлтық экономикаға байланысты сыртқы экономикалық қызметтің
негізгі міндеттері мен мақсаттары, даму шеңбері белгілінеді. Мемелекеттің
сыртқы экономикалық қызметі әлемдік экономиканың ажырамас бөлігі болып
табылады. Сондықтан сыртқы экономикалық қызметке халықаралық қатынастарға
түсетін барлық елдердің жағдайлары байланысты болады.
Экономиаклық әдебиеттерде сыртқы экономикалық қатынастар – халықаралық
деңгейдегі тауар, капитал, еңбек бөлінісінің айырбасы бойынша жүргізілетін
операцияалрдың жиынтығы болып келеді.
Сыртқы экономикалық қызмет барлық мемелкеттерде бірталай функцияларды
іске асырады:
1. экономикалық дамуды теңестіруге мүмкіндік береді;
2. ұлттық және әлемдік тауар өндірісінің шығындарын есептеуге
мүмкіндік береді;
3. халықаралық еңбек бөлінісін іске асырып, ұлттық экономиканың
тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.
Сыртқы экономикалық қатынас жекелеген елдердің салық, аймақтық
шаруашылығының субъектілері-өндірістік бірлестіктер мен кәсіпорындардың
дүниежүзілік шаруашылық жүйесіндегі кешенді экономикалық қарым-қатынастарын
зерттейді.
Сыртқы экономикалық қатынастар дүниежүзілік шаруашылықтағы кездейсоқ
экономикалық қатынастарды емес, сол қатынастардың тұрақты түрде қайталанып
отыратын, бәріне ортақ, дәйекті процестерін талдайды. Сыртқы экономикалық
қатынастардың механизіміне өзінің құқықтық, заңдық нормаларымен қоса оларды
жүзеге асыратын әдістер мен амалдар жиынтығы жатады. Бұл әдістер мен
амалдардың негізгі тобын сыртқы келісім-шарттар, партиялар, кодекстер т.б.
Осы қарым-қатынастардың көздеген мақсаттарға жетуіне қажетті құжаттар
құрайды.
Сыртқы экономикалық қатынастардың құрылымы мынадай:
1) Сыртқы еңбек бөлінісі.
2) Тауарлар және қызмет көрсетулердің сыртқы саудасы.
3) Капиталдар мен шетел инвестицияларының қозғалысы.
4) Жұмыс күшінің сыртқы миграциясы.
5) Сыртқы валюта-қаржы және несие қатынастары.
6) Сыртқы экономикалық интеграция.
7) Сыртқы ғылыми- техникалық және өндірістік қарым-қатынастар
Сыртқы экономикалық қатынастардың құрылымына сыртқы меншік қатынастарын
сыртқы ұйымдарды да жатқызуға болады.
Сыртқы экономикалық қатынастардың негізгі нысанасы сыртқы сауда.
Дүнежүзілік шаруашылық кешенінде өзінің күндік көлемі бойынша сыртқы сауда
қатынастары алдыңғы позицияларды берік сақтап отыр. Соңғы он жылдықтарда
ғылыми-техникалық, көлік, қамтамасыздандыру, туризм, ақпарат, жабдықтарды
ұзақ мерзімге жалға беру, консультациялық қызмет көрсету жүйелеріндегі
мемлекетаралық қатынастар да дамып келеді. Заңды тұлғалар болып есептелетін
кәсіпорындар мен ұйымдардың ел аралық байланыстары да сыртқы экономикалық
қатынасына жатады. Тікелей байланыстар сыртқы өндірістік кооперация, ғылыми
тәжірибемен алмасу, құрылыс саласындағы қызметтер, объектілерді жаңарту
түрлері де жатады.
Өндірістің интернационалдануы өндіргіш күштердің қызметін кеңейтумен
қатар, өндірістік қатынастарды да жетілдіреді. Экономиканың
интернационалдануы сыртқы өндірістік қатынастарды ұлттық өндірістік
қатынастармен мейлінше жақындастырады.
Қазіргі сыртқы экономикалық қатынастың дамуының мәні, ерекшелігі және
деңгейі мыналардан көрінеді:
- дүниежүзілік шаруашылықта сыртқы еңбек бөлінісінің тереңдеуі;
- дайын өнімдерді саудасы көлемінің, құрылымының, сапасының өзгеруі оның
таза алыпсатарлықпен ұлттық өндіріске қызмет көрсетушіге айналуы;
- капиталдар келуінің қарқыны,
- ғылыми-техникалық білімдер айырбасының және қызмет көрсетушілердің дамуы;
- жұмысшы күштердің миграциясының өсуі;
- жекелеген елдер мен аймақтардың экономикасының үйлесу процесінің
жеделдеуі және көбеюі;
Өнеркәсібі дамыған елдердің сауда, өндіріс және несйе қаржы
мәселелерінде жеткен жоғары деңейі дүниежүзілік шаруашылық кешенінің
қалыптаса бастағанының белгісі. Еуропалық одаққа (ЕО) қатысушылар
мемлекеттік шаралары бола тұра біртұтас шаруашылық жүйесінің құрамдас
бөліктері тәрізді қызмет атқаруда. Сөйтіп, іс жүзінде шаруашылық өмірдің
интернациолдану процесі жүріп жатыр. Жалпы, интернационалдану деген ұғымның
астарында әлемдік шаруашылық байланыстары жүйесінің көп деңгейлігі жатыр.
Бұл деңгейлер жекелеген елдерде бүкіл дүниежүжілік кешенге біріктіру
мақсақтында пайдаланады.
Интернационализация дегеніміз- сыртқы еңбек бөлінісі негізінде
жекелеген елдер арасындағы тұрақты өндірістік- экономикалық байланыстарды
қалыптастыру. XX ғасырда айырбастың интернационалдануы капитал мен
өндірістің интернационалдануына жалғасты. Өндірістің сыртқы мамандануы мен
кооперациясы жедел дами бастады. Ішкі ұлттық нарықтың шеңбері ірі көлемді
маманданған өндіріске тарлық етті. Сондықтан ол (өндіріс) ұлттық шекарадан
объективті түрде шығады.
Ғылыми- техникалық прогресс әсерімен өндірістің интернационалдануы қай
елде болмасын тек ғана өз өндірісімен экономикалық жағынан тиімсіз етеді.
Дербес, ұлттық экономикалар дүниежүзілік экономикадан өз орнын іздейді,
соған бір кірпіш болып қалануға мүдделі болады.
Жұмысшы күшінің қозғалысы, кадрлар даярлау, мамандармен алмасу уақыт
озған сайын интернационалдық мәнге толыға береді.
Аталған байланыстардың қалыптасу заңдылықтарын зерттеп, болашағын болжау
дүниежүзілік шаруашылықтың құрамына бастайтын төте жол. Жекелеген елдердің
экономикасының жақындасып, үйлесуі негізінде бүкіл дүниежүзілік капиталдар,
тауарлар және қызмет көрсетулер нарығы қалыптасады, сөйтіп біртұтас
дүниежүзілік шаруашылық кешенінің құрылу мерзімі жақындайды. Бұл сыртқы
экономиканың ең жоғарғы деңгейі. Демек дүниежүзілік экономиканы неғұрлым
халық экономикасының кешенді жүйесі ретінде қарастыру, соғұрлым
дүниежүзілік нарыққа жеткізер жолды жеңілдетеді.
Сыртқы экономика қатынасының әлемдік деңгейі екі тұрғыдан талдап
көрсетуге болады.
I- Макроэкономиалық деңгейде оны жекелеген елдер мен аймақтардың
сыртқы экономикалық белсенділігі мен шетелге шығуға ұмтылыстары
айқындалады. Мұндай ұмтылыстардың көздеген мақсаты экономикалық еркіндік,
сауда мен инвестициялар жолындағы кедергілерді жою, еркін экономикалық
аймақтарды құру т.б.
II- Микроэкономикалық деңгейде мұны фирмалар кәсіпорындардың ішкі
нарықтық шеңберінен шығып, әлемдік нарықтың кеңістіктерге ұмтылыстары
байқатады. Мысалы, Сол. Америка, Батыс Еуропа, Жапония елдерінің бір
жағадан бас, бір жеңнен қол шығару ниеттері сыртқы экономика қатынасының
әлемдік кеңістіктерді игеруге ұмтылыстарының дәлелі.
Біздің заманымыздың бірталай қайшылықтарына қарамастан, оның басты
белгісі мемлекеттердің бір-бірімен қарсыласуы емес, қайта бірлескен іс-
қимылдары мен өзара түсініктерді ортақ мүдделерге пайдалану болып отыр.
Біртұтас, өзара байланысты және өзара тәуелді, мейлінше дамыған әлеуметтік
әділетті қоғам құру – дүниежүзілік шауашылықтың негізгі тенденциясы. Әрине,
мұны проблеммасы жоқ, тек ғана ілгерілуші қозғалыс деп айту әлі ертерек
болар еді.
Бұл қозғалыстың ілгеріленуіне мыналар әсер етеді:
- индустриялды қоғамнан постиндустриялды ақпаратты қоғамға өту;
- технологиялық төңкерістер;
- энергия, шикізат және азық- түлік мәселелерін шешу;
- экологиясының әлемдік проблемалардың шешімін табу.
Бұл қозғалысқа теріс ықпалын тигізген қауіптіде қатерлі күштерге
ұлтшылдық, нәсілшілік, діни фанатизм жатады.
Сонымен, қазіргі уақыттағы сыртқы экономика қатынасының мәні осы
қатынастардың қарқындылығын арттырып, оларға жаңа келбетпен жаңа мазмұн
беруде болып тұр.
Сыртқы экономикалық қатынас жүйесіндегі халықарылық сауда.
Сыртқы экономикалық қатынастың дәстүрлі және ең кең дамыған нысанына -
сыртқы сауда жатады. Дүниежүзіндегі елдердің барлығы үшін сыртқы сауданың
рөлі ерекше маңызды.
Американ ғалымы Дис Сакстың пікірінше: қандай бір ел болмасын, оның
экономикалық жетістігі сыртқы саудаға байланысты. Дүниежүзілік
экономикададан оқшауланып, ешқандай ел дені сау, жөні түзу экономика жасай
алған жоқ.
Сыртқы сауда – еңбек бөлінісі негізінде әр түрлі елдердің тауар
өндірушілер арасында пайда болатын байланыстардың нысаны және олардың өзара
экономикалық тәуелділігі.
Ғылыми – техникалық прогрестің ықпалын экономикада жүріп жатқан
құрылымдық өзгерістер, өнеркәсіп өндірісінің мамандануы мен кооперациялануы
ұлттық шаруашылықтардың қарым қатынасын күшейтеді. Мұның өзі сыртқы
сауданың мейлінше дамуына мүмкіндіктер туғызады.
Сыртқы саудада фритретерствоны (еркін сауда ) немесе
протекционизмді (өз тауар өндірушілерін қолдау) талдап алудағы
ымырасыздық өткен уақыттардың еншісінде қалды. Қазіргі кезде бұл екі бағыт
өзара кірігіп, араласып кетті.
Фритретерство саясаттың ең алғаш А. Смит өзінің Салыстырмалы
артықшылықтар теориясында анықталған. Ол: айырбас қандай елге болса да
қолайлы; әрбір ел одан абсалютті артықшылықтар табады-аеп жазған.
X ғасырдың екінші жартысынан бастап сыртқы сауда жоғары қарқынмен жедел
дами бастады. Сыртқы сауданың жедел өсуіне мынадай факторлар әсер етті:
1. сыртқы еңбек бөлінісі мен өндірісті интернационалдандырудың дамуы;
2. экономикада жаңа салалардың пайда болуына және негізгі капитал
жаңартуға игі әсерін тигізетін ғылыми-техникалық революция;
3. дүниежүзілік нарықтағы трансұлттық корпарациялардың белсенді қызметі;
4. тарифтер мен сауда туралы. Бас келісімнің шаралары арқылы халық-аралық
сауданың реттелуі;
5. көптеген елдердің импортына кедергілердің жойылып, кеден бағасы
төмендеп, еркін экономикалық аймақтардың құрылуы;
6. сауда- экономикалық интеграция процестері дамып, жалпыға бірдей
нарықтық қалыптасуы;
7. сыртқы нарыққа бейімделген, экономикасы бар жаңа индустриалды
елдердің пайда болуы т. б.
Соңғы онжылдықтарда сыртқы сауда динамикасының әркелкілігі біліне
бастады. Бұл дүниежүзілік нарыққа белсенді қатысушы елдердің өзара сауда
-экономикалық қатынастарына әсерін тигізеді. АҚШ дүниежүзілік нарықтағы
басымдығынан айырыла бастады.
Егер 1950 жылы АҚШ үлесіне дүниежүзілік экспорттың 31 тиген болса, өз
кезегінде Алманияның экспорты АҚШ деңгейіне жақындады. Сөйтіп, 90-шы
жылдарды Батыс Еуропа сыртқы сауда-саттықта Испания едәуір жетістіктерге
жетті. Бұл жылдары машина мен жабдықталды экспорттауда Испания дүниежүзінде
бірінші орынға шықты. Сол кезде өз тауарларының бәсекелі мүмкіндіктері
бойынша Жапонияға Азияның жаңа индустриялды елдері- Сингапур, Ганконг
және Тайвань жақындады.
Бәсекеге қабілеттіліктің дүниежүзілік классификацияасы төрт жүзге жуық
критерилерден тұрады. Олардың негізгілеріне жан басына шаққандағы табыс,
инфляцияның деңгейі және сыртқы сауда балансы жатады. Классификацияда,
аталғандарда басқа қазба байлықтар, инфрақұрылым, байланыс құрал-жабдықтар
т. б. факторлар ескеріледі.
Женевада өткен дүниежүзілік экономикалық форумның баяндамасында,
бәсекелікті нақты мемлекеттің дүниежүзілік нарыққа салыстырмалы түрде
бәсекелестерінен артық байлық шығаруы деп анықтады.
Мамандардың болжауы бойынша XXI ғачырдың алғашқы жылдарында бәсекеге
ең қабілетті елдер сипатында АҚШ пен Азиялық мемлекеттер болады. 2030-шы
жылы бәсекеге ең қабілетті үш мемлекеттің қатарында АҚШ, Жапоня, Қытай
болмақ. Бұлардың соңы Алмания, Сингапур, Оңтүстік Корея, Индия, Тайвань,
Малайзия және Швейцария мемлекеттерінің мүмкіндіктері мол.
Дамушы елдердің өз экспортын диверцификациялауға (шаруашылық қызметіне
жаңа өріс табуға) ұмтылыстарын өнеркәсібі дамыған елдер тарабынан қандай
нысанда болмасын, қарсылыққа кездесуде. Дегенмен, кейбір дамушы елдер ең
алдымен жаңа индустриялды елдер өз экспорттарының құрылымын өзгерту
ісінде айтарлықтай жетістіктерге жетті. Олардың экспорттарында дайын
өнімнің, өнеркәсіп бұйымдарының, соның ішінде машиналар мен жабдықтардың
үлесі артты.
Женевадағы дүниежүзілік сауда ұйымының деректеріне сәйкес 1994 ж ең
үлкен экспорттаушы мемлекеттердің қатарына мыналар кіреді:
Кесте
1 - Дүниежүзілік сауда ұйымының деректерегі
Мемлекеттер Экспорт млрд. Дүниежүзілік
доллар саудадағы орны -%
1. АҚШ 512 12,3
2.Алмания 421 10,1
3. Жапония 397 9,5
4. Франция 236 5,7
5. Ұлыбритания 205 4,9
6. Италия 189 4,5
7. Канада 165 4,0
1 кестенің жалғасы
8. Гонконг 152 3,7
9. Голландия 148 3,6
10. Белгия 131 3,1
11. Қытай 121 2,9
12. Сингапур 96 2,3
13. Оңт Корея 96 2,3
14. Тайвань 93 2,2
15. Испания 73 1,7
XX ғасырдың соңғы ширегінде сыртқы экономикалық қатынастар жүйесінде
Азия- Тынық мұхит аймағының ролі күшейді. Дүниежүзілік банктің есептеуі
бойынша 2000 ж дүниежүзілік сауда көлемінің 40%-і Тынық мұхит бссейнінде
шоғырланады.
Өнеркәсібі дамыған елдер арасындағы сыртқы еңбек бөлінісінің
тереңдеуі, олардың өзара қарым-қатынастарын ұлғайтып, дамушы елдердің
үлестерін азайтады.
Қазіргі уақытта негізгі тауар тасқыны үлкен үштік: АҚШ-Батыс
Еуропа-Жапония шеңберінде ағылып жатыр. [27-36 б.]
Сыртқы экономикалық қатынастар.
Әлемдік экономика немесе дүниежүзілік шаруашылық дегеніміз – ұлттық
шаруашылықтың жиынтығы. Ол үздіксіз қозғалыста және өсу үстінде болады.
Өзара күрделі байланыстардың нәтижесінде бір-біріне қарама-қайшы, бірақ та
біртұтас әлемдік экономикалық жүйе қалыптастырады.
Дүниежүзілік шаруашылықты оқыту мен зерттеудің үлкен теориялық-
әдістемелік және тәжірбиелік маңызы бар. Әрі қазіргі кезеңнің проблемаларын
ғана түсініп қоймай, оның әр аймағында болып жатқан экономикалық даму
деңгейінің ерекшеліктерін біле отырып, жалпы дүниежүзілік шаруашылықтың
даму барсын (бағытын) ойластыруды терең түсінуге ықпал етеді.
Сыртқы экономикалық байланыстарды зерттеу жұмысымен А.Смит, Д.Рикардо,
К.Маркс, Ф.Энгельс, В.Леонтьев т.б. ғалымдар айналысты.
Дүниежүзілік шаруашылық өзара байланысты екі жүйеден – ұлттық
шаруашылықтың жиынтығы және Сыртқы экономикалық байланыстардан тұрады. Оның
дүнижүзілік шаруашылықты байланыстыратын бірнеше элементтері бар. Мысалы,
егер бұл категорияға техниклық-экономикалық тұрғыдан қарайтын болсақ,
дүниежүзілік шаруашылықтың дамуы және де аймақтық дамуы жалпы бір
заңдылыққа бағынады. Қазіргі кездегі өндірістің материалдық негізі машина
техникасы, ұлттық шаруашылықтың даму деңгейінің қандайы болсын, оның
материалдық-техникалық базасының негізіне байланысты болады. Сондай-ақ,
қоғамдық құрылымының сипаты мен жекелеген елдердің ұлттық шаруашылығы, әр
мемлекеттің ішкі және сыртқы саясаты – оның басқа елдермен экономикалық
байланыстарының бағытын, дүниежүзілік шаруашылықтың әлеуметтік-экономикалық
сипатын көрсетеді.
Дүниежүзілік шаруашылық дегенде тек бір ғана қарапайым байланысты ғана
емес, сонымен бірге, шаруашылық жиынтығынан тұратын: халыарақлық еңбек
бөлінісі мен еңбекті кооперациялау нәтижесінде туындайтын мемлеектаралық
экономикалық қатынастарды да сөз етеміз.
Қазіргі жағдайда кез-келген мемлекеттің экономикасының дамуы
дүниежүзілік шаруашылық байланыс арқылы ғана толық деңгейде жан-жақты дами
алады.
Әлемнің біртұтас алуан түрлі, 160-тан астам тәуелсіз экономикалық еркін
субъектілерді қамтиды. Әр ел өзінің тарихи-географиялық, ұлттық, әлеуметтік-
саяси құрылымы бойынша, бір-бірінен ерекшеленеді. Ұлттық экономикалық
жүйелердің әлемдік шаруашылыққа бірте-бірте қажеттіліктен туындап отыр,
сондай-ақ оған ХХ ғасырдың соңындағы ғаламдық заңдылықтардың бірі деп қарай
қажет. Бұл заңдылықтар көптеген елдерде болып жатқан экономикалық және
саяси реформаларға, әр елдің ішкі күрделі шешімдеріне байланысты сол
елдердің экономикасын дүниежүзілік еңбек бөлінісіне итермелейді.Социалистік
елдердің экономикасы жалпы алғанда сыртқы әлемге жабық болды, мемлекеттік
принципті уағыздады, соған байланысты ұзақ жылдар бойы ұлттық шараушылықтың
артта бір орында қалуы байқалды. Бұның өзі кәсіпорындардың ғылыми-
техникалық өзгерісті қабылдауын, содай-ақ бәсекелесу механизімін
төмендетті, ал ол ұсыныс пен сұраныс заңдылықтарының құралы.
Бүгінгі таңда аталған мәселелер уақыт ағымынан кейін артта қалып отыр,
демек, тағы да бір мойындайтын қағида: ұлттық экономиканың дүниежүзілік
шаруашылықтың бір бөлігі деп қаралуының өзі, оны ХЭҚ-тар пәнінде тереңірек
қарастыруға бағыттайды.
ХХ ғасырдың соңында әлемдік экономиканың негізгі бағыты оның ғаламдық
сипат алуында және бұл шешуші фактор Сыртқы экономикалық байланыстардың
жаңа кезеңі болып табылады.
Сонымен, әлемдік экономика – экономикадағы жалпы заңдылықтармен бірге,
нақтылы болып жатқан құбылыстарды да зерттейді. Бұл ғылым дүниежүзілік
шаруашылықтың даму ерекшелігін (ұлттық экономиканы, аймақтық экономикалық
кеңістікті) қарастырады.
Дүниежүзілік шаруашылықтың пайда болуы ұзаққа созылатын процесс. Ал
өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының дамуы мен транспорттық және экономикалық
байланыстардың қалыптасуының толық нәтижесі. Дүниежүзілік шаруашылық жүйесі
болса, дүниежүзілік сауда-экономикалық, қаржылық және ғылыми-техникалық
байланыстарды біртұтас мақсатқа біріктіреді.
Ұлттық экономиканың дүниежүзілік шаруашылықпен қосылуының өзіндік
ерекшеліктері бар. Кез-келген мемлекеттің (мейлі, ол үлкен немесе кіші
болсын) сыртқы экономикалық байланыс жүйесіндегі ең сезімтал түрі – оның
экономикалық саясаттағы, яғни халақаралық байланыстар жүйесінде атқарып
отырған қызметінде. Бұдан қоғамның ішкі жағдайы, оның әлеуметтік-
экономикалық және саяси бағыты, мәдени байлығы жан-жақты көрінеді.
Қазіргі кезде кез-келген мемлекеттің, сыртқы экономикалық байланысы,
оның көлемі, құрылымы, ол байланыстардың бейнесі барлығы – ұлттық
шаруашылықтың дүниежүзілік байланыстағы деңгейін көрсетеді. Дүниежүзілік
шаруашылықтың әр жүйесінде мемлекет арасында күрделі байланыстар және және
қарама-қайшылықтар болып тұрады.
Дегенмен, өндірістің классикалық капиталистік әдісі өзінің даму
заңдылықтарында ұлттық шекарадан шығып Сыртқы деңгейге жетті. Еңбекті
бөлудің интернационалдық жүйесі машина индустриясының пайда болуына
байланысты болды. ХІХ ғасырды 50-60жылдарында дүниежүзілік нарық тез дамып,
әлемдік өндірістің тез дамуының жеделдеуіне ықпал етті. 1917 жылдарда
дүниежүзілік шаруашылық екі жүйе ауқамында дамыды. Бұл, біржағынан,
өндірістік әдістің жеке немесе аралас түрі болса, екінші жағынан,
мемлекеттік меншік жағдайында олардың өзара байланыс жасауы еді.
Әрине, дүниежүзілік шаруашылықтың бұл екі түрлі күрделі байланыста
дамыды. Дүниежүзілік социалистік жүйенің ыдырауына байланысты геосаяси
кеңістікте үлкен өзгерстер болды. Солтүстік пен Оңтүстіктің бұрынғы
байланысы қайта жаңғырды. Ол байланыстардың қандай болуын болашақ
көрсетеді. Белгілі бір нәрсе, шаруашылықтың дұрыс деңгейде дамуының екі
бастамасы бар: біріншіден, мелекетаралық экономикалық байланыстардың
объективті қажеттілігі; екіншіден, даму барысында екі жақтың да өзара
қызығушылығы. Бұндай бастапқы элементтерсіз сыртқы қарым-қатынас пен
ынтымақтастықтың болуы мүмкін емес. Бұларға: баға заңы, ұсыныс пен
сұраныстың түйісу заңы, уақытты үнемдеу және соған байланысты еңбекті
бөлудің тереңдеу заңдары жатады.
Бұл заңдар ұлттық шаруашылықты дүниежүзілік шаруашылыққа, ХЭБ-ге кіруге
итермелейді. Шаруашылық өмірду интернациализациялау мәселесі бірнеше рет
көтерілді. Оның негізгі күші технологиялық ревалюция еді. Соған байланысты
соңғы 10 жылда ғаламдық проблемалардың көбеюі дүниежүзілік қоғамдасуды
қажет етті. Әрине, интернациализациялау барысында елдер арасындағы
байланыстар жылдамдайды, әрі күрделене түседі. Сыртқы сауда, тауар
айырбастау, басқа да жаңа экономикалық байланыс түрлерімен толықтырылады.
Бұлар автоматты түрде іске аспайды, сондай-ақ саяси іс-қимылмен
кедергілерді жоймаса, бірте-бірте ұлттық шаруашылықта хаос туындайды.
Әрине, әр ұлттық шаруашылық өзіне табыс әкелетін айырбас түріне ұмытылуы
керек. Бұндай байланыстарды ұйымдастыруда мемлекет өзіне табыс түсетін
жағын ойластырады.Ал бұл тек дайын өнім, айырбастауда ғана жүзеге асуы
мүмкін. Сондықтан өндіріске ең алдымен білікті маманның, ғалымның,
инженердің күрделі еңбегін қажет етеді. Тек сонда ғана әр ұлттық
экономиканың сыртқы экономикалық байланыстар жүйесіне деген тең құқықтағы
сақталады.
Экономикалық байланыстардың даму қарқынының күшеюі: экономикалық, саяси,
мәдени, әскери т.б. барлық сферада Сыртқы байланыстың негізін тереңдете
түседі. Бірақ бұл формула түгел емес: бұл байланыстардың сапа жағынан болуы
қажет. Мысалы, егер бір жағы шикізат және энергия, екінші жағы дайын өнім
айырбастаса, бұл жағдайда екі ел тепе-теңдікте дами алмайды. Себебі өзара
тең түсетін базасы жоқ. Осындай қарама-қайшылықтар бірте-бірте
экономикалық, содан соң саяси түсінбеушілікке әкеледі. Сонымен, сыртқы
экономикалық байланыс екі функциялық бірлестікте көрінеді. Бұл, бір
жағынан, жалпы саяси, глобалды, ал екінші жағынан, ұлттық, халықшаруашылығы
аспектіде көрінеді.
ТМД елдерінің әлемдік нарыққа шығуы, сондай-ақ шетелдік корпорациялардың
жаңадан қалыптасып келе жатқан ұлттық нарыққа кіруі көптеген проблемаларды
тудырды. Олар шаруашылықта бұрын-соңды кездеспеген қиындықтар еді.
Егемендікке қолы жеткен Қазақстан Республикасы да осындай қиындықтарға тап
болды. Қорыта клгенде мұның барлығы ТМД елдерінде нарық жағдайында
теориялық және тәжірбиелік біліммен қаруланған Сыртқы деңгейдегі
мамандардың жетіспеуінен деуге болады.
Әлемдік шаруашылық және оның бір бөлігі болып саналатын ХЭҚ-тың дамуы
8жылдармен салыстырғанда, 90-жылдары жаңа жағдай дами бастады. Біріншіден,
әлемнің біртұтастығы айқындала бастады. Қазіргі әлемдік шаруашылық, бір
жағынан, әлемнің бір бөлігі болып саналатындықтан, бүкіл әлемнің біртұтас
заңдылықтары мен қағидаларына бағынады. Сондықтан экономикалық тұрғыдан
толық шеттеу мүмкін емес. Екінші жағынан, дүниежүзілік шаруашылықтың
негізіне нарық қатынасы жатады. Ал бұл жағдайда экономикасы жоғары деңгейде
дамыған елдер ғана алға шыға алады.
Қазіргі кездегі Сыртқы экономикалық қатынасқа тән қасиет оның сан және
сапа жағынан өсуінің көрінуі:
1) Сыртқы сауда;
2) Капитал қозғалысы;
3) Жұмысшы күші миграциясы;
4) Сыртқы өндірісті кооперациялау;
5) Ғылыми-техникалық айырбас;
6) Валюта-несие айырбасы;
Мына схемадан ХЭҚ-тың формаларын көруге болады:
Сурет- 1 - ХЭҚ-тың формасы.
Жоғарыда аталған байланыстардың барлығы қазіргі кезде бұрын-соңды
болып көрмеген көлемде өсуде. Бір ғана мысал: сыртқы капитал қозғалысының
көлемі тек соңғы жылдары 30-40 %-ке өсті. 1995 жылы 315 млрд-тан 1996 жылы
400 млрд-қа өсті. Ал, сыртқы сауданың жылдық өсу қарқыны (6,8 %) өндірістің
өсу қарқынынан (2,25%) жоғары болды. Қазіргі кезең белгілерінің бірі –
еңбек ресурстары миграациясының кең көлемде тарауы, өндіріс факторларының
бірі еңбек факторларының бірі – еңбек факторларының халықаралық масштабта
ауысуын көрсетеді. Бұл процеске ондаған миллион адамдар қатысады. Нарық
жүйесіндегі ХЭҚ-тық жаңа кезеңге өтуінің бірнеше алғы шарты бар. Оның
жоғары кезеңі – сыртқы ынтымақтастық.
Қандай да болсын, сыртқы экономикалық байланыс – дүниежүзілік
экономикалық байланыстардың көрінісі. Дүниежүзілік шаруашылық көп уақыттар
бойы бір-біріне қарама-қайшы саяси картадағы өзгерістерге байланысты
дүниежүзілік шаруашылық та жаңа сипат алуда.
Дүниежүзілік шаруашылықтың құрылымы және сыртқы экономикалық қатынастар
– елдер арасындағы өндірістік күшпен өндірістік қатынастардың деңгейімен
анықталады. Әлем әртүрлі әлеуметтік-экономикалық жүйеге бөлінген. Олар
халықаралқы топтарға бірігеді. Сонымен қатар, олар бір-біріне ұқсамайтын,
егеменді, өз беттерінше экономикалық субъекттер болып табылады. Біртұтас
әлемге кіретін елдер эволюциялық даму нәтижесіне қарай тарихи-географиялық,
ұлттық, діндік және әлеуметтік-саяси жағынан жан-жақты ерекшеліктерге ие.
Ол елдер көздеген мақсаты, даму механизімінің қызметі жағынан бір-біріне
ұқсамайды. Алайда қазіргі кезеңдегі кез-келген ел дүниежүзілік байланыссыз
толық экономикалық дамуда болуы мүмкін емес.
Халықаралық тәжірибеде елдерді классификациялағанда (топтастырғанда)
негізі үш топқа бөлеміз:
1. нарық экономикасы дамыған елдер;
2. экономикасы – нарық жүесіне өту барысындағы елдер;
3. дамушы елдер;
Мұндай бөлу 1980 жылы елдер экономикасына талдау жасау жеңіл болсын
деген мақсатпен бөлінген. Қазіргі кезде көптеген өзгерістерге байланысты
бұл мәселе қайта қаралып жатыр.
І топқа нарық экономикасы дамыған 24 мемлеект кіреді. Топтарға бөлудің
өзіндік критерийлері бар. Бұл елдердің даму сатысы жағынан мынандай
топшаларға бөлінеді:
1) Үлкен жетілік: АҚШ, Англия, Жапония, Германия, Канада, Франция,
Италия. Бұл елдерде жалпы ішкі өнімнің көрсеткіші жоғары;
2) Еуропалық одаққа кіретін Еуропаның басқа дамыған капиталистік елдер:
Бельгия, Греция, Дания, Португалия, Люксенбург, Испания, Нидерланды;
3) Еуропалық еркін сауда ассоциациясына кіретін елдер: Австрия, Исландия,
Норвегия, Швейцария, Финляндия, Швеция, Лихтенштейн.
Одан басқа дамыған капиталистік елдерге кіретіндер Оңтүстік
АфрикаРеспубликасы (ОАР), Австралия.
ІІ топқа экономикасы өтпелі кезеңдегі елдер кіреді. Шығыс Еуропаның
бұрынғы социалистік жүйедегі елдері: Албаня, Болгария, Польша, Венгрия,
Румын ия, Чехия, Словакия және де бұрынғы одаққа кіретін елдер: Ресей,
Украина, Қазақстан, Өзбекстан, қырғызстан, Түркіменстан, Тәжікстан,
Молдавия, Белорусь, Армения, Әзірбайжан, Грузия, Латвия, Литва, Эстония,
сонымен қатар, Югослованияның бөлінуіне байланысты: Сербия, Черногория,
Македония, Босния, Герцеговина.
ІІІ топқа дамушы елдер кіреді. Бұл елдерге Азия, Латын Америкасы, Африка
елдерінің 141 елі кіреді. Негізінен бұле лдер 50-60 –жылдары колониялық
(отаршылдық) жүйенің күйреуіне байланысты пайда болған. Дамушы елдер дүние
жүзі жерінің 70 %-ін, ал халқының 80-%-ін алып жатыр. Олардың негізігі
белгілері – дүниежүзілік шаруашылық жүйесіне тәуелділігі, көп укладтылығы,
өндірістік күштер дамуының төмен деңгейі; өнеркәсәп, ауыл шаруашылығы,
өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымның артта қалуы. Бұл елдер саны
жағынан өте көп мемлекеттерді біріктіргенімен, олардың бір-бірінен
айырмашылықтары бар. Ол айырмашылықтарының бірі – аймақтық диспропорция
(үйлессіздік) Жалпы алғанда, дамушы елдер экономикалық даму жағынан бірінші
топтағы елдерден әлдеқайда артта.
Халықаралық сауданың формалары.
Халықаралық сауда - бұл халықаралық тауар-ақша қатынастарының
сферасы, дүние жүзіндегі барлық елдердің сыртқы саудасының жиынтығы
Халықаралық сауданың мәнін ашу үшін оның формаларын 1-схемада
көруге болады.
Халықаралық сауданың формалары төмендегідей жіктеледі :
1) аукциондар және аукциондық сауда ;
2) биржалық сауда ;
3) халықаралық көрмелер мен жәрменкелер ;
4) машиналар мен құрал-жабдықтардың арендасы ;
5) қарама-қарсы сауда ;
6) шекаралық сауда .
Енді осы формалардың әрқайсысына сипаттама береік :
Аукцион дегеніміз алдын ала көруге қойылған тауарларды белгілі
бір уақытта, белгіленген орында сату формасы.
Аукцион белгілі бір тауар түрлері бойынша өтеді, мысалы, бағалы
аң терісі, жүн, өнер өнер тудылары, антикварлық және кейбір
бірегей тауарлар.
Аукционның ерекшелігі сатушының тауар сапасына жауапкершілігінің
шектеулілігі.
Аукцион сауда – нарықтық сауданың түрі, мұндасатушы барынша пайда
табу мақсатында аукционға қатысқан бірнеше немесе көптеген сатып
алушылардың тікелей бәсекесін пайдаланады.
Аукциондық сауда кезінде сатушы тауардың бастапқы бағасын
белгілейді, бұл баға аукцион барысында сатып алушылардың төлем
қабілетінің негізінде өзінің ең жоғарғы деңгеіне дейін көтеріледі
Мысалы, Санкт – Петербургте бағалы аң терісінің аукционы ба
Сурет 2 – Тауарлық нарықтың тауарлық- салалық классификациясы
Осы аукцион басқа елдердің сатушыларынан да комиссиаға тауар
қабылдайды. Бағалы аң терілерін сатып алушылар ірі капиталистік
және өтпелі социалистік елдердің өте ірі көтерме сауда фирмалары.
Сонымен бірге Мәскеуде, Дондағы Ростов, Пятигорск сиақты қалаларда
асыл тұқымды жылқылардың аукционы жүргізіледі.
Аукциондық сауда айналым шығындарын қысқарта отырып әлемдік бағаларға
жақын бағалармен сатуды қамтамасыз ете алады. Сонымен бірге тауарлардың
көп мөлшерін сату және көптеген бәсекелес сатып алушыларды қатыстыру арқылы
сатушы мен сатып алушыға өте қолайлы жағдай жасайды.
Тауар өндірісінің дамуы халықаралық айырбасқа көптеген тауар массаларын
қатыстырды, осының нәтижесінде шикізаттың жекелеген түрлері бойынша тұрақты
нарықтар стихиялы түрде пайда бола бастады.
Сауда процессінің жетілдірілуі бұл нарықтарды халықаралық биржаларға
айналдырды, олардың ең алғашқылары ХVII ғасырда Еуропада пайда болды.
Өндіріс пен нарықтың монополизациялануына байланысты еркін бәсеке
кезінде шақыру шегіне жеткен биржалар өз мәнін жоғалта бастады. Биржалардың
гүлденуі кезінде оларда тауарлардың 200 түрі айналыста жүрді, ал қазіргі
кезде 60 түрі ғана айналыста жүр. Биржаларда астық, қант, кофе, какао
сияқты ауыл шаруашылық тауарларының саудасы жүргізіледі, сонымен бірге
оларда шикізат саудасының 20 %-ке жуығы іске асырылды. Биржалық емес
саудадағы бағалар мен биржалық бағаларға сәйкес түрде бейнеленеді.
Сонымен, биржалық сауда – биржалардың қатысуымен тауарлар мен бағалы
қағаздардығ сатылуы.
Негізінен биржалар коммерциялық делдалдар болып табылады, олар
келісімдерге қатыспайды, бірақ олардың бекітілуіне ықпал етеді.
Биржалардың бірнеше түрі бар:
1. тауар биржасы;
2. қор биржасы;
3. еңбек биржасы;
4. валюта биржасы;
Тауар биржасы – сапасы жағынан стандартқа толық сай келетін белгілі бір
тауарды сатып алу мен сату үшін ұйымдасқан нарықты қамтамасыз ететін сауда.
Мұнда сатуға келісілген тауарлар биржаға әкелінбейді. Бұл тарарлардың
бар екенін олардың саны мен сапасын көрсететін құжаттар куәландырады.
Қор биржасы – таза іскерлік принціпінде жұмыс істейді (Лондон, Нью-Йорк
биржалары) АҚШ-та 10-нан астам қор биржасы бар, олардың ең ірісі – Нью-Йорк
биржасы. Амстердам, Мадрид, Брюссель, Коенгаген, Лиссабон қор биржасы
халықаралық қор биржасы болып табылады.
Валюта биржасы – бұл валюта нарығы. Мысалы, Токиода валюта операциясының
72 %-і доллар-марка мәмілесінің үлесіне тиеді.
Еңбек биржасы – жұмыс күшін жалдау кезінде кәсіпкермен қызметкерлер
арасындағы делдалдықты жүзеге асыратын мемлекеттік мекеме.
Халықаралық көрмелер мен жәрмеңкелер – тауар үлгілерін көрсету нарығы,
бұл жерде іскерлік келіссөздер жүргізіліп, контрактыларға қол қойылды.
Жәрмеңке – бір орында, белгілі бір мерзімде оқтын-оқтын өтіп тұратын
нарықтың түрі.
Машиналар мен құрал-жабдықтардың арендасы
Аренда – бұл жалгерлік шаруашылықты жүргізудің формасы. Мұнда жалға
беруші мен жалгер арасында шарт негізінде жалгерге жерді, табиғат қорларын,
кәсіпорындарды, олардың бөлімшелерін уақытша пайдалануға, содаақ дербес
шаруашылықты жүргізуге қажетті басқа да мүліктерді белгілі мерзімге тиісті
ақысын төлетіп, иеленуге және пайдалануға береді.
Жалгерлікке халқы шаруашылығының барлық саласында рұсат беріледі және
мүлік жөнінде меншіктің барлық формалары мен түрлерінде қолданылады.
Жалға берушілер – меншік иелрі атынан мүлікті жалға беруге өкілетті
орындар мен ұйымдар болуы мүмкін.
Жалгерлер – заңды құқықтық мекемелер және кәсіпорындар, шетелдік
мемлекеттер, халықаралық ұйымдардың қатысуымен құрылған ұйымдар мен
бірлестіктер және т.б.
Халықаралық саудада аренданың үш түрі қолданылады:
1) лизинг – ұзақ мерзімдік аренда (1 жылдан көп мерзімге дейін);
2) хайринг-орта мерзімдік аренда (бірнеше айдан бір жылға дейін
мерзімге);
3) рейтинг- қысқа мерзімдік аренда, (бірнеше күннен бірнеше айға дейінгі
мерзімге).
Халықаралық тәжірибеде ұзақ мерзімдік аренда, яғни лизинг көп
қолданылады. Лизинг құралдарына жататындар кеңселік, құрлыс-монтаждық және
технологиялық құрал-жабдықтар.
Сонымен бірге лизингке бүтіндей өнеркәсіптік кәсіпорындар берілуі
мүмкін.
Лизингтік операциясының өте қарапайым тәсілін қарастырайық. Жалға беруші
жалгермен арендалық келісім-шартына қол қояды.Өндіруші дайындайды және
жалгерге аренда құралын береді.
Лизингтік компания банктен несие алады да, өндірушумен есеп айырысады
және арендалқы төлемдерден несиені өтейді.
Лизинг кезінде сақтандыру мен техникалық қызмет көрсетудінегізінен
жалгер өзі жүзеге асырады.
Халықаралық тәжірибеде орта мезімдік арендаға контрактылар көп
бекітіледі.
Хайринг құралдарына транспорттық құралдар, жол құрлыс машиналары,
монтаждық құрал-жабдықтар, ауыл шаруашылығы машиналары жатады.
Орта мерзімдік арендалар сұраныс пен ұсыныс әсерінен қалыптасады.
Келісімге байланысты сақтандыру мен техникалық қызмет көрсетуді жалға
беруші мен жалгерлер жүргізеді.
Рейтинг контрактылары халықаралық тәжірибеде сирек бекітіледі.
Рейтинг құралдарына транспорттық құралдар, туристік және қысқа мерзімдік
пайдаланудағы тауарлар жатады.
Негізі бұл контрактылардағы міндеттеме бойынша сақтандыру мен техникалық
қызмет көрсетуді жаға беруші жүргізеді.
Транспорттық құралдар (су транспорты, авиалайнер, автобус және т.б.)
уақытша арендаға алу келісімі таймс-чартер деп аталады, яғни бұл келісім
кезінде экипаж бен жүргізуші жалға алынады.
Ал экипажы жоқ транспорт құралдарын жалға алу бербоут деп аталады.
Қарама-қарсы сауда дегеніміз экспортталған тауарлардың жартылай немесе
толық құнына экспортердің импортерден тауар сатып алатындығы жөніндегі
қарсы міндеттемесі.
Қарама қарсы сауданың бірнеше түрлері бар:
1) бартерлік келісімдер;
2) қарама-қарсы сатып алу келісімдері;
3) клирингтік келісімдер;
4) лицензиялық келісімдер;
5) компенсациялық келісімдер;
Қарама-қарсы сауданы тереңірек түсіну үшін олардың түрлеріне сипаттама
берейік.
Бартерлік келісім – валютасыз, бірақ тұтас келісім негізінде бағаланған
және балансталған тауар айырбасы.
Бағалау үшін мыналар қажет:
▪ айырбастың эквиваленттілігін қамтамасыз ету үшін;
▪ сақтандыру сапасын анықтауға мүмкіндік беру үшін;
▪ жеткізіп берулердің кешіктірілуі кезінде айыптарды есептеу үшін;
▪ сапасыз тауарлардың жеткізілуі кезінде олардың бағасын төмендету
үшін.
Қарама-қарсы сатып алу келісімдері.
Клирингтік келісімдер – саудада пайда болатын талаптар мен қарыздарды
өзара өтеу жөнінде мемлекеттердің орталық банктері арасындағы қолма-қол
ақшаның есеп айырысу түрі.
Лицензиялық келісім – бөтен сауда маркасын пайдалану келісімі.
Мысалы, Малазия фирмасы Жапонияның SONY корпорациясымен лицензиялық
келісімге отыруы.
Лицензияны сатудың тиімділігі:
▪ біріншіден, белгілі бір технологияны шығаруға кеткен шығындардың
орнын толтыруға мүмкіндік береді;
▪ екіншіден, тауар экспорты үшін жабық нарықтарға енуге мүмкіндік
береді:
▪ үшіншіден, ішкі нарықтың толығуын жеделдетуге және шығндарды азайтуға
мүмкіндік береді;
Компенсациялық келісімдер – алынған несиені өтеу үшін ақшалай есеп
айырысудың орнына тауар ұсыну келісімі.
Шекаралық сауда – сауда, төлем және жыл сайынғы қарар туралы келісімнің
негізінде көрші мемлекеттердің шекаралас аудандарының сауда ұйымдары мен
фирмалары жүзеге асыратын халықаралық тауар алмасу түрі. 34 [27-36 б.]
Халықаралық сауда формалары А қосымшасында көрсетілген.
1.2 Сыртқы экономикалық қатынастарды жүргізудің негізгі қағидаттары
Халықаралық сауда теориясында салыстырмалы артықшылық концепциясы кең
дамуда, ол халықаралық сауданың пайда болу себептерін және онда мамандануды
түсіндіруге көмектесетін негізгі теориялық база болып қалуда.
Мемлекет кез келген тауарда немесе іс-әрекетте салыстырмалы артықшылыққа
ие болады, егер сауданың болмау жағдайында тауардың салыстырмалы бағасы
ішкі нарықта сауда серіктестіктерінің мемлекетпен салыстырғанда төмен
болса.
Халықаралық модельдерінің көпшілігі, тауар композициясын және сауда
бағытын салыстырмалы артықшылық заңы позициясымен түсіндіреді, яғни
мемлекет авторкии талабымен, өндірісі ең төмен шығынымен сипатталатын
тауарды экспорттауға ұмтылады. Әр түрлі модельдер жеке тауарлар сипатына
көңіл аударады немесе авторкии өндірісінің салыстырмалы шығын сызбасын
анықтау үшін сататын мемлекеттерге де көңіл аударады. Мысалы: Рикардо
моделіндегі технологиялық факторы және Хекшер-Олиннің өндірістегі өнімділік
айырмашылығы салым факторы моделі. Күмәнсіз, салыстырмалы артықшылық
концепциясы экономикалық үштік пікірлерінің бірі болып саналуы мүмкін. Ол
кең таралған және логикалық жақтан дәлелденген болып табылады. Бірақ,
сонымен бірге бұл теорияны тестілеу және есептеу қиын болады. Мысалы:
авторкии кезінде көп уақыт бойы қатысқан мемлекеттердің салыстырмалы
бағалары мәліметтерін алу мүмкін емес және тіпті олар анық болса да, бұл
заң салыстырмалы артықшылық пен сауда-саттық көлемінің арасындағы қарапайым
белгілі бір өзіндік қарым-қатынасты орнатпайды.
Бұл қиындықтарға қарамастан, салыстырмалы артықшылық концепциясы саяси
және экономикалық дискусияның құралы болғанымен, экономисттер оны
табандылықпен қазіргі әлемдік сауда-саттық шартында қолдануға тырысады.
Олардың әрекеттері жанама әдістерді қосады, яғни бұнда сауданы басқару
тәжірбиесі негізіндегі алынған ақпараттарды, сонымен қатар, айқын және
айқын емес өзара байланыс болжам өзгерістерін қолданылады. Бұл жанама
тәсіл, көбінесе жеке модель шартындағы сауда сызбасын түсіндіруге
бағытталған, яғни салыстырмалы артықшылықты бағалауға тікелей қатысты
сауданың маңызды факторларының белгілі бір жинағын жинауға болады.
Осы теорияға сәйкес, мемлекет басқа мемлекетпен салыстырғанда белгілі
бір тауарды өзіндік құны бойынша төмен бағамен өндіретін болса, онда сол
тауарды экспортқа шығаруға тырысады, ал өзіндік құны бойынша қымбат бағамен
өндіретін болса, онда сол тауарды импортқа шығаруға тырысады.
Өндірістің салыстырмалы төмен және жоғары құны туралы түсінік сауданың
болмауын болжаған жағдайда ғана жүзеге асады. Бұл әдетте тауарлардың
әлемдік бағамен сатылуын түсіндіреді, сонымен қатар, халықаралық саудада
баға барлығында бірдей және оның қайсыбір мемлекетте өзіндік құны төмен
болып өндірілуі мүмкіндігін есепке алмайды.
Осы бағыттағы сауда модельдерінің көбісі ерекше сұрақтарға жауап беруге
арналған. Ол: мемлекет қандай тауарларды сатады және неге? Көбісі осы
сұраққа, салыстырмалы артықшылық теориясы бойынша жауап береді.
Салыстырмалы артықшылық тауарларды сатудың сызбанұсқасының негізгі немесе
ең анықтаушы факторы болып табылады. Дегенмен, тәжірбиелі-зерттеушінің
авторкии сауда бағасы туралы мағлұматтары жоқ, себебі мемлекеттер қазіргі
кезде халықаралық саудаға қатысады. Сондықтанда, салыстырмалы артықшылықты
тікелей есептей алмайды. Бұл амал салыстырмалы артықшылықтың маңызды
шешімдерді қабылдайтын және жеке салаларды дамытатын менеджерлердің көңілін
қалдырады.
Жоғарыда айтылғандай барлық елдердің түбегейлі артықшылығы бола
бермейді. Алайда, олардан басқа елдер де халықаралық саудада, өздерінің
салыстырмалы артықшылықтарын пайдаланып қатыса алады. Қайсы бір елдің
белгілі бір өнімді шығаруда салыстырмалы артықшылығы бар дейді, егер осы
өнімді өндірудің құны, басқа елдермен салыстырғанда төмен болатын болса.
Салыстырмалы артықшылықты тікелей өлшеуге немесе тестілеуге тырыспай,
сауда модельдеріне қарапайым анық тексеру жүргізуге болады. Кейбір сауда
модельдері салыстырмалы артықшылықты өндіріс факторларын есепке алу бағыты
арқылы анықтауға мүмкіншілік береді және бұл құбылысты бақылауға болады.
Сонымен, Хекшер-Олин моделі құрамында авторкии бағасы салыстырмалы
өндірісі интенсивті факторда басым қолданатын тауарларға төмен болады;
мемлекет осы салыстырмалы артықшылығы бар тауарларды экспорттауға тырысады.
Сондықтан, Хекшер-Олин теоремасын тексеру үшін сауда туралы мәліметтерді,
яғни салыстырмалы артықшылық өлшемін тікелей талап етпейтін факторлардың
интенсивтілігін және өндіріске салынған факторларды қажет етеді.
Бұндағы ең басты қиындық, бұл сауда-саттықтың және қатысты авторкии р
бағаларының немесе салыстырмалы артықшылық қарым-қатынастары арасында жәй
төмендеу болмайды. Сауданың сату көлемі сызықты р тәуелді деп бекіту
ыңғайлы болар еді. Мысалы, Рикардо моделінде, жеке тауарды еркін және
шығынсыз сауда бағытымен сату авторкии бағасына тәуелді, ал осы кезде сауда
мөлшері шетел нарығының сұранысымен және осы тауарды отандық өндірушілердің
өндіру мүмкіншілігімен анықталады. Сонымен, ары қарай сауда тосқауылдарын
және транспорт шығындарын қосу салдарынан қиындықтар туындайды, ал Хекшер-
Олин моделі кезінде ең жоғары өлшеу деңгейінен болады. Қарапайым Хекшер-
Олин моделіндегі тек екі елдің, екі өнімнің және екі өндіріс факторының
қатысуымен, сауданы басқара білудің және салыстырмалы артықшылықтың
арасындағы қарым-қатынасты жеңіл анықтап шығарады. Бірақ ақиқат Хекшер-
Оленнің оқу моделінен ерекшеленеді және оны көбірек анықтайтын байланыс
болмайды. Бұл мәселелер кейде сауданың тәжірбие жұмысында тез үздіксіз
ыңғайлы қалыппен ұмытылады, салыстырмалы артықшылықты анықтауға қабылданған
кері гипотетикалық керітартпа көлемді саудада шектеулі өзгерістерге
тәуелді қолданылуынан көрі.
Ізашарлық дискуссияда писсимисттік жәнеде тіпті нигилисттік күйде болуы
мүмкін. Бірақ керітартпа талдауды қолдану, сауда-саттық арасындағы өзара
байланыстың жүйелік болуына жауап беретін және оның ұсынылған көрсеткіштері
үлкен санды куәлікті ұстайды, бұл өзара байланысты ары қарай зерттеуге
ынталандыру береді. Сондықтан салыстырмалық артықшылыққа және теориялық
жұмыстағы сауданың жеңіл қарым-қатынастағы формасына сүйенуге болады. Онан
әрі салыстырмалы артықшылықтың "анықтау" әдісі сияқты сауданың басқару
белгісін жинақы қолданылуын ақтау үшін, төмендету арасалмақ жеткілікті
шындыққа ұқсас екенін ұйғару керек. Альтернативті төмендету өзгешеліктері
және салыстырмалы артықшылықты тікелей өлшеуі түрінде мына мәселелерді
қарастыруға болады: сызбанұсқаның бөлшектері қорытындысы түрінде анықталған
салыстырмалы артықшылықтың өлшемі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz