Қазақ әдебиеттану ғылымы және абайтану мәселелері
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І бөлім Қазақ әдебиеттану ғылымы және абайтану мәселелері
ІІ бөлім Абай шығармашылығы және Т.Әлімқұловтың танымдық, теориялық тұжырымдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І бөлім Қазақ әдебиеттану ғылымы және абайтану мәселелері
ІІ бөлім Абай шығармашылығы және Т.Әлімқұловтың танымдық, теориялық тұжырымдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Әдебиеттің өткені мен бүгініне зер салу, болашағына жөн сілтеу, Абайша айтсақ, “теп-тегіс, жұмыр келсін айналасы” демекші ұғынықты да ұнамды болуына назар аудару - бүгінгі зерттеуші-оқырманның басты міндеті. Осы атқарылатын істің жүгі де жеңіл болмасы анық.
Дүрбелеңге толы дүниеде мәдени мұрағаттармен қатар адам санасында хатталып, одан қала бере жатталып қалатын өнердің бірі – сөз өнері. “Қандай сәулетті сарайлар болсын, қандай әдемі ән, күй болсын, сөзбен сөйлеп, суреттеп көрсетуге болады. Бұл өзге өнердің қолынан келмейді”, - деген екен Мәшһүр Жүсіп Көпеев. Бұл шындығында да солай сияқты. Сөз өнері өнер атаулының ең биігі деп айта аламыз. Талай ғасырлардан бері ұрпақтан-ұрпаққа жетіп отырған әдебиет осының куәсі. Қай халықтың әдебиеті болмасын сол елдің ауыз әдебиетінен нәр алып, одан кейін туған әдеби мұралар жүріп өткен жолдарынан із қалдырады.
Әдебиет тарихына зер салатын болсақ, ХХ ғасырдың 60-80 жылдары әдебиет қазынасы біртуар ақын-жазушылармен, қарымды қаламнан туған құлаш-құлаш шығармалармен толықты.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кеңестік идеология қоршауында өмір сүрген қазақ әдебиеті мен әдебиеттануының социалистік реализм талаптарына сәйкес тірлік ете отырып, ылдиға түспей, үнемі даму, жетілу үстінде болғандығы айқын еді. Сондықтан көркем әдеби сынның өзекті мәселелеріне арнайы зерттеулер жүргізу – қазіргі әдебиеттанудағы басты міндеттердің бірі. Осыған орай, ұлттық әдеби сынның қалыптасуы мен өсіп - өркендеуіне үлес қосқан айтулы сыншы-ғалымдар еңбектерін арнайы қарастырған шығармалар біршама. Мысалы. С.Жұмағұловтың “Е.Ысмайлов – сыншы”, К.Ахметовтың “А.Нұрқатовтың әдеби – сын ғылыми – зерттеу еңбектері”, А.Жүсіпованың “Қазақ әдебиеті сынының тарихын жасау мәселелері және Т.Кәкішұлының ізденістері”, т.б. зерттеу еңбектерінің танымдық дәрежесі жоғары деуге болады.
50-60 жылдар аралығында қиындығы мен қысастығы мол болған әдебиет майданында әдебиеттану ғылымының ауыр жүгін қайыспай көтеріп, табандылық көрсеткен дарынды әдебиетші-зиялы қауым қалыптасып еді. Олардың қатарында: М.Қаратаев, Е.Ысмайылов, Б.Кенжебаев, Қ.Жұмалиев, С.Қирабаев, З.Қабдолов, Р.Бердібаев, Ә.Қоңыратбаев, Х.Әдібаев, Т.Әлімқұлов, Т.Кәкішев сынды т.б. әдебиетшілер бар. Олардың ғылымның өркендеуіне өлшенбес үлес қосқандығы – ақиқат. Өз замандастары арасында әдебиеттану мен сынға елеулі үлес қосқан таланттардың бірі – Тәкен Әлімқұлов.
Дүрбелеңге толы дүниеде мәдени мұрағаттармен қатар адам санасында хатталып, одан қала бере жатталып қалатын өнердің бірі – сөз өнері. “Қандай сәулетті сарайлар болсын, қандай әдемі ән, күй болсын, сөзбен сөйлеп, суреттеп көрсетуге болады. Бұл өзге өнердің қолынан келмейді”, - деген екен Мәшһүр Жүсіп Көпеев. Бұл шындығында да солай сияқты. Сөз өнері өнер атаулының ең биігі деп айта аламыз. Талай ғасырлардан бері ұрпақтан-ұрпаққа жетіп отырған әдебиет осының куәсі. Қай халықтың әдебиеті болмасын сол елдің ауыз әдебиетінен нәр алып, одан кейін туған әдеби мұралар жүріп өткен жолдарынан із қалдырады.
Әдебиет тарихына зер салатын болсақ, ХХ ғасырдың 60-80 жылдары әдебиет қазынасы біртуар ақын-жазушылармен, қарымды қаламнан туған құлаш-құлаш шығармалармен толықты.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кеңестік идеология қоршауында өмір сүрген қазақ әдебиеті мен әдебиеттануының социалистік реализм талаптарына сәйкес тірлік ете отырып, ылдиға түспей, үнемі даму, жетілу үстінде болғандығы айқын еді. Сондықтан көркем әдеби сынның өзекті мәселелеріне арнайы зерттеулер жүргізу – қазіргі әдебиеттанудағы басты міндеттердің бірі. Осыған орай, ұлттық әдеби сынның қалыптасуы мен өсіп - өркендеуіне үлес қосқан айтулы сыншы-ғалымдар еңбектерін арнайы қарастырған шығармалар біршама. Мысалы. С.Жұмағұловтың “Е.Ысмайлов – сыншы”, К.Ахметовтың “А.Нұрқатовтың әдеби – сын ғылыми – зерттеу еңбектері”, А.Жүсіпованың “Қазақ әдебиеті сынының тарихын жасау мәселелері және Т.Кәкішұлының ізденістері”, т.б. зерттеу еңбектерінің танымдық дәрежесі жоғары деуге болады.
50-60 жылдар аралығында қиындығы мен қысастығы мол болған әдебиет майданында әдебиеттану ғылымының ауыр жүгін қайыспай көтеріп, табандылық көрсеткен дарынды әдебиетші-зиялы қауым қалыптасып еді. Олардың қатарында: М.Қаратаев, Е.Ысмайылов, Б.Кенжебаев, Қ.Жұмалиев, С.Қирабаев, З.Қабдолов, Р.Бердібаев, Ә.Қоңыратбаев, Х.Әдібаев, Т.Әлімқұлов, Т.Кәкішев сынды т.б. әдебиетшілер бар. Олардың ғылымның өркендеуіне өлшенбес үлес қосқандығы – ақиқат. Өз замандастары арасында әдебиеттану мен сынға елеулі үлес қосқан таланттардың бірі – Тәкен Әлімқұлов.
1. 40-50 және 60-жылдардағы қазақ әдебиеті. – Алматы: Ғылым, 1998.
2. Әбдезұлы Қ. Т.Әлімқұлов шығармашылығы және 60-80 жылдардағы қазақ прозасы. – Алматы: Ғылым, 2001.
3. Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы. – Алматы: Санат, 1994.
4. Қазақстан жазушылары ХХ ғасыр. – Алматы: Ана тілі, 2004.
5. Сөзстан. Үшінші кітап. – Алматы: Жалын, 1982.
6. Тоқбергенов Т. Тәкен Әлімқұлов. – Алматы: Рауан, 1992.
7. Әлімқұлов Т. Кертолғау. – Алматы: Өнер, 1998,
8. Әбдезұлы Қ. Жазушы және заман шындығы. – Алматы: Қазақ университеті, 2003.
9. Әлімқұлов Т. Ақындық туралы жыр // “Жұлдыз”, 1968, №3.
10. Әдібаев Х. Көкжиек. – Алматы: Жазушы, 1978.
11. Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989.
12. Мұхамедханұлы Қ. Абайдың ақын шәкірттері. 2-кітап. – Алматы: Дәуір, 1994.
13. Ахметов З. Абайдың ақындық әлемі. – Алматы: Ана тілі, 1995.
14. Әуезов М. Абай Құнанбаев. – Алматы: Санат, 1995.
15. Нұрқатов А. Абайдың ақындық дәстүрі. – Алматы: Жазушы, 1966.
16. Кәкішев Т. Оңаша отау. – Алматы., 1968.
17. Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі. 2-том. – Алматы: Жазушы, 1960.
18. Мырзахметов М. Абайтану тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1994.
19. Ахметжан Т. Тосқауыл бұзған тұлпар // Қазақ әдебиеті, 22ақпан, 2002.
20. Әлімқұлов Т. Жұмбақ жан. – Алматы: Жазушы, 1993.
21. Әлімқұлов Т. Абайтану туралы // Қазақ әдебиеті, 19 наурыз, 1971.
22. Әлімқұлов Т. Жұмбақ жан. – Алматы: Жазушы, 1972.
23. Абай шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1995.
24. Дәдебаев Ж. Жазушы. – Алматы: Қазақ университеті, 2001.
25. Мырзахметұлы М. Әуезов және Абай. – Алматы: Қазақстан, 1997.
26. Ысқақұлы Д. Сын шын болсын. – Алматы: Қазақ университеті, 1993.
27. Шаймерденов С. Өмірден өзін іздеумен өткен жан // Социалистік Қазақстан, 1988.
28. Бердібаев Р. Іңкәрлік сезім // Жетісу, 1988.
29. Қаратаев М. Сөз зергері еді // Қазақ әдебиеті, 1987.
30. Байғұт М. “Ерке болмыстың тәуелсіздігін” ұғымын Тәкен Әлімқұлұлы қалай бәдіздеген? // Жас Алаш, 1 шілде, 2003.
31. Мұқанова Р. Тәкен тағылымы // Қазақ елі, 16 ақпан, 1996.
32. Әдебиеттану терминдер сөздігі. – Алматы: Ана тілі, 1998.
33. Әлімқұлов Т. Сөз таныған кісі // Оңтүстік Қазақстан, 10 шілде, 1970.
34. Әлімқұлов Т. Қайталанбас тұлға // Лениншіл жас, 10 тамыз, 1985.
35. Әлімқұлов Т. Өмірді сүйген суреткер // “Жұлдыз”, №5, 1992.
36. Әлімқұлов Т. Менімен қазақ тілі аяқталды... // Заман-Қазақстан, 18 қыркүйек, 1998.
37. Әлімқұлов Т. Жаңа өлеңдерден // “Жұлдыз”, №7, 1958.
38. Әлімқұлов Т. Абай. – Алматы: ҚазмемКӘБ, 1954.
39. Әлімқұлов Т. Жемісті жолда. – Алматы: ҚазмемКӘБ, 1958.
40. Әлімқұлов Т. Жұмбақ жан. – Алматы: Жазушы, 1978.
41. Әбдезұлы Қ. Тарихи тұлғалар және қазақ әдебиеті. - Алматы: Қазақ университеті, 2004.
42. Әбдезұлы Қ. Тарих және тағдыр. – Алматы: Қазығұрт, 2004.
43. Әбдезұлы Қ. Өнер, өнерпаз тағдыры // Алматы ақшамы, 17 сәуір, 2001.
44. Әлімов А. Сөз өнерінің дүлділі // Түркістан, 14 ақпан, 1996.
45. Әшімбаев С. Тұлпардың тегін тұлпар таниды // Лениншіл жас, 10 қаңтар, 1979.
46. Бердібаев Р. Роман және жазушы. – Алматы., 1967.
47. Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. – Алматы: Ғылым, 1991.
48. Дүйсебекова А. Т.Әлімқұлов – сыншы және әдебиет зерттеушісі: Дисс.ф.ғ.к. дәрежесін алу үшін / Алматы, 2006.
49. Исмағұлова Н. Сәбит Мұқанов және абайтану: Дисс.ф.ғ.к. дәрежесін алу үшін / Алматы, 2002.
50. Ергөбек Қ. Жұмбақ жан // Жас Алаш, 5, 14, 28 желтоқсан, 2002.
51. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Қазақ университеті, 1995.
52. Қабдолов З. Арна. – Алматы: Жазушы, 1988.
53. Қырғызбаев Ө. Тарланбоз Тәкен. – Алматы: ҚАЗақпарат, 2006.
54. Нұрғали Р. Әдебиет теориясы. – Астана: Фолиант, 2003.
55. Соқабаева С. Тақырып татымы // “Жұлдыз”, №4, 1968.
56. Пәрімбекова П. Өзі де жұмбақ жан еді // Лениншіл жас, 28 қыркүйек, 1988.
57. Пәрімбекова П. Тәкен туған топырақ // Жас Алаш, 6 тамыз, 1998.
58. Тарази Ә. Өрт. Повесть // Лениншіл жас, 14-16, 19-20 наурыз, 1968.
59. Ысқақ Қ. Тектінің мінезі // Түркістан, 30 желтоқсан, 1998.
60. Ысқақов Д. Сын туралы. – Алматы: ҚАЗақпарат, 2001.
2. Әбдезұлы Қ. Т.Әлімқұлов шығармашылығы және 60-80 жылдардағы қазақ прозасы. – Алматы: Ғылым, 2001.
3. Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы. – Алматы: Санат, 1994.
4. Қазақстан жазушылары ХХ ғасыр. – Алматы: Ана тілі, 2004.
5. Сөзстан. Үшінші кітап. – Алматы: Жалын, 1982.
6. Тоқбергенов Т. Тәкен Әлімқұлов. – Алматы: Рауан, 1992.
7. Әлімқұлов Т. Кертолғау. – Алматы: Өнер, 1998,
8. Әбдезұлы Қ. Жазушы және заман шындығы. – Алматы: Қазақ университеті, 2003.
9. Әлімқұлов Т. Ақындық туралы жыр // “Жұлдыз”, 1968, №3.
10. Әдібаев Х. Көкжиек. – Алматы: Жазушы, 1978.
11. Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989.
12. Мұхамедханұлы Қ. Абайдың ақын шәкірттері. 2-кітап. – Алматы: Дәуір, 1994.
13. Ахметов З. Абайдың ақындық әлемі. – Алматы: Ана тілі, 1995.
14. Әуезов М. Абай Құнанбаев. – Алматы: Санат, 1995.
15. Нұрқатов А. Абайдың ақындық дәстүрі. – Алматы: Жазушы, 1966.
16. Кәкішев Т. Оңаша отау. – Алматы., 1968.
17. Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі. 2-том. – Алматы: Жазушы, 1960.
18. Мырзахметов М. Абайтану тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1994.
19. Ахметжан Т. Тосқауыл бұзған тұлпар // Қазақ әдебиеті, 22ақпан, 2002.
20. Әлімқұлов Т. Жұмбақ жан. – Алматы: Жазушы, 1993.
21. Әлімқұлов Т. Абайтану туралы // Қазақ әдебиеті, 19 наурыз, 1971.
22. Әлімқұлов Т. Жұмбақ жан. – Алматы: Жазушы, 1972.
23. Абай шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1995.
24. Дәдебаев Ж. Жазушы. – Алматы: Қазақ университеті, 2001.
25. Мырзахметұлы М. Әуезов және Абай. – Алматы: Қазақстан, 1997.
26. Ысқақұлы Д. Сын шын болсын. – Алматы: Қазақ университеті, 1993.
27. Шаймерденов С. Өмірден өзін іздеумен өткен жан // Социалистік Қазақстан, 1988.
28. Бердібаев Р. Іңкәрлік сезім // Жетісу, 1988.
29. Қаратаев М. Сөз зергері еді // Қазақ әдебиеті, 1987.
30. Байғұт М. “Ерке болмыстың тәуелсіздігін” ұғымын Тәкен Әлімқұлұлы қалай бәдіздеген? // Жас Алаш, 1 шілде, 2003.
31. Мұқанова Р. Тәкен тағылымы // Қазақ елі, 16 ақпан, 1996.
32. Әдебиеттану терминдер сөздігі. – Алматы: Ана тілі, 1998.
33. Әлімқұлов Т. Сөз таныған кісі // Оңтүстік Қазақстан, 10 шілде, 1970.
34. Әлімқұлов Т. Қайталанбас тұлға // Лениншіл жас, 10 тамыз, 1985.
35. Әлімқұлов Т. Өмірді сүйген суреткер // “Жұлдыз”, №5, 1992.
36. Әлімқұлов Т. Менімен қазақ тілі аяқталды... // Заман-Қазақстан, 18 қыркүйек, 1998.
37. Әлімқұлов Т. Жаңа өлеңдерден // “Жұлдыз”, №7, 1958.
38. Әлімқұлов Т. Абай. – Алматы: ҚазмемКӘБ, 1954.
39. Әлімқұлов Т. Жемісті жолда. – Алматы: ҚазмемКӘБ, 1958.
40. Әлімқұлов Т. Жұмбақ жан. – Алматы: Жазушы, 1978.
41. Әбдезұлы Қ. Тарихи тұлғалар және қазақ әдебиеті. - Алматы: Қазақ университеті, 2004.
42. Әбдезұлы Қ. Тарих және тағдыр. – Алматы: Қазығұрт, 2004.
43. Әбдезұлы Қ. Өнер, өнерпаз тағдыры // Алматы ақшамы, 17 сәуір, 2001.
44. Әлімов А. Сөз өнерінің дүлділі // Түркістан, 14 ақпан, 1996.
45. Әшімбаев С. Тұлпардың тегін тұлпар таниды // Лениншіл жас, 10 қаңтар, 1979.
46. Бердібаев Р. Роман және жазушы. – Алматы., 1967.
47. Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. – Алматы: Ғылым, 1991.
48. Дүйсебекова А. Т.Әлімқұлов – сыншы және әдебиет зерттеушісі: Дисс.ф.ғ.к. дәрежесін алу үшін / Алматы, 2006.
49. Исмағұлова Н. Сәбит Мұқанов және абайтану: Дисс.ф.ғ.к. дәрежесін алу үшін / Алматы, 2002.
50. Ергөбек Қ. Жұмбақ жан // Жас Алаш, 5, 14, 28 желтоқсан, 2002.
51. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Қазақ университеті, 1995.
52. Қабдолов З. Арна. – Алматы: Жазушы, 1988.
53. Қырғызбаев Ө. Тарланбоз Тәкен. – Алматы: ҚАЗақпарат, 2006.
54. Нұрғали Р. Әдебиет теориясы. – Астана: Фолиант, 2003.
55. Соқабаева С. Тақырып татымы // “Жұлдыз”, №4, 1968.
56. Пәрімбекова П. Өзі де жұмбақ жан еді // Лениншіл жас, 28 қыркүйек, 1988.
57. Пәрімбекова П. Тәкен туған топырақ // Жас Алаш, 6 тамыз, 1998.
58. Тарази Ә. Өрт. Повесть // Лениншіл жас, 14-16, 19-20 наурыз, 1968.
59. Ысқақ Қ. Тектінің мінезі // Түркістан, 30 желтоқсан, 1998.
60. Ысқақов Д. Сын туралы. – Алматы: ҚАЗақпарат, 2001.
Кіріспе
Әдебиеттің өткені мен бүгініне зер салу, болашағына жөн сілтеу, Абайша
айтсақ, “теп-тегіс, жұмыр келсін айналасы” демекші ұғынықты да ұнамды
болуына назар аудару - бүгінгі зерттеуші-оқырманның басты міндеті. Осы
атқарылатын істің жүгі де жеңіл болмасы анық.
Дүрбелеңге толы дүниеде мәдени мұрағаттармен қатар адам санасында
хатталып, одан қала бере жатталып қалатын өнердің бірі – сөз өнері.
“Қандай сәулетті сарайлар болсын, қандай әдемі ән, күй болсын, сөзбен
сөйлеп, суреттеп көрсетуге болады. Бұл өзге өнердің қолынан келмейді”, -
деген екен Мәшһүр Жүсіп Көпеев. Бұл шындығында да солай сияқты. Сөз өнері
өнер атаулының ең биігі деп айта аламыз. Талай ғасырлардан бері ұрпақтан-
ұрпаққа жетіп отырған әдебиет осының куәсі. Қай халықтың әдебиеті
болмасын сол елдің ауыз әдебиетінен нәр алып, одан кейін туған әдеби
мұралар жүріп өткен жолдарынан із қалдырады.
Әдебиет тарихына зер салатын болсақ, ХХ ғасырдың 60-80 жылдары әдебиет
қазынасы біртуар ақын-жазушылармен, қарымды қаламнан туған құлаш-құлаш
шығармалармен толықты.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кеңестік идеология қоршауында өмір
сүрген қазақ әдебиеті мен әдебиеттануының социалистік реализм талаптарына
сәйкес тірлік ете отырып, ылдиға түспей, үнемі даму, жетілу үстінде
болғандығы айқын еді. Сондықтан көркем әдеби сынның өзекті мәселелеріне
арнайы зерттеулер жүргізу – қазіргі әдебиеттанудағы басты міндеттердің
бірі. Осыған орай, ұлттық әдеби сынның қалыптасуы мен өсіп - өркендеуіне
үлес қосқан айтулы сыншы-ғалымдар еңбектерін арнайы қарастырған
шығармалар біршама. Мысалы. С.Жұмағұловтың “Е.Ысмайлов – сыншы”,
К.Ахметовтың “А.Нұрқатовтың әдеби – сын ғылыми – зерттеу еңбектері”,
А.Жүсіпованың “Қазақ әдебиеті сынының тарихын жасау мәселелері және
Т.Кәкішұлының ізденістері”, т.б. зерттеу еңбектерінің танымдық дәрежесі
жоғары деуге болады.
50-60 жылдар аралығында қиындығы мен қысастығы мол болған әдебиет
майданында әдебиеттану ғылымының ауыр жүгін қайыспай көтеріп, табандылық
көрсеткен дарынды әдебиетші-зиялы қауым қалыптасып еді. Олардың
қатарында: М.Қаратаев, Е.Ысмайылов, Б.Кенжебаев, Қ.Жұмалиев, С.Қирабаев,
З.Қабдолов, Р.Бердібаев, Ә.Қоңыратбаев, Х.Әдібаев, Т.Әлімқұлов, Т.Кәкішев
сынды т.б. әдебиетшілер бар. Олардың ғылымның өркендеуіне өлшенбес үлес
қосқандығы – ақиқат. Өз замандастары арасында әдебиеттану мен сынға
елеулі үлес қосқан таланттардың бірі – Тәкен Әлімқұлов.
Оның кезінде сыншылығы, зерттеушілігі мерзімді баспасөзде
бағаланғанымен қаламгердің бұл қыры – ғылымда арнайы қарастырылмаған
өзекті мәселе. Т.Әлімқұловтың прозалық туындылары туралы докторлық
диссертация қорғалды, ондаған-жүздеген мақалалар жарық көрді. Ал Тәкеннің
сан қырлы дарын иесі болғаны: әдеби сынға белсене араласқаны, екі тілде
бірдей жазғаны және абайтану саласына қосқан үлесі туралы ара-кідік бірлі-
жарымды (Қ.Ергөбектің “Жұмбақ жан”, Р.Бердібаевтің “Іңкәрлік сезім”,
Р.Мұқанованың “Тәкен тағылымы”, П.Пәрімбекованың “Суреткердің беймәлім
сырлары”, т.б.) еңбектерде айтылып өткені болмаса, арнайы зерттеліп,
айқындала қоймаған өзекті тақырыптардың бірі. Т.Әлімқұловтың Абай туралы
сыни мақалалары мен әдеби-зерттеу еңбектерін саралап, көркемдік, танымдық
құндылығын қарау, абайтану ғылымына қосқан салмағын еңбектерімен бағалау
ғылыми нысанның өзектілігін көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қаламгер прозасындағы тарихи тұлғалар,
күй өнері, жылқы жануары туралы және жазушының тілдік-стильдік
ізденістері, суреткерлігі, шеберлігі жайлы елеулі еңбектер жарыққа шықты.
Т.Әлімқұловтың шығармашылығы хақында Қ.Әбдезұлының “Т.Әлімқұлов
шығармашылығы және 60-80 жылдардағы қазақ прозасы” атты докторлық
диссертациясы қорғалды. Суреткерлік сипатын тілге тиек еткен сыншы
Т.Тоқбергеновтің бағалы еңбектері бар. Сонымен қатар “Мектеп сериясымен”
шыққан Ө.Қырғызбаевтың “Тарланбоз Тәкен” атты шығармасы туған жерін,
өскен ортасын танытады. Өткен жылдың қараша айында А.Дүйсебекованың
“Т.Әлімқұлов – сыншы және әдебиет зерттеушісі” атты кандидаттық
диссертациясы жазушының сыншылығын көруімен құнды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Тәкен Әлімқұловтың “Жұмбақ
жан” еңбегін зерттеу, тарихи көзін, тілін, зерттеушінің әдіс-тәсілін
қорытып айту – жұмыстың мақсаты. Осы мақсатты жүзеге асыру жолында
төмендегідей міндеттер белгіленді:
- Т.Әлімқұловтың өзіне дейінгі абайтануға үлес қосқан ғалымдарды қарау,
зерттеу еңбектерімен танысу;
- ұлы Абай хақында жазған “Жұмбақ жан” атты зерттеуін талдап, танымдық,
теориялық тұжырымдарын таныту;
- рухани құнды еңбек екендігіне көз жеткізумен қатар абайтану саласындағы
орнын айқындау.
Зерттеу нысаны. Магистрлік жұмыста зерттеу нысаны ретінде Тәкен
Әлімқұловтың 1972 жылы Жазушы баспасынан жарық көрген Жұмбақ жан атты
зерттеу еңбегі, сондай-ақ республикалық мерзімді басылымдарда жарық
көрген сын мақалалары алынды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Т.Әлімқұловтың “Жұмбақ жан” әдеби-
зерттеу еңбегі алғаш рет теориялық-көркемдік тұрғыдан талдау өзегіне
айналып отыр. Белгілі сыншының абайтану ғылымына қосқан үлесі “Жұмбақ
жан” еңбегі арқылы бағаланады.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Зерттеу барысында алға қойған мақсат-
міндеттерді шешу үшін негізгі дереккөздерді жинауда кешенді, баяндау,
түсіндіру, жүйелеу, салыстырмалы-тарихи, аналитикалық, талдау әдістері
пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші бөлімі “Қазақ
әдебиеттану ғылымы және абайтану мәселелері” деп аталады. Мұнда қазақ
әдебиетінің 50-60 және 80-жылдардағы жай-күйі, жазушы шығармашылығы және
абайтану ғылымы жайлы сөз болады.
Жұмыстың екінші бөлімін тұтасымен “Жұмбақ жан” зерттеуінің
талдауына арналады. Т.Әлімқұловтың Абай шығармашылығы туралы, кітаптың
құндылығы жайлы танымдық, теориялық тұжырымдары баяндалады. Екінші бөлім
“Абай шығармашылығы және Т.Әлімқұловтың танымдық, теориялық тұжырымдары”
деген атаумен берілді.
І бөлім
Қазақ әдебиеттану ғылымы және
абайтану мәселелері
Ерте, ерте, ертеде деп басталатын ерте заманның ертегілерінен,
Бұрынғы өткен заманда, Байбөрі деген бай шықты деп келетін батырлық
жырлардан, көк тәңірісіне сыйынатын Күлтегінді жырлаған авторы белгілі
бола бастаған заманнан, құтты білім іздеген ойшылдарымыздан, сөйлесе
қызыл тілдің шешені атанған жыраулар толғауларынан, тар замандағы зар
заман әдебиеті өкілдері өлеңдерінен сусындап, таза мөлдір бұлақтан нәр
алған әз әдебиетіміз біздің ұрпаққа да өз еншісін, үлесін сол күйінде мол
қазынасымен алып келді. Мұнан кейінгі әдебиеттің соны іздері Шоқан,
Ыбырай, Абайлар жасаған кемеңгер әдебиеттен көрініп, әдебиет – ардың
ісі деп білген Ахмет, Міржақып, Мағжан, Ілияс, Жүсіпбектердің кезеңімен,
40-50 жылдар, 60-80 жылдар және тәуелсіз Қазақстан әдебиетімен ұштасып,
жалғасын тауып жатыр. Әдебиет биіктеген сайын оған өрлеу қиын да, қызық
болмақ. Біз сөз еткелі отырған әдебиет дәуірі - 60-80 жылдардағы қазақ
әдебиеті. Соның ішінде өмір тарихын өнер тақырыбына айналдыра білген,
тарихта есімдері қалған өнер иелерінің өмірлерінің бір сәттік кезеңдерін
шебер суреттеп берген, күй құдіретін, домбыра сазын, сыбызғы сырын
көрсеткен қаламгердің бірі – Тәкен Әлімқұлов жайлы сөз қозғамақшымыз.
50-60 жылдардағы әдебиетте өткен дәуірдегі халық өмірін, оның
бостандықты аңсаған үміт-арманын көрсету үлкен орын алды. Қазақ
әдебиетінде бұл тақырыпта халқымыздың өткен ғасырдағы озат адамдары,
прогресшіл мәдениет қайраткерлері, ағартушылар: Абай, Шоқан Уәлиханов,
Ыбырай Алтынсарин, т.б. туралы тарихи фактілерге сүйенген бірнеше көркем
шығармалар жарық көрді 1.134.
40-50 және 60 жылдардағы қазақ әдебиеті атты еңбекте
50-60 жылдардағы әдебиеттің даму сатысын осылай жазады. Бұл шындығында
да солай еді. Осындай ірі тұлғалармен қатар әдебиетте өмір, өндіріс, өнер
тақырыптары және тарихи романдар жан-жақты зерттеліп, жазылды.
Қазақ әдебиетінде айрықша дамыған саланың бірі – поэзия. Бұл кезеңде
поэзия арнасы өзінің жаңа сапада дамып жатқанын көрсете алды. Мұның да өз
жөні болатын. Поэзия өміріне Т.Айбергенов, С.Асанов, М.Мақатаев,
Ж.Нәжімеденов, О.Сүлейменов сынды т.б. жаңа таланттар келген еді.
Ал проза жанрында қандай өзгерістер болды дегенге жоғарыда айтып
өткеніміздей, жаңа тақырыптағы қомақты дүниелер жарық көрді деп айта
аламыз.
50-60 жылдардың еншісіндегі шығармалардың жалғасы ретінде 60-
80 жылдардағы проза жанрындағы еңбектерді де қоса аламыз. Осы жылдары
прозаның роман, повесть, әңгіме жанрлары көркемсөз өнерінің қилы-қилы
құбылыстарын әрі көкейтесті мәселелерін кең ауқымда қамтып, әдебиеттің
жетекші саласына айналды.
Қазіргі таңда 60-80 жылдардағы қазақ прозасын зерттеп жүрген ғалым-
зерттеуші Қ.Әбдезұлы былай дейді:
Қазақ прозасы 60-80 жылдары тереңдей дамумен қатар жан-жақты және кең
қанат жайып, тармақтала өркендеу сатысына енді 2.16.
Прозаның жаңа өркендеу сатысын биіктеткен жазушы қауымы қалам
қаруларын серік етіп, бар күш-жігерлерін сала білді. Қаламгерлер өз шама-
шарқынша прозаның бұған дейін көтерілген биігін аласартпау, идеялық-
көркемдік ізденістерін әлсіретпеу бағытында батыл әрекет етті. Қазақ
деген халықты әлемге әйгілеген Абай жолы роман-эпопеясы осы кезеңде
дүниеге келіп, одан ары қарай Сәбит Мұқановтың Өмір мектебі, Ғабит
Мүсіреповтің Қазақ солдаты, Оянған өлке, Ғабиден Мұстафиннің
Шығанақ, Миллионер, Қарағанды, Хамза Есенжановтың Ақ Жайық,
Әбдіжәміл Нұрпейісовтің Қан мен тері, т.б. шығармалар легі әдебиет атты
сөз өнерінің қоржынын молықтырды. Бұл уақыттың повесть, әңгімелері де құр
алақан емес еді. Мысалы, Тахауи Ахтановтың Махаббат мұңы повесі, Қабдеш
Жұмаділовтің Қаздар қайтып барады әңгімесі, т.б. осының дәлелі бола
алады.
60-жылдары көптеген тың тақырыпты шығармалар қазақ әдебиетінде орын
ала бастады дей келе, тағы мынадай дәлел келтіре аламыз.
60-жылдары өнер тақырыбы сияқты тың тақырыптар игерілді. Тәкен
Әлімқұлов өз шығармаларын өнер адамдарының тағдырына арнады. Сейтек
сарыны (1966), Туған ауыл (1967), т.б. кітаптары бұған куә. Ақан сері,
Тәттімбет, Ықылас сияқты ірі таланттардың қалыптасуына ықпал еткен
жағдайларды жазушы бар ынтасымен зерттеген. Күй қалай жаралады, туады?
Оқырман осы процестің бүге-шігесіне куә болады 1.203.
Сонда бұл кезең әдебиетін байқап қарап отырсаңыз, ақын-жазушыларымыз
тарихи тұлғалардың бейнесін, ішкі психологизмді ашуға, адам мәселесін
жазуға тырысқан және соны жазғанда. Өмірде болған, тарихтан өткен, исі
қазаққа есімдері таныс жандардың бүкіл болмысын немесе өмірлерінің бір
кезеңін шебер де шынайы көрсете білген. Біз мұны тарихи романдардан,
қарапайым ауыл адамдарын жазған Дулаттың әңгімелерінен, Әбіштің роман,
повестерінен, Әбдіжәмілдің Еламанынан, өнер адамдары тақырыбында жазған
біраз жазушыларымыздың көркем бейнелерінен аңғара аламыз.
Жалпы, 1950-1980 жылдардағы қазақ прозасы тақырып жағынан анағұрлым
байыды. Жазушылар суреттеудің соны тәсілдерін қолданып, адамның ішкі
әлеміне кеңірек бойлады. Әңгіменің жанрлық ауқымы кеңейді, алуан түрлі
юморлық, сатиралық, фантастикалық, аңыз-ертегі араласқан әңгімелер жарық
көрді.
Бұл дәуірдің әдебиеттану ғылымы мен сыны да ауқымды түрде қанатын
кеңге жая бастады. Әдебиеттің кешегісі мен бүгініне терең зерттеу жасап,
шығармаларын байыппен талдау, тиісті бағасын беру, болашағын барлау
сияқты жаңа ой-өріс дамыды.
Осы кезеңде Қазақ совет әдебиеті тарихының очеркі мен алты томдық
Қазақ әдебиеті тарихы жазылып, әдебиет сүйер қауым назарына ұсынылды.
Әдебиеттану ғылымы мен сын көптеген іргелі зерттеулер мен монографияларға
толыға бастады. Қазіргі таңда шығып жүрген Қазақ тілі мен әдебиеті
журналы осы уақытта шықты.
Қазақ әдебиеттану ғылымы мен сын жанрының көшбасында аға буын өкілдері
М.Әуезов, С.Мұқанов, Ә.Тәжібаевтар, т.б. тұрды. Бұл көшті бұдан кейін
орта буын өкілдері өздерінің зерттеулерімен жалғастырды. Е.Ысмаиловтың
Сын мен шығарма (1960), Жаңа белеске (1962), Б.Кенжебаевтың Шындық
пен шеберлік (1966), Қ.Жұмалиевтің Стиль - өнер ерекшелігі (1966),
М.Қаратаевтың Шеберлік шыңына (1963), Т.Әлімқұловтың Жемісті жолда,
О прошлом и настоящем (1958), С.Қирабаевтың Өрлеу жолында (1960),
Р.Бердібаевтың Әдебиет және өмір (1964), А.Нұрқатовтың Идея мен образ
(1962), М.Базарбаевтың Живые традиции (1962), Әдебиет және дәуір
(1966), Т.Кәкішевтің, Б.Сахариевтің, Т.Сыдықовтың жинақтары жарыққа
шығып, қазақ әдебиеттануы мен сынының сапасын көтерді.
1972 жылы Әдеби-көркем сын туралы қаулы алынып, сыншы кадрлар
дайындау мәселесіне айрықша назар аударылды. Бұл эстетикалық ойды
тереңдетудің бір жолы, сынның дамуына үлкен қамқорлық жасау еді.
Халық болған жерде өнер бар, оған деген көзқарас, эстетикалық талғам
бар. Халық ауыз әдебиетінен тартылған жайлар жазба әдебиет туындыларына
ұласып, өзінше бір көркемдік әлем жасағаны даусыз. Қазіргі қазақ әдебиеті
сыны мен әдебиеттану ғылымы дүниеге келген әрбір көркем туындының
идеясын, айтар ойын, эстетикалық өреге қол созғанын, қандай әлеуметтік
мәселені көтергенін, нені насихаттайтынын саралап алуға міндетті, -
дейді белгілі сыншы, профессор Т.Кәкішев 3.4.
ХХ ғасырдың 60-80 жылдардағы қазақ әдебиеттану ғылымы қаншалықты
деңгейде дамығанын жоғарыда аталған, уақыт өткен сайын құнын жоймайтын
бағалы дүниелерден көре аламыз. Ғасыр басында дүниеге келіп, әдебиеттің
осы шағына өзіндік қолтаңба қалдырған Т.Әлімқұловтың өмірі мен
шығармашылығына қысқаша тоқталмақшымыз. Айта кетер бір жайт, Жұмбақ
жандай туындыны дуниеге келтірген жазушының шығармашылығына тағы да бір
рет үңілу, жұмбақ жанын түсіну (Бұл жұмыстан басқа жазылған еңбектерден
жазушының өмірі мен шығармашылығынан қанықсыздар деген ойдамын. – С.К.).
Әдебиет сүйер қауымға, оқырманға Тәкен Әлімқұловты кім деп білесіз?
деген сауал қойсаңыз, көпшілігі әңгіме жанрында көп жазатын жазушы деп
атап, атақты Қараой әңгімесін айта жөнелетіні сөзсіз. Мұның сыры шағын
жанрды шебер түрлендіріп, көркемдік шешімді дәл тапқандығында деп
білеміз.
Кәрі Қаратаудың теріскей бетінен Созақ жері басталады. Үш Көкшенің
аяғы Мойынқұмға жалғасып, одан әрі Бетпақтың қиян даласы ұласады. Тәкен
Әлімқұлов, міне, осы Созақ жерінде , оның ішінде көне қала Қаратаудың
терістік өңіріндегі қасиетті мекен – Бабатада дүниеге келеді. Әрине, бұл
өңірдің тарихқа толы қойнауы, өнер ұстанған иелері болашақ жазушыға әсер
етпей қоймайды. Ал бітім-болмыстың өзі ортаға, жағдайға қарай, туған
жердің тағдырына қарай қалыптасады.
Тарих беттерін парақтағанда аты белгілі Созақ өңірінде өнер иелері
көптеп саналады. Сол адамдарды кішкентайынан көріп, өз жандарынан
шығарған туындыларын естіп өскен Тәкен Әлімқұлов кемелденген, толысқан
тұсында көркем дүниелерге айналдырады.
Тәкен Әлімқұлов өмірі жайлы деректі ресмилендіретін болсақ, Қазақстан
жазушылары ХХ ғасыр атты анықтамалықта жазушы туралы былай жазылған:
Әлімқұлов Тәкен (1918 – 1987) – 2 қыркүйекте Оңтүстік Қазақстан
облысы, Созақ ауданында туған. 1937 жылы Ащысай кенінде жұмысшы жастардың
кешкі мектебінде аз уақыт оқиды. Шымкент қорғасын зауытындағы кеншілердің
мөлтек газетінде екі тілде хабар жазып, қалам ұштаған ол 1946 жылы
Оңтүстік Қазақстан газетіне жауапты хатшы боп орналасады. Көп ұзамай
Алматыға Лениншіл жасқа ауысады. Осы газетте оның журналистік стилі
қалыптасады. 1949 жылы Мәскеудің М.Горький атындағы әдебиет институтына
оқуға түседі. 1958-1974 жылдары КСРО
және Қазақстан Жазушылар одағында әдеби кеңесші. Өлең жазып, әдеби
сынмен шұғылдана жүріп, аударма саласында елеулі еңбек етеді 4.57.
Жазушының өмірінен біраз хабардар болдық деп ойлаймыз.
Ащысайда мен жұмысшы жастардың кешкі мектебінде оқып, орыс тілін
біршама меңгердім. Оған кітапхана да септескен. Ол кезде мен әрине,
күрделі көркем шығарма жаза алмас едім. Қаратау кеншілеріне қазақша
өлең, облыстық Южно-Казахстанская правда газетіне хабар-ошар жазып
жүрдім, - дейді де жазушы әдебиеттегі алғашқы туындылары поэзия жанрында
туғанын айтады 5.102. Он төрт жасынан бастап өлең жазған ақын-жазушы
әдебиеттегі өз орны прозада деп біледі.
Дегенмен де, Тәкен Әлімқұлов бір ғана жанрда немесе тікелей өнер
тақырыбына жазған суреткер емес қой. Ол 32 жасында Сапар атты өлеңдер
жинағымен өнер есігін аттаса, 36 жасында Абай аталатын сын мақалалар
жинағымен сыншы ретінде көрінеді де, 44 жасында Ақбоз ат романымен
көзге түседі.
Қазірге дейін Тәкен Әлімқұлов алпысқа жуық әңгіме, жеті повесть, екі
роман жазған. Бұдан да басқа қаламгердің қаламынан Абай шығармашылығы
турасындағы Жұмбақ жан атты әдеби-зерттеу еңбегі , Жемісті жолда , О
прошлом и настоящем жинақтары әдибеттші қауымға белгілі.
Алпысқа жуық әңгіме жазған қаламгердің шығармаларының дені әңгіме деп
айтсақ болады. Өз уақытында Тәкен Әлімқұлов прозаның шағын жанрына
біржола ден қойғаны осыдан аңғарылып тұрады.
Белгілі сыншы, Т.Әлімқұлов шығармашылығына арнап Тәкен Әлімқұлов
атты еңбек жазған Төлеген Тоқбергенов мынадай ой түйеді:
Тәкеннің әдебиет зерттеуімен айналысып құлаш-құлаш мақалалар жазған
тұсы да сол елуінші жылдардан басталады. Соған орай Тәкенді ақын деп те,
ақын көңіл әдебиетші, сыршыл сыншы деп те атаған. Сол Тәкен алпысыншы
жылдардан бастап прозаға ден қойды 6.30.
Әдебиет айдынына жазушылардың барлығы поэзия арқылы келіп, содан барып
проза жанрына көшіп отырады. Бұл оның поэзия жанрындағы әлсіздігін
көрсетпейді, керісінше сол жанр арқылы шыңдалып, шынығып өлең өрнектерін
қара сөзбен өруге, еңбек етуге апарады.
Тәкен Әлімқұловтың шығармаларын оқып отырып біршама тарихи тұлғалардың
тағдырынан хабардар боларыңыз сөзсіз. Жастайынан өнерді жанына азық етіп,
одан сол өнерді шығарммаларына қазық еткен қазақтың қаламы ұшқыр
қаламгерлерінің бірі. Жазушының қай тақырыптағы шығармаларын алсаңыз,
мейлі ол өнер тақырыбын, мейлі өндіріс тақырыбын, қала не ауыл тірлігін
қозғасын, бірінен бұрын адамға, адамның тағдырына соғып жатады. Сондықтан
да ол көркем әдебиеттің негізгі нысаны – адам, адамның рухани дүниесі деп
біледі. Адамның жан дүниесіне үңілуге барынша ұмтылады, күш салады. Әдеби
шығарманың тарихи шындықпен астасуын қалайды. Өз жан дүниесін, сезімін,
басынан өткен оқиғаларын тарихи тұлғалармен бірге көркемдеп жеткізеді.
Туған жердің, өз өскен елдің байлығын үнемі айтып отыратын Тәкен бір
жолы:
- Сүгір болмаса, Сүгірдің Кертолғауы, Тоғыз тарауы болмаса жазушы болар
ма едім, болмас па едім, - деген еді. Мүмкін солай да болар...
Жазушының жаны қаламаған әдебиеттегі орнын айқындап та тұрған тақырыбы
осы шығар. Әйтеуір, Т.Әлімқұлов өскен орта ән мен жырдың бесігі, қобыз
бен домбыраның мекені. Бұл өңірде ауыз әдебиетінің небір тамаша үлгілері
тараған ән мен күй, өлең-жыр елдің қалыпты тірлігіне тыныс болып тарап
кеткен. Бұл бірақ бүкіл қазақ өміріне, қасиетіне, дүниетанымына тән
құбылыс емес пе?! Шетел зерттеушілерінің өздері қазақтардың жай сөйлеген
сөзін әуенді, әуезді деп атап айтып кеткен жоқ па?!
Т.Әлімқұлов елге келгенде құдды бір бұрынғының салдары секілді келеді
екен. Өнерлі адамдардан топ құрып, серіктері, әрине, елдегі өнер сүйер
қауым – күйші, домбырашы болады.
Суреткер жазушы өмірінен бір-екі үзінділер келтіре кетсек:
Тәкең жеке бөлмеде кешке дейін жалғыз қалып қояр еді. Ағаның жаны
оңашалықты жақсы көретін. Ондай сәттерде кешке дейін шалқадан түсіп жатып
алып, Қаратау шертпелерін тыңдайтын.
...Тәкен халық өнерінің ежелгі түрлерінің бәрін де жақсы көретін. Оның
ішінде қобыздық күйлер мен шертпе күйге қатты еліктеуші еді. Шертпе күй
тыңдағанда насаттанып, балқып, тіпті масаң тартатын. Шертпе күйден
Тәттімбет пен Сүгір күйлерін көбірек қызықтар еді 7.361-362. Осылай
деп еске алады қарындасы Патсайым Пәрімбекова.
Әдеби шығарма шындықпен қабысып жату қажет. Сол үшін жазушының еңбегі
дамылсыз, тынымсыз жүріп отыруы абзал деп білеміз. Егер ол, мысалы, күй
тақырыбында көркем дүние әкелетін болса, онда оны сезіну керек, соның
ішкі қабатына үңілу лазым.
Мен Сары жайлау әңгімесін жазудан бұрын Тәттімбеттің көзі тірі
немересі Шайхы деген кәриямен хат жазысқанмын. Әңгіме жазарда менің Сары
жайлау күйін үйренуіме тура келді. Оны күйсандықта Ахмет Жұбановтан,
домбырада Баймұқан Тоқтаровтан үйрендім, - дейді жазушы шығармашылық
дүниесімен ой бөліскенде 5.104.
Манадан бері Тәкен Әлімқұлов тарихи тұлғаларды, өнер иелерін
шығармаларында шебер танытып берген деп жатырмыз. Олар сонда қандай
тұлғалар болды? Әңгімелеріндегі, повестеріндегі, романдарындағы Махамбет,
Ақан сері, Тәттімбет, Ықылас, Сүгір, Сейтек, Сәкен, Әбікен сияқты
образдардың көркемдікпен астарланған бейнелері. Бұл кейіпкерлердің
барлығы дерлік бір-біріне ұқсамайтын мінездерімен, ерекшелігімен дара-
дара тұратын биіктер.
Т. Тоқбергенов бір сөзінде: Тәкен өзінің Қараойымен классикалық
әдебиетке қадам ұрды, - дейді 6.44.
Шындығында бұл солай көрінеді. Даңқты, дауылпаз ақын өмірінің соңғы
сәтін сұңғыла суреткерлікпен берген. Өмірінің ақырғы кезі де, өлімі де
осы Қараойда өтеді. Қараой жер атауы. Жай ғана Махамбет дүниеден өткенде
жер дүниенің қандай күй кешкенін сезінсеңіз болды.
Әуес күйеуін құшақтап, қыздай сыңсыды. Нұрсұлтан етпеттеп еңіреді.
Жас бала шырылдап, үй айнала берді.
Үй маңынан бота боздады. Өрістен енесі аңырады. Түйе қызыл изенді
қыдыра шалуын доғарады 7.128-129.
Ер-азаматын жоқтап жары, баласы шын мәнінде жылаған шығар. Ал ботаның
боздауы, енесінің аңырауы, барлығы көркемдік шеберлікке сяды. Ақын
өліміне адамзатпен бірге табиғаттың, жан-жануардың да тебіренісін,
күйзелген көрінісін көрсетіп, тарихи шындықты өрнектейді. Сол түні ай
тұтылғанын да айтып өтеді.
Дара тұлғалы Махамбет ақынның өмірін шағын көлемдегі әңгімеге
сыйдырып, кең тынысты, жып-жинақы етіп көрсеткендігі жазушының талантын
тағы бір рет айқындайды.
Жазушының күй құдіретін жеткізуде домбыраның, қобыздың, сыбызғының
орны қандай екенін, сол арқылы оқырманның жүрегіне қалай әсер ету
керектігін суреткер дәл тапқандай.
Белгілі Телқоңыр әңгімесінде күйші, домбырашы Сүгірдің өзінің күйі
Телқоңырдың тууымен бірге адамның ішкі сезімін, жылқының жоқтауын,
құлынның кісінеуін шебер жеткізеді.
Бұл күй оның біраздан бері көкейінде жүреді. Тұңғыш перзенті
шетінегенде туған күйдің аяғы аяқталмай қала береді. Мұның себебін жас
әке бөпе қадіріне құныға қоймағандығынан іздейді. Бұл сонда шала-жансар
дүниесі сияқты. Күйдің шешімін қызыл құлынның пышаққа ілінгені, құлынын
жоқтаған биенің өзінің құлынымен тел өскен құлынның телінгені кезінде
иігені, шанақтан күйдің төгілгені арқылы тапқандай.
Тәкен Әлімқұловтың шығармашылығын жеке зерттеу еңбегіне арнаған ғалым
Қансейіт Әбдезұлы әңгіме туралы мынадай ой-тұжырымын айтады.
Жанары жаудыраған жас құлынның тағдыры адам тағдырымен астасады.
Ақырында күй болып төгіледі. Сүгірдің жан дүниесін астан-кестең еткен бұл
тосын оқиға іс-түзсіз кетпейді. Құлынның енесін іздеп шырқыраған дауысын,
қасқағым сәтте құлынынан айырылған биенің аналық сағынышы мен шерін жүрек
сыздататын күйге сыйғызған Сүгір талантының алдында еріксіз бас иесің.
Осының барлығын қаламгер тамылжыған тілмен, терең сезім толқындарымен
тербеп отырып көкейіңе құяды 8.102.
Сол күйді сезімтал саусақтардың қалай ойнағанын мәтіннен сезініп
көрсек.
...Енді шертіс те, шымшыс та өзгерді. Өкініштің орнын уаныш басты.
Домбыра аңырамай, еркелеп шыға келді. Бейне қу шанақтан қызыл құлын
кісінегендей болды. Жіңішке, әсем әуез төгілді. Тәйри-тәйри, тәйри-тай
деген нәзік те ерке дыбыстар сағалықтан бұғалыққа қарай өрлеп, бара-бара
құлшына кісінеп кетті. Жансыз ағашқа жан бітті, ыңқылдады. Пернелер иіп,
екі ішек еңірегенде, көк бие қоса еңіреді. Артынша, оқыранып, еміренді.
Қоңыр құлынды иіскегенде жаудыр көзі жасқа толып кетті.
Бие иіді...
Күйші бусана балқыды... 7.199
Міне, Тәкен Әлімқұлов атақты Телқоңырда сөз маржанын осылай екшейді.
Адам жүрегінен шыққан күйдің құдіреті ақыл иесі адам түгілі, есті жануар
жылқының да жан-жүрегін тербеп, енелік мейірімін оятқандығы.
Тәкен Әлімқұловтың тарихи тұлғаларды жазумен қатар өнер иелерін де,
солар тудырған күй өнерін де, күйді беретін аспаптарды да көркем етіп
көрсетеді. Міне, сондай шығармаларының бірі – Сары сыбызғы әңгімесі.
Сыбызғының да өз сиқыры болатынын енді түсінгендейсің.
Қаламгердің шығармаларын байқап қарап отырсаңыз, көбінде оқиға бас
кейіпкер журналист арқылы баяндалады. Мысалы, Ақбоз ат романындағы
Елеусіз Досов, Сейтек сарыны повесіндегі Дәрмен Нұсқабаев, Сары
сыбызғыдағы екі журналист Әшрафи мен Дәріпбек сияқты кейіпкерлер
кездеседі. Мүмкін ол өмірдегі Тәкен Әлімқұловтың бейнесі де болуы.
Сыбызғышы Мәлкенің аулына екі журналист, бірі – Дәріпбек Тілеуқабылов,
екіншісі - Әшрафи Нұрғалиев аттанады. Олар сыбызғының сырын ұғуға, білуге
келе жатыр. Бас кейіпкеріміз Мәлке бұрынғы сыры жұмбақ сыбызғышы да,
бүгінгі аңшы. Ел-жұрттан оқшау Қаракөл деген көлдің жағасында тұрып
жатады. Осы үйге қонақ болып келген журналистер Мәлкеге қалай да
сыбызғыны ойнату болады. Біразға дейін шешілмей отырған ақсақал екі
жігіттің әу-жайын аңғарып сыр тартқысы келеді.
Бір жағынан жұмбақ шешусіз қалса, көрге обал екенін түсінеді. Мәлкенің
Ұрлық қылсаң жалғыз қыл, екеу болсаң бірі айғақ дегендей, өз құпиясын
жариялайды. Бала кезінде қойшыға ілесіп, сыбызғы үйренгенін, әкесінің
қарсы болғанын айтады. Бірақ қаншалықты суытаяқ болып жүрсе де осы
өнерді жанынан қалдырмаған. Сондықтан да жеті мүшел жасаған қарт сары
сыбызғыдан енші болған Қаракөлді мекендейді.
Өзіне соншалықты ауыр болса да, ол қолына сол күні сары сыбызғысын
алады. Ол оқыс елеуреп өткен күндерін сыбызғыдан іздейді. Алты тынысты
аспапты жазушы қалай сөйлеткенін оқып көретін болсақ:
Әуелі нәзік ызың шықты. Ызың бірте-бірте күшейіп, қоюланып,
құйқылжып, белгілі бейнеге түсті. Сұйық сарын бара-бара нәрлі әуезге
айналып, дәмді наз, ащы нала жаудырды. Сырнайдың сартылдауы, қобыздың
аңырауы, домбыраның бебеулеуі тезге түсіп шыққандай нәзік мүсінденіп,
асатаяқтың уілдеуіне,шаң қобыздың ысқыруына ұласты. Баршасының басын
қосқан шағында сылқым сыбызғы неше алуан дыбысты , ырғақты, үнді
сапырылыстырып, түйсікті дүние тудырды 7.106.
Сыптай ғана аспап сыбызғының сиқырына суреткер Т.Әлімқұловпен бірге
куә болып отырмыз. Сан түрлі аспаптың дыбысын, ырғағын шығарған шағын
ғана сыбызғыға қалай таңданбассың...
Сайрағыш құстың ең кішкентайы бұлбұл болса, сайрағыш аспаптың ең
шағыны – сыбызғы. Бұлбұл әнін естіртіп, тәнін көрсетпейді. Сыбызғы –
сыңсуын естіртіп, қалшасын жасырады, - дейді Т.Әлімқұлов.
Әдебиет есігін жырмен ашқан сыршыл суреткердің Ақындық туралы жыр
атты өлеңі осы шығармаларымен үндесіп жатқандай.
Назды әуен әлдилеген бесігімнен,
Сыбызғы жеткен сыңсып есігімнен.
Құлаққа мұң мен бақыт түгел дарып,
Уантар өмір бойы қос уілмен.
Тұла бой уыз жырдан мәйектенген,
Әккі ми жас жүректен бәйектенген.
Әсері сапарда өткен сансыз жылдың
Қыранның тұғырындай дәйектенген.
Көрдім көп жақсылықты, жамандықты,
Жомарт жан қарсы ап мені, сараң бұқты.
Қатпаған бұғанама аямастан
Бір тарих салды аударып тамам жүкті.
Сыбызғы, ән әлдилеген бесігімде
Ұштасты талмаурай кеп осы күнге.
Болдым жақ қайда жүрсем махаббатқа,
Күндеске болмай пұрсат өшігуге.
Өмір түз, түздің жолы тарау-тарау,
Тосады тоғысардан көңлі қарау.
Жүрегін жалау етіп өтеді ақын,
Жанады қызғалдақша жалғыз жалау! 9.90
Қарымды қаламгердің, сыршыл суреткердің тарихи тұлғалар – Абай,
Махамбет, Тәттімбет, Ақан сері, Сәкен, Ықылас, Сүгір сияқты бейнелерін
жасаған шығармаларының барлығы дерлік осындай сырға, мұңға, тұңғиық
тереңдікке, заман шындығына толы деп айтсақ артық болмас. Біз бұл жерде
екі-үш шығармасынан ғана сөз қозғадық.
Көркем шығарманың шындық көрінісіне келетін болсақ, Т.Әлімқұлов
әлеуметтік болмысты көркемдік шындықпен бірге алып жүргендей. Мысалы,
Ақан сері трагедиясы да Тәттімбет, Сәкен тағдырлары да осы әлеуметтік
орта шындығынан алшақтамайды. Бірақ, шындығында, тарихи шындықтан көркем
әдебиет алшақтаса, тарихи тұлғалардың өмірінің бір сәттік көрінісінің
өзінде айрықша ерекшелік болмайды ғой. Ал Тәкен Әлімқұлов басқа
кейіпкерлері де өмірде болған жандарға ұқсайды.
Әдебиетте өмір туралы жазу бар. Өмірдің өзін жазу және бар. Мен
шығарма жазудан бұрын ел аралап, жер көріп, әр түрлі кәсіптің адамымен
бел шешіп сөйлесемін. Сыр жармайтын пенде болмайды. Оның тілін табу үшін
сыршылдық, бәлкім төзімділік керек. Бүгінгі еңбек адамдарының тіршілігі,
қарым-қатынасы, дүниетанымы, кәріқұлақтардың өткен-кеткеннен шерткен
әңгімесі болашақ шығарманың кәдесіне асады, - дейді жазушы. Сонда ел
аралағанда елді, жерді, адам тағдырларын естіп, көріп, соны көркем
шығарманың ең маңызды бөлігіне айналдырады.
Жаратылыстың жұмбағын, тылсым табиғаттың сырларын, адамзаттың ішкі жан-
сарайын, жан-жануардың сезінуін, түрлі құбылыстардың құпиясын ақтара
білген суреткер қаламгердің туындыларын нағыз өнердің ғажап күйі деп
атауға болады.
Француздың ұлы жазушысы О.Бальзак былай деген екен:
Сөз өнер атаулының ең қиыны мен күрделісі. Бірақ сөз өнері қиын әрі
күрдклі болмаса болмайды ғой, оны кез келген адам жанынан шығарып,
дүниеге келтіре бермейді.
Тәкен туындыларында сөз өнерінің қыр-сырына сүйсініп, сезініп
отырасыз. Әңгімелерінде сөз болған өнер адамдары шетінен сыршыл,
сезімтал жандар және олар, әсіресе, ойшыл, терең боп келеді. Өзімен-өзі
оңаша қалғыш, ойланғыш келеді. Дарақылық, жуандық, тасырлық ешқайсысымен
үйлеспей тұрады. Жұмсақтық, нәзіктік байқалады. Бұлай жүк артпаса,
кейіпкерлер маңыздылығын сезінбейді.
Проза жүкті қаншама көиерсе, соншама нәзіктікті де талап етеді. Бір
сөз екінші сөзді жандандырып, әрлендіріп, ұлғайтып жатпаса, текстің
сорлығы, - дегені бар Тәкен ағаның. Тіл жөніндегі осы пікірлері оның өз
прозасынан толық табылатынын айтуымыз керек.
Ғалым Қ.Әбдезұлы Тәкеннің тіл шеберлігі, бейнелеу, суреттеу тәсілінен
анық көрінетін тоғыз арнаны бөліп көрсетеді.
Біріншісі – сөздерді қосарлап қолдану. Осы әдіс арқылы сөздегі
образдылықты, бейнелілікті, әсерлілікті күшейту.
Екіншісі – сөздерді шендестіру арқылы суретті құбылту, ойнату, ой
тереңіне тарту.
Үшіншісі – пейзаж, табиғат көрінісін молынан пайдалану. Сол арқылы
кейіпкердің жан дүниесіне тереңдеу, оның мінез ерекшелігін екшеп көрсету.
Төртінші – юмор, сатира, сарказм элементтеріне жазушының көп иек
артатындығы. Кейіпкер мінезін даралаудағы оның қызметін орнымен, ұтымды,
ұтқыр пайдаланатындығы.
Бесінші – тарихи деректерді, тарих көздерін шығарма арқауына молынан
кіргізгендігі. Мысалы, Махамбет пен Ақан сері образдарының терең
әлеуметтік мәнге ие болуы, көп қатпарлы қоғам шындығының, тарихи кезең
шындығының боямасыз, шынайы көрініс беруі көбінесе осының арқасы.
Алтыншысы – халық аузындағы аңыз-әңгімелердің, шежірелердің, басқа да
көптеген құнды тарихи мұралардың көркемдік қуатын оқиға өрісін ширатуға,
тереңдетуге шебер кіргізетіндігі.
Жетіншісі – қаламгердің өзі әр жылдары немесе өмір бойында ел арасынан
жиған-терген, естіген, хатқа түсіріп, жадына тоқыған халықтық тіл мәйегі
– қанатты сөздерді, мақал-мәтелдерді, шешендік сөз өрнектерін шығарма
мәтініне, кейіпкер сөзіне, авторлық баяндауларға орнын тауып, ұтымды
пайдаланып отыратындығы.
Сегізіншісі – ұлттық бояуы қанық, ұлттық өрнегі мейлінше дара сөздер
мен сөз тіркестерін дәл тауып қолданатындығы. Өнер, этнография,
этнопсихология, тұрмыс-салт, ырым-жорамал, өнер аспаптары, өсімдік, тал-
шөп түрлері, төрт түлік мал, аң-құс, т.б. сол сияқты ұғым-түсініктердің,
киелі, қасиетті саналатын табиғат ғажайыптарының барлығының жиылып келіп
бір арнада тоғысуы, көрініс табуы.
Тоғызыншы қырын – оның туындыларының шынайы ұлттық болмыс-бітімі
танытады. Яғни, оның шығармаларынан ұлтжандылық қасиет ұдайы қоңыр
самалдай есіп, жаныңды тербеп отырады 8.13-16.
Т.Әлімқұлов шығармашылығы жөнінде әдебиет зерттеушісі Хасен Әдібаев:
Қалың қауыммен ширек ғасырдай ана тілдің кестелі отауында дидарласып
келе жатқан Тәкен Әлімқұлов – ешкімге ұқсамайтын дара дарын иесі. Тәкен
творчествосының өзекті арнасы - өнер адамы. Тәттімбет, Шоқан, Махамбет,
Сейтек, Сүгір, Ықылас туралы қаламгер хикаяларынан да осындай көп дүние
түйгенбіз. Зобалаң заман сарыны, аяулы жандар көз алдымыздан өткендей.
Тәкен творчествосында өнердің өзі сөйлейді, - өзі тән ерекшелігін
бағалайды 10.193-195.
Ғалымдардың пікіріне қосылып, мынадай ой түйеміз, бір басына бірнеше
өнердің басын қосқан сегіз қырлы, бір сырлы қаламгер.
Өзіндік салынған жолы, тарихы, теориясы бар қазақ әдебиеттану
ғылымының бір саласына айналған ілім – абайтану. Абайтану ғылымының
қайнар бастауында бәрімізге белгілі заманымыздың заңғар жазушысы Мұхтар
Омарханұлы Әуезов тұр. Өмірін, өскен ортасын, алған тәлім-тәрбиесін,
көрген азабы мен көтерген мұңын, оған қоса бала Абайды, әке Абайды,
есейген Абайды, дана Абайды, дара Абайды, бәрін-бәрін басысн қосып, Абай
жолы атты роман-эпопеяда тоғыстырады. Содан бері абайтану ғылымы
қалыптасып, көптеген зерттеу еңбектер арналып келеді. Мысалы, С.Мұқанов,
Қ.Жұмалиев, Қ.Жұбанов, А.Нұрқатов, Х.Сүйінішәлиев, З.Ахметов,
М.Мырзахметов, Р.Сыздықова, Т.Кәкішев, т.б. ғалымдардың еңбектерін айтуға
болады. Осы зертеуші-ғалымдарымызбен бірге басқа да қаламгерлердің
қатарында айтуымызға болатын жазушы әрі сыншы – Т. Әлімқұлов. Өзінің
“Жұмбақ жанымен” абайтану әлеміне еніп, ойлы толғамдарын қалдырған.
Тақырыбымыздың тамызығы абайтану болса, оны лаулататын Абайдың жұмбақ
жаны.
Абайтанудың негізі ХХ ғасырдың басындағы Алаш азаматтарының зерттеу
еңбектерінде қаланғаны бүгінде белгілі. Алайда олардың Абайды танулары,
оның дүниетанымы мен шығармаларындағы көркемдік әлемді бағалаудағы
еңбектері 1988 жылғы қаулыдан соң ғана әдебиетіміздегі
ақтаңдақтардың орнын толтырып, әдеби және ғылыми айналымдарға ене
бастады. Сонымен, абайтанудың алғашқы асулары өткен ғасырдың басынан-ақ
бастау алған болатын деп айта аламыз. Әлихан Бөкейхановты абайтанудың
алғашқы сөзсаптаушысы, шежірешісі деп танимыз. Оның А. Құнанбаев дүниеден
өткеннен кейін өз қолымен қазанама мәтінін жазып, “Семипалатинский
листок” жариялағаны белгілі. Мұнан кейінгі ұлы ақынды таныту ісінде Ахмет
Байтұрсыновтың да мұрындық болғаны аян. “Қазақтың бас ақыны” деп атап,
ұлы Абайға 1913 жылы өзі редакторлық жасаған “Қазақ” газетінде мақала
жариялайды. Абай өлеңдері туралы былайша ой толғаған:
“1903 жылы қолыма Абай сөздері жазылған дәптер түсті. Оқып қарасам,
басқа ақындардың сөзіндей емес, олардың сөзінен басқалығы сонша, әуелгі
кезде жатырқап, көпке дейін тосаңсып отырасың. Сөзі аз, мағынасы көп,
терең. Бұрын естімеген адамға шапшаң оқып шықсаң, азына түсініп, көбінің
мағынасына жете алмай қаласың. Кей сөздерін ойланып, дағдыланған адамдар
болмаса, мың қайтара оқыса да түсіне алмайды. Не мағынада айтылғанын
біреу баяндап ұқтырғанда ғана біледі” 11.298. Осылайша, Абайдың
өлеңдерімен қалай танысқандығы хақында айта отырып, ақынның өмірі, өскен
ортасы,орыс әдебиетінің ықпалын баяндайды. Мақалада “Өлең сөздің патшасы,
сөз сарасы” өлеңін береді.
“Абайдың асылын танып, дұрыс баға берген нәрсесі жалғыз өлең емес. Көп
нәрсені Абай сөз қылған, сол сөздерінің бәрінде де Абайдың әр нәрсенің
асылын танығаны, білгені көрінеді. Абайдың өлеңдері қазақтың басқа
ақындарының өлеңінен үздік артықтығы әр нәрсенің бергі жағын алмай, арғы
асылын қарап сөйлегендіктен. Басқа ақындардың сөзге шеберлігі, шешендігі
Абайдан кем болмаса да, білімі кем болғандығы даусыз”, - деп таныған
Ахмет Байтұрсынов Абай өлеңдерінің болмысын танып, ақын өнерінің қадір-
қасиетін, табиғатын, сыры мен сипатын ашуға күш салды. Бұдан басқа да
Алаш зиялылары Абайға деген жүрек жарды сөздерін арнаған. Мысалы
“Әдебиетіміздің негізіне қаланған бірінші кірпіш – Абай сөзі, Абай аты
боларға керек” деп, әрбір мақаласында Абайға сілтеме жасауға жүйрік
М.Дулатовтың, Абайды хакім тұтқан М.Жұмабаевтың, “Абай” атты журналды
алғаш ашып, алғы сөзін жазған Ж.Аймауытовтардың бұрындары арнайы сөз
болмаған еңбектері қазіргі таңда қарастырып, абайтанудың негізі осы
кезеңдерден қаланды деп айтуымызға мол мүмкіндік береді.
Бұл салада Абайдың шәкірттері, өз баласы Тұрағұл мен немере інісі
Кәкітай Ысқақұлының да еңбектері ерен екендігі барша әдебиетші қауымға
мәлім. 1909 жылы Петербургте Абайдың тұңғыш өлеңдер жинағы жарыққа
шығады. Екі ақынның тікелей қатысуымен болады. Сол жинақта Кәкітай
Ысқақұлының Абайдың өмірбаяны туралы дерек жазылады. Сонда:
“Абай жазған өлеңдерінен басқа, әншейін отырғанда көбінесе өзінің
қызықты көріп, көңілі рахат болатұғыны: сөз ұғар деген бала-шағасы уа
ғайри жаңа талап, байыпты жас жігіттер ортасында өзге ел сөзі, шаруа сөзі
сөйленбей, өзінің білгенін, сезгенін айтып, адамның адамшылығы қандай
мінезбен түзеледі, қандай қылықпен бұзылады, ғылымды қалай іздеуге керек,
өмірді қалай кешірсе жөн болады, бұрын қандай ғылымдар өткен, олардың
артықша айтқан сөздері қандай, әйтеуір, нетүрлі насихатпен болсын,
жастарға ғибрат болып, адамшылығы түзелер деген сөзді айтып отырудан
қанша уақыт болса да, еш жалықпай ынталы көңілмен бек рахаттанып айтып,
ұқтырып отырушы еді”, - деп еске алады 12.36.
Біз бұл жерде осы есімдерді абайтанудың арғы бастау бұлғы, қайнар көзі
деп білгеніміз дұрыс. Ал абайтанудың нағыз ғылыми арнасын салған “бөтен
болмыс” иесі Мұхтар Әуезовтің орны ерекше.
“Абай шығармашылығына қайтадан жүйелі, дәйекті түрдегі дұрыс
көзқарастың қалыптаса бастағанын 1933 жылы М.Әуезов бастырған жинақтаған
(мұнда М.Әуезов жазған ақынның өмірбаяны берілген) және 1934 жылы жарық
көрген І.Жансүгіров, Қ.Жұбанов секілді белгілі әдебиет, ғылым
қайраткерлерінің мақалаларынан байқауға болады”, - дейді белгілі
абайтанушы ғалым Зәки Ахметов 13.7.
Шындығында, абайтануды дербес ғылым саласы дәрежесіне көтерген Мұхтар
Әуезов болды. З.Ахметов талантты жазушының зерттеуін ары қарай былай
жүйелейді:
“Әуезов өзінің “Абай жолы” эпопеясымен ұлы ақын, ағартушының алып
тұлғасын дүниежүзі оқырмандарына толық танымал әдеби бейне қатарына
жеткізсе, ғылымда да сондай күрделі еңбек етті. М.Әуезовтің Абай
жөніндегі зерттеулері осы ғылымның мызғымас негізі боп табылады. М.Әуезов
1933 жылдан 1957 жылға дейін ақын шығармаларын жариялауда, оларадың
ғылыми басылымын жасауда орасан зор еңбек етті. Бұл басылымдар ақынның
1909 жылғы жинағы мен Мүрсейіттің бірнеше қолжазбасы негізінде жүзеге
асырылды. Әсіресе, 1957 жылы “Ғылым” баспасынан жарық көрген, Мұхтар
Әуезовтың басшылығымен және тікелей қатысуымен дайындалған Абай
шығармаларының екі томдық толық жинағының абайтану ғылымындағы елеулі
табыс болғанын атап айту қажет. Алдағы уақытта осы ғылыми басылым үнемі
негізге алынуға тиіс. Мұхтар Әуезов ұзақ жылдар бойы ізденіп, саналуан
деректерді зерттеп, жүйеге түсіріп, Абайдың ғылыми өмірбаянын жазып
шықты” 13.7.
Мұхтар Әуезовтің өзінің, қазақ жазушыларынан Абайды сүйемін. Менің
бала күнімнен ішкен асым, алған нәрімнің барлығы да Абайдан. Таза әдебиет
сарынына бой ұрғанда маған Абай деген сөз – Қазақ деген сөзбен теңбе-тең
түсетіндей кездері бар секілді. Абайды сүюім үнемі ақылдан туған, сыннан
туған сүйіс емес, кейде туған орта, кір жуып кіндік кескен жерді сүюмен
барабар болатыны бар, деген сөздері абайтану ғылымына бүкіл ғұмырын
арнағанын дәлелдейтіндей. Абайдың өмірбаяны, жас шағындағы шығармалары,
лирикалық өлеңдері, поэмалары, аудармалары, қара сөздері, ақындық
айналасы, барлығын топтастырып, жүйелі еңбек қалдырған жазушының мұрасы
бүгінгі біздің ұрпақтың да, келер болашақтың да баға жетпес қазынасы
болып қала бермек.
М.Әуезов монографиялық зерттеуінде абайтану жұмысының мазмұнын екі
кезеңде қарау керектігін айтады. “Абай тану жұмысы көлемі, сан-сапалы,
ғылымдық жолмен тек Октябрь революциясынан кейін, жалпы советтік
социалистік мәдениетіміздің заманында ғана молайды.
Бірақ бұл сөздерге қарап революциядан бұрын Абай жөнінде еш нәрсе
жазылмады, айтылмады деуге болмайды. Абайды танудың басы, алғашқы
адымдары революциядан бұрын басталған” 14.14.
Революциядан бұрын ақын жинағының жарыққа шығуы және өлеңдері халыққа
көптеп тарады дейді де М.Әуезов: “Революциядан кейінгі Абайды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әдебиеттің өткені мен бүгініне зер салу, болашағына жөн сілтеу, Абайша
айтсақ, “теп-тегіс, жұмыр келсін айналасы” демекші ұғынықты да ұнамды
болуына назар аудару - бүгінгі зерттеуші-оқырманның басты міндеті. Осы
атқарылатын істің жүгі де жеңіл болмасы анық.
Дүрбелеңге толы дүниеде мәдени мұрағаттармен қатар адам санасында
хатталып, одан қала бере жатталып қалатын өнердің бірі – сөз өнері.
“Қандай сәулетті сарайлар болсын, қандай әдемі ән, күй болсын, сөзбен
сөйлеп, суреттеп көрсетуге болады. Бұл өзге өнердің қолынан келмейді”, -
деген екен Мәшһүр Жүсіп Көпеев. Бұл шындығында да солай сияқты. Сөз өнері
өнер атаулының ең биігі деп айта аламыз. Талай ғасырлардан бері ұрпақтан-
ұрпаққа жетіп отырған әдебиет осының куәсі. Қай халықтың әдебиеті
болмасын сол елдің ауыз әдебиетінен нәр алып, одан кейін туған әдеби
мұралар жүріп өткен жолдарынан із қалдырады.
Әдебиет тарихына зер салатын болсақ, ХХ ғасырдың 60-80 жылдары әдебиет
қазынасы біртуар ақын-жазушылармен, қарымды қаламнан туған құлаш-құлаш
шығармалармен толықты.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кеңестік идеология қоршауында өмір
сүрген қазақ әдебиеті мен әдебиеттануының социалистік реализм талаптарына
сәйкес тірлік ете отырып, ылдиға түспей, үнемі даму, жетілу үстінде
болғандығы айқын еді. Сондықтан көркем әдеби сынның өзекті мәселелеріне
арнайы зерттеулер жүргізу – қазіргі әдебиеттанудағы басты міндеттердің
бірі. Осыған орай, ұлттық әдеби сынның қалыптасуы мен өсіп - өркендеуіне
үлес қосқан айтулы сыншы-ғалымдар еңбектерін арнайы қарастырған
шығармалар біршама. Мысалы. С.Жұмағұловтың “Е.Ысмайлов – сыншы”,
К.Ахметовтың “А.Нұрқатовтың әдеби – сын ғылыми – зерттеу еңбектері”,
А.Жүсіпованың “Қазақ әдебиеті сынының тарихын жасау мәселелері және
Т.Кәкішұлының ізденістері”, т.б. зерттеу еңбектерінің танымдық дәрежесі
жоғары деуге болады.
50-60 жылдар аралығында қиындығы мен қысастығы мол болған әдебиет
майданында әдебиеттану ғылымының ауыр жүгін қайыспай көтеріп, табандылық
көрсеткен дарынды әдебиетші-зиялы қауым қалыптасып еді. Олардың
қатарында: М.Қаратаев, Е.Ысмайылов, Б.Кенжебаев, Қ.Жұмалиев, С.Қирабаев,
З.Қабдолов, Р.Бердібаев, Ә.Қоңыратбаев, Х.Әдібаев, Т.Әлімқұлов, Т.Кәкішев
сынды т.б. әдебиетшілер бар. Олардың ғылымның өркендеуіне өлшенбес үлес
қосқандығы – ақиқат. Өз замандастары арасында әдебиеттану мен сынға
елеулі үлес қосқан таланттардың бірі – Тәкен Әлімқұлов.
Оның кезінде сыншылығы, зерттеушілігі мерзімді баспасөзде
бағаланғанымен қаламгердің бұл қыры – ғылымда арнайы қарастырылмаған
өзекті мәселе. Т.Әлімқұловтың прозалық туындылары туралы докторлық
диссертация қорғалды, ондаған-жүздеген мақалалар жарық көрді. Ал Тәкеннің
сан қырлы дарын иесі болғаны: әдеби сынға белсене араласқаны, екі тілде
бірдей жазғаны және абайтану саласына қосқан үлесі туралы ара-кідік бірлі-
жарымды (Қ.Ергөбектің “Жұмбақ жан”, Р.Бердібаевтің “Іңкәрлік сезім”,
Р.Мұқанованың “Тәкен тағылымы”, П.Пәрімбекованың “Суреткердің беймәлім
сырлары”, т.б.) еңбектерде айтылып өткені болмаса, арнайы зерттеліп,
айқындала қоймаған өзекті тақырыптардың бірі. Т.Әлімқұловтың Абай туралы
сыни мақалалары мен әдеби-зерттеу еңбектерін саралап, көркемдік, танымдық
құндылығын қарау, абайтану ғылымына қосқан салмағын еңбектерімен бағалау
ғылыми нысанның өзектілігін көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қаламгер прозасындағы тарихи тұлғалар,
күй өнері, жылқы жануары туралы және жазушының тілдік-стильдік
ізденістері, суреткерлігі, шеберлігі жайлы елеулі еңбектер жарыққа шықты.
Т.Әлімқұловтың шығармашылығы хақында Қ.Әбдезұлының “Т.Әлімқұлов
шығармашылығы және 60-80 жылдардағы қазақ прозасы” атты докторлық
диссертациясы қорғалды. Суреткерлік сипатын тілге тиек еткен сыншы
Т.Тоқбергеновтің бағалы еңбектері бар. Сонымен қатар “Мектеп сериясымен”
шыққан Ө.Қырғызбаевтың “Тарланбоз Тәкен” атты шығармасы туған жерін,
өскен ортасын танытады. Өткен жылдың қараша айында А.Дүйсебекованың
“Т.Әлімқұлов – сыншы және әдебиет зерттеушісі” атты кандидаттық
диссертациясы жазушының сыншылығын көруімен құнды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Тәкен Әлімқұловтың “Жұмбақ
жан” еңбегін зерттеу, тарихи көзін, тілін, зерттеушінің әдіс-тәсілін
қорытып айту – жұмыстың мақсаты. Осы мақсатты жүзеге асыру жолында
төмендегідей міндеттер белгіленді:
- Т.Әлімқұловтың өзіне дейінгі абайтануға үлес қосқан ғалымдарды қарау,
зерттеу еңбектерімен танысу;
- ұлы Абай хақында жазған “Жұмбақ жан” атты зерттеуін талдап, танымдық,
теориялық тұжырымдарын таныту;
- рухани құнды еңбек екендігіне көз жеткізумен қатар абайтану саласындағы
орнын айқындау.
Зерттеу нысаны. Магистрлік жұмыста зерттеу нысаны ретінде Тәкен
Әлімқұловтың 1972 жылы Жазушы баспасынан жарық көрген Жұмбақ жан атты
зерттеу еңбегі, сондай-ақ республикалық мерзімді басылымдарда жарық
көрген сын мақалалары алынды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Т.Әлімқұловтың “Жұмбақ жан” әдеби-
зерттеу еңбегі алғаш рет теориялық-көркемдік тұрғыдан талдау өзегіне
айналып отыр. Белгілі сыншының абайтану ғылымына қосқан үлесі “Жұмбақ
жан” еңбегі арқылы бағаланады.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Зерттеу барысында алға қойған мақсат-
міндеттерді шешу үшін негізгі дереккөздерді жинауда кешенді, баяндау,
түсіндіру, жүйелеу, салыстырмалы-тарихи, аналитикалық, талдау әдістері
пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші бөлімі “Қазақ
әдебиеттану ғылымы және абайтану мәселелері” деп аталады. Мұнда қазақ
әдебиетінің 50-60 және 80-жылдардағы жай-күйі, жазушы шығармашылығы және
абайтану ғылымы жайлы сөз болады.
Жұмыстың екінші бөлімін тұтасымен “Жұмбақ жан” зерттеуінің
талдауына арналады. Т.Әлімқұловтың Абай шығармашылығы туралы, кітаптың
құндылығы жайлы танымдық, теориялық тұжырымдары баяндалады. Екінші бөлім
“Абай шығармашылығы және Т.Әлімқұловтың танымдық, теориялық тұжырымдары”
деген атаумен берілді.
І бөлім
Қазақ әдебиеттану ғылымы және
абайтану мәселелері
Ерте, ерте, ертеде деп басталатын ерте заманның ертегілерінен,
Бұрынғы өткен заманда, Байбөрі деген бай шықты деп келетін батырлық
жырлардан, көк тәңірісіне сыйынатын Күлтегінді жырлаған авторы белгілі
бола бастаған заманнан, құтты білім іздеген ойшылдарымыздан, сөйлесе
қызыл тілдің шешені атанған жыраулар толғауларынан, тар замандағы зар
заман әдебиеті өкілдері өлеңдерінен сусындап, таза мөлдір бұлақтан нәр
алған әз әдебиетіміз біздің ұрпаққа да өз еншісін, үлесін сол күйінде мол
қазынасымен алып келді. Мұнан кейінгі әдебиеттің соны іздері Шоқан,
Ыбырай, Абайлар жасаған кемеңгер әдебиеттен көрініп, әдебиет – ардың
ісі деп білген Ахмет, Міржақып, Мағжан, Ілияс, Жүсіпбектердің кезеңімен,
40-50 жылдар, 60-80 жылдар және тәуелсіз Қазақстан әдебиетімен ұштасып,
жалғасын тауып жатыр. Әдебиет биіктеген сайын оған өрлеу қиын да, қызық
болмақ. Біз сөз еткелі отырған әдебиет дәуірі - 60-80 жылдардағы қазақ
әдебиеті. Соның ішінде өмір тарихын өнер тақырыбына айналдыра білген,
тарихта есімдері қалған өнер иелерінің өмірлерінің бір сәттік кезеңдерін
шебер суреттеп берген, күй құдіретін, домбыра сазын, сыбызғы сырын
көрсеткен қаламгердің бірі – Тәкен Әлімқұлов жайлы сөз қозғамақшымыз.
50-60 жылдардағы әдебиетте өткен дәуірдегі халық өмірін, оның
бостандықты аңсаған үміт-арманын көрсету үлкен орын алды. Қазақ
әдебиетінде бұл тақырыпта халқымыздың өткен ғасырдағы озат адамдары,
прогресшіл мәдениет қайраткерлері, ағартушылар: Абай, Шоқан Уәлиханов,
Ыбырай Алтынсарин, т.б. туралы тарихи фактілерге сүйенген бірнеше көркем
шығармалар жарық көрді 1.134.
40-50 және 60 жылдардағы қазақ әдебиеті атты еңбекте
50-60 жылдардағы әдебиеттің даму сатысын осылай жазады. Бұл шындығында
да солай еді. Осындай ірі тұлғалармен қатар әдебиетте өмір, өндіріс, өнер
тақырыптары және тарихи романдар жан-жақты зерттеліп, жазылды.
Қазақ әдебиетінде айрықша дамыған саланың бірі – поэзия. Бұл кезеңде
поэзия арнасы өзінің жаңа сапада дамып жатқанын көрсете алды. Мұның да өз
жөні болатын. Поэзия өміріне Т.Айбергенов, С.Асанов, М.Мақатаев,
Ж.Нәжімеденов, О.Сүлейменов сынды т.б. жаңа таланттар келген еді.
Ал проза жанрында қандай өзгерістер болды дегенге жоғарыда айтып
өткеніміздей, жаңа тақырыптағы қомақты дүниелер жарық көрді деп айта
аламыз.
50-60 жылдардың еншісіндегі шығармалардың жалғасы ретінде 60-
80 жылдардағы проза жанрындағы еңбектерді де қоса аламыз. Осы жылдары
прозаның роман, повесть, әңгіме жанрлары көркемсөз өнерінің қилы-қилы
құбылыстарын әрі көкейтесті мәселелерін кең ауқымда қамтып, әдебиеттің
жетекші саласына айналды.
Қазіргі таңда 60-80 жылдардағы қазақ прозасын зерттеп жүрген ғалым-
зерттеуші Қ.Әбдезұлы былай дейді:
Қазақ прозасы 60-80 жылдары тереңдей дамумен қатар жан-жақты және кең
қанат жайып, тармақтала өркендеу сатысына енді 2.16.
Прозаның жаңа өркендеу сатысын биіктеткен жазушы қауымы қалам
қаруларын серік етіп, бар күш-жігерлерін сала білді. Қаламгерлер өз шама-
шарқынша прозаның бұған дейін көтерілген биігін аласартпау, идеялық-
көркемдік ізденістерін әлсіретпеу бағытында батыл әрекет етті. Қазақ
деген халықты әлемге әйгілеген Абай жолы роман-эпопеясы осы кезеңде
дүниеге келіп, одан ары қарай Сәбит Мұқановтың Өмір мектебі, Ғабит
Мүсіреповтің Қазақ солдаты, Оянған өлке, Ғабиден Мұстафиннің
Шығанақ, Миллионер, Қарағанды, Хамза Есенжановтың Ақ Жайық,
Әбдіжәміл Нұрпейісовтің Қан мен тері, т.б. шығармалар легі әдебиет атты
сөз өнерінің қоржынын молықтырды. Бұл уақыттың повесть, әңгімелері де құр
алақан емес еді. Мысалы, Тахауи Ахтановтың Махаббат мұңы повесі, Қабдеш
Жұмаділовтің Қаздар қайтып барады әңгімесі, т.б. осының дәлелі бола
алады.
60-жылдары көптеген тың тақырыпты шығармалар қазақ әдебиетінде орын
ала бастады дей келе, тағы мынадай дәлел келтіре аламыз.
60-жылдары өнер тақырыбы сияқты тың тақырыптар игерілді. Тәкен
Әлімқұлов өз шығармаларын өнер адамдарының тағдырына арнады. Сейтек
сарыны (1966), Туған ауыл (1967), т.б. кітаптары бұған куә. Ақан сері,
Тәттімбет, Ықылас сияқты ірі таланттардың қалыптасуына ықпал еткен
жағдайларды жазушы бар ынтасымен зерттеген. Күй қалай жаралады, туады?
Оқырман осы процестің бүге-шігесіне куә болады 1.203.
Сонда бұл кезең әдебиетін байқап қарап отырсаңыз, ақын-жазушыларымыз
тарихи тұлғалардың бейнесін, ішкі психологизмді ашуға, адам мәселесін
жазуға тырысқан және соны жазғанда. Өмірде болған, тарихтан өткен, исі
қазаққа есімдері таныс жандардың бүкіл болмысын немесе өмірлерінің бір
кезеңін шебер де шынайы көрсете білген. Біз мұны тарихи романдардан,
қарапайым ауыл адамдарын жазған Дулаттың әңгімелерінен, Әбіштің роман,
повестерінен, Әбдіжәмілдің Еламанынан, өнер адамдары тақырыбында жазған
біраз жазушыларымыздың көркем бейнелерінен аңғара аламыз.
Жалпы, 1950-1980 жылдардағы қазақ прозасы тақырып жағынан анағұрлым
байыды. Жазушылар суреттеудің соны тәсілдерін қолданып, адамның ішкі
әлеміне кеңірек бойлады. Әңгіменің жанрлық ауқымы кеңейді, алуан түрлі
юморлық, сатиралық, фантастикалық, аңыз-ертегі араласқан әңгімелер жарық
көрді.
Бұл дәуірдің әдебиеттану ғылымы мен сыны да ауқымды түрде қанатын
кеңге жая бастады. Әдебиеттің кешегісі мен бүгініне терең зерттеу жасап,
шығармаларын байыппен талдау, тиісті бағасын беру, болашағын барлау
сияқты жаңа ой-өріс дамыды.
Осы кезеңде Қазақ совет әдебиеті тарихының очеркі мен алты томдық
Қазақ әдебиеті тарихы жазылып, әдебиет сүйер қауым назарына ұсынылды.
Әдебиеттану ғылымы мен сын көптеген іргелі зерттеулер мен монографияларға
толыға бастады. Қазіргі таңда шығып жүрген Қазақ тілі мен әдебиеті
журналы осы уақытта шықты.
Қазақ әдебиеттану ғылымы мен сын жанрының көшбасында аға буын өкілдері
М.Әуезов, С.Мұқанов, Ә.Тәжібаевтар, т.б. тұрды. Бұл көшті бұдан кейін
орта буын өкілдері өздерінің зерттеулерімен жалғастырды. Е.Ысмаиловтың
Сын мен шығарма (1960), Жаңа белеске (1962), Б.Кенжебаевтың Шындық
пен шеберлік (1966), Қ.Жұмалиевтің Стиль - өнер ерекшелігі (1966),
М.Қаратаевтың Шеберлік шыңына (1963), Т.Әлімқұловтың Жемісті жолда,
О прошлом и настоящем (1958), С.Қирабаевтың Өрлеу жолында (1960),
Р.Бердібаевтың Әдебиет және өмір (1964), А.Нұрқатовтың Идея мен образ
(1962), М.Базарбаевтың Живые традиции (1962), Әдебиет және дәуір
(1966), Т.Кәкішевтің, Б.Сахариевтің, Т.Сыдықовтың жинақтары жарыққа
шығып, қазақ әдебиеттануы мен сынының сапасын көтерді.
1972 жылы Әдеби-көркем сын туралы қаулы алынып, сыншы кадрлар
дайындау мәселесіне айрықша назар аударылды. Бұл эстетикалық ойды
тереңдетудің бір жолы, сынның дамуына үлкен қамқорлық жасау еді.
Халық болған жерде өнер бар, оған деген көзқарас, эстетикалық талғам
бар. Халық ауыз әдебиетінен тартылған жайлар жазба әдебиет туындыларына
ұласып, өзінше бір көркемдік әлем жасағаны даусыз. Қазіргі қазақ әдебиеті
сыны мен әдебиеттану ғылымы дүниеге келген әрбір көркем туындының
идеясын, айтар ойын, эстетикалық өреге қол созғанын, қандай әлеуметтік
мәселені көтергенін, нені насихаттайтынын саралап алуға міндетті, -
дейді белгілі сыншы, профессор Т.Кәкішев 3.4.
ХХ ғасырдың 60-80 жылдардағы қазақ әдебиеттану ғылымы қаншалықты
деңгейде дамығанын жоғарыда аталған, уақыт өткен сайын құнын жоймайтын
бағалы дүниелерден көре аламыз. Ғасыр басында дүниеге келіп, әдебиеттің
осы шағына өзіндік қолтаңба қалдырған Т.Әлімқұловтың өмірі мен
шығармашылығына қысқаша тоқталмақшымыз. Айта кетер бір жайт, Жұмбақ
жандай туындыны дуниеге келтірген жазушының шығармашылығына тағы да бір
рет үңілу, жұмбақ жанын түсіну (Бұл жұмыстан басқа жазылған еңбектерден
жазушының өмірі мен шығармашылығынан қанықсыздар деген ойдамын. – С.К.).
Әдебиет сүйер қауымға, оқырманға Тәкен Әлімқұловты кім деп білесіз?
деген сауал қойсаңыз, көпшілігі әңгіме жанрында көп жазатын жазушы деп
атап, атақты Қараой әңгімесін айта жөнелетіні сөзсіз. Мұның сыры шағын
жанрды шебер түрлендіріп, көркемдік шешімді дәл тапқандығында деп
білеміз.
Кәрі Қаратаудың теріскей бетінен Созақ жері басталады. Үш Көкшенің
аяғы Мойынқұмға жалғасып, одан әрі Бетпақтың қиян даласы ұласады. Тәкен
Әлімқұлов, міне, осы Созақ жерінде , оның ішінде көне қала Қаратаудың
терістік өңіріндегі қасиетті мекен – Бабатада дүниеге келеді. Әрине, бұл
өңірдің тарихқа толы қойнауы, өнер ұстанған иелері болашақ жазушыға әсер
етпей қоймайды. Ал бітім-болмыстың өзі ортаға, жағдайға қарай, туған
жердің тағдырына қарай қалыптасады.
Тарих беттерін парақтағанда аты белгілі Созақ өңірінде өнер иелері
көптеп саналады. Сол адамдарды кішкентайынан көріп, өз жандарынан
шығарған туындыларын естіп өскен Тәкен Әлімқұлов кемелденген, толысқан
тұсында көркем дүниелерге айналдырады.
Тәкен Әлімқұлов өмірі жайлы деректі ресмилендіретін болсақ, Қазақстан
жазушылары ХХ ғасыр атты анықтамалықта жазушы туралы былай жазылған:
Әлімқұлов Тәкен (1918 – 1987) – 2 қыркүйекте Оңтүстік Қазақстан
облысы, Созақ ауданында туған. 1937 жылы Ащысай кенінде жұмысшы жастардың
кешкі мектебінде аз уақыт оқиды. Шымкент қорғасын зауытындағы кеншілердің
мөлтек газетінде екі тілде хабар жазып, қалам ұштаған ол 1946 жылы
Оңтүстік Қазақстан газетіне жауапты хатшы боп орналасады. Көп ұзамай
Алматыға Лениншіл жасқа ауысады. Осы газетте оның журналистік стилі
қалыптасады. 1949 жылы Мәскеудің М.Горький атындағы әдебиет институтына
оқуға түседі. 1958-1974 жылдары КСРО
және Қазақстан Жазушылар одағында әдеби кеңесші. Өлең жазып, әдеби
сынмен шұғылдана жүріп, аударма саласында елеулі еңбек етеді 4.57.
Жазушының өмірінен біраз хабардар болдық деп ойлаймыз.
Ащысайда мен жұмысшы жастардың кешкі мектебінде оқып, орыс тілін
біршама меңгердім. Оған кітапхана да септескен. Ол кезде мен әрине,
күрделі көркем шығарма жаза алмас едім. Қаратау кеншілеріне қазақша
өлең, облыстық Южно-Казахстанская правда газетіне хабар-ошар жазып
жүрдім, - дейді де жазушы әдебиеттегі алғашқы туындылары поэзия жанрында
туғанын айтады 5.102. Он төрт жасынан бастап өлең жазған ақын-жазушы
әдебиеттегі өз орны прозада деп біледі.
Дегенмен де, Тәкен Әлімқұлов бір ғана жанрда немесе тікелей өнер
тақырыбына жазған суреткер емес қой. Ол 32 жасында Сапар атты өлеңдер
жинағымен өнер есігін аттаса, 36 жасында Абай аталатын сын мақалалар
жинағымен сыншы ретінде көрінеді де, 44 жасында Ақбоз ат романымен
көзге түседі.
Қазірге дейін Тәкен Әлімқұлов алпысқа жуық әңгіме, жеті повесть, екі
роман жазған. Бұдан да басқа қаламгердің қаламынан Абай шығармашылығы
турасындағы Жұмбақ жан атты әдеби-зерттеу еңбегі , Жемісті жолда , О
прошлом и настоящем жинақтары әдибеттші қауымға белгілі.
Алпысқа жуық әңгіме жазған қаламгердің шығармаларының дені әңгіме деп
айтсақ болады. Өз уақытында Тәкен Әлімқұлов прозаның шағын жанрына
біржола ден қойғаны осыдан аңғарылып тұрады.
Белгілі сыншы, Т.Әлімқұлов шығармашылығына арнап Тәкен Әлімқұлов
атты еңбек жазған Төлеген Тоқбергенов мынадай ой түйеді:
Тәкеннің әдебиет зерттеуімен айналысып құлаш-құлаш мақалалар жазған
тұсы да сол елуінші жылдардан басталады. Соған орай Тәкенді ақын деп те,
ақын көңіл әдебиетші, сыршыл сыншы деп те атаған. Сол Тәкен алпысыншы
жылдардан бастап прозаға ден қойды 6.30.
Әдебиет айдынына жазушылардың барлығы поэзия арқылы келіп, содан барып
проза жанрына көшіп отырады. Бұл оның поэзия жанрындағы әлсіздігін
көрсетпейді, керісінше сол жанр арқылы шыңдалып, шынығып өлең өрнектерін
қара сөзбен өруге, еңбек етуге апарады.
Тәкен Әлімқұловтың шығармаларын оқып отырып біршама тарихи тұлғалардың
тағдырынан хабардар боларыңыз сөзсіз. Жастайынан өнерді жанына азық етіп,
одан сол өнерді шығарммаларына қазық еткен қазақтың қаламы ұшқыр
қаламгерлерінің бірі. Жазушының қай тақырыптағы шығармаларын алсаңыз,
мейлі ол өнер тақырыбын, мейлі өндіріс тақырыбын, қала не ауыл тірлігін
қозғасын, бірінен бұрын адамға, адамның тағдырына соғып жатады. Сондықтан
да ол көркем әдебиеттің негізгі нысаны – адам, адамның рухани дүниесі деп
біледі. Адамның жан дүниесіне үңілуге барынша ұмтылады, күш салады. Әдеби
шығарманың тарихи шындықпен астасуын қалайды. Өз жан дүниесін, сезімін,
басынан өткен оқиғаларын тарихи тұлғалармен бірге көркемдеп жеткізеді.
Туған жердің, өз өскен елдің байлығын үнемі айтып отыратын Тәкен бір
жолы:
- Сүгір болмаса, Сүгірдің Кертолғауы, Тоғыз тарауы болмаса жазушы болар
ма едім, болмас па едім, - деген еді. Мүмкін солай да болар...
Жазушының жаны қаламаған әдебиеттегі орнын айқындап та тұрған тақырыбы
осы шығар. Әйтеуір, Т.Әлімқұлов өскен орта ән мен жырдың бесігі, қобыз
бен домбыраның мекені. Бұл өңірде ауыз әдебиетінің небір тамаша үлгілері
тараған ән мен күй, өлең-жыр елдің қалыпты тірлігіне тыныс болып тарап
кеткен. Бұл бірақ бүкіл қазақ өміріне, қасиетіне, дүниетанымына тән
құбылыс емес пе?! Шетел зерттеушілерінің өздері қазақтардың жай сөйлеген
сөзін әуенді, әуезді деп атап айтып кеткен жоқ па?!
Т.Әлімқұлов елге келгенде құдды бір бұрынғының салдары секілді келеді
екен. Өнерлі адамдардан топ құрып, серіктері, әрине, елдегі өнер сүйер
қауым – күйші, домбырашы болады.
Суреткер жазушы өмірінен бір-екі үзінділер келтіре кетсек:
Тәкең жеке бөлмеде кешке дейін жалғыз қалып қояр еді. Ағаның жаны
оңашалықты жақсы көретін. Ондай сәттерде кешке дейін шалқадан түсіп жатып
алып, Қаратау шертпелерін тыңдайтын.
...Тәкен халық өнерінің ежелгі түрлерінің бәрін де жақсы көретін. Оның
ішінде қобыздық күйлер мен шертпе күйге қатты еліктеуші еді. Шертпе күй
тыңдағанда насаттанып, балқып, тіпті масаң тартатын. Шертпе күйден
Тәттімбет пен Сүгір күйлерін көбірек қызықтар еді 7.361-362. Осылай
деп еске алады қарындасы Патсайым Пәрімбекова.
Әдеби шығарма шындықпен қабысып жату қажет. Сол үшін жазушының еңбегі
дамылсыз, тынымсыз жүріп отыруы абзал деп білеміз. Егер ол, мысалы, күй
тақырыбында көркем дүние әкелетін болса, онда оны сезіну керек, соның
ішкі қабатына үңілу лазым.
Мен Сары жайлау әңгімесін жазудан бұрын Тәттімбеттің көзі тірі
немересі Шайхы деген кәриямен хат жазысқанмын. Әңгіме жазарда менің Сары
жайлау күйін үйренуіме тура келді. Оны күйсандықта Ахмет Жұбановтан,
домбырада Баймұқан Тоқтаровтан үйрендім, - дейді жазушы шығармашылық
дүниесімен ой бөліскенде 5.104.
Манадан бері Тәкен Әлімқұлов тарихи тұлғаларды, өнер иелерін
шығармаларында шебер танытып берген деп жатырмыз. Олар сонда қандай
тұлғалар болды? Әңгімелеріндегі, повестеріндегі, романдарындағы Махамбет,
Ақан сері, Тәттімбет, Ықылас, Сүгір, Сейтек, Сәкен, Әбікен сияқты
образдардың көркемдікпен астарланған бейнелері. Бұл кейіпкерлердің
барлығы дерлік бір-біріне ұқсамайтын мінездерімен, ерекшелігімен дара-
дара тұратын биіктер.
Т. Тоқбергенов бір сөзінде: Тәкен өзінің Қараойымен классикалық
әдебиетке қадам ұрды, - дейді 6.44.
Шындығында бұл солай көрінеді. Даңқты, дауылпаз ақын өмірінің соңғы
сәтін сұңғыла суреткерлікпен берген. Өмірінің ақырғы кезі де, өлімі де
осы Қараойда өтеді. Қараой жер атауы. Жай ғана Махамбет дүниеден өткенде
жер дүниенің қандай күй кешкенін сезінсеңіз болды.
Әуес күйеуін құшақтап, қыздай сыңсыды. Нұрсұлтан етпеттеп еңіреді.
Жас бала шырылдап, үй айнала берді.
Үй маңынан бота боздады. Өрістен енесі аңырады. Түйе қызыл изенді
қыдыра шалуын доғарады 7.128-129.
Ер-азаматын жоқтап жары, баласы шын мәнінде жылаған шығар. Ал ботаның
боздауы, енесінің аңырауы, барлығы көркемдік шеберлікке сяды. Ақын
өліміне адамзатпен бірге табиғаттың, жан-жануардың да тебіренісін,
күйзелген көрінісін көрсетіп, тарихи шындықты өрнектейді. Сол түні ай
тұтылғанын да айтып өтеді.
Дара тұлғалы Махамбет ақынның өмірін шағын көлемдегі әңгімеге
сыйдырып, кең тынысты, жып-жинақы етіп көрсеткендігі жазушының талантын
тағы бір рет айқындайды.
Жазушының күй құдіретін жеткізуде домбыраның, қобыздың, сыбызғының
орны қандай екенін, сол арқылы оқырманның жүрегіне қалай әсер ету
керектігін суреткер дәл тапқандай.
Белгілі Телқоңыр әңгімесінде күйші, домбырашы Сүгірдің өзінің күйі
Телқоңырдың тууымен бірге адамның ішкі сезімін, жылқының жоқтауын,
құлынның кісінеуін шебер жеткізеді.
Бұл күй оның біраздан бері көкейінде жүреді. Тұңғыш перзенті
шетінегенде туған күйдің аяғы аяқталмай қала береді. Мұның себебін жас
әке бөпе қадіріне құныға қоймағандығынан іздейді. Бұл сонда шала-жансар
дүниесі сияқты. Күйдің шешімін қызыл құлынның пышаққа ілінгені, құлынын
жоқтаған биенің өзінің құлынымен тел өскен құлынның телінгені кезінде
иігені, шанақтан күйдің төгілгені арқылы тапқандай.
Тәкен Әлімқұловтың шығармашылығын жеке зерттеу еңбегіне арнаған ғалым
Қансейіт Әбдезұлы әңгіме туралы мынадай ой-тұжырымын айтады.
Жанары жаудыраған жас құлынның тағдыры адам тағдырымен астасады.
Ақырында күй болып төгіледі. Сүгірдің жан дүниесін астан-кестең еткен бұл
тосын оқиға іс-түзсіз кетпейді. Құлынның енесін іздеп шырқыраған дауысын,
қасқағым сәтте құлынынан айырылған биенің аналық сағынышы мен шерін жүрек
сыздататын күйге сыйғызған Сүгір талантының алдында еріксіз бас иесің.
Осының барлығын қаламгер тамылжыған тілмен, терең сезім толқындарымен
тербеп отырып көкейіңе құяды 8.102.
Сол күйді сезімтал саусақтардың қалай ойнағанын мәтіннен сезініп
көрсек.
...Енді шертіс те, шымшыс та өзгерді. Өкініштің орнын уаныш басты.
Домбыра аңырамай, еркелеп шыға келді. Бейне қу шанақтан қызыл құлын
кісінегендей болды. Жіңішке, әсем әуез төгілді. Тәйри-тәйри, тәйри-тай
деген нәзік те ерке дыбыстар сағалықтан бұғалыққа қарай өрлеп, бара-бара
құлшына кісінеп кетті. Жансыз ағашқа жан бітті, ыңқылдады. Пернелер иіп,
екі ішек еңірегенде, көк бие қоса еңіреді. Артынша, оқыранып, еміренді.
Қоңыр құлынды иіскегенде жаудыр көзі жасқа толып кетті.
Бие иіді...
Күйші бусана балқыды... 7.199
Міне, Тәкен Әлімқұлов атақты Телқоңырда сөз маржанын осылай екшейді.
Адам жүрегінен шыққан күйдің құдіреті ақыл иесі адам түгілі, есті жануар
жылқының да жан-жүрегін тербеп, енелік мейірімін оятқандығы.
Тәкен Әлімқұловтың тарихи тұлғаларды жазумен қатар өнер иелерін де,
солар тудырған күй өнерін де, күйді беретін аспаптарды да көркем етіп
көрсетеді. Міне, сондай шығармаларының бірі – Сары сыбызғы әңгімесі.
Сыбызғының да өз сиқыры болатынын енді түсінгендейсің.
Қаламгердің шығармаларын байқап қарап отырсаңыз, көбінде оқиға бас
кейіпкер журналист арқылы баяндалады. Мысалы, Ақбоз ат романындағы
Елеусіз Досов, Сейтек сарыны повесіндегі Дәрмен Нұсқабаев, Сары
сыбызғыдағы екі журналист Әшрафи мен Дәріпбек сияқты кейіпкерлер
кездеседі. Мүмкін ол өмірдегі Тәкен Әлімқұловтың бейнесі де болуы.
Сыбызғышы Мәлкенің аулына екі журналист, бірі – Дәріпбек Тілеуқабылов,
екіншісі - Әшрафи Нұрғалиев аттанады. Олар сыбызғының сырын ұғуға, білуге
келе жатыр. Бас кейіпкеріміз Мәлке бұрынғы сыры жұмбақ сыбызғышы да,
бүгінгі аңшы. Ел-жұрттан оқшау Қаракөл деген көлдің жағасында тұрып
жатады. Осы үйге қонақ болып келген журналистер Мәлкеге қалай да
сыбызғыны ойнату болады. Біразға дейін шешілмей отырған ақсақал екі
жігіттің әу-жайын аңғарып сыр тартқысы келеді.
Бір жағынан жұмбақ шешусіз қалса, көрге обал екенін түсінеді. Мәлкенің
Ұрлық қылсаң жалғыз қыл, екеу болсаң бірі айғақ дегендей, өз құпиясын
жариялайды. Бала кезінде қойшыға ілесіп, сыбызғы үйренгенін, әкесінің
қарсы болғанын айтады. Бірақ қаншалықты суытаяқ болып жүрсе де осы
өнерді жанынан қалдырмаған. Сондықтан да жеті мүшел жасаған қарт сары
сыбызғыдан енші болған Қаракөлді мекендейді.
Өзіне соншалықты ауыр болса да, ол қолына сол күні сары сыбызғысын
алады. Ол оқыс елеуреп өткен күндерін сыбызғыдан іздейді. Алты тынысты
аспапты жазушы қалай сөйлеткенін оқып көретін болсақ:
Әуелі нәзік ызың шықты. Ызың бірте-бірте күшейіп, қоюланып,
құйқылжып, белгілі бейнеге түсті. Сұйық сарын бара-бара нәрлі әуезге
айналып, дәмді наз, ащы нала жаудырды. Сырнайдың сартылдауы, қобыздың
аңырауы, домбыраның бебеулеуі тезге түсіп шыққандай нәзік мүсінденіп,
асатаяқтың уілдеуіне,шаң қобыздың ысқыруына ұласты. Баршасының басын
қосқан шағында сылқым сыбызғы неше алуан дыбысты , ырғақты, үнді
сапырылыстырып, түйсікті дүние тудырды 7.106.
Сыптай ғана аспап сыбызғының сиқырына суреткер Т.Әлімқұловпен бірге
куә болып отырмыз. Сан түрлі аспаптың дыбысын, ырғағын шығарған шағын
ғана сыбызғыға қалай таңданбассың...
Сайрағыш құстың ең кішкентайы бұлбұл болса, сайрағыш аспаптың ең
шағыны – сыбызғы. Бұлбұл әнін естіртіп, тәнін көрсетпейді. Сыбызғы –
сыңсуын естіртіп, қалшасын жасырады, - дейді Т.Әлімқұлов.
Әдебиет есігін жырмен ашқан сыршыл суреткердің Ақындық туралы жыр
атты өлеңі осы шығармаларымен үндесіп жатқандай.
Назды әуен әлдилеген бесігімнен,
Сыбызғы жеткен сыңсып есігімнен.
Құлаққа мұң мен бақыт түгел дарып,
Уантар өмір бойы қос уілмен.
Тұла бой уыз жырдан мәйектенген,
Әккі ми жас жүректен бәйектенген.
Әсері сапарда өткен сансыз жылдың
Қыранның тұғырындай дәйектенген.
Көрдім көп жақсылықты, жамандықты,
Жомарт жан қарсы ап мені, сараң бұқты.
Қатпаған бұғанама аямастан
Бір тарих салды аударып тамам жүкті.
Сыбызғы, ән әлдилеген бесігімде
Ұштасты талмаурай кеп осы күнге.
Болдым жақ қайда жүрсем махаббатқа,
Күндеске болмай пұрсат өшігуге.
Өмір түз, түздің жолы тарау-тарау,
Тосады тоғысардан көңлі қарау.
Жүрегін жалау етіп өтеді ақын,
Жанады қызғалдақша жалғыз жалау! 9.90
Қарымды қаламгердің, сыршыл суреткердің тарихи тұлғалар – Абай,
Махамбет, Тәттімбет, Ақан сері, Сәкен, Ықылас, Сүгір сияқты бейнелерін
жасаған шығармаларының барлығы дерлік осындай сырға, мұңға, тұңғиық
тереңдікке, заман шындығына толы деп айтсақ артық болмас. Біз бұл жерде
екі-үш шығармасынан ғана сөз қозғадық.
Көркем шығарманың шындық көрінісіне келетін болсақ, Т.Әлімқұлов
әлеуметтік болмысты көркемдік шындықпен бірге алып жүргендей. Мысалы,
Ақан сері трагедиясы да Тәттімбет, Сәкен тағдырлары да осы әлеуметтік
орта шындығынан алшақтамайды. Бірақ, шындығында, тарихи шындықтан көркем
әдебиет алшақтаса, тарихи тұлғалардың өмірінің бір сәттік көрінісінің
өзінде айрықша ерекшелік болмайды ғой. Ал Тәкен Әлімқұлов басқа
кейіпкерлері де өмірде болған жандарға ұқсайды.
Әдебиетте өмір туралы жазу бар. Өмірдің өзін жазу және бар. Мен
шығарма жазудан бұрын ел аралап, жер көріп, әр түрлі кәсіптің адамымен
бел шешіп сөйлесемін. Сыр жармайтын пенде болмайды. Оның тілін табу үшін
сыршылдық, бәлкім төзімділік керек. Бүгінгі еңбек адамдарының тіршілігі,
қарым-қатынасы, дүниетанымы, кәріқұлақтардың өткен-кеткеннен шерткен
әңгімесі болашақ шығарманың кәдесіне асады, - дейді жазушы. Сонда ел
аралағанда елді, жерді, адам тағдырларын естіп, көріп, соны көркем
шығарманың ең маңызды бөлігіне айналдырады.
Жаратылыстың жұмбағын, тылсым табиғаттың сырларын, адамзаттың ішкі жан-
сарайын, жан-жануардың сезінуін, түрлі құбылыстардың құпиясын ақтара
білген суреткер қаламгердің туындыларын нағыз өнердің ғажап күйі деп
атауға болады.
Француздың ұлы жазушысы О.Бальзак былай деген екен:
Сөз өнер атаулының ең қиыны мен күрделісі. Бірақ сөз өнері қиын әрі
күрдклі болмаса болмайды ғой, оны кез келген адам жанынан шығарып,
дүниеге келтіре бермейді.
Тәкен туындыларында сөз өнерінің қыр-сырына сүйсініп, сезініп
отырасыз. Әңгімелерінде сөз болған өнер адамдары шетінен сыршыл,
сезімтал жандар және олар, әсіресе, ойшыл, терең боп келеді. Өзімен-өзі
оңаша қалғыш, ойланғыш келеді. Дарақылық, жуандық, тасырлық ешқайсысымен
үйлеспей тұрады. Жұмсақтық, нәзіктік байқалады. Бұлай жүк артпаса,
кейіпкерлер маңыздылығын сезінбейді.
Проза жүкті қаншама көиерсе, соншама нәзіктікті де талап етеді. Бір
сөз екінші сөзді жандандырып, әрлендіріп, ұлғайтып жатпаса, текстің
сорлығы, - дегені бар Тәкен ағаның. Тіл жөніндегі осы пікірлері оның өз
прозасынан толық табылатынын айтуымыз керек.
Ғалым Қ.Әбдезұлы Тәкеннің тіл шеберлігі, бейнелеу, суреттеу тәсілінен
анық көрінетін тоғыз арнаны бөліп көрсетеді.
Біріншісі – сөздерді қосарлап қолдану. Осы әдіс арқылы сөздегі
образдылықты, бейнелілікті, әсерлілікті күшейту.
Екіншісі – сөздерді шендестіру арқылы суретті құбылту, ойнату, ой
тереңіне тарту.
Үшіншісі – пейзаж, табиғат көрінісін молынан пайдалану. Сол арқылы
кейіпкердің жан дүниесіне тереңдеу, оның мінез ерекшелігін екшеп көрсету.
Төртінші – юмор, сатира, сарказм элементтеріне жазушының көп иек
артатындығы. Кейіпкер мінезін даралаудағы оның қызметін орнымен, ұтымды,
ұтқыр пайдаланатындығы.
Бесінші – тарихи деректерді, тарих көздерін шығарма арқауына молынан
кіргізгендігі. Мысалы, Махамбет пен Ақан сері образдарының терең
әлеуметтік мәнге ие болуы, көп қатпарлы қоғам шындығының, тарихи кезең
шындығының боямасыз, шынайы көрініс беруі көбінесе осының арқасы.
Алтыншысы – халық аузындағы аңыз-әңгімелердің, шежірелердің, басқа да
көптеген құнды тарихи мұралардың көркемдік қуатын оқиға өрісін ширатуға,
тереңдетуге шебер кіргізетіндігі.
Жетіншісі – қаламгердің өзі әр жылдары немесе өмір бойында ел арасынан
жиған-терген, естіген, хатқа түсіріп, жадына тоқыған халықтық тіл мәйегі
– қанатты сөздерді, мақал-мәтелдерді, шешендік сөз өрнектерін шығарма
мәтініне, кейіпкер сөзіне, авторлық баяндауларға орнын тауып, ұтымды
пайдаланып отыратындығы.
Сегізіншісі – ұлттық бояуы қанық, ұлттық өрнегі мейлінше дара сөздер
мен сөз тіркестерін дәл тауып қолданатындығы. Өнер, этнография,
этнопсихология, тұрмыс-салт, ырым-жорамал, өнер аспаптары, өсімдік, тал-
шөп түрлері, төрт түлік мал, аң-құс, т.б. сол сияқты ұғым-түсініктердің,
киелі, қасиетті саналатын табиғат ғажайыптарының барлығының жиылып келіп
бір арнада тоғысуы, көрініс табуы.
Тоғызыншы қырын – оның туындыларының шынайы ұлттық болмыс-бітімі
танытады. Яғни, оның шығармаларынан ұлтжандылық қасиет ұдайы қоңыр
самалдай есіп, жаныңды тербеп отырады 8.13-16.
Т.Әлімқұлов шығармашылығы жөнінде әдебиет зерттеушісі Хасен Әдібаев:
Қалың қауыммен ширек ғасырдай ана тілдің кестелі отауында дидарласып
келе жатқан Тәкен Әлімқұлов – ешкімге ұқсамайтын дара дарын иесі. Тәкен
творчествосының өзекті арнасы - өнер адамы. Тәттімбет, Шоқан, Махамбет,
Сейтек, Сүгір, Ықылас туралы қаламгер хикаяларынан да осындай көп дүние
түйгенбіз. Зобалаң заман сарыны, аяулы жандар көз алдымыздан өткендей.
Тәкен творчествосында өнердің өзі сөйлейді, - өзі тән ерекшелігін
бағалайды 10.193-195.
Ғалымдардың пікіріне қосылып, мынадай ой түйеміз, бір басына бірнеше
өнердің басын қосқан сегіз қырлы, бір сырлы қаламгер.
Өзіндік салынған жолы, тарихы, теориясы бар қазақ әдебиеттану
ғылымының бір саласына айналған ілім – абайтану. Абайтану ғылымының
қайнар бастауында бәрімізге белгілі заманымыздың заңғар жазушысы Мұхтар
Омарханұлы Әуезов тұр. Өмірін, өскен ортасын, алған тәлім-тәрбиесін,
көрген азабы мен көтерген мұңын, оған қоса бала Абайды, әке Абайды,
есейген Абайды, дана Абайды, дара Абайды, бәрін-бәрін басысн қосып, Абай
жолы атты роман-эпопеяда тоғыстырады. Содан бері абайтану ғылымы
қалыптасып, көптеген зерттеу еңбектер арналып келеді. Мысалы, С.Мұқанов,
Қ.Жұмалиев, Қ.Жұбанов, А.Нұрқатов, Х.Сүйінішәлиев, З.Ахметов,
М.Мырзахметов, Р.Сыздықова, Т.Кәкішев, т.б. ғалымдардың еңбектерін айтуға
болады. Осы зертеуші-ғалымдарымызбен бірге басқа да қаламгерлердің
қатарында айтуымызға болатын жазушы әрі сыншы – Т. Әлімқұлов. Өзінің
“Жұмбақ жанымен” абайтану әлеміне еніп, ойлы толғамдарын қалдырған.
Тақырыбымыздың тамызығы абайтану болса, оны лаулататын Абайдың жұмбақ
жаны.
Абайтанудың негізі ХХ ғасырдың басындағы Алаш азаматтарының зерттеу
еңбектерінде қаланғаны бүгінде белгілі. Алайда олардың Абайды танулары,
оның дүниетанымы мен шығармаларындағы көркемдік әлемді бағалаудағы
еңбектері 1988 жылғы қаулыдан соң ғана әдебиетіміздегі
ақтаңдақтардың орнын толтырып, әдеби және ғылыми айналымдарға ене
бастады. Сонымен, абайтанудың алғашқы асулары өткен ғасырдың басынан-ақ
бастау алған болатын деп айта аламыз. Әлихан Бөкейхановты абайтанудың
алғашқы сөзсаптаушысы, шежірешісі деп танимыз. Оның А. Құнанбаев дүниеден
өткеннен кейін өз қолымен қазанама мәтінін жазып, “Семипалатинский
листок” жариялағаны белгілі. Мұнан кейінгі ұлы ақынды таныту ісінде Ахмет
Байтұрсыновтың да мұрындық болғаны аян. “Қазақтың бас ақыны” деп атап,
ұлы Абайға 1913 жылы өзі редакторлық жасаған “Қазақ” газетінде мақала
жариялайды. Абай өлеңдері туралы былайша ой толғаған:
“1903 жылы қолыма Абай сөздері жазылған дәптер түсті. Оқып қарасам,
басқа ақындардың сөзіндей емес, олардың сөзінен басқалығы сонша, әуелгі
кезде жатырқап, көпке дейін тосаңсып отырасың. Сөзі аз, мағынасы көп,
терең. Бұрын естімеген адамға шапшаң оқып шықсаң, азына түсініп, көбінің
мағынасына жете алмай қаласың. Кей сөздерін ойланып, дағдыланған адамдар
болмаса, мың қайтара оқыса да түсіне алмайды. Не мағынада айтылғанын
біреу баяндап ұқтырғанда ғана біледі” 11.298. Осылайша, Абайдың
өлеңдерімен қалай танысқандығы хақында айта отырып, ақынның өмірі, өскен
ортасы,орыс әдебиетінің ықпалын баяндайды. Мақалада “Өлең сөздің патшасы,
сөз сарасы” өлеңін береді.
“Абайдың асылын танып, дұрыс баға берген нәрсесі жалғыз өлең емес. Көп
нәрсені Абай сөз қылған, сол сөздерінің бәрінде де Абайдың әр нәрсенің
асылын танығаны, білгені көрінеді. Абайдың өлеңдері қазақтың басқа
ақындарының өлеңінен үздік артықтығы әр нәрсенің бергі жағын алмай, арғы
асылын қарап сөйлегендіктен. Басқа ақындардың сөзге шеберлігі, шешендігі
Абайдан кем болмаса да, білімі кем болғандығы даусыз”, - деп таныған
Ахмет Байтұрсынов Абай өлеңдерінің болмысын танып, ақын өнерінің қадір-
қасиетін, табиғатын, сыры мен сипатын ашуға күш салды. Бұдан басқа да
Алаш зиялылары Абайға деген жүрек жарды сөздерін арнаған. Мысалы
“Әдебиетіміздің негізіне қаланған бірінші кірпіш – Абай сөзі, Абай аты
боларға керек” деп, әрбір мақаласында Абайға сілтеме жасауға жүйрік
М.Дулатовтың, Абайды хакім тұтқан М.Жұмабаевтың, “Абай” атты журналды
алғаш ашып, алғы сөзін жазған Ж.Аймауытовтардың бұрындары арнайы сөз
болмаған еңбектері қазіргі таңда қарастырып, абайтанудың негізі осы
кезеңдерден қаланды деп айтуымызға мол мүмкіндік береді.
Бұл салада Абайдың шәкірттері, өз баласы Тұрағұл мен немере інісі
Кәкітай Ысқақұлының да еңбектері ерен екендігі барша әдебиетші қауымға
мәлім. 1909 жылы Петербургте Абайдың тұңғыш өлеңдер жинағы жарыққа
шығады. Екі ақынның тікелей қатысуымен болады. Сол жинақта Кәкітай
Ысқақұлының Абайдың өмірбаяны туралы дерек жазылады. Сонда:
“Абай жазған өлеңдерінен басқа, әншейін отырғанда көбінесе өзінің
қызықты көріп, көңілі рахат болатұғыны: сөз ұғар деген бала-шағасы уа
ғайри жаңа талап, байыпты жас жігіттер ортасында өзге ел сөзі, шаруа сөзі
сөйленбей, өзінің білгенін, сезгенін айтып, адамның адамшылығы қандай
мінезбен түзеледі, қандай қылықпен бұзылады, ғылымды қалай іздеуге керек,
өмірді қалай кешірсе жөн болады, бұрын қандай ғылымдар өткен, олардың
артықша айтқан сөздері қандай, әйтеуір, нетүрлі насихатпен болсын,
жастарға ғибрат болып, адамшылығы түзелер деген сөзді айтып отырудан
қанша уақыт болса да, еш жалықпай ынталы көңілмен бек рахаттанып айтып,
ұқтырып отырушы еді”, - деп еске алады 12.36.
Біз бұл жерде осы есімдерді абайтанудың арғы бастау бұлғы, қайнар көзі
деп білгеніміз дұрыс. Ал абайтанудың нағыз ғылыми арнасын салған “бөтен
болмыс” иесі Мұхтар Әуезовтің орны ерекше.
“Абай шығармашылығына қайтадан жүйелі, дәйекті түрдегі дұрыс
көзқарастың қалыптаса бастағанын 1933 жылы М.Әуезов бастырған жинақтаған
(мұнда М.Әуезов жазған ақынның өмірбаяны берілген) және 1934 жылы жарық
көрген І.Жансүгіров, Қ.Жұбанов секілді белгілі әдебиет, ғылым
қайраткерлерінің мақалаларынан байқауға болады”, - дейді белгілі
абайтанушы ғалым Зәки Ахметов 13.7.
Шындығында, абайтануды дербес ғылым саласы дәрежесіне көтерген Мұхтар
Әуезов болды. З.Ахметов талантты жазушының зерттеуін ары қарай былай
жүйелейді:
“Әуезов өзінің “Абай жолы” эпопеясымен ұлы ақын, ағартушының алып
тұлғасын дүниежүзі оқырмандарына толық танымал әдеби бейне қатарына
жеткізсе, ғылымда да сондай күрделі еңбек етті. М.Әуезовтің Абай
жөніндегі зерттеулері осы ғылымның мызғымас негізі боп табылады. М.Әуезов
1933 жылдан 1957 жылға дейін ақын шығармаларын жариялауда, оларадың
ғылыми басылымын жасауда орасан зор еңбек етті. Бұл басылымдар ақынның
1909 жылғы жинағы мен Мүрсейіттің бірнеше қолжазбасы негізінде жүзеге
асырылды. Әсіресе, 1957 жылы “Ғылым” баспасынан жарық көрген, Мұхтар
Әуезовтың басшылығымен және тікелей қатысуымен дайындалған Абай
шығармаларының екі томдық толық жинағының абайтану ғылымындағы елеулі
табыс болғанын атап айту қажет. Алдағы уақытта осы ғылыми басылым үнемі
негізге алынуға тиіс. Мұхтар Әуезов ұзақ жылдар бойы ізденіп, саналуан
деректерді зерттеп, жүйеге түсіріп, Абайдың ғылыми өмірбаянын жазып
шықты” 13.7.
Мұхтар Әуезовтің өзінің, қазақ жазушыларынан Абайды сүйемін. Менің
бала күнімнен ішкен асым, алған нәрімнің барлығы да Абайдан. Таза әдебиет
сарынына бой ұрғанда маған Абай деген сөз – Қазақ деген сөзбен теңбе-тең
түсетіндей кездері бар секілді. Абайды сүюім үнемі ақылдан туған, сыннан
туған сүйіс емес, кейде туған орта, кір жуып кіндік кескен жерді сүюмен
барабар болатыны бар, деген сөздері абайтану ғылымына бүкіл ғұмырын
арнағанын дәлелдейтіндей. Абайдың өмірбаяны, жас шағындағы шығармалары,
лирикалық өлеңдері, поэмалары, аудармалары, қара сөздері, ақындық
айналасы, барлығын топтастырып, жүйелі еңбек қалдырған жазушының мұрасы
бүгінгі біздің ұрпақтың да, келер болашақтың да баға жетпес қазынасы
болып қала бермек.
М.Әуезов монографиялық зерттеуінде абайтану жұмысының мазмұнын екі
кезеңде қарау керектігін айтады. “Абай тану жұмысы көлемі, сан-сапалы,
ғылымдық жолмен тек Октябрь революциясынан кейін, жалпы советтік
социалистік мәдениетіміздің заманында ғана молайды.
Бірақ бұл сөздерге қарап революциядан бұрын Абай жөнінде еш нәрсе
жазылмады, айтылмады деуге болмайды. Абайды танудың басы, алғашқы
адымдары революциядан бұрын басталған” 14.14.
Революциядан бұрын ақын жинағының жарыққа шығуы және өлеңдері халыққа
көптеп тарады дейді де М.Әуезов: “Революциядан кейінгі Абайды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz