Қабылдау бөлімі бағдарламасы



КІРІСПЕ 3
II. ЖАЛПЫ БӨЛІМ 8
2.1. Қолданбалы бағдарламалар және операциялық жүйелерге сипаттама 8
2.2. Бағдарлама тілін сипаттау 10
2.2.1. Delphiдегі деректердің типтері 16
2.2.2.Агрегаттық деректер 18
2.2.3. Циклдік және тармақталу процестерін бағдарламалау 19
2.2.4. Delphi процедуралары мен функциялары 21
2.2.5. Ақпаратты ендіру шығару 22
2.2.6. SQL . құрылымдық сұраныс тілі 23
2.2.7. Мәліметтер базасы және мәліметтер базасын басқару жүйесі 27
Мәліметтер базасының негізгі түсініктері 27
III. АРНАЙЫ БӨЛІМ 34
3.1. Есептің қойылымы 34
3.1.1. Жұмыс істеп тұрған кәсіпорынның бөлімінің құжат айналымы 34
3.1.2. Іс қағаздарды автоматтандырудағы кәсіпорынның қиындықтары 34
3.1.3. №4 Кәсіптік лицейге студенттерді құрамын тіркеу бағдарламасын құруға есептің қойылымы 34
3.2. Бағдарлама алгоритмін сипаттау 61
3.2.1. Алгоритм түсінігі. Жобада пайдаланылған алгоритмдер түрі 61
3.2.2. Бағдарламаның алгоритмі блок сызба түрінде 62
3.3. Кіріс шығыс құжаттарды сипаттау. 64
3.3.1. Мәліметтер базасын құру 64
IV. БАҒДАРЛАМАНЫ ІСКЕ АСЫРУ 69
V. ЭКОНОМИКАЛЫҚ БӨЛІМ 72
5.1.3. Бағдарламаны жазуға және түзетуге кеткен шығындар 72
5.1.4. Бағдарламаны енгізуге кеткен шығындар есебі 73
VI. ҚАУІПСІЗДІК ТЕХНИКАСЫНЫҢ ШАРАЛАРЫ 77
6.1. ДК.құрылғысының техникалық қауіпсіздігі 77
6.2. ДЭЕМ және бейнедисплейлік терминалға сұраныс 79
6.3. БДТ, ДЭЕМ және дербес компьютермен жұмыс істеу кезінде еңбек режимі мен демалуды ұйымдастыру шаралары. 80
VII. ҚОРЫТЫНДЫ 82
VIII. ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 83
IX. ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР 84
ҚОСЫМША 85
Ақпараттық технологиялар қазіргі заманда қарқынды және жылдам дамып келе жатыр. Бірақ дегенмен де ақпараттану әлі ғылым деп есептелмейді. Біз білгендей, әр ғылым дамығанда, адамзатқа небір пайда немесе жақсылық әкелуге бағытталады. Ақпараттық технологиялар адамзатқа деген көмегі – адамзат қозғалысындағы біріңғай процестерді автоматтандыру. Жылдан жылға халық саны өсіп келеді, сонымен бірге олардың сұраныстары өсіп келе жатыр. Адамзат XXI-ғасырға ақпараттық технологиялармен бірге аттанады. Күнделікті өмірде жан жағыңа қарасаң, ақпараттық технологиялар элементтерін әрбір жерден көруге болады. Көшеде тұрған банкоматтар, сатушылар қолданатын компьютерлер, бұлар алғаш пайда болған ақпараттық технологиялар көріністері. Келе-келе бұндай ақпараттық технологиялар адамзат шаруашылығының әр саласына ене бастады.
XXI ғасырдың бас кезіндегі адамзаттың даму процесі информациялық қоғамның қалыптасуымен ерекшеленеді, оның негізгі бағыты информация және оны өңдеу ұғымымен анықталады. Бүгінгі таңда информациялық технологиялар жоғарғы деңгейде дамуда. Бұдан былайғы қоғамның жалпы инфрақұрылымын информация жинау, сақтау және тарату құралдары мен тәсілдері анықтайтын болады. Соңғы кездегі жеке пайдаланылатын компьютерлердің өндірісте, бизнесте кеңінен қолданыла бастауы жалпы көпшілікке кәсіби информациялық технологияларды пайдалана білудің аса қажеттігін көрсетті. Біздің қоғамымызда болып жатқан өзгерістер орта білім беру саласының дамуына да өзгерістер енгізуге себепші болды. Бұл дипломдық жоба Borland Delphi-де №4 Кәсіптік лицейге студенттер құрамын қабылдау базасы атты тақырыпқа құрылған. Бұл дипломдық жобаның негізі лицейге келген студенттердің толық мәліметтерін ендіру, бағдарламадан өшіру, өзгерту, мамандықтар құрамы бойынша есеп беру, ұлттардың құрамы бойынша есеп беру, сақтау, барлық есептеулерді баспаға жіберу функцияларынан тұрады. Дипломдық жоба Microsoft Office Accses 2003 мәліметтер базасында құрылып, Borland Delphi – объектілі бағытталған бағдарламалау ортасында байланыстырылып құрылған. Бағдарламаны қолданып отырған қолданушы әрбір тіркелуші адамнан мынадай мәліметтерді талап етеді:
• Аты – жөні;
• Туылған жылы күні – айы;
• Ұлты;
• Мекен – жайы;
• Мамандығы;
Бұл құрылған бағдарламаны тек лицейде ғана емес басқа да оқу
• Жолдасова – «Экономика негіздері» «Фолиант» Алматы – 2008 жылы
• Жаданов. Н, Құдайбергенов. Н.Б – «Еңбек қорғау» «Фолиант» Астана – 2008ж.
• Қ.Б. Қарынбаев «Объектілік бағытта бағдарлама негіздері»
• Е.Қ. Балапанов, Б.Бөрібаев, А.Б. Дәулетқұлов – «Жаңа информатикалық технологиялар»
• А. Флеменов – Илюстрированный самоучитель Delphi7 – 2006 ж
• Н. Культин – Delphi в задачах и примерах – 2003ж
• Е.Егор – Лекции по программированию на Delphi7
• А. Я. Архангельский – Работа с локальными базами данных в Delphi7 – 2000 ж
• А. Я. Архангельский – Язык SQL в Delphi7 – 2004 ж
• Д Харрингтон. Разработка баз данных - 2005ж
• Л.М. Климова Delphi7 самоучитель. – 2005ж

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 3
II. ЖАЛПЫ БӨЛІМ 8
2.1. Қолданбалы бағдарламалар және операциялық жүйелерге сипаттама 8
2.2. Бағдарлама тілін сипаттау 10
2.2.1. Delphiдегі деректердің типтері 16
2.2.2.Агрегаттық деректер 18
2.2.3. Циклдік және тармақталу процестерін бағдарламалау 19
2.2.4. Delphi процедуралары мен функциялары 21
2.2.5. Ақпаратты ендіру шығару 22
2.2.6. SQL – құрылымдық сұраныс тілі 23
2.2.7. Мәліметтер базасы және мәліметтер базасын басқару жүйесі 27
Мәліметтер базасының негізгі түсініктері 27
III. АРНАЙЫ БӨЛІМ 34
3.1. Есептің қойылымы 34
3.1.1. Жұмыс істеп тұрған кәсіпорынның бөлімінің құжат айналымы 34
3.1.2. Іс қағаздарды автоматтандырудағы кәсіпорынның қиындықтары 34
3.1.3. №4 Кәсіптік лицейге студенттерді құрамын тіркеу бағдарламасын құруға
есептің қойылымы 34
3.2. Бағдарлама алгоритмін сипаттау 61
3.2.1. Алгоритм түсінігі. Жобада пайдаланылған алгоритмдер түрі 61
3.2.2. Бағдарламаның алгоритмі блок сызба түрінде 62
3.3. Кіріс шығыс құжаттарды сипаттау. 64
3.3.1. Мәліметтер базасын құру 64
IV. БАҒДАРЛАМАНЫ ІСКЕ АСЫРУ 69
V. ЭКОНОМИКАЛЫҚ БӨЛІМ 72
5.1.3. Бағдарламаны жазуға және түзетуге кеткен шығындар 72
5.1.4. Бағдарламаны енгізуге кеткен шығындар есебі 73
VI. ҚАУІПСІЗДІК ТЕХНИКАСЫНЫҢ ШАРАЛАРЫ 77
6.1. ДК.құрылғысының техникалық қауіпсіздігі 77
6.2. ДЭЕМ және бейнедисплейлік терминалға сұраныс 79
6.3. БДТ, ДЭЕМ және дербес компьютермен жұмыс істеу кезінде еңбек режимі
мен демалуды ұйымдастыру шаралары. 80
VII. ҚОРЫТЫНДЫ 82
VIII. ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 83
IX. ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР 84
ҚОСЫМША 85

АННОТАЦИЯ

Бұл дипломдық жобада мәліметтер қорының сипаттамасы жүзеге асырылған.
Сонымен қатар, орта кәсіптік оқу орындары болып табылатын техникалық білім
беру мекемелер оқушылары контингентінің ақпараттық деректер (ақпараттық
жүйе - деректер қоры және қолданбалы қосымша) қорын жасау міндеті қойылған,
үлгі ретінде №4 Кәсіптік Лицейдің оқушылар контингентін автоматты түрде
есепке алу. Ақпараттық жүйе интегралданған орта Delphi Borland 7 да
құрылған, ал деректер қоры Мәліметтер базасын басқару жүйесі (Microsoft
Accsese 2003) тұтынушылық қосымшада жасалған. Бұл жүйе құрылымының
өзектілігі оқушылар туралы үлкен көлемді ақпараттарды есепке алу
қажеттілігі шартталған.
Студентпен дипломдық жұмысты жазу барысында тұтынушылық қосымша
жасалуы және мәліметтер қоры құрылымы, ақпараттық жүйе архитектурасын өңдеу
жүргізілген.
Экономикалық бөлiмде енгiзiлетін жүйеден алған экономикалық пайданың
есептеуi шығарылған.
Тiршiлiк әрекетiнiң қауiпсiздiгi бөлімінде колледждiң компьютер
дәрiсханаларындағы жасанды жарықтандыру және электроқауiпсiздiгінің
есептеулерi көрсетілген.

КІРІСПЕ

Ақпараттық технологиялар қазіргі заманда қарқынды және жылдам дамып келе
жатыр. Бірақ дегенмен де ақпараттану әлі ғылым деп есептелмейді. Біз
білгендей, әр ғылым дамығанда, адамзатқа небір пайда немесе жақсылық
әкелуге бағытталады. Ақпараттық технологиялар адамзатқа деген көмегі –
адамзат қозғалысындағы біріңғай процестерді автоматтандыру. Жылдан жылға
халық саны өсіп келеді, сонымен бірге олардың сұраныстары өсіп келе жатыр.
Адамзат XXI-ғасырға ақпараттық технологиялармен бірге аттанады. Күнделікті
өмірде жан жағыңа қарасаң, ақпараттық технологиялар элементтерін әрбір
жерден көруге болады. Көшеде тұрған банкоматтар, сатушылар қолданатын
компьютерлер, бұлар алғаш пайда болған ақпараттық технологиялар
көріністері. Келе-келе бұндай ақпараттық технологиялар адамзат
шаруашылығының әр саласына ене бастады.

XXI ғасырдың бас кезіндегі адамзаттың даму процесі информациялық қоғамның
қалыптасуымен ерекшеленеді, оның негізгі бағыты информация және оны өңдеу
ұғымымен анықталады. Бүгінгі таңда информациялық технологиялар жоғарғы
деңгейде дамуда. Бұдан былайғы қоғамның жалпы инфрақұрылымын информация
жинау, сақтау және тарату құралдары мен тәсілдері анықтайтын болады. Соңғы
кездегі жеке пайдаланылатын компьютерлердің өндірісте, бизнесте кеңінен
қолданыла бастауы жалпы көпшілікке кәсіби информациялық технологияларды
пайдалана білудің аса қажеттігін көрсетті. Біздің қоғамымызда болып жатқан
өзгерістер орта білім беру саласының дамуына да өзгерістер енгізуге себепші
болды. Бұл дипломдық жоба Borland Delphi-де №4 Кәсіптік лицейге
студенттер құрамын қабылдау базасы атты тақырыпқа құрылған. Бұл дипломдық
жобаның негізі лицейге келген студенттердің толық мәліметтерін ендіру,
бағдарламадан өшіру, өзгерту, мамандықтар құрамы бойынша есеп беру,
ұлттардың құрамы бойынша есеп беру, сақтау, барлық есептеулерді баспаға
жіберу функцияларынан тұрады. Дипломдық жоба Microsoft Office Accses 2003
мәліметтер базасында құрылып, Borland Delphi – объектілі бағытталған
бағдарламалау ортасында байланыстырылып құрылған. Бағдарламаны қолданып
отырған қолданушы әрбір тіркелуші адамнан мынадай мәліметтерді талап етеді:
• Аты – жөні;
• Туылған жылы күні – айы;
• Ұлты;
• Мекен – жайы;
• Мамандығы;
Бұл құрылған бағдарламаны тек лицейде ғана емес басқа да оқу

орындарында, мектептерде, мекемелерде қолдануға болады. Бағдарламаның
тиімділігі адамды қағаз бастылықтан айырады. Қазіргі кезде заманауи
технология қарқынды даму сатысында келе жатыр сондықтанда біз компьютерлік
қызметтердің көбеюіне өз үлесімізді қосуымыз керек.

Есептеу техникасының даму тарихы

Есептеуіш техникасының дамуы ерте кезден-ақ басталды. Кейбір мысалдар:
ХVII ғасырдың 40-жылдарында Б.Паскаль (1613- 1662) сандарды қоса алатын
механикалық құылғы ойлап тапты. XVIII ғасырда В.Лейбниц сандарды қоса және
көбейте алатын құрылғы жасап шығарды. ХІХ ғасырда Ч.Бэббидж (1792-1871)
механикалық машинаны программа арқылы басқару жүйесімен біріктірді. XX
ғасырдың 30-жылдарының соңында Америкада қосу, азайту элементтері
электрондық жад, механикалық компонент енгізілген ЭЕМ құрастырылып шықты.
40-жылдардың соңғы кезінде қазіргі кезде қолданылып жүген ЭЕМ-дердің құрылу
принціпінің негізінде бірсыпыра машиналар дайндалды. Алғашқы ЭЕМ-ді құру
оның жқмыс істеуінің теориялық негіздерін 1946-1947 жылдары атақты
матиматик Джон фон Нейман дайындап шықты. Мұнда өңделетін информация мен
өңдеу програмасын сандық түрде пайдалану, деректер мен программаны
машинаның жадына орналастыру тәсілдері де қарастырылған. ХХ ғасырда
электронды-есептеуіш машиналардың (ЭЕМ) пайда болуына байланысты есептеуіш
техника бұрын болмаған жылдамдықпен қарыштап дамып, айналдырған 50 жылдың
ішінде күрделі өзгерістерге ұшырады. Сондықтан электронды-есептеуіш
машиналардың даму кезеңін белгілі бір кезеңдерге бөлу қалыптасқан. І кезең
(1945-1955 жылдар) ХХ ғасырдың бірінші жартысы радиотехниканың қарыштап
дамыған кезеңі болатын. Сол кездегі радиоқабылдағыштар электронды-вакуумды
шамдармен жұмыс істейтін. Алғашқы электрондық-есептеуіш машиналарды
құрастыру үшін осындай электронды-вакуумды шамдар қолданылды. Электронды
шамдармен жұмыс істейтін алғашқы электронды есептеуіш машина 1946 жылы
Америка Құрама Штаттарында құрастырылды. Дж. Моучли және П. Эккерт деген
ғалымдардың басқаруымен құрастырылған бұл машина ENIAC (Electronic
Numerical Integrator and Computer - Электронды санды интегратор және
компьютер) деп аталды. ENIAC секундына 300 көбейту немесе 5000 қосу амалын
орындай алатын. Бұл компьютерлер тек инженерлік және ғылыми есептеулер
жүргізу үшін қолданылды. Бұл машиналарға қажетті программалар машиналық
командалар тілінде жазылатын. Бұл өте қиын іс болғандықтан программалауға
таңдаулы мамандар ғана алынып оқытылатын. ІІ кезең (1955-1965 жылдар)
Электронды шамдардан тұратын бірінші кезеңнің электронды-есептеуіш
машиналары 50-жылдардың соңына дейін қолданылып келді.1959 жылдан бастап
жартылай өткізгіш транзисторлардан тұратын ЭЕМ-дер дүниеге
келді.Транзисторлар электронды шамдармен салыстырғанда әлдеқайда сенімді
болатын, олар электр энергиясын көп пайдаланбайтын және орынды көп
алмайтын. Ал бұндай элементтерден жасалған компьютердердің жылдамдығы
секундына 200 мың операцияға дейін артып, ішкі жадының көлемі де бірінші
кезеңнің компьютерлерімен салыстырғанда жүздеген есе көбейді.

Бұл компьютерлердің жадындағы барлық мәліметті сақтау үшін магниттік
дискілер мен магниттік ленталар қолданыла бастады. ІІІ кезең (1965-1980
жылдар) 1958 жылы америкалық мамандар өте күрделі технологияны қолдана
отырып ауданы 1 см-ден аспайтын жіңішке пластинаға ондаған, кейін жүздеген
электронды схемаларды орналастыруды үйренді. Бұларды интегралды схемалар
(ИС) деп атады. Интегралды схемалардың пайда болуы компьютерлік техниканың
дамуына үлкен әсерін тигізді. Интегралды схемалар компьютерлердің
жылдамдығын айтарлықтай арттырды (секундына 1 млн операциядан жоғары),
оперативті жадының да көлемі жүздеген мың байтпен өлшенетін болды,
компьютерде бір мезгілде бірнеше жұмыс атқару мүмкіндігі пайда болды. Осы
кезеңнен бастап ЭЕМ-дерді қолдану аясы да артты. Бұрынғы ЭЕМ-дер тек
күрделі инженерлік есептеулер үшін және соғыстық мақсатта қолданылса,
ендігі компьютерлер өндірістің барлық саласында: зауыттарда, білім беру
мекемелерінде, денсаулық сақтау саласында т.б жерлерде қолданыла бастады.
IV кезең (1980 жылдан бері қарай) Өткен ғасырдың 70-жылдары мини-ЭЕМ-дер
жедел дами бастады. Бұл компьютерлер үлкен ЭЕМ-дерге қарағанда көлемі шағын
және бағасы арзан болатын. 1971 жылы американдық Intel фирмасы өзінің
микропроцессорды ойлап тапқанын мәлімдеді. Микропроцессор - бір пластинада
миллиондаған электронды схемаларды өзара байланыстыратын үлкен интегралды
схемалардан жасалды.. Қазіргі ЭЕМ-дердің ең көп таралған түрі - дербес
компьютерлер болып есептеледі. Алғашқы дербес компьютер 1976 жылы пайда
болды. Apple-1 деп аталған бұл компьютерді американдық Стив Джобс пен Стив
Возняк ойлап тапты. 1977 жылы Apple-2 пайда болған. Қазір әлемде дербес
компьютерлердің жылына миллиондаған данасы сатылады. V-кезең V кезеңнің ЭЕМ-
дері деп жақын болашақта пайда болатын компьютерлерді айтуға болады.
Есептеу техникасының дамуына Интернетті де қосуымызға болады. Қазіргі кезде
Интернет сөзін пайдаланғанда, физикалық желінің өзін емес, Дүниежүзілік
желі және ондағы ақпаратты айтамыз. Егер Интернет сөзі кішкентай әріптен
басталса, онда бұл термин мәліметтер пакетін маршрутизациялау арқылы
желілерді байланыстыру ұғымын білдіреді. Бұл кезде ауқымды ақпараттық
кеңістік туралы айтылмайды. Көбінесе, бұл екі түсінікті бір-бірінен
ажыратып жатпайды. Интернет - кез келген компьютерлермен бүкіл әлем бойынша
ақпарат алмасу мен беру мүмкіндігі, желілер жүйесі. Интернет - байланыс
араларын өзара біріктіретін, тораптардың жиынтығы. Қамтамасыз етілетін
ақша, шоттар және басқа қаржылық құжаттарды аудару. Қазіргі заманғы
компьютерлерді қарастырған кезде, олардың бұрынғы есептеуіш машиналардан
бір маңызды ерекшелігін байқаймыз: қажетті бағдарламаларды қолдану арқылы
кез-келген компьютер басқа бір компьютердің әрекеттерін орындай алады
(әрине, бұл мүмкіндік мәліметтерді сақтау құрылғыларының сыйымдылығымен
және жылдамдықпен шектеледі). Осылайша, қазіргі заманғы компьютерлер
болашақта құрылатын кез-келген есептеуіш техниканың жұмысын эмуляциялай
алады деп есептеледі. Бұл қабілет арқылы жалпы мақсаттағы компьютерлерді
және арнайы мақсаттағы құрылғыларды ажыратуға болады.
Ғалымдар болашақтың компьютерлері бүгінгі компьютерлермен салыстырғанда
әлдеқайда қуатты, қолданыста ыңғайлы және интеллектуалдық қабілеті өте
жоғары болады деп болжамдайды. Бұл компьютерлерге барлық мәліметті
қазіргідей пернетақтамен емес, дауыстап командалар беру арқылы енгізіп,
олардың адам секілді машиналық көру, есту, иіс сезу қабілеті болады
деп болжамдалуда.

Есептеу техникасының қазіргі уақытта қолданылып жатқан аясы

Алғашқы компьютерлер тек қана есептеулер үшін қолданылған болатын
("компьютер" және "ЭЕМ" терминдерінің шығу тегі де осыған байланысты). Ең
қарапайым деген компьютерлердің өзі бұл салада адамдардан асып түседі.
Қазіргі таңда есептеу техникалары көп салаларда қолданылып жатыр.
Мекемелерде, оқу орындарында, медецина салаларында, завод – фабрикаларда,
теір жолдарда, авиа жолдарда, Қарулы күштер қатарында тағыда басқа көптеген
орындарда қолданылады. Қолданылатын аясын мысалға келтіретін болсақ: Оқу
орындарында қашықтықтан оқыту, білім алушыларды заман талабына сай білім
беру. Соңында, қорыта айтатын болсақ, үшінші мыңжылдық адамын қалыптастыру
– дүниежүзілік, соның ішінде қазақстандық білім беру жүйесі алдындағы
жауапты міндет. Оқытудың жаңа технологиясын, ең алдымен, білім сапасын
жақсартатын, жалпы бұқараға білім берудің қамтитын, қашықтан білім беру
жүйесін дұрыс түсінсек, оның бағытын дұрыс анықтасақ және оны жүзеге асыру
барысында көргендік танытсақ отандық білім беру жүйесі өз алдына қойылған
тарихи тапсырысты абыроймен орындап шығады деп сенеміз. Қашықтан оқыту
жүйелері тек білім берудің ұлттық жүйелерінде ғана дамып қана қоймай,
кәсіпкерлік саласында дайындық жүргізуге бағыт алған коммерциялық
компаниялар тарапынан да қолдау тауып, өрістей түсуде. Атап айтқанда,
қашықтан оқыту тәсілімен жүргізілетін жоғары білім беру жөніндегі
бағдарламалардың төрттен бір бөлігі кәсіпкерлік саласын қамтиды. Осындай
бағдарламалардың ішінде бакалавр, магистр дәрежелерін алу жолындағы
мамандарды дайындау туралы бағдарламалар саны басымырақ.
Бұл күндері NTU және EuroPace корпорацияларын есептемегеннің өзінде
де тек IBM фирмасының ішкі спутниктік қайта даярлау және біліктілікті
жетілдіру жөніндегі бағдарламаларды жүзеге асыру электрондық жүйелері
жоғары білім беру ісіндегі аса маңызды бөлім болып табылады. Жекеше
корпоративті компаниялар білім беру желілерін қашықтан оқыту ісіне кең
пайдаланып келеді, олардың қатарында General Motors, J.C. Penney, Ford,
Walmart, Federal Exprass және басқалары бар. Осы оқыту жүйелері
университеттерде құрылған қашықтан оқыту жүйелерінен саны жағынан да,
күрделілік пен кең таралуы жағынан да анағұрлым артық болып саналады.
Қазіргі заманғы техникалық құралдардың көмегімен білім беру ақпараттық
технологияларды игерудің көп тараған тәсілдерінің бірінен саналады.

Дипломдық жобаның мақсаты

Дипломдық жобаның мақсаты “№4 Кәсіптік лицейге оқушылардың құрамын
тіркеу”бағдарламасын құру жұмысын автоматтандыру болып табылады. Дипломдық
жоба Мәліметтер базасын басқару жүйесін (Microsoft Accsese 2003) SQL –
құрылымдық сұраныс тілін қолдана отырып, Borland Delphi 7- объектілі
бағытталған бағдарламалау ортасында байланыстырылып құрылған. “№4 Кәсіптік
лицейге оқушылардың құрамын тіркеу” атты дипломдық жоба лицейдің қабылдау
бөліміне жаңадан түскен оқушылардың деректерін (аты-жөнін, туылған күн,ай,
мекен-жайын, ұлты, жынысы, оқыту түрін, оқу түрін, мамандығын, қабылданған,
оқуға түскен мерзімін ) ендіру және сақтау қабылдау бөлімінде пайдалануға
арналып құрылған.

Бағдарлама функциясы:
• Мәліметтерді ендіру;
• Өзгерту;
• Өшіру;
• Сақтау, іздеу;
Бағдарлама келесі деректер құрамы бойынша есеп беруі қажет:
• студент туралы толық мәліметті;
• ұлттардың құрамы бойынша;
• мамандықтар құрамы бойынша;
• студенттердің жас аралаығы бойынша;
• мәліметтерді баспаға шығару.

II. ЖАЛПЫ БӨЛІМ

2.1. Қолданбалы бағдарламалар және операциялық жүйелерге сипаттама

Операциялық жүйе адам мен компьютердің электрондық құрауыштары және
қолданбалы бағдарламалар арасында келістіруші қызметін атқарады. Ол адамның
бағдарламаларды іске қосуына, барлық мүмкін деректерді оларға беруге және
олардан алуға, бағдарлама жұмысын басқаруға, компьютердің және оған
қосылған құрылғылардың параметрлерін өзгертуге, ресурстарды қайта бөліп
беруге мүмкіндік береді. Дербес копьютерде жұмыс істеу, шынында, оның
операциялық жүйесімен жұмыс істеу болып табылады. Біз үшін компьютермен
қарым-қатынас жасаудың қолайлы әдісі- операциялық жүйе қамтамасыз ететін
интерфейс маңызды. Адам мен компьютер арасындағы байланысты ұйымдастырушы
қызметін, яғни қолданылатын негізгі интерфейс рөлін командалық қатар
атқарады. Бұл қатар арқылы MS-DOS жүйесі мен адам арасындағы сұхбат
ыңғайсыз жүргізіледі, ЭЕМ-ді басқару үшін қажет жүзден аса командалар
пернелерден енгізіліп барып орындалады. Командаларды жазу тәртібі өте
күрделі деуге болады, кейде бір команданы орындау үшін ондаған символдарды
теруге тура келеді. Осы операциялық жүйемен негізінен тек маман
бағдарламаларламалаушылар ғана тікелей жұмыс істейді де, көптеген адамдар
ондай дәрежеге көтеріле алмайды. Осыдан барып, адам мен операциялық жүйе
арасындағы байланысты жеңілдету үшін әртүрлі жүйелік қоршаулар құрастырыла
бастады. Бірақ олар негізінен текстік режимде (ең кең таралғандарының бірі
— Norton Commander) жұмыс істейтін еді. Бұларда бір-екі пернені қатар басу
арқылы күрделі де қиын командаларды термей-ақ тікелей орындау жүзеге
асырылды. Жүйелік бағдарламалық қоршаулар негізінен компьютердің файлдық
жүйесімен жұмыс істеуді жеңілдетті, яғни қажет информацияны жылдам әрі
жеңіл тауып, оның мазмұнын қарауға және онымен жүмыс істеуге өз септігін
тигізді.
DEC фирмасы компьютерлерінің операциялық жүйесі ретінде UNIX
қолданылды, олар үлкен және орташа ЭЕМ-дерде жұмыс істеген болатын.UNIX
операциялық жүйесінің MS-DOS жүйесінен негізгі артықшылығы болып, оның бір
мезетте бірнеше есепті қатар шығару мүмкіндігі, яғни бірнеше
бағдарламаларды параллель орындау қасиеті есептелді.
    80-ші жылдардың ортасында MS PQ-DOS мұндай кемшілігінен арылу үшін,
Microsoft фирмасы IBM тәрізді компьютерлерге арналған бірнеше

есепті қатар шығара алатын операциялық жүйелер жасау жұмысын қолға алды,
солардың бірі Windows жүйесі болатын. Алайда, осы уақытқа дейін олардың
онша көп таралмауын дербес компьютерлердің есептеу мүмкіндіктерінің
төмендігімен түсіндіруге болады. 80386 сериялы микропроцессорлардың пайда
болуымен қатар іске қосыла бастаған Windows графикалық ортасының жаңа
версиясы Windows 3.1 бірте-бірте бүрынғы текстік бағдарламалық қоршауларды
қатардан ығыстырып шығара бастады. 80486 сериялы процессррлардың шығуына
байланысты дербес компьютерлердің көптеген жаңа түрлеріне графикалық
мүмкіндігі мол Windows 3.1 немесе одан кейінгі Windows 3.11 версиясы
қондырылған MS-DOS операциялық жүйесі орнатыла бастады. Microsoft
корпорациясының ОС жасау жолындағы келесі елеулі қадамы болып ондағы
графиктік интерфейсгің қондырылған бағдарлама күйінде емес, сол жүйенің
ажырамас бөлігі болатын операциялық жүйені құру болып саналады. Осылайша
Windows 98 және Windows NT операциялық жүйелері пайда болды. Windows 98
жүйесінің, соңдай-ақ Windows NT жүйесінің соңғы версияларының графиктік
интерфейсі стандарттары Windows 3.1 жүйесінің стандартынан өзгеше түрге
енді, бірақ негізгі идеологаясы бұрынғыша сақталған болатын. Windows 3.1-
ден Windows 95-ке өту әрине MS-DОS-тан бірден Windows 98-ге өтуге қарағағда
біршама жеңіл екені түсінікті. Windows дамуының  келесі кезеңі  Windows
2000 және  Windows Me (Millennium Edition – редактор тысячелетия) шығуы
болды. Windows 2000 жүйесі  Windows NT жүйесінің негізінде жазылды.
Біртіндеп Windows жүйелерінің  арасындағы айырмашылық  жойылып, 2001 жылы
Windows XP пайда болды.  Ол Windows NT мен Windows 2000-ның қауіпсіздік
жүйесі мен сенімділігін Windows Me-нің  қолайлылығын біріктірді. Сондықтан
да бұл жүйе қауіпсіз, сенімді және жылдам жұмысты қамтамасыз етті, сонымен
бірге  ол үйренуге  қарапайым болды, әрі жеке үйдегі қолданушыларға
арналған көптеген құралдар пайда болды. Әртүрлі салада, бағытта қолдануға
арналып, Windows XP жүйесінің көптеген варианттары шықты. Microsoft Windows
XP Home Edition үйдегі жұмыс жасайтын жеке қолданушыларға арналған.
Microsoft Windows XP Professional, аты айтып тұрғандай
профессионалдарға арналған жүйе. Бұл версия  мекемелерде көп қолданылады.
Компьютерлік жүйедегі көп қолданушылардың жұмысын ұйымдастыру үшін, қуатты
компьютерлерге арналып Microsoft фирмасы   Windows Server  2003 операциялық
жүйесін жазды. Қазіргі таңдағы Windows XP-дің мүмкіндіктері жоғары. Басқа 
версиялардың бәрі де  уақыт өте келе ескірді. Сондықтан жұмыс жасауға
тиімдісі әрі ыңғайлысы Windows XP жүйесі болып табылады.
Дербес компьютерге арналған жаңа операциялық жүйе бүгін бүкіл әлем бойынша
сатылымға түседі. Нью-Йорк - та 2009 ж., 22 қазан - Бүгін Microsoft
корпорациясы Windows® 7 жаңа операциялық жүйесінің сатылымға түсуі жөнінде
бүкіл әлемге жариялады. Windows®7-ні жасап шығару барысында жетекшілікке
алынған қағида қарапайым – қолданушылар үшін ДК-де жұмыс жасауды барынша
жеңілдендіру. Жаңа операциялық жүйе қолданушының жетілдірілген интерфейсі
мен күнделікті тапсырмаларды орындауды жеңілдететін және қолданушыларға кез
келген пішіндегі, түрдегі компьютерлерді барынша пайдалануға мүмкіндік
беретін жаңа сипаттамаларды ұсынады.
Алғашқы күнінен бастап Windows®7–ні жасап шығару үрдісі Microsoft
инженерлері мен дизайнерлерінің ДК-де жұмыс жасауды жеңілдететін
операциялық жүйені жасап шығару мақсатында қолданушылар мен серіктестермен
әріптестік қатынас орнатуына бағытталды.

2.2. Бағдарлама тілін сипаттау

Borland Delphi ортасы туралы түсінік

Borland Delphi бағдарламалау жүйесі Windows ОЖ-де орындалатын
нәтижелеуші бағдарламаларды құруға арналған. Borland корпорациясы аз ғана
мерзім ішінде Delphi7-нің негізгі версиялары мен бірнеше модификацияларын
шығарды. Delphi 7 версиясында өте көп өзгерістер енгізілген.
Программалармен қамтамасыз етудің тиімді өңдеу құралдарын қажет ету “жылдам
жасау” ортасы деп аталатын программалау жүйелерінің пайда болуына алып
келді. Мұндай ортаға мысал ретінде Borland Delphi жатады. Жылдам жасау RAD
– жүйесінде “Rapid Application Development” жүйесінің негізі визуалды
жобалау және оқиғаны өндеуді программалар технологиясы жатады, оның
мағынасы өңдеу үнемсіз жұмыстың көп бөлігін өзіне алады да, программистке
диалогты терезелерді және оқиғаны өңдеу функциясын құрастыру жұмыстары
қалады. Ортада қатаң типтелген объектіге бағдарлы тілі қолданылады, оның
негізіне Object Pascal (Turbo Pascal жалғасы) жатады. Delphi әр түрлі
программаларды құруға мүмкіндік береді: қарапайым біртерезелі қосымшалардан
тармақталған дерекқорларды басқару программаларына дейін. Delphi-дің
ұлғайтылған мүмкіндіктері графикпен, мультимедиямен, дерекқорларымен жұмыс
істейтін және динамикалық құрылымдармен қосымшаларды құруға мүмкіндік
береді. Delphi-дің айрықша ерекшелігі .NET технологиясының сүйемелдеуі
болып табылады.
Borland Delphi бағдарламалау жүйесі бірнеше рет жаңарып,
қолданушыларға бірнеше жаңартылған нұсқаларын ұсынады. Жүйенің соңғы
нұсқаларында қосымшаның үш деңгейлі құрылымдық нәтижелеуші бағдарламаларды
өңдеу тәсілдерінің жинағы қамтылған. Borland Delphi бағдарламалау жүйесі
берілген құрылымның серверлік, сондай – ақ клиенттік бөлімін өзгертуге
мүмкіндік береді. Онда СОМ DCOM технологияларын , сонымен бірге СОВСА
технологиясын қолдануға болады. Delphi ортасын – бағдарламашының сапалы
жұмысын қамтамасыз ететін күрделі механизм. Ол экрандағы бір уақытта
ашылатын бірнеше терезелермен сипатталады. Бұл терезелер бір-бірін жартылай
немесе толығымен жауып, экранда орын ауыстыра алады. Delphi ортасында
программалауды тез программа құру ортасы делінеді. Программа құру барысында
дайын компоненттерді, олардың қасиетін, әдістерін және алдын-ала анықталған
оқиғаларды пайдалану арқылы аз ғана программа кодымен айналып өтуге
болады. Программа құрушыға бұл өзінің программасының қолданушы интерфейсін
құру барысында көп уақыт үнемдеуді білдіреді [5, 6]. BORLAND SQL LINKS
FOR WINDOWS драйвері SQL-серверімен жұмыс істеуге арналған ORACLE. SYBASE.
INFORMIX. INTERBASENT және DB2 көбінесе тестілеу үшін қолданылатын МҚБЖ
INTERBASE берілген. Басқа формадағы мәліметтер қорымен байланыс орнату үшін
ODDBC-драйверін пайдалану керек, сонымен Delphi арқылы кез-келген
масштабтағы клиент-сервер типіндегі программалар құруға болады [6, 189].
Қорыта келгенде, программада мәліметтер қорын басқару үшін SQL тілі
қолданылады, сонымен қатар мәліметтер қоры кестелермен жұмыс жасау үшін
жазбаларды сұрыптау, жазбаны қосу, жою, өзгерту, іздеу командалары
қолданылады. Кестелермен байланыс құруға DbGrid, Query, DataSourse
компоненттері де қолданылады.
Delphi – дербес компьютерлер мен серверлерге қосымша құру және қолдау
үшін қолданылатын әзірлеме ортасы. Delphi кез-келген Windows типті 32
разрядты амалдық жүйеде жұмыс жасайды.
Delphi-де визуалды, яғни көзбен көріп отырып бағадарламалау
технологиясы қолданылады. Тұтынушы өзінің болашақ бағдарламасын безендіріп,
өзінің жұмысының нәтижесін бағдарлама іске қосылғанға дейін көре алады.
Қосымшаны жазу үрдісі екі бөліктен тұрады:
1 – тұтынушы өзінің бағдарламасының терезесіне қажетті элементтерді
көрсетіп, олардың өлшемін орнатады, қасиеттерін өзгертеді;
2 – қосымша жұмыс істеп тұрған кездегі бағдарламаның кодын,
элементтердің қасиетін жазады, терезенің пайда болуына қатысты оқиғаның
өзгеруін, батырманың басылуын тағы басқаларды жазады. Бағдарламаны іске
қосқанда экранда басты терезе пайда болады:
Бағдарламаны қосу үшін ең алдымен бағдарлама компьютерімізде
орнатылған болу керек. Бағдарламаны қосу үшін Бастау – Бағдарламалар -
Borland Delphi7 - Delphi7 әрекеттерін орындап барып қосамыз (2.1. сурет.).
Ол мына түрде болады:

2.1. сурет. Бағдарламаны іске қосу

Delphi ортасы – көптерезелік жүйе. Оның негізгі төрт терезесі:
1. Негізгі терезе (Project1)
2. Объектілер бақылаушысының терезесі (Prpject1)
3. Формалды құрастырушысының терезесі (Form1)
4. Бағдарлама кодының терезесі (Unit1)
5. Объектілер тізімін қарау терезесі (Object TreeView)
Негізгі терезеден басқа терезелерді жылжытуға, өлшемін өзгертуге немесе
экраннан алып тастауға болады. Форманың терезесінен Unit кодына өту және
одан кері өту F12 пернесі арқылы орындалады.
Негізгі терезе мен компоненттер жинағы.Негізгі терезе программаның жобасын
құрудағы жұмыстарды басқарады және Delphi ортасы іске қосылып тұрғанда
міндетті түрде экранның жоғарғы қатарында орналасады.
Бұл терезде Delphi-ң негізгі меню жүйесі, пиктограммалық командалық
батырмалары мен компоненттер палитрасы орналасады. Саймандар тақтасы.
Саймандар тақтасы мәзір командасы көрсетілген батырманы құрайды (2.2.
сурет.), мысалы File,View, және т.б. Батырманы шерту нәтижесі бас
мәзірдегі командалар таңдауына сәйкес келеді, мысалы файлды ашу үшін File
мәзірінде Open командасын орындау керек немесе Standart саймандар
тақтасында Open батырмасын шерту керек.

2.2. сурет. Жоба жасау ортасы

Компоненттер жинағы.
Delphi-ң негізгі байлығы болып табылады. Ол негізгі терезенің оң
жағында орналасып, қажетті компонентті тез табуға арналған белгілерден
тұрады. Компонент деп белгілі бір қасиеттерді иемденген және форма
терезесінде кез-келген объектіні орналастыру мүмкіндігін туғызатын
функциональды элементті айтады. Delphi ортасының компоненттері 19 топқа
бөлінген, ол топтарды парақтар деп атаймыз (2.3. сурет).

2.3. сурет. Компоненттер палитрасы

Форма құрастырушының және объектілер бақылаушысының терезесі.
Форма құрастырушының немесе форманың терезесі – болашақ программаның
Windows жобасы. Форма басқа объектілерді орналастырып қосымшаның
интерфейсін жасауға мүмкіндік беретін – компонент, ол Windows терезесінің
қасиеттеріне ие бола алады. Алдымен бұл терезе бос болады. Бұл терезенің
жұмыс аймағы координаттық тордың нүктелерімен реттелген. Формада орналасқан
әр компоненттер өзінің мекен-жайымен, мөлшерімен және түсімен анықталады.
Форманы құрастыру File=New=Form опциялары арқылы орындалады. Шығып тұрған
бос формаға бір компонентті (2.4. сурет), мысалы Standard парағының Button
батырмасын орналастыру үшін компоненттер жинағындағы Standard белгісін
шертіп, парақты екпінді күйге келтіру керек. Button батырмасының кескінің
ажырату үшін тышқанды баспай тұрып парақта орналасқан белгілердің үстінен
жылжытып көрген сәтте компоненттердің аты шығып тұрады. Қажетті компонентті
шертіп белгілеп, тышқанды форма аймағының кез-келген жеріне сырт еткізсек,
форманың бетінде Button 1 элементі пайда болады.

2.4. сурет. Форма көрінісі

Объектілер бақылаушысының терезесі 2 парақтан құрылады:
Properties – қасиеттері және Events – оқиғалары. Properties парағы
арқылы компоненттің қасиеттері – параметрлері анықталады, ал Events парағы
арқылы компонентті әртүрлі оқиғаларға сәйкес сезіндіру анықталады. Формаға
орналастырылған объектіге байланысты Объектілер бақылаушысының
терезесіндегі информациялар өзгеріп отырады. Мысалы, Caption, left, Top,
Height қасиеттерін пайдаланып Т Button компонентінің атын өлшемдерін
өзгертуге болады (2.5. сурет.).

2.5. сурет. Объектілер бақылаушысының терезесі

Бағдарлама кодының терезесі:
Бұл терезенің тақырыбы терезе жүктелгенде Unit1 болады. Кодты өңдеу
терезесінде бірден бірнеше файл ашық бола алады. Әрбір ашылған файл жеке
бетте орналасады да, оның аты жоғарғы бөлігінде көрсетіледі (2.6. сурет.).
Егер Сіздің бағдарламаңызда үш терезе болса, онда олар жұмыс барысында үш
модульмен (Unit) әрекеттеседі. Осы үш модульдің үшеуі де кодты өңдеу
терезесінде пайда болады. Код терезесінде тұтынушы бағдарламаның мәтінін
тікелей жазады. Мәтін бөлігі бірнеше бөліктерге бөлінеді. Олар процедуралар
мен бағдарламалар деп аталады және бір-бірінен бөлек жұмыс жасайды.
Тұтынушы жұмыстың негізгі бөлігін осы бөлімде атқарады. Мұнда , { }, * *
- кейін жазылған сөздер комментарий деп аталады. Комментарий орындалмайды,
ол түсініктеме жазу үшін қолданылады. Паскаль тілінен ерекшелігі мұнда
класс типін пайдалану керек.
unit Unit1; {модульдің басы мен аты}

interface {интерфейс бөлімі басталады}

uses {қосымша қолданған модульдер аты}
Windows, Messages, SysUtils, Variants, Classes, Graphics, Controls, Forms,
Dialogs, StdCtrls;

Type {форма класын жариялау}
TForm1 = class(TForm)
Button1: TButton;
procedure Button1Click(Sender: TObject);
private {кластың ішкі бөлігі}
{ Private declarations } Мұнда осы форма класына кіретін тұрақты,
айнымалыларды, функция, процедураларды жариялауға болады, олар басқа
модульдерден көрінбейді.
Public кластың ашық бөлігі
{ Public declarations } Мұнда басқа модульдерден көрінетін осы форма
класына кіретін тұрақты, айнымалыларды, функция, процедураларды жариялауға
болады
end;

var {айнымалыларды жариялап, сипаттау бөлігі}
Form1: TForm1; {осы форма класына кірмейтін тұрақты, айнымалыларды,
функция, процедураларды жариялауға болады}

implementation
{модульдің орындалатын бөлігі}
{$R *.dfm}

procedure TForm1.Button1Click(Sender: TObject);
begin
орындалатын іс-әрекеттің – бағдарлама денесі
end;

end.

2.6. сурет. Бағдарлама кодының терезесі

Объектілер тізімін қарау терезесі:
Мұнда форма бетіне түсірілген әрбір әлементтің шар белгісі орналасады.
Суреттегі нысандар бұтағы терезесінде Форма1-дің ішіндегі нысандар
көрсетілген. Егер бағдарлама орындау барысында осы онысандардың қасиеттерін
өзгерту керек болса, осы белгілерді шерту арқылы орындауға болады (2.7.
сурет.).

2.7. сурет. Объектілер тізімін қарау терезесі

2.2.1. Delphiдегі деректердің типтері

Бағдарламалау тілінде деректердің негізгі төрт типі қолданылады: бүтін
сандар, нақты сандар, жолдар және бульдік шамалар. Айнымалы – деп
иформацияны сақтау мүмкіндігі бар жад аймағын айтады. Бұл жадта не
сақталғандығын біліуіміз үшін айнымалының қай типке жататындығын
көрсетуіміз керек.

Бүтін типті деректер.

Бүтін типті айнымалыда информация бүтін сандар түрінде беріледі. Олар
математикалық есептеулерде және әр түрлі әрекеттерде қолданылады.
Деректердің бүтін типтерінің кестеде көрсетілгендей түрлері бар, олар
компьютер жадында алатын орындары бойынша бөлінеді.

2.1. кесте. Бүтін типтерераненияТип
Типтер д Мәндерінің диапозоны жадтағы орны еске ескерту
Integer –2147483648..2147483647 4 байт (32-бит) таңбалы абасыз
Cardinal 0..4294967295 4 байт (32-бит) таңбасыз
Shortnt –128..127 1 байт (8 бит) таңбалы
Smallint –32768..32767 2 байт (16 бит) таңбалы
Longint –2147483648..2147483647 4 байт (32-бит) таңбалы
Int64 –263..263–1 8 байт (64 бита) таңбалы
Byte 0..255 1 байт (8 бит) таңбасыз
Word 0..65535 2 байт (16 бит) таңбасыз
Longword 0..4294967295 4 байт (32-бит) таңбасыз

даннх
Жад көлеміне байланысты айнымалының түріне берілетін ең үлкен сан
көрсетілген.
Бүтін санды айнымалыға ондық сандар мен қатар он алтылық сандарды да
меншіктеуге болады. Мысалы, І айнымалысына 10 және $A(10) сандарын
меншіктеу: І:=10, I:=$A

Нақты типті айнымалылар.

Нақты немесе бөлшек типті айнымалылар жылжымалы нүктелі деректерді
сақтауға арналған. Жылжымыалы нүктелі сандар жадта көп орын алады және оны
процессорда орындауға көп уақыт жұмсалады , сондықтан оны қажетті кезінде
ғана қолдану қажет. ОЛ титің түрлері кестеде көрсетілген.

2.2. кесте. Нақты типтер
Типтер д Мәндерінің диапозоны жадтағы орны еске ескерту
Real 48 2.9 x 10-39 .. 1.7 x 103811–12 6
Real 5.0 x 10-324 .. 1.7 x 10308 15-16 8
Single 1.5 x 10-45 .. 3.4 x 1038 7-8 4
Double 5.0 x 10-324 .. 1.7 x 10308 15-16 8
Extended 3.6 x 10-4951 .. 1.1 x 19-20 10
104932
Comp –263+1 .. 263 19-20 8
Currency –922337203685477.5808.. 19-20 8
922337203685477.5807

Бұл типтегі шамалар теріс және оң мәндерді қабылдайды.

Деректердің символдық типтер .2. 5
Символдық типтер экранда немесе диалогтық терезеде мәтіндерді көрсету
үшін қолданылады.
Delphi-де 8-биттік кеңейтілген символдар кестесі-ANSI қолданылады.
Бұл -Windows операциялық жүйесінің кестесі. Барлық ұлттық символдарды
көрсету үшін UNICODE - 16-биттік кестесі енгізілген. Delphi-де жол
түріндегі шамалардың төмендегідей түрлері бар:5

2.3. кесте. Символдық типтер5
Типтер д Мәндерінің диапозоны жадтағы орны еске ескерту
ShortString 255 символ 2 - 256
AnsiString 231 4 байт-2 Гбайт 8 бит
WideString 230 4 байт- 2 ГбайтUNICODE

строки
Delphi-де жол түріндегі шамалар апостроф ішінде жазылады. Дипломдық жобада
Бүтін типті айнымалылардың ішінен қолданылғаны: Integer. Символдық
типтерден қолданылғаны: Сhar, ShortString.

2.2.2.Агрегаттық деректер

Массивтер
Массив - деп реттеліп орналасқан бір типті айнымалылардың тізбегін айтамыз.
Мысалы, бүтін сандар массві: 15 23 36 41. Айнымалылар бөлімінде VAR массив
мына түрде хабарланады: так:
АйнымалыАты : array [мәндер диапазоны] of массивтегі айнымалылар типі
Мәндер мына түрде беріледі:АлғашқыМән .. Соңғы мән.
Мысалы 100 бүтін санды массивті хабарлау:
VAR
b:array [0..99] of Integer;
BEGIN
b[0]:=1;
b[1]:=2;
END;

Жиындар
Жиындар - бірімен логикалық байланысқан типті обьектілер жиынтығы.
Жиынға енетін элементтер саны 0-ден 256-ға дейін өзгеруі мүмкін. Ешқандай
элементі жоқ жиынды бос жиын деп аталады. Элементтердің тұрақсыздығы
жиындардың массивтер мен жазулардан айырмашылығын бейнелейді.
Екі жиын эквивалентті деп аталады егер олардың элементтерінің жиындарда
орналасу реті кез-келген, бірақ элементтері бірдей болса. Егер бір жиынның
барлық элементтері басқа жиындарда да бар болса, онда бірінші жиын екінші
жиынға енгізілген деп аталады. Бос жиын кез-келген жиынға енгізілуі мүмкін.

Жиын SET OF деген сөздер арқылы программада жарияланады. Келесі екі
түрде жариялауға болады. Онда:
1. TYPE жиын атауы = SET OF (негізгі) базалыќ тип;
VAR айнымалының атауы:жиынның атауы;
2. Егер жиын бұрын жарияланбаған болса:
VAR айнымалының аты:жиынның атауы;
Мұнда жиын атауы- идентификатор
SET OF- резервтегі қызметші сөздер
тип- жиын элементтінің типі,

Жазбалар
Жазба - әр түрлі типті құрауыштардың (өрістердің) бекітілген санынан
тұратын деректер типі. Жазбада өрістерді белгілеу үшін атаулар
(идентификаторлар) қолданылады. Жазбаның әр элементіне аты бойынша
қатынасуға болады, ол жазбаның атынан нүктемен бөлінеді.
Жазбалар программада сипаттау бөлімінде анықталады. Өрістер тізімі
record қызметші сөзінен басталады да, end сөзімен аяқталады.
Ture типтің аты = record
1 – элемент: тип
... ... ... ... ... ... ... ..
N – элемент: тип;
End;
Бағдарлама берілген массивтер, жазбалар,жиындар қолданылмаған.

2.2.3. Циклдік және тармақталу процестерін бағдарламалау

Алғы шартты цикл операторы While операторы.
While операторы жан жақты басқару үйлесімі болып табылады. Алдын ала
берілген шартты тексеру арқылы циклді ұйымдастыруға While операторы
қолданылады. While операторын циклдің қайталану саны белгісіз болғанда
пайдаланған ыңғайлы. Қайталанушы процесс қойылған шартты тексеру арқылы
жүзеге асырылады. Яғни, шарт ақиқат болса цикл қайталанылады да, шарт
жалған болса, циклден шығу орындалады. While операторы екі бөліктен тұрады:
циклдің тақырыбынан және циклдің денесінен.
Жалпы жазылуы:
While шарт do циклдің денесі;
While шарт do
Begin
...
End.
Мұндағы, Қызметші сөздерінің қазақша мағынасы: While –"әзір”, do –"орында”.
Ал, шарт-логикалық өрнек түрінде жазылады. Берілген шартқа тәуелді бірнеше
рет қайталанып орындалатын операторды – циклдің денесі деп атаймыз.
Орындалу ережесі: Begin және End сөздерінің арасында жазылған оперпторлар
шарт ақиқат болғанда орындалады
Келесі шарт бойынша циклді ұйымдастыру Repeat операторы. Циклдің
процестері ұйымдастыруда Repeat операторы циклдің қайталану саны белгілі
болғанда қолданылады. Мұндай жағдайлар көбінесе программаларды құрғанда
кездеседі. Әрине бұл оператор бірден белгісіз санның қайталануынан немесе
берілген формуламен есептелетін болса ғана қолданылады.
Repeat операторының жалпы жазылуы:
Repeat
циклдің денесі
Untilшарт
Мұндағы, қызметші сөздері Repeat- қайтала, Until- соған дейін деген
мағынада қолданылады. Цикл денесі – қайталанып орындалатын бір немесе
бірнеше операторлардан тұрады. Цикл денесін құрайтын операторлар санын
шектеу қойылмайды. Шартты тексеру логикалық өрнек арқылы жүргізіледі.
Орындалу ережесі: Repeat сөзінен кейін жазылған операторлар бір рет
орындалады. Шарт жалған болса операторлар қайталанып орындала береді. Шарт
ақиқат болғада ғана тоқтайды, яғни орындалмайды.
Repeat операторы алгоритмдік тілдегі "дейін” цикл командасына ұқсас. "Әзір”
цикл командасынан "дейін” циклінің айырмашылығы: қойылған шартқа тәуелсіз
бірнеше цикл денесі орындалады. Сонан кейін, шарт тексеріледі. Демек, шарт
ақиқат болмаса цикл денесі кемінде бір рет орындалады.
Параметрлі қайталану операторы For операторы. Циклдік
құрылымды алгоритмді программалауда қайталанушы процесс бір айнымалының
мәніне тәуелді болса, For операторын қолданамыз. Айнымалы тек бір қадамға
ғана өзгере отырып циклді басқарыды. Бұл айнымалы циклдің параметрлі
қайталану операторы деп аталынады. Санағышы бар параметрлі цикл операторы
цикл қайталануын бақылайтын санағыштың алғашқы және соңғы мәндері алдын ала
белгілі болған кезде ғана қолданылады. For операторы алгоритмдік тілдегі
параметрлі қайталану командасына сәйкес келеді.
і үшін m1 бастап m2 дейін h қадам
Цикл басы
Серия
Цикл соңы
For операторы екі түрлі жазылады:
А) for I:=A to B do
Begin
...
End;
Б) For I:=A DOWN TO B DO
Begin
...
End;
А-нұсқадан өзгешелігі to сөзінің орнына down to (төменге дейін) қызметші
сөзі жазылады. down to циклдің өзгеру қадамы – I-ға тең екендігін
көрсетеді. Мұндағы I –тің мәні A - дан B -ға дейін –1 қадаммен кему үшін A
B шарты орындалуы керек. Егер бұл шарт орындалмаса цикл денесі бірде бір
рет орындалмайды.
Егер, цикл денесі бірнеше оператордан тұрса, Begin және End операторлар
жақшасынпайдаланамыз.

2.2.4. Delphi процедуралары мен функциялары

Delphi -де қосымща құру деп - бір немесе бірнеше формаларды құруды,
оларға қажетті компоненттерді орналастыруды, компоненттермен байланыс
орнататын қажетті қасиеттерді беруді, жене компонентерге қолданылатын іс -
әректтерді сипатайтын әдістерді (функциялар мен процедуруларды) сипаттауды
айтады. Функция бұл ішкі бағдарламаға, аты бар инструкцияларың тізбегі.
Функция- белгілі бір мәнге ие бола алатын процедура. Функцияны шакыру
жалпы түрде былай жазылады:

Айнымалы: функция (параметрлер);
Айнымалы – функция есептеген мәнді меншіктеуге арналған айнымалының аты.
Функция – функция аты
Параметрлер – формальды параметрлер тізбегі, функция мәнін есептеу үшін
қолданылады.
Төмендегі ескертулерге көңіл бөлу керек:
Функция мәні меншіктелетін айнымалының типі, функция типімен сәйкес болуы
қажет. Әрбір функция үшін параметрлер саны және типі анықталған болады.
Жалпы түрде функцияны сипаттау төмендегідей болады.
Function аты (1-параметр; 1-тип, ... , параметр; к-тип ) Tип var
Жергілікті айнымалыларды сипаттау;
Begin
Функция инструкциясы:
Аты: өрнек
End;
Функция – Дельфи ортасының қызметші сөзі, бұл сөзден кейін функция
инструкциясы жазылады.
Параметр – функция мәнін есептеу үшін қолданылатын айнымалы.
Аты – функция аты, програмадан функция инструкциясына ауысу үшін
қолданылады.
Тип – функция мәнінің типі.
Кез келген процедура procedurе кілттік сөзінен басталады да, онан соң
оның аты жазылады. Процедура денесінде vаr сөзінен соң локальді
айнымалылар хабарланады. Процедура коды begin және end сөздерінің арасында
жазылады. Ішкі бағдарламаға негізгі бағдарламаға ешқандай мәліметтерді
қайтармаған жағдайда процедура түрінде болады. Ішкі бағдарлама оны
бағдарламаға бірден артық мән қайтарғанда процедура түрінде болады.
Жалпы түрде процедураны сипаттау:
Procedure аты (var 1-параметр; 1-тип; var к-паратаметр: к-тип) var
жергілікті айнымалыны сипаттау
Begin
Процедура инструкциясы сипатталады.
End;
К-параметр - формальды параметр, ол процедура ішінде қолданылады.
Процедураны шақыру.
Аты - параметр тізімі.Аты шақырылатын процедура аты.

Параметр тізімі-үтірмен ажыратылатын нақты параметрлер.

2.2.5. Ақпаратты ендіру шығару

Дипломдық жобада базаға деректерді ендіру үшін арнайы ашылатын
Студенттерді тіркеу терезесінде мынадай ақпарттар ендіріледі:
• фамилиясы
• аты
• әкесінің аты
• туылған күні жылы
• ұлты
• мекен-жайы
• жынысы
• оқыту түрі
• оқу түрі
• қабылданған
• мамандығы
• оқуға қабылданған күні
Студенттерді тіркеу терезесіндегі Ұлттарды қосу батырмасын басқанда
шығатын Ұлттарды ендіру терезіне жаңа ұлт қосу. Мысалға:
• қазақ
• орыс
Жаңа мамандық қосу үшін Мамандықтар қосу терезесіне жаңадан қосылған
мамандықтарды қосу. Мысалға:
• бспазшы
• бағдарламашы
Базаға ендірілетін мәліметтер бойынша есеп беріп шығаратын ақпараттар
• студент туралы толық мәліметті
• ұлттардың құрамы бойынша
• мамандықтар құрамы бойынша
• студенттердің жас аралаығы бойынша
• мәліметтерді баспаға шығару.

2.2.6. SQL – құрылымдық сұраныс тілі

Мәліметтерге ену мүмкіндігінің реляциялық тәсілі жазбалар тобының
амалдарына негізделген. Амалдарды орындауға SQL (Structured Query Language)
құрылымдық сұраныс тілінің құралдары қолданылады. Delphi қосымшаларында BDE
механизмін қолдану барысында мәліметтер жиыны ретінде SQL-сұранысты
орындауды беретін Query немесе StoredProc компоненттері қолданылады. SQL
құралдарын жергілікті және қашықтағы мәліметтер қорымен амалдар орындауға
қолдануға болады. Программалаудың процедуралық тілінен айырмашылығы:
есептеу процестерін басқару инструкциясы (циклдер, тармақталу, басқа
операторға өту) және енгізу, шығару құралдары жоқ. Microsoft Access, Visual
FoxPro немесе Paradox сияқты МҚБЖ, SQL-де сұраныстарды программалаумен
байланысты әрекеттерді өздері орындайды, мысалы Query By Example (QBE) –
үлгі бойынша сұраныс, пайдаланушыға сұранысты визуальды құру құралдарын
білдіреді. SQL программалау тілінің толық функционалдық мүмкіндіктерін
қамтымағанмен, программаны жасау құралына қосады және Delphi жүйесіне
ендірілген. SQL (Structured Query Language) – сұранымдардың құрылымдық
тілі. Осы кестеде сақталынатын байланысқан ақпарттар жиыны болатын
мәліметтердің реляциялық қорын құруға және жұмысжасауға мүмкіндік береді.

Осы жағдайда әртүрлі компьютерлік орталарда қолдануңа болатын
стандартты тілді құру қажетті болады. Стандартты тіл бұйрықтардың бір
жиынын білетін қолдануға мүмкіндік береді. Қолданушыға қандай ақпартты
құру, табу, өзгерту және жіберу үшін қолдануңа мүмкіндік берді.
Компьютерлік технологияға тәуелсіз болғандықтан және реляциялық МҚ – ның
технологиясының аумағындағы көшбасшыларының қолдауымен SQL тілі негізгі
стандартты тілі болады. Сондықтан, кез – келегн мәліметтер қорымен жұмыс
істегісі келген адам SQL тілін білуі қажет. SQL стандартты ANSI – мен
анықталынған жіне қазіргі уақытта ISO (стандарттау бойынша халықаралық
ұйым) қабылданған.
SQL тілінің құрамы
SQL тілі реляциялық мәліметтер қорында мәліметттермен күрделі әрекетттер
орындауға, мәліметтер қорының құрылымын анықтауға және көпшәләк қолданатын
ортадағы мәліметтерге кіру құқығымен басқаруға арналған.
Сондықтан, SQL тіліне құрамдық бөлімі ретінде:
• мәліметтермен күрделі әрекеттер тілі (Data Nanipulation Language,
DML)
• мәліметтерді анықтау тілі (Data Definition Language, DLL )
• мәліметтерді басқару тілі (Data Control Language, DCL) қарастырылған.
Бұл жеке тілдер емес, бір тілдің әртүрлі бұйрықтары. Осындай бөлу
осы бұйрықтардың әртүрлі қызметтік тағайындалуы үшін жасалынған.
Мәліметтермен күрделі әрекеттер тілі DML мәліметтер қорында
мәліметтермен күрделі әрекеттер орындауға қолданылады. Ол 4 негізгі
бұйрықтардан тұрады.
SELECT (таңдау)
INSERT(енгізу)
UPDATE(жаңарту)
DELETE (жою)
Мәліметтерді анықтау тілі DLL мәліметтер қорының құрылымы мен оның
құрылымдық бөлімдерін – кестелер, индекстерін, триггерлерді және
сақталынатын процедураларды құру және өзгерту үшін қолданылады. Оның
негізгі бұйрықтары:
CREATE DATABASE (мәліметтер қорын құру)
CREATE TABLE (кестені құру)
CREATE VIEW (виртуальды кестені құру)
CREATE INDEX (индексті құру)
CREATE TRIGGER (триггер құру)
CREATE PROCEDURE (сақталынатын процедураны құру)
ALTER DATABASE (мәліметтер қорын өзгерту)
ALTER TABLE (кестені өзгерту )
ALTER VIEW (виртуальды кестені өзгерту)
ALTER INDEX (индексті жою)
ALTER TRIGGER ( триггерді жою)
ALTER PROCEDURE (сақталынатын процедураны жою)
Мәліметтермен басқару тілі DCLкөпқолданушы ортадағы мәліметтерге
құқыңымен басқаруға қолданылады. Ол негізгі бұйрықтардан тұрады..
GRANT(құқық беру)
REVOKE (құқықты қайтарып алу)
Қолданушы интерфейсінің көрінісінің SQL бұйрықтарының екі түрі бар:
• интерактивті SQL
• кіріктірілген SQL
Интерактивті SQL арнайы утилиттерде (WISQL немесе DBD типтә қолданыладығ
олар арқылы интерактивті режимінде SQL бұйрықтарын қолданып сұранымдар
енгізіледі, орындалу үшін олар серверге жідеріледі және нәтижесі қажетті
терезеде алынады.
Кіріктірілегн SQL қолданбалы пакеттерде қолданылады, олар арқылы серверге
сұранымдар жіберіледі және алынған нәтижелер өңделінеді.
Сонымен қатар, SQL командаларымен жұмыс істеу үшін сәйкес құралдар және
компоненттер бар. Delphi-де мұндай компоненттерге Query, SQLQuery және
ADOQuery мәліметтер жиыны жатады. SQL тілінің функциялары:
Статистикалық функциялар:
• AVG() – орташа мән;
• MAX() – ең үлкен мән;
• MIN() – ең кіші мән;
• SUM() – қосынды;
• COUNT() – мәндердің саны;
• COUNT(*) – нөлдік емес мәндердің саны;
Жолдармен жұмыс істеуге арналған функциялар:
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Мемлекеттік аудит және қаржылық бақылау туралы Заңның 13 және 51-баптарына сәйкес Есеп
Өндірістік тәжірибенің өту орны
Әлеуметтік мекемелердің қызметін үйлестіру
Қарапайым математикалық ұғымдарды қалыптастыру әдістемесі пәнінен бақылау жұмысының тақырыптары
Ақпараттық - анықтамалық құжаттар
Қызылорда қалалық жастар саясатының 2009-2011 жылдарға арналған бағдарламасы туралы
Еңбекақы төлеу. Еңбекақы есебі
Центркредит Банк
Банк операциялары бойынша шот корреспонденцияларының дұрыстығын тексеру
Мектепке дейінгі балалардың қарапайым математикалық түсініктерін қалыптастыру
Пәндер