Қазақ ұлттық драма театрының қалыптасуы мен дамуы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.6
1. ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ДРАМА ТЕАТРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
1.1. Драма театрының қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7.21
1.2. Қазақ театрының Ұлы Отан соғысы кезеңінен бастап 1972. жылға дейінгі болмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21.33
2. ТЕАТРДЫҢ ЖАҢАША ДАМУЫ (1972.2007 ЖЖ.)
2.1. Жаңа кезең және Егемендік жылдарындағы театр ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34.42
2.2. Театр тарихын жазуға үлес қосқан тарландар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42.46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ДРАМА ТЕАТРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
1.1. Драма театрының қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7.21
1.2. Қазақ театрының Ұлы Отан соғысы кезеңінен бастап 1972. жылға дейінгі болмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21.33
2. ТЕАТРДЫҢ ЖАҢАША ДАМУЫ (1972.2007 ЖЖ.)
2.1. Жаңа кезең және Егемендік жылдарындағы театр ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34.42
2.2. Театр тарихын жазуға үлес қосқан тарландар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42.46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Тақырыптың өзектілігі. Театр – қазіргі халық өнеріне табиғи түрде енген, өзімен бірге өсіп, бірге қалыптасып келе жаттқан ұлттық мақтаныш. Елімізде қырық сегіз театрдың болуын театр мамандарының кейбірі мәдениетіміздің дамуымен байланыстырады. Еліміздің мәдени-ғылыми әрі рухан-көркемдік жедел өркендеуіне әлеуметтік зор үлес қосып, қоғамдық тәлім-тәрбие рөлін мүлтіксіз атқарып келе жатқан театрдың сексен жылдық тарихы бола тұра осы күнге дейін арнайы зерттеу объектісі, нысаны болған емес. Рухани сұраныс пен шығармашылық күштерге қысым жасалып, өнердің мәңгі мызғымас талаптары уақытша идеологияның ыңғайына бейімделуге мәжбүр болған кеңестік дәуірде театр да сол талаптарға сай жұмыс жүргізді.
Бір кезде «қазаққа театр қажет пе, ата- бабасында болмаған, қанына сіңбеген өнерді халық керексіне қояр ма екен?»-деген күңкілдердің болғаны да бар. Бұл, әрине, халықтың тұрмыс-салтын, әдет-ғұрпын білмей, үстірт айтылған топшылау еді. Әйтпесе, біздің елде театр негізгі ерте күннен бері бар болған.
Осынау жылдар ішінде театр шыққан биік-биік белестер мен асқар-асқар асуларды санамалап шығу, оның дамуы мен қалыптасуы жолында тер төккен тектілер, халқының жүрегінен мәңгілікке орын алған кіл жампоздар мен жайсаңдар туралы диплом жұмысында тауысып айту мүмкінде емес. Бұл –келешектің сыбағасы.
Қазақстанның мәдениет тарихында «театр» ерекше орын алады. Қазақ жерінде пайда болған алғашқы театрлардың рөлі өз тарихи дамуын бастан өткеріп, тәуелсіздік алғаннан кейін тіпті арта түсті. Қазақ ұлты өткен тарихына көз тастап, төл тарихын түгендеу барысында – мәдениетіміздің жаршысы ретінде театр тарихын да зерттеп, зерделеу қолға алынды. Сонымен, Қазақстан театрларының ең үздік өнер ордасына айналған Мұхтар Әуезов атындағы Қазақ Ұлттық Академиялық драма театрының тарихына деген қызығушылық артып отыр.
Республикадағы кәсіби сахна өнерінің «Қарашаңырағы» атанған тұңғыш театрдың қазақ халқының мәдени тарихында алатын орны өзгеше. Ол біздің драмалық өнерімізді дамып, жетілудің шырқау биігіне көтеріп қана қоймай, ұлттық өнеріміздің толып жатқан басқа салаларының тууына, келешекте олардың шығармашылық енші алып, өз алдына отау тігуіне ұйытқы болды.
Бір кезде «қазаққа театр қажет пе, ата- бабасында болмаған, қанына сіңбеген өнерді халық керексіне қояр ма екен?»-деген күңкілдердің болғаны да бар. Бұл, әрине, халықтың тұрмыс-салтын, әдет-ғұрпын білмей, үстірт айтылған топшылау еді. Әйтпесе, біздің елде театр негізгі ерте күннен бері бар болған.
Осынау жылдар ішінде театр шыққан биік-биік белестер мен асқар-асқар асуларды санамалап шығу, оның дамуы мен қалыптасуы жолында тер төккен тектілер, халқының жүрегінен мәңгілікке орын алған кіл жампоздар мен жайсаңдар туралы диплом жұмысында тауысып айту мүмкінде емес. Бұл –келешектің сыбағасы.
Қазақстанның мәдениет тарихында «театр» ерекше орын алады. Қазақ жерінде пайда болған алғашқы театрлардың рөлі өз тарихи дамуын бастан өткеріп, тәуелсіздік алғаннан кейін тіпті арта түсті. Қазақ ұлты өткен тарихына көз тастап, төл тарихын түгендеу барысында – мәдениетіміздің жаршысы ретінде театр тарихын да зерттеп, зерделеу қолға алынды. Сонымен, Қазақстан театрларының ең үздік өнер ордасына айналған Мұхтар Әуезов атындағы Қазақ Ұлттық Академиялық драма театрының тарихына деген қызығушылық артып отыр.
Республикадағы кәсіби сахна өнерінің «Қарашаңырағы» атанған тұңғыш театрдың қазақ халқының мәдени тарихында алатын орны өзгеше. Ол біздің драмалық өнерімізді дамып, жетілудің шырқау биігіне көтеріп қана қоймай, ұлттық өнеріміздің толып жатқан басқа салаларының тууына, келешекте олардың шығармашылық енші алып, өз алдына отау тігуіне ұйытқы болды.
1. Қазақ театрының тарихы, А., 1975-78. 1- том. 375-б
2. Қазақ театрының тарихы, А., 1975-78. 2-том 360-б
3. Львов Н.И. Казахский театр. М., 1961 195-б
4. Құндақбаев Б. Режиссура мен спектакль. А., 1971 157-б
5. Кундакбаев Б. Путь театра. А.,1974 150-б
6. Құндақбаев Б. Уақыт және театр. А., 1981 157-б
7. Құндақбаев Б. Әуезов және театр. А.,1997 60-б
8. Құндақбаев Б. Заман және театр өнері. А., 2001 95-б
9. Құндақбаев Б. Облыстық театрлар. А., 1964 125-б
10. «История советского драматияеского театра. М., 1966-71. 355-б
11. История театроведения народов СССР. М., 1987 240-б
12. Қуандықов К. Серке Қожамқұлов А.,1996 100-б
13. Қуандықов К. Тұңғыш ұлт театры Қ-О.1969 210-б
14. Қуандықов К. Театрда туған ойлар А1972
15. Сығай Ә. Сахна саңлақтары А.,1998 510-б
16. Әуезов М. «Жалпы театр өнері мен қазақ театры» –А.,1964 254-б
17. Әуезов М. Шығармалар. –Алматы: «Жазушы», 11-том.1969, 280.
18. Бабкина М.П., Потабенко С.И. Народный театр Индии. М., 1964 254-стр
19. Әуезов М. Уақыт және әдебиет, Алматы, 1962, 255-б.
20. Қазақ театрының тарихы. Алматы, 1975, Т-1,325- б.
21. ЛандауС.Г Из истории драматического театра в Омске(1765-1946). Омск, 1950.250 стр
22. Незнамов М. Старейший русский театр на Урале. Чкалов,1948,625-стр
23. Әуезов М. Әр жылдар ойлары. Алматы: 1959, 17-бет.
24. «Казахстанская правда», // Ж.Махамбетова «Встреча ветеранов театра» 1996,31 январь
25. Сансызбаев Н. «Театр тарихындағы шындық», «Қазақ әдебиеті». 2007, 20 мамыр
26. Садуақасов С. Ұлт театры туралы. Қызылода, 1926, 57- бет.
27. Данилов С.С. Русский драматический театр XIX века, часть I. М.,1957, стр.210
28. Садуақасов С. «Ұлт театры», «Еңбекші қазақ». 1926, 26 қаңтар
29. Садуақасов С. «Ұлт театры», «Еңбекші қазақ». 1926, 20 қаңтар
30. «Еңбекші қазақ». 1927, №2 13қаңтар «Оқу комиссары С.Садуақасовпен әңгіме»,
31. Мұхамеджанов Қ. Сәуле. – «Қазақ әдебиеті». 1961, № 9
32. Богатенкова Л. Хадиша Букеева. А., 1965 122-б
33. Орталық мемлекттік архивы, 1242-ф, 2-тізбе, 91-іс, 11-байлам, 65-66 бет
34. Орталық мемлекттік архивы, 1242-ф, 2-тізбе, 207 -іс,8-бет
35. Орталық мемлекттік архивы, 1242-ф, 91-тізбе, 93-бет
36. Орталық мемлекттік архивы, 1242-ф, 91-тізбе, 124-бет
37. Львов Н.И. Казахский академический театр драмы. А., 1957
38. Львов Н.И Казахский театр. М., Искусство, 1961.
39. Токарь Х. Спектакль о героических земляках. - «Казахстанская правда», 1942, № 28
40. Сармұрзин Ғ. «Намыс гвардиясы». – «Социалистік Қазақстан»,1942, 18қараша; Жармағамбетов Қ. Жауға өшпенділікті кернете түседі; Герага П. Бағалы постановка – «Социалистік Қазақстан»,1942, 18қараша; Ж.Мұқанова «Зор мақтаныш көрдік». – «Социалистік Қазақстан»,1942, 29 қараша
41. Маловичко А. Жанрдың қалыптасуы. –«Советский Казахстан», 1957, №8
42. Тамаша театр. ––«Социалистік Қазақстан», 1945, 2 қазан.
43. Қазақ көркем өнерінің мақтанышы –«Социалистік Қазақстан», 1946, 6сәуір.
44. Байтерякова Д. «Одно дерево – не лес», –«Советская культура», 1958, 13желтоқсан.
45. «Социалистік Қазақстан», 1958, 15 шілде.
2. Қазақ театрының тарихы, А., 1975-78. 2-том 360-б
3. Львов Н.И. Казахский театр. М., 1961 195-б
4. Құндақбаев Б. Режиссура мен спектакль. А., 1971 157-б
5. Кундакбаев Б. Путь театра. А.,1974 150-б
6. Құндақбаев Б. Уақыт және театр. А., 1981 157-б
7. Құндақбаев Б. Әуезов және театр. А.,1997 60-б
8. Құндақбаев Б. Заман және театр өнері. А., 2001 95-б
9. Құндақбаев Б. Облыстық театрлар. А., 1964 125-б
10. «История советского драматияеского театра. М., 1966-71. 355-б
11. История театроведения народов СССР. М., 1987 240-б
12. Қуандықов К. Серке Қожамқұлов А.,1996 100-б
13. Қуандықов К. Тұңғыш ұлт театры Қ-О.1969 210-б
14. Қуандықов К. Театрда туған ойлар А1972
15. Сығай Ә. Сахна саңлақтары А.,1998 510-б
16. Әуезов М. «Жалпы театр өнері мен қазақ театры» –А.,1964 254-б
17. Әуезов М. Шығармалар. –Алматы: «Жазушы», 11-том.1969, 280.
18. Бабкина М.П., Потабенко С.И. Народный театр Индии. М., 1964 254-стр
19. Әуезов М. Уақыт және әдебиет, Алматы, 1962, 255-б.
20. Қазақ театрының тарихы. Алматы, 1975, Т-1,325- б.
21. ЛандауС.Г Из истории драматического театра в Омске(1765-1946). Омск, 1950.250 стр
22. Незнамов М. Старейший русский театр на Урале. Чкалов,1948,625-стр
23. Әуезов М. Әр жылдар ойлары. Алматы: 1959, 17-бет.
24. «Казахстанская правда», // Ж.Махамбетова «Встреча ветеранов театра» 1996,31 январь
25. Сансызбаев Н. «Театр тарихындағы шындық», «Қазақ әдебиеті». 2007, 20 мамыр
26. Садуақасов С. Ұлт театры туралы. Қызылода, 1926, 57- бет.
27. Данилов С.С. Русский драматический театр XIX века, часть I. М.,1957, стр.210
28. Садуақасов С. «Ұлт театры», «Еңбекші қазақ». 1926, 26 қаңтар
29. Садуақасов С. «Ұлт театры», «Еңбекші қазақ». 1926, 20 қаңтар
30. «Еңбекші қазақ». 1927, №2 13қаңтар «Оқу комиссары С.Садуақасовпен әңгіме»,
31. Мұхамеджанов Қ. Сәуле. – «Қазақ әдебиеті». 1961, № 9
32. Богатенкова Л. Хадиша Букеева. А., 1965 122-б
33. Орталық мемлекттік архивы, 1242-ф, 2-тізбе, 91-іс, 11-байлам, 65-66 бет
34. Орталық мемлекттік архивы, 1242-ф, 2-тізбе, 207 -іс,8-бет
35. Орталық мемлекттік архивы, 1242-ф, 91-тізбе, 93-бет
36. Орталық мемлекттік архивы, 1242-ф, 91-тізбе, 124-бет
37. Львов Н.И. Казахский академический театр драмы. А., 1957
38. Львов Н.И Казахский театр. М., Искусство, 1961.
39. Токарь Х. Спектакль о героических земляках. - «Казахстанская правда», 1942, № 28
40. Сармұрзин Ғ. «Намыс гвардиясы». – «Социалистік Қазақстан»,1942, 18қараша; Жармағамбетов Қ. Жауға өшпенділікті кернете түседі; Герага П. Бағалы постановка – «Социалистік Қазақстан»,1942, 18қараша; Ж.Мұқанова «Зор мақтаныш көрдік». – «Социалистік Қазақстан»,1942, 29 қараша
41. Маловичко А. Жанрдың қалыптасуы. –«Советский Казахстан», 1957, №8
42. Тамаша театр. ––«Социалистік Қазақстан», 1945, 2 қазан.
43. Қазақ көркем өнерінің мақтанышы –«Социалистік Қазақстан», 1946, 6сәуір.
44. Байтерякова Д. «Одно дерево – не лес», –«Советская культура», 1958, 13желтоқсан.
45. «Социалистік Қазақстан», 1958, 15 шілде.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-6
1. ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ДРАМА ТЕАТРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН
ДАМУЫ
1. Драма театрының қалыптасу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...7-21
2. Қазақ театрының Ұлы Отан соғысы кезеңінен бастап 1972- жылға дейінгі
болмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21-33
1. ТЕАТРДЫҢ ЖАҢАША ДАМУЫ (1972-2007 ЖЖ.)
1. Жаңа кезең және Егемендік жылдарындағы
театр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..34-42
2. Театр тарихын жазуға үлес қосқан
тарландар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..42-46
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..47
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Театр –ел өмірінің түзу айналысы, театр –
міндетінің құрулы тезі, түзетуші ұстасы,
театр –қазақы салт-сана, күй сарындары
сияқты мәдениет, өнер кендерінің терең
ошағы, ұйтқысы болсын...
Қаныш Сәтбаев.
Тақырыптың өзектілігі. Театр – қазіргі халық өнеріне табиғи түрде
енген, өзімен бірге өсіп, бірге қалыптасып келе жаттқан ұлттық мақтаныш.
Елімізде қырық сегіз театрдың болуын театр мамандарының кейбірі
мәдениетіміздің дамуымен байланыстырады. Еліміздің мәдени-ғылыми әрі
рухан-көркемдік жедел өркендеуіне әлеуметтік зор үлес қосып, қоғамдық тәлім-
тәрбие рөлін мүлтіксіз атқарып келе жатқан театрдың сексен жылдық тарихы
бола тұра осы күнге дейін арнайы зерттеу объектісі, нысаны болған емес.
Рухани сұраныс пен шығармашылық күштерге қысым жасалып, өнердің мәңгі
мызғымас талаптары уақытша идеологияның ыңғайына бейімделуге мәжбүр болған
кеңестік дәуірде театр да сол талаптарға сай жұмыс жүргізді.
Бір кезде қазаққа театр қажет пе, ата- бабасында болмаған, қанына
сіңбеген өнерді халық керексіне қояр ма екен?-деген күңкілдердің болғаны
да бар. Бұл, әрине, халықтың тұрмыс-салтын, әдет-ғұрпын білмей, үстірт
айтылған топшылау еді. Әйтпесе, біздің елде театр негізгі ерте күннен бері
бар болған.
Осынау жылдар ішінде театр шыққан биік-биік белестер мен асқар-асқар
асуларды санамалап шығу, оның дамуы мен қалыптасуы жолында тер төккен
тектілер, халқының жүрегінен мәңгілікке орын алған кіл жампоздар мен
жайсаңдар туралы диплом жұмысында тауысып айту мүмкінде емес. Бұл
–келешектің сыбағасы.
Қазақстанның мәдениет тарихында театр ерекше орын алады. Қазақ
жерінде пайда болған алғашқы театрлардың рөлі өз тарихи дамуын бастан
өткеріп, тәуелсіздік алғаннан кейін тіпті арта түсті. Қазақ ұлты өткен
тарихына көз тастап, төл тарихын түгендеу барысында – мәдениетіміздің
жаршысы ретінде театр тарихын да зерттеп, зерделеу қолға алынды. Сонымен,
Қазақстан театрларының ең үздік өнер ордасына айналған Мұхтар Әуезов
атындағы Қазақ Ұлттық Академиялық драма театрының тарихына деген
қызығушылық артып отыр.
Республикадағы кәсіби сахна өнерінің Қарашаңырағы атанған тұңғыш
театрдың қазақ халқының мәдени тарихында алатын орны өзгеше. Ол біздің
драмалық өнерімізді дамып, жетілудің шырқау биігіне көтеріп қана қоймай,
ұлттық өнеріміздің толып жатқан басқа салаларының тууына, келешекте олардың
шығармашылық енші алып, өз алдына отау тігуіне ұйытқы болды.
Қазақ халқының сан қырлы қасиетін, талантын, тамаша құндылықтарын
көрсетіп, көрермен көзайымына айналған тарихын зерттеу – біздің алдымызда
тұрған киелі мәселе.
Еліміздің рухани бай, мәдениетті, өркениетті ел болғандығын дәлелдеу
үшін мәдениеттің негізгі саласы театр тарихын зерттеу бүгінгі таңның аса
өзекті мәселесі екені һақ.
Қазақстан Республикасының егемендік алып дербес мемлекет болуына
байланысты, қоғамдағы саяси әлеуметтік, экономикалық және рухани өміріндегі
өзгерістер, еліміздің тарихымен мәдениетін, әдебиеті мен өнерін қоғамдық
мұраттарға сәйкес, жаңа мазмұнда қайта қарауды талап етеді. Сол себепті
қазіргі таңда Қазақ Ұлттық драма театрының тарихын жаңашыл көзқараста
жазылуы өзекті мәселе болып келеді.
Тақырыптың мақсаты мен міндеті. Тақырыптың маңыздылығы мен оның бүгінгі
күндегі өзектілігін ескере отырып, нақты тарихи материалдар негізінде Қазақ
Ұлттық драма театрының қалыптасуы мен бүгінге дейінгі даму тарихын
зерттеуді, бүгінгі жастарды тәрбиелеуде театрдың ролін ашуды диплом
жұмысының басты мақсаты етіп алдым. Көрсетілген мақсатқа жету үшін
төмендегідей міндеттер белгіленді:
- көрермендер тәрбиелеуде поэтикалық туындылар бойынша қойылған
спектаклдердің басты құрал болатынын ғылыми тұрғыда негіздеу.
- жас ұрпақтың рухани эстетикалық, дүниетанымдық және көркемдік талғамын
қалыптастырудағы театрдың тәлімдік, танымдық маңызын айқындау;
Хронологиялық шеңбері. Диплом жұмысы XX ғасырдың бірінші ширегінен
бастап қазіргі күнге дейінгі кезеңді қамтиды. Ол кезең аралығындағы қазақ
театрының қалыптасуына кеңестік идеалогияны басты себепкері ретінде
қарастыра келе, өлкедегі мәдени өзгерістерге, театрдың дамуындағы төрт
кезеңге тоқталады. Әр жылдардағы театр репертуары мен актерлер жұмысының
жетістіктері мен кемшіліктері барынша ашылған.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қарастырып отырған мәселеміз, яғни Қазақ
Ұлттық драма театрының тарихы аз зерттелген. 1975 жылы Б.Құндақбайұлы және
басқа театртанушы мамандардың бірігіп шығарған алғаш зерттеу жұмысы
Қазақ театрының тарихы(1) және 1961 жылы жарыққа шыққан Н.И. Львовтың
Қазақ театры (2) атты үлкен көлемді очерктері жұмыс барысында
қолданылды.
М. Әуезов театры ұлттық сахна өнерінің дамуына үлкен үлес қосқан
мәдени ошақтың бірі. Қазақ театрының тарихы кітабының бірінші томында
осы театрдың қалыптасуы мен оның ең таңдаулы қойылымдары іріктеліп өзге
театрлармен салыстырыла жазылған.
Елу жылға жуық уақыттан бері қазақтың театртану ғылымын кәсіби тұрғыда
дамыту ісіне орасан зор еңбек сіңіріп келе жатқан Бағыбек Құндақбайұлының
қаламынан көптеген ғылыми еңбектер туды. Оның сыншыға тән өткірлігі мен
зерттеушілік зердесінің ауқымдығын танытатын Режисура мен спектакль (1971
ж.) (3), Путь театра (1974 ж.) (4), Уақыт және театр (1981 ж.) (5),
Мұхтар Әуезов және театр (1997 ж.) (6), Заман және театр өнері (2001
ж.) (7) кітаптары сахна өнерінің қыр –сырын терең аңғартатын туындылар.
Елу жылға жуықтан бері қазақ театрының бүге-шігесін жіліктің майын
шаққандай түбегейлі зерттеген театр тарихшысының қаламынан туған аталмыш
еңбектерде ұлттық театрымыздың туу, өсу, қалыптасу және өркендеу
кезеңдерінің бәрі толық қамтылған. Уақыт және театр деп аталатын
кітабында әр жылдарда жазылған мақалалары, зерттеулері мен көрнекті өнер
қайраткерлерінің шығармашылық портреттерін енгізген. Біз қарастырып отырған
мәселе барынша пайдаланылған.
Б.Құндақбайұлы ұлттық театр өнерінің тарихына байланысты ұжымдық
монографиялардың Облыстық театрлар(1964) (8), екі томдық Қазақ театрының
тарихы (1975,1978, көлемі 40б.т.) , Мәскеуден шыққан 6 томдық История
советского драматического театра (1966-1971) (9), История театроведения
народов СССР (1987) (10) деген күрделі зерттеулердің қазақ театрына
байланысты тарауларын жазады.
Театр сыншысы Қажықұмар Қуандықовтың Серке Қожамқұлов (1996) (11),
Тұңғыш ұлт театры (1969) (12), Театрда туған ойлар (1972) (13) сияқты
еңбектері қазір кезде өзінің мән мағынасын жоғалтпаған еңбектер. Осы
еңбектер Қазақ драма театрының тарихын ашып жазудағы ең сарқылмас дерек
көзі екенін айтуымыз керек. Қуандықов еңбектерінде сол кездегі дарынды,
тума талантты аға–апаларымыздың театрға, өнерге қосқан зор үлесін ашып
жазады.
Драматургия мен қойылым көркемдігі жөнінде, жекелеген актерлер мен
режиссерлер, жалпы театр өнері жайында көптеген сыни дүниелер жариялаған,
ұстанымы мықты сыншының азды – көпті еңбегіне деген ұрпақ құрметі ерекше
болуға тиіс.
Бұл мәселеге қатысты соңғы еңбектердің санына Әшірбек Сығайдың көп
жылғы шығармашылық ізденістерінен туындаған Сахна саңлақтары атты еңбегі
жатады (14). Онда автор мемлекетімізге есімдері кеңінен таныс өнер
қайраткерлерінің өмір, өнер жолдарын кәсіби деңгейде, жан –жақты байыппен
талдап таразылап, әсерлі кескіндейді. Сонымен қатар жалпы қазақ сахна
өнерінің келелі мәселелері, оның даму үрдісі мен көркемдік сипаты жайлы ой
қозғайды.
Біз осындай ғылыми еңбектердің жемістерін пайдалана отырып, аталмыш
мәселемізді тереңдете зерттеуге тырыстық.
Еңбектің деректік негізі. Зерттеудің деректік негізін алғаш рет ғылыми
айналымға енген мұрағат материалдары, қол жазбалар, естеліктер құрайды.
Зерттеу барысында қолданылған, жарияланған деректер сипатына тоқталсақ.
XX ғасырдың басындағы оқиғалар туралы баспасөзде жарияланған анағұрлым
объективті ақпараттар, соның ішінде Еңбекші қазақ газетінде
жарияланылған зиялы қауым өкілдерінің хаттары, мақалаларында қарастырып
отырған мәселемізге қатысты сұрақтар талданып, жарияланып отырды.
Материалдарда театр ашылуын тездетуге асыққан қаулы–қарарлар,
сахналанған спектакльдердің нәтижелері туралы көзқарастар жазылған(15).
Диплом жұмысының жаңалығы.
- диплом жұмысында қазақ театрының пайда болу мәселесіне толық талдау
жасалынды;
- қазақ театрының қазіргі шығармашылық жетістіктерінің ағылшын
театрының осы күнгі шығармашылық жағдайымен салыстыру арқылы даму дәрежесі
анықталды;
- театрдың болашағын жақсарту мәселесін шешуде драматургия мен
режиссура қызметінің маңызы ашып көрсетілді.
Тақырыптың құрылымы. Жазылған жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды
мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I тарауда негізінен театрдың шымылдығын ашуынан бастап оның дамуын
қарастырдық. Сонымен қатар, театр шаңырағының шығармашылық тұрғыдан жиі
болатын жетістіктері мен кемшіліктерін де атап көрсетіледі.
II тарауда қаралған сұрақтар: қазіргі қазақ театрларының репертуарлық
салмағы қандай? Комедия жанрындағы пьесалардың жиі сахналануының себебі
неде? Сол жайында ашып жазылған. Және де театр тарихын зерттеуде қажымай
ғылыми еңбектер жазған Бағыбек Құндақбайұлы мен тағы басқа театр сыншылары
туралы сөз болады.
1. Қазақ Ұлттық драма театрының қалыптасуы
1.1. Драма театрының қалыптасуы
Қазақтың М.Әуезов атындағы академиялық драма театрының жүріп өткен
шығармашылық жолы жайлы жазылған еңбектер саны едәуір. Жалпы, әлемдік театр
өнерінің үш мың жылдан астам ғұмыры барлығын ескерсек, шығармашылық
тағдыры небәрі сексен–ақ жылдың төңірегін қамтитын кәсіпқой сахнамыздың
өмірбаяны үлкен уақыт шыңынан көз жібергенде, пәлендей сүбелі еместігі
әмбеге аян. Әйтсе де, театр тарихы тірнектеп жасалынатын рухани мұра,
эстетикалық нәзік мүлік. Адамтану, өміртану процестері өнер өлкесінде нық
қалыптасып, рухани–мәдени талаптар құндылықтары театр атты ғажайып әлемге
енері – өмірдің өзгермес заңы.
Аталмыш бас театрымыздың алғашқы қаз тұрған күндерінен бастап, оның
жарқын болашағы жөнінде жанашырлық пікір айтпаған зиялыларымыз кемде–кем.
Ғұлама ғалымдарымыз бен кемел жазушыларымыздың, белсенді қоғам
қайраткерлеріміздің осынау сымбатты өнеріміз жайында сыр толғамағандары
жоқ десе де болады.
Солардың ең ортасында тұрған: Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсірепов, Сәбит
Мұқанов, Ілияс Жансүгіров, Қаныш Сәтпаев, Жұмат Шанин, Жүсіпбек Аймауытов,
Смағұл Садуақасов, Темірбек Жүргенов, Орынбек Беков, Әбділда Тәжібаев сынды
тағы басқа азаматтарымыздың салиқалы лебіздері сахна өнеріміздің тарихи
сұлбасын құрайды. Оның теориялық сипаттағы көркемдік мақсат–мұратын
белгілейді.
Біртініректе, Н.И.Львов, Б.Құндақбаев, Қ.Қуандықов, Л.И.Богатенкова,
И.Шостак, К.Нұрпейісов, Ә.Сығай сынды театр зерттеушілері бас театрымыздың
тарихы және оның әйгілі режиссерлері мен артистері жөнінде арнайы зерттеу
кітаптарын жазды; фотоальбомдар түзіп, буклет–брошюралар құрастырды. Бәрін
де қарпып айту, қамтып айту күрделі міндет.
Театрдың алғашқы іргетасы қаланған сәттен бастап–ақ, оның әдеби–мәдени
шежіресі назардан тыс қалмаған, күні бүгінге дейін шығармашылық жолы
үздіксіз айтылып, талассыз жазылып келеді. Әр ұрпақ өз тарапынан төл
театрымыздың тағдырына қатысты өзіндік ой қорытып, бұл күнде қарашаңырақ
аталып келген атақты өнер ордасының шынайы дәстүріне лайық зор үлес қосып
келеді.
Театр өнерінің дүниеге келуін халық өнерінен бөліп қарауға болмайды.
Бұл екеуі бір-бірімен ажырамайтын тығыз байланыста, бір-бірінсіз дамуы да
мүмкін емес. Бұл құбылысты әлем театрының тарихынан да аңғаруға болады.
Ұлы жазушы, әрі ғалым Мұхтар Әуезов өзінің Жалпы театр өнері мен қазақ
театры зерттеуінде сахна өнері мен драматургияның дүниеге келуін халық
өнеріне бастау алған. Оны ұйымдастырушылар мен орындаушылар да халық
арасынан шыққан табиғи дарын иелері. Жоғарғыда аталған мақалада: Елдің
болымсыз ойынынан, болымсыз күлдіргі әңгімелерінен, ертегі, жырларынан
шыққан кішкене театрларды алсақ, олар заман озған сайын буын-буын болып
тұрған ірі жазушылардың тартуына ілініп, бәйгеге қосылған аттай ілгерілеп,
алды ашыла берген, ел тіршілігінің дәл өз топырағынан туған кішкене
театрлар кейінгі ірі жазушыларына бет-бағыт белгілеп бергендей болды. Қай
елдің жазушысы болса да драмаларына алдымен өз елінің өмірін, өз жұртының
салт-әдетін, мінез-жаратылысын көрсетуді міндет деп санады. Барлығы да
еліне салт театрын жасап берді. Басында елдің өз денесінен, болмысыз
ойын–сауықтан шыққан кішкене театрлар кейін салт театрына айналған
уақытына дейін бір мезгіл елді тастаған емес. Бұл көптің қызығы, қалың
елдің театры болудан айныған жоқ. Ел өмірі, ел қалпымен қол ұстасып қатар
отыр. Барлық салт театрының бетімен жазылған пьесалар бұл сөздерге дәлел,
(13.82) – дейді. М. Әуезовтің кішкене салт театры деп отырғаны ұлтымыздың
ғасырлар бойы рухани азығы болып келген халық шығармаларының сахна
өнеріне етене жақын үлгілері.
Қай ұлттың болмасын қазіргі кәсіби театры нақ бүгінгі күйінде, дайын
түрде ғұмырға келе қоймағаны мәлім. Әр қайсысының да қалыптасуы жайлы,
өзіне лайық өмір баяны бар. Бір елдің кәсіби театры өзінің өмір жолын
біздің дәуірімізге дейінгі ежелгі заманнан бастаса, екінші бір елдің театры
кеңес дәуірінен басталады. Театр зерттеушілер дүние жүзінің театрының
тарихының көне грек театрынан бастаса, оған іле–шала белгілі болған театр
ежелгі үндінің классикалық санскриттік театрын біздің дәуірімізге дейінгі
I ғасырдың ортасында дүниеге келгенін айтады(15.6).
Біз қазақ театры тарихын соншалықты әріден бастай алмаймыз. Бір кезде
қазаққа театр қажет пе, ата-бабасында болмаған, қанына сіңбеген өнерді
халық керексіне қояр ма екен? -деген күңкілдердің болғаны да бар. Бұл,
әрине, халықтың тұрмыс-салтын, әдет-ғұрпын білмей, үстірт айтылған топшылау
еді. Әйтпесе, біздің елде театр негізгі ерте күннен бері бар болған.
Рас, ол замандағы өнер бүгінше театр деп аталған жоқ. Бүгінгідей
мәдениет шеңберіне кірген жоқ... Шынында да ерте күнде ас пен тойда, ұлы
жиында ізденіп келіп өлеңмен, әнмен айтысатын көп ақындар, өз заманына
театр жасамай, не жасады? Оның сол ұзататын қыздың тойында еркек пен әйел
қақ жарылып алып айтысатын жар-жар, салт-ойыны туғызған театрдың өзі емес
пе?(18). Бір кездері М.Әуезов ұлт театры екі бағытта- қалалық һәм далалық
болып дамиды деген пікір айтқан. Осы ойға орай қыр театрының (дала театры)
репертуарына Жар-жар мен Беташар, Айтыс салт өлеңдері еніп, өзінің
тамаша орындалуымен дүйім елді таң тамашаға бөлеп отырған.
Қазақ драматургиясы мен театрының туып қалыптасуында эпостық
дастандардың алатын орны үлкен. Батырлар жырының композициялық құрылысы,
әңгімелік қызықтылығы, қатысатын адамдардың тартыстары арқылы және
психологиялық күйлері мен характерге айналу жолдары өте– мөте драматургия
үшін дайын тұрған көркем материал болып шықты.
Қазақ театрында қойылған Қазақ эпостары, оның ішінде Қобыланды
батырдың барлық жағынан драмаға айналып, сахнаға шығарылуға әзір тұрғанын
ғалым Мұхтар тамаша сипаттаған да, жазушы Мұхтар пьесаға
айналдырған(19.35).
Қазақ театр өнерінің тууына ықпал жасаған орыс мәдениеті, қазақ
топырағының іргесіне орналасқан Омбыда 1865 жылы қалалық театрдың
ашылуы(1.98) –үлкен маңызы бар, мәдени оқиға болды. XIX ғасырдың екінші
жартысында бұл театрдың даңқы жайылып, оның сахнасына батыс пен орыс
классиктерінің шығармалары қойылады. Ал, қаланың өзі болса, өнер мен
білімге ұмтылған қазақ жастарының төңкеріске дейін топтасқан белгілі
орталығы болды. Халқымыздың ұлы ғалымы, демократ-ағартушысы Шоқан
Уәлихановтан басталып, онан кейінгі кезеңдерге дейін қазақ жастарының білім
алып, мәдениетке араласуы осы қаламен тығыз байланысты. Солардың ішінде
Сәкен Сейфуллин, Нығмет Нұрмақов тағы басқалар болды. Бұлармен бірге, білім
мен мәдениетке ұмтылған Жұмат Шанин де осы қалада болып, әрі оқып, әрі
қызмет істеген. Қазақ жастарының басын қосып, өнер мен мәдениетке
баулыған Бірлік ұйымы да осы Омбыда ашылған. Сол уақытта қызметте немесе
оқуда болған халқымыздың ардагер ұлдарының орыстың озық мәдениетінен
үйреніп, театр өмірімен таныс болуы-олардың келешектегі шығармашылық
қызметтерінің сәтті басталып, тез жетіліп, қалыптасуына себеп болғаны
даусыз. 1916 жылғы қара жұмыс майданында Жұмат Шанинмен бірге барған
Қалыбек Қуанышбаев төңкеріс қарсаңында Омбыға жұмыс іздеп келгенде өмірінде
тұңғыш рет осындағы театрдың бір спектаклінің жарым-жартысын көріп таң
қалғанын айтады. Төңкерістен бұрын оқу іздеп, білімге ұмтылған қазақ
жастарының көбірек жиналған орталығының бірі – Орынбор.
Орынборда кәсіби театр 1869 жылы 14 қаңтардан бастап жұмыс істеген. Бұл
театрдың сахнасыда орыстың атақты актрисасы П.А.Стрепетова ойнаған. Сонымен
бірге В.Ф.Комиссаржевская, Г.Н,Федотова, В.А.Андреев-Бурлак, А.Л.Вишневский
сияқты әйгілі өнер шеберлері осында гострольдік сапарларын өткізген. Ал,
Орынбор болса білім алуға ұмтылған қазақ жастарының басын қосқан қалалардың
бірі еді. Мұнда әртүрлі оқу орындарында, қысқа мұғалімдік курстарда оқыған
жастар ауылдық жерлерде ойын-сауықтар ұйымдастырып, Орынбордағы орыс
театрынан көрген-білгендерін, алған әсерлерін жұртқа көрсетіп жүрді.
Қазақтың ұлттық театрын ұйымдастыру мәселесі ел ішінде Дала театры
деп атауға әбден лайық халық өнерінің сан қилы түрлері дамып, жетілген
тұста көтерілуі табиғи құбылыс. Солардағы драматургия мен театрға өзінің
көркемдік табиғатымен етене жақын элементтер жаңа өнердің дүниеге келуінде
ерекше орын бар. Қазақтың кең даласының әр түпкірінде тұнғыш әуесқойлық
қойылымдар мен драматургиялық шығармалардың тууы осы халық шығармашылығының
көркемдік құдыреті(5.65).
Сонымен бірге ұлттық сахна өнерінің тууына ықпал жасаған орыс театр
мәдениеті. Орыстың демократиялық идеясымен қаруланып, олардың озық
әдебиетін өнеге тұтқан Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбайұлы
сияқты ұлтымыздың ұлылары өз халқының болашағын орыс халқымен мәдени
байланыста деп түсінді. Олар өздерінің ғылыми еңбектерінде, поэзиялық
шығармаларында, әдеби-педагогикалық қызметтерінде орыс тілін үйренуге,
орыс мәдениетін меңгеруге шақырды. өз халқының ғасырлар бойындағы рухани
құрсаудан шығудың жолын орыс мәдениетінен көрген Абай мен Ыбырай орыс
классиктерінің көптеген шығамаларын қазақ тіліне аударғаны белгілі.
Бұл уақытта орыстың кәсіби театр өнері дамудың шырқау биігіне
көтеріледі. Олардың шығармашылық табысы орталықтағы ірі қалалармен
шектелмей, шет аймақтарға да кеңінен жайыла бастайды. Сол кездегі
Қазақстанды басқару әкімшілік орталықтары болған Орынбор, Омбы, Ресеймен
іргелес отырған Орал сияқты қалаларда театрлар ашлып, кәсіби сахна өнері
қазақ жеріне де жақындай түседі.
Ал, Қазақстан жеріндегі тұңғыш орыс театры Орал қаласында 1860 жылы
ұйымдастырылды. Бұл театрды қай–қайсысын болсын жергілікті әкімшілік
орындары өз мүдделері үшін пайдаланбақ болды. Орынбор өлкесінің
генерал–губернаторы Крыжановский өзінің әкімшілік жүргізген кезінен
(1863ж.) бастап жергілікті халыққа әсер ететін құралдардың бірі театр деп,
ұғып, оның ашылуын тездетуді ұлықтан өтінген. Орынбор Европа мен Азияның
түйіскен жеріне орналасып, барлық Орта азиялық хандықтар саудагерлерінің
бас қосатын орны болғандықтан, азиаттықтарға орыс өркениетінің ықпалын
күшейтуге театрдың қажеттілігі бұрыннан байқалды(2.11) – деп жазды ол.
Сөйтіп халыққа объективтік пайдасы да кем соқпайтын театр туды.
Орыбор мен Орал театрларының сахнасына орыс және батыс классиктерінің
шығармалары қойылған. Мәскеудің Кіші театрының ұлы актрисасы
Г.Н.Федотованың келуіне сәйкес В.Шекспирдің Асауға-тұсау,
Н.А.Островскийдің Василиса Мелентьева мен Найзағай пьесалары
сахналанды.
Төкерістен бұрын көркем үйірмлердің етек алып, халық арасына көбірек
тараған жері Семей болды. Қазақстанның өзге қалаларында да 1890 жылдары
жаңадан ашыла бастаған халық үйлерінде орыстың жергілікті сауыққойлары
ұйымдастырған труппалардың да жұмыстары жандана түседі. Қазан төңкерісінен
кейін іле шала құрылған Семей, Петропавл, Верный, т.б. қалалардағы алғашқы
орыс-кеңес театрының негізі осы сияқты труппалардан құрылады. Мұның барлығы
қазақтың театр өнерінің тууына себеп болған жағдайлар.
Ал, Орынбор болса, сол тұстағы, әсіресе бірінші орыс төңкерісінен кейін
білім алуға ұмтылған қазақ, башқұрт, татар жастарының басын қосқан мәдени
орталық іспеттес. Мұнда түрлі оқу орындарын, қысқа мұғалімдік курстарды
бітірген жастар қала мен ауылдық жерлерде алғашқы ойын-сауықтарды
ұйымдастырып, біліммен бірге өнердің жаңа түрін елге таратады. Орынбордағы
орыс театры мен татар труппаларынан көрген-білгендерін, театрының актрисасы
И.П.Анненкова-Бернард қазақ дастанының негізінде Бекет атты драма жазып,
сахнаға қойдырады. Бұл ойынды сол кездегі қазақ жастары көріп тамашалаған.
Қазақ сахна өнерінің тууына тікелей себеп болған тағы бір жағдай -1905
жылғы төңкерістен кейін Қазақстанға жер аударылып орыстың прогресшіл-
демократ оқығандарының келуі. Олар оқу орындарында сабақ беріп, әр түрлі
мекемелерде қызмет істейді. Қазақ жастарының оқуына, ұлт мәдениеті жөнінде
алғашқы қадам жасауына, сөз жоқ, солардың да көмегі тиеді.
Осы уақыттарда Қазақстанда жылжымалы татар труппаларының гастрольдері
басталған. Олар Қызылжар, Семей, Орал қалаларында ұзағырақ аялдап жаңа
ойындар дайындайды. Бұл жағдай өнерге ұмтылғпн қазақ жастарына сахналық
үлгі болды. Міне, осы театрлардың ойындарын көрген қазақтың беделді
жастары ұлттық сахна өнерін құруға талпынады. Сахнаға қоятын пьеса
болмағандықтан, олар алғашқы қадамдарын қазақтың әдет-ғұрыптарын, ұлттық
ойындарын сахналаудан бастайды. Бірақ аттөбеліндей аз ғана әуесқойлық
дәрежеден әрі көтеріле алмады, әрі оған мүмкіншілігі де келмеді.
Бірақ өз жұмысын осындай жаңа шығармашылық арнамен жүргізген, ойын
сауық үйірмелеріне қатысып, азды-көпті тәжірибе алған дарынды өнерсүйер
жастар біздің бүгінгі кәсіби театрларымызды құруға себепкер болды. Халық
шығармасының бай мұрасынан, сахналық өнер жолына түскен дарынды
актерлеріміздің көпшілігі осындай үйірмелерден шығып, академиялық
театрларымызды құрысқаны баршаға мәлім. Көркем үйірмелердің екінші бір
маңызы - әдебиетіміздегі драматургия жанрының дамуына ұйытқы болуы. Бұған
кәсіби театрымыз құрылмай тұрған кездегі С.Сейфуллин, М.Әуезов, Ж.Шанин
және басқалардың драмалық шығармалары толық дәлел. Осындай ірі
жазушылардың әдеби сапарла- рының бастауында драматургия жанрының батыл
енуі кездейсоқ оқиға емес.
Төңкерістен бұрынғы қазақтың көшпелі өміріне, саяси теңсіздігіне,
сауатсыздығына қарамай, халқымыздың азды-көпті оқыған жастары өнердің жаңа
түрі – театр өнерін жасаудағы алғашқы қадамдарын бастады. Бұрын бірлі жарым
әдеби кештерде домбыра артып,ән салумен шектеліп келген қазақ жастары енді
орыс, татар сауыққойларының тәжірибесіне, көрген-білгендеріне,
үйренгендеріне сүйеніп, өздері ұлттық ойын, ақындар айтысын, дастандарды
сахнаға бейімдеп көрсетуге кіріседі.
Омбыдағы әдебиет кеші деген Қазақ газетіне жарияланған
мәлімдемесінде мұғалім Бекмұхамбет Серкебаев 1915 жылы жасалған ойын-
сауық кешінің бағдарламасының орысша, қазақша және ноғайша үш бөлімнен
құралғанын айтады (5.12). Кештін қазақ бөлімінде ақындар айтысы көрсетіліп
(Орынбай және Тоқжан ақын айтысы), Қаракөз, Майда қоңыр, Көзімнің
қарасы және тағы басқа әндердің орындалғанын, көптеген күйлер
тартылғанын, татар бөлімінде концерттен тыс бір перделі Ерім қайтты
комедиясының қойылғанын, кешке халықтың өте көп жиылғанын хабарлаған.
Мұндай интернационалдық әдеби кештер мен ойын-сауықтар ол кезде жиі болып
тұрған. Әсіресе, тілі жақын, әдет-ғұрыпы ұқсас қазақ пен татар жастарының
ортасында шығармашылық ынтымақ өте күшті болған. Бұл қазақ-татар театр
өнерінің алғашқа даму жылдарында дәстүрге айналған, әрі сол өнердің жылдам
дамуына себеп болған жай.
Қазақ топырағына ене бастаған сахна өнері негізін қолжазба пьесаларды
қоюдан басталғанын архивтік материалдар толық дәлелдеп отыр. Бұл қазақ
театрының алғашқы қадамындағы дәстүрге айналған құбылыс. Әрине, ол
пьесалардың көркемдік сапасын толық анықтау қиын, баспасөз бетіндегі
бірлі-жарым мәліметтерден, шағын мақалалардан олардың көбісі ағартушылық
сарында жазылғанын анықтауға болады.
М.Әуезов Семейде оқыған кезінде сондағы барлық ойын-сауықтар мен түрлі
театр кештерін көзімен көріп, кейін соларды ұйымдастырушылардың біріне
айналды. Абай шығармаларының төңкерістен бұрын халық арасына таралу
жолдарын түсіндіре келіп, М.Әуезов: ...Абайдың өлеңдері мен әндері
қалың ел жиналатын жәрменкелерде, базарларда, әртүрлі астарда, айт пен
тойларда, жас-желеңнің сауық мәжілістерінде көпшілікке таратып жүрген
айтушылардың барлығы да Абай өмірі туралы, өскен ортасы туралы, алған білім-
өнегесі туралы, ағартушылық еңбектері туралы көптеген түсініктерді ұдайы
айта жүрген(6.23), –дейді.
Төңкеріс қарсаңындағы газет-журналдарға басылған хабарлар мен кейбір
мақалаларға, сақталған азды-көпті бағдарламаларға қарағанда өзінің
концерттік репертуарына Абай шығармаларын енгізбеген ойын-сауық үйірмелері
некен-саяқ.
Халық үйінің қасынан 1919 жылы Ақмола (қазіргі Астана қаласы)
жастарының тұрақты драмалық көркем үйірмесі ұйымдастырылды. Оның сахнасына
К.Кемеңгеровтың Бостандық жемісі, Алтын сақина, Ескі оқу атты
пьесалар мен Асаубаевтың Бейнетті шал пьесалары қойылады(5.48).
Орда қаласында (Бөкей губернаторы) театр труппасы ұйымдастырылды. Оған
И.Меңдіханов жетекшілік етті. Ол 1919 жылы ақ бандылардың қолынан қаза
тапты. Меңдіханов ұйымдастырған труппа 1925 жылы Орал қаласындағы
жастардың драмалық ұжымына қосылды. Меңдіхановпен бірге пьеса жазуға
талпынған ауыл мұғалімі, жас ақын Әбіғали Сұлтанов. Оның пьесалары Дариға
– Қайдар, Сүліктер.
Қостанайдың үздік саяси ағарту бөлімінің жанынан 1918 жылдың аяғында
Қызыл керуен труппасы ұйымдастырылып, мұны Серке Қожамқұлов басқарады.
1920 жылы Троицкідегі қазақ жастарының сауықшылар тобы қосылады. Репертуары
1922-23 жылдары күшейеді М.Әуезовтың Еңілік–Кебек, Бәйбіше-тоқал,
И.Меңдіхановтың Малдыбай пьесаларын сахнаға қояды. Бұл труппада Ерғали
Алдоңғараев, Р.Алдоңғараева, сырнайшы О.Аяқбаев, Ә.Еленова, Ж.Еленов,
Е.Өмірзақов, Қ.Бадыров сияқты жастар болды. 1922-23 жылдары Қызыл керуен
труппасы оқу бөлімінің ұйғаруымен ел аралайтын көшпелі труппаға айналып,
Қостанай, Торғай өңірінде ойын көрсетеді.
Троицкіде 1918жылы ұйымдасқан татар труппасы Тахир-Зухра, Бойжігіт,
Башмағым спектакльдерін көрсеткен. Қазақ-татар труппаларының ынтымағы
күшті болған. Бір-бірімен тәжірибе алмасып, дамуға алғышарттар
Қазан төңкерісінен кейін қазақ жастарының білім-өнерге ұмытылып, жан-
жақтан бас қосқан қаласы республикамыздың тұңғыш астанасы –Орынбор. 1923
жылдың аяғында Орталық қазақ комсомолдары һәм оқушы жастар клубының
ашылуы ұлттық мәдениетініміздің дамуына мол әсерін тигізді. Сәкен Сейфуллин
осы клубтың әдебиет үйірмесінде лекция оқыған. Мұнда 1921 жылы ашылған
Халық ағарту институты КИНО (Казахский институт народного образования)
тұңғыш ұлттық зиялы кадрларын дайындайтын оқу орны болды.
Семейде 1915 жылы 13-ақпанда өткізілген ойын-сауық қазақ ұлтының рухани
тарихындағы мәдени құбылыс болды. Бұл, шын мағынасында ұлттық сахна
өнерінің туған күні. Басқасын айтпағанда, әлемдік театр біздің заманымыздан
бұрын 535-жылы көне гректердің тау жотасындағы театрында қойылған ақын
Феспид шығармасынан басталатынын білеміз. Дионис құдайының құрметіне
қойылған осы спектакльдің аты да белгісіз, тек қойылған жылы тасқа қашалып
жазылып қалыпты.
Жалпы театрдың туған мерзімін тұңғыш қойылымнан бастау барлық
өркениетті елдің театр тарихына ортақ құбылыс. Орта Азиядағы
республикаларды ұлттық тұрғыда жіктеп-межелеу науқаны өткеннен кейін, Қазақ
және Түркістан республикаларына бөлініп жатқан қазақ жерлерінің негізгі
бөлігін, ақыры бір шаңырақ астына топтастыруға мүмкіндік туды. Қазақ
Автономиясына Түрікреспубликадан межеленген қазақ облыстарын қосты. Соның
нәтижесінде, 1925 жылғы 15-19 сәуірде Ақмешітте өткен Кеңестердің Бесінші,
қазақ жер-су мен халқы біріктірілгеннен кейін Бірінші, Күлліқазақ құрылтайы
Ресей Федерациясы құрамындағы біртұтас Қазақ Ұлттық Республикасының
құрылғанын әйгіледі.
Құрылтай Автономиядағы Халық ағартудың өзекті мәселелері жөнінде
арнайы қарар қабылдады. Онда тұрмысы жүдеу, артта қалған Қазақстанды
күшті, шаруашылығы жаңғырған, мәдениетті Кеңес республикасына айналдыру
жолдары, соның ішінде, ұлт театрын құру мәселесі де атап айтылып, жеке
тармаққа: Қазақтың ұлттық театрын құру жеделдетілсін деген тұжырым
жазылған болатын(21.18).
Құрылтай шешімімен Ақмешіт – Қызылорда, Киргиз – Қазақ аталып,
республика жұрты автономия тыныс-тіршілігін жандандыруға, жер-су мен халқы
біртұтастанғаннан кейін тұңғыш астанасының құрылысын екпінді түрде
өрістетуге зор шабытпен атсалысты. Алайда, қазақтың ұлттық театрын құру
жайындағы қаулыны орындау күзге дейін қолға алынбады. Тарих бұл қаулының
орындалуын жүзеге асыруды Діншенің – Дінмұхамед Әділұлы Әділовтың еншісіне
бұйыртты. Ол республика партия ұйымы жетекшілерінің бірі Сұлтанбек
Қожановтың ұсынысымен, 1925 жылғы жазда Ағарту халық комиссарының аға
инспекторы қызметіне тағайындалған еді. Сол тұста жас республикаға қажет
мамандардың еліміздің ірі қалаларындағы белгілі оқу орындарында оқытып
дайындау мәселесі күн тәртібінде тұрған. Дінмұхамед Әділұлы емтихан
қабылдау комиссиясының төрағасы болды. Шәкірттер ірі қалалар орталықтарына
түрлі оқу орындарына жіберілді. Осы науқан біткеннен кейін ол ұлттық
қазақ театрын ұйымдастыру қажеттігін көтере бастады.
1925 жылғы 1-желтоқсанда Ресей компартиясы Қазақ өлкелік ұйымының
Бесінші конференциясы жұмысын бастаған күні ұлт театрының алғашқы ойын
көрсетуі болды. Бірақ одан театр жұмысын ұйымдастырудың жоқтан бар жасауда
маңдайтер төккізген қияметін біле бермейсің. Кәсіби сахнаның не екенін
білмейтін ауыл өнерпаздарынан үлкен өнер көрігін қыздырушыларды жасауға бет
алған ол кезеңнің қиындығы бәріде өнер қайраткерлері жазған естеліктерден,
зерттеушілер еңбектерінен ғана көрінеді.
Қазақ театрының үкімет қаулысымен 1926 жылы ресми ашылуы бұл –
бұрынан жұмыс жасап келе жатқан сахналық ұжымдардың басын қосып, біріктіріп-
мемлекеттік статус берілуі еді. Жаңа ұйымдасқан мемлекеттік театрдың
тікелей өнерімен айналысатын құрамы – актері, режиссері, музыканты,
суретшісі бәрі-бәрі де бұрыннан кең байтақ қазақ жерінің әр түпкірінде
әуесқой һәм жартылай кәсіби труппаларда шығармашылық қызметпен айналысып
келген халық өнерінің қайталанбас шеберлері.
Республикадағы кәсіби сахна өнерінің Қарашаңырағы атанған тұңғыш
театрдың қазақ халқының мәдени тарихында алатын орны өзгеше. Ол біздің
драмалық өнерімізді дамып, жетілудің шырқау биігіне көтеріп қана қоймай,
ұлттық өнеріміздің толып жатқан басқа салаларының тууына, келешекте олардың
шығармашылық енші алып, өз алдына отау тігуіне ұйытқы болды. Бұрын сайда
саны, құмда ізі білінбей, әрі бойындағы өнерін, табиғи дарынын барынша
толық көрсете алмай жүрген халық өнерінің майталмандары алғашқы театр
маңына топтала бастады. Домбырамен жан сырын ұқтырған күйшілер, аққумен ән
қосқан әйгілі әншілер, топ жарған суырып салма ақындар, қызыл тілдің небір
шешен жүйріктері, күлкіден ауыз жиғызбайтын күлдіргіш шеберлер, тіпті
жауырыны жерге тимеген балуан да тұңғыш театрға кең байтақ Қазақстанның әр
түпкірінен ағылып келе бастады. Семей жағынан әйгілі әнші Әміре Қашаубаев,
төкпе ақын Иса Байзақов. Драмалық көркем үйірмелерде режиссерлік жұмыс
жүргізіп, әрі бірнеше пьеса жазған Жұмат Шанин, жәрменке мен жиындарда
табиғи талантымен атағы шыққан Қалыбек Қуанышбаев, сауық үйірмесінен Латып
Әшкеевтер, Қостанай жағындағы той–думандарда түрлі халық ойындарын қыздыра
ұйымдастырып жүрген әнші домбырашы, сауыққой Елубай Өмірзақов, комедиалық
дарынымен көзге түскен Серке Қожамқұлов, сахналық өнерге бейім Қапан
Бадыров, Ташкент қаласында әнімен атағы шыққан Құрманбек Жандарбековтер
театр труппасының алғашқы қарлығаштары. Бұлардан басқа балуан Қажұмқан
Мұңайтбасов, Абылқай Абдуллин, Жүсіпбек Оспанов, Сейфулла Байғожин, Құсайын
Оңғарбаевтармен бірге, труппаға кейінірек қосылған Қазкен Бейісов, Манарбек
Ержанов тағы басқалар өз әлдерінше театрдың ірге тасын қаласқандар.
Сахналық өнерге деген ескіліктің бұғауын үзіп, театрдың шығармашылық
қызметіне белсене араласқан: Зура Атабаева, Шәрбану Байзақова, Оразке
Қашаубаева, Мәліке Шамова, Жанбике Шанина, Хадиша Қожамқұлова, Бәтима
Нұрымова, Шәмсия Әлімбекова, Шәкітай Тәтімова, Ғазиза Шәлімбекова секілді
алғашқы әртіс апаларымыз есімдерін құрметпен айтамыз.
Жас өнер отауының барар бағытын саралап, оның дамып, қалыптасуына
қыруар еңбек сіңірген ұлы Мұхтар Әуезовтің орны бөлек. Ол ұлттық
драматургиямыздың негізін салды. Әлемдік театр мәдениетіне жанаса түсуіне
тәлімгерлік жол сілтеді. Өзге тілдерден өз тілімізге озық пьесаларды шебер
аударып, қазақ театр репертуарларының кеңи түсуіне мұрындық болды. Талантты
орыс режиссерлерін қазақ сахнасына тарта жүріп, сахна мәдениетіміздін
көтеріле түсуіне үлкен қолғабыс етті. М.Г.Насонов, И.Г.Боров, М.А.Соколов,
М.В.Соколовский сынды режиссерлер жас қазақ театры қанатының қатая түсуіне
зор ықпал жасады.
Өкінішке орай күні бүгінге дейін осы ұлттық кәсіби театрымыздың ашылу
тарихы бұрмаланудан арыла алмай келеді. Оған негізгі себеп, осы істің
басы–қасында болған ұлт жанды қазақ халқының мәдениетін, әдебиетін, өнерін
дамытуға айтарлықтай өз үлестерін қосқан Смағұл Садуақасов, Қошмұхамед
Кемеңгеров, Дінмұхамед Әділов сияқты қайраткерлеріміздің атына кезінде
тағылған Кеңес өкіметіне қарсы тұрған буржуазияшыл ұлтшылдар, тіпті соңғы
екеуіне халық жауы деген жала лақаптар болатын.
Содан болар, қазақтың алғашқы ұлттық драма театры Қызылорда қаласында
Мұхтар Әуезовтың Еңілік –Кебек пьесасымен 1926 жылы, 10 не 13 қаңтарда,
тіпті 13 сәуірде ашылды деп те жазылып келеді. Казахстанская правда
газеті 1996 жылы 31 қаңтарда өз тілшісі Ж.Махамбетованың Встреча ветеранов
театра деген мақаласында республиканың кәсіби қазақ театрының шымылдығы
Қ.Кемеңгеровтың Алтын сақина спектаклімен ашылды деп дұрыс көрсетіп,
ашылу күні 1926 жылы 12 қазан деп қате жазған(22.9).
Осы жылдың 22-қазанында Халық Ағарту Комиссариатында театр ұйымдастыру
мәселесіне арналған кеңейтілген мәжіліс болып, онда комиссар С.Садуақасов
баяндама жасайды, іске асуға тиісті нақты шаралар белгіленеді. Үкімет
театрға 40 мың сом қаражат бөледі. Осы айда республиканың жан–жағында
жүрген 27 талантты жастардың тізімі жасалып, халком Садуақасовтың қолымен
Қызылордаға шақырылады (2.125). Олардың ішінде Серке Қожамқұлов, Құрманбек
Жандарбеков, Әміре Қашаубаев, Иса Байзақов, Калибек Қуанышбаев, Елубай
Өмірзақов, Қапан Бадыровтар болған.
Театрдың алғашқы даму кезеңінде С.Садуақасов, алдымен, репертуар
мәселесіне мейлінше көңіл бөлді. Труппалар сахнасында ойналып жүрген
Мұхтар Әуезовтің Еңілік-Кебек, Қошмұхамбет Кемеңгеровтың Алтын сақина,
Жұмат Шаниннің Арқалық батыр сияқты пьесаларының ойнауға жарайтыныдығын
дәлелдеп, бұлардың арасынан Еңілік-Кебек пьесасының көркемдік шоқтығының
биіктігін атап көрсетеді.
Халық Ағарту комиссары Смағұл Садуақасов театр ұйымдастыру жұмысына
сегіз ай бойы аянбай, бар күш-жігерін жұмсап тер төкті. Театр өнерін
насихаттау мақсатында театртанудың әліп-биі ретінде мақалалар жазды. 1926
жылдың 26, 29 қазанында Смағұлдың ұлт театры туралы мақаласы Еңбекші
қазақ газетінде жарияланды. Ол бұл еңбегінде театр деген ұғымға түсінік
береді... Театр бізге қандай болу керек, ойнаушыла кім, ойналатындар не?
Осы туралы біраз сөйлейік,-деп, Қазақстанда театр жасауға болатынын, театр
үшін пьесаның маңызын, қазақтан шыққан пьеса авторларының аттарын атап
олардың пьесаларына талдау жасайды. Пьесаны туғызатын оқушы емес, көруші.
Қазақ арасынан Островский мен Гогольді табатын театр, жақсы пьесалар
жазуға бәйге тігу керек... Орыс жазушысы Тренев Пугачевщинаны жазса, біз
Кенесарыны неге жазбаймыз? (6.54) деп, сол кезде өзінің досы Мұхтар
Әуезовке тапсырма–тілек білдіргендей болды.
Қазақ жастарының тұрмысы, әйел теңдігі, төңкеріс замандардағы
оқиғалар, 1916–шы жыл, шәкірт өмірі, мұғалім тұрмысы, ұлт мәселесі, бай-
кедей арасы–осының бәрі жазушыны күтіп отыр, (9.7) – деп сол уақыттағы
өмір болмысының іргелі мәселелерін қозғайтын пьесалар жазуға кеңес береді.
Театрдың әлеуметтік орны мен ролін анықтауда да С.Садуақасов аса құнды
пікірлер айтқан. Ол: Кітап оқу үшін хат білу керек. Театрды көзі көретін,
құлағы еститін адам ұға алады. Театр – жанды кітап. Кітаптан театрдың өрісі
кең. Кітап жалғыз хат танитындардың қаруы, театр көпшіліктің қаруы, (12.8)
– дейді. Бұл пікір Н.В.Гогольдің: Театр – ұлы мектеп, оның орны ерекше,
ол тұтас қауымға, мыңдаған халыққа әрі жанды, әрі қажетті сабақ (18.19)
–деген эстетикалық негізмен астарласып жатыр. Мұның бәрі С.Садуақасовтың
театр көңіл көтеретін ойын үй ғана емес, ол өз алдына мәдениеттің мектебі
– деуі де театрдың әлеуметтік қоғам өміріндегі маңызын терең түсінуден
туған салалы пікір. Бұл да Н.В.Гогольдің – театр еріккеннің ермегі емес,
деп оны әлемге мол жақсылық айтатын кафедраға салыстыратын әйгілі сөзін
еріксіз ойға түседі.
Ұлт театрын жасау үшін әртістердің рөліне тоқталады. Ел ішінде толып
жатқан өнерпаздардың Қоянды жәрмеңкесінде бір жігіт үстелдің үстіне қоян
болып секіріп шығып, үстінде тұрған қымыз, самауыр, шыны-аяқ бәрін
қимылдатпай бір түсіп, бір шыққанын; Қалибек деген жігіттің кемпір,шал
болып ойнағанын, Серкенін Мырқымбайды ойнағаны Еуропаның қай әртистерінен
де кем емес; Парижден үлкен абырой–атаққа ие болып келген Әміре
Қашаубаевтың әншілігі мен әртістігін мақтайды. Иса Байзақовтың суырыпсалма
ақындығы, әндерді айту мәнері, Жұмат Шаниннің өзі әртіс,әрі жазушы бар
екенін ескертеді.
Қазақтың ұлт театры қазақ ұлтының бел баласы болу керек. Жалпы,
адамшылдық, мәдениеттің базарына біреуден ұрланды емес өз өнерімізбен, өз
еңбегімізбен тапқан бұйымды апару керек. Сонда ғана тарихтан ұялмаймыз деп
жазды Смағұл Садуақасов (6.10).
1925 жылдың 25 желтоқсанында театр директоры Дінше (Дінмұхамед)
Әділовтың бұйрығымен театрға алғашқы артистер қабылдана бастайды. 1926
жылдың қаңтарының бірінші нөмірінде Еңбекші қазақ бірінші бетінде
мынадай хабарландыру жарияланады.
Ғинуардың 13-і күні кешке сағат 6-да Мемлекеттік ұлт театры ашылу
мерекесі болады. Театр артістері Қ.Кемеңгерұлының Алтын сақинасы
ойналады. Үзіліс кезінде оркестірді тыңдай аласыздар. Қойылымнан кейін
концерт болады. Театр директоры Дінше. Дәл сол күні 9 мыңнан артық халық
бар Қызылорда қаласында қазақ халқының мақтанышы-тұңғыш драма театры
ашылды (3.84).
Смағұл Садуақасовтың, Қошке Кемеңгерұлының, Дінше Әділовтың өмір жолын,
әдеби–тарихи мұраларын архивтерде терең зерттеген оқымыстылар – филология
ғылымдарының кандидаттары Рәзия Рүстембекова, Батырхан Дәрімбетов, жазушы
Бейбіт Қойшыбаев, әсіресе, Дихан Қамзабекұлы көп еңбектер жазып, осы үш
ардақты азаматтың аттарын қайта жаңғыртып, өз халқына кең таныстырып жүр.
Соның ішіндегі қазақ драма театрының ашылуы тарихын бұлжытпай дәлелдей
алғандығы да бар.
Ұлтжанды қайраткер С.Садуақасов мемлекеттік кәсіби ұлттық драма
театрының ірге тасы қаланғаннан кейін де оның әрбір адымына зер сала
қарап, жаман жеріне күйініп, жақсы жеріне сүйініп отырды.
Смағұл Садуақасов театрдың ресми ашылуы салтанатынан кейін бірнеше
мақала жазды. Біріншісі – Баянды еңбек күтеміз деп аталады. Онда
Ғинуардың 13-і күні ұлт театрының ашылу күніне арнап қойылған
ойындарында ойнаушылардың келешегінен үміт тудырғандай болды (32),-дей
келіп, театр сынына көңіл бөлу, әртістердің кәсіби дәрежесін көтеру
керектігін атап өтеді. Екіншісі – Алтын сақина ойыны туралы, онда
мемлекеттік театрдың ресми бірінші шымылдығын ашқан пьеса Езілген қазақ
әйелдерінің тұрмысын бұлжытпай суреттейді (21.83), – дей келіп, Қалибектің
шал, кемпір, қыз болып сөйлеп жылағаны, көк бұзау болып бақырғаны,
Дүйсенғалидың қойшы рөлін жақсы ойнағандарын, кейбір әйел рөлдерін
орындаудағы кемшіліктері, Исаның сол кеште айтылған тақырыпқа қолма-қол
шығарып ән салуы, ерен әншілер Елубай, Құрманбек, Әміренің ән шырқауына
тоқталады.
Ал Еңбекші қазақ газеті 1927 жылдың 13қаңтарында ұлт театрының бір
жылдығына арнаулы бет ұйымдастырды. Онда Оқу комиссары Смағұл
Садуақасовпен әңгіме деп берілген мақаласымен бірге театрдың жаңа
директоры Жұмат Шаниннің Қазақтың мемлекеттік театры деген мақаласы және
театр әртістерінің Халық комиссары С.Садуақасовпен бірге түскен фотосуреті
берілген. Өз мақаласында Смағұл: Жоқтан бар қылып жасаған театр осы күні
жалпы Қазақстан аузына ілініп, қатарлы бір мәдени орын болды... Бір жылдық
өміріміз бұл жігіттердің ішінен болашақта ірі әртістер шығатынын көрсетіп
отыр. Қалибек, Елубай, Серке, Әміре сықылды ойыншылардың түбінде үлкен
әртістер болуында сөз жоқ,- деген еді(3.58).
Театрдың алғашқы кезінде М.Әуезовтің Бәйбіше тоқал, Қаракөз,
Ж.Шаниннің Арқалық батыр, Торсықбай, Айдарбек қу, Шахта, Баян
батыр, Б.Майлиннің Шаншар молда , Ел мектебі, Неке қияр,
И.Меңдіқановтың Үйшік-үйшік, С.Аблановтың Күндеспейтін қатындар,
Ө.Оспановтың Сеңсең бөрік, Е.Ерданаевтың Малқамбай сияқты қазақ
халқының әр дәуіріндегі өмірін, тұрмыс салтын бейнелейтін шығармалар
сахнаға көбірек койылды. Бұлардың кейбірінде кездесетін ірілі-кішілі
көркемдік-идеялық кемшіліктеріне қарамастан көрермен қауымына ұнаған, әрі
ойнауға жеңіл шығармалар. Әсіресе, аңызға айналған эпостық, болмаса дайын
тарихи оқиғаға жазылған шығармаларда әртістер еркін сілтеді, әрі өздеріне
ертеден таныс және сауық–үйірмелерде мол қолданған халық шығармасы мен
ойындарының түрлері спектакілдерге ерекше ұлттық бояумен тұрмыс салттық
шындықты көремдікпен беруге мүмкіндік туғызды. Сондай–ақ, эпостық сюжетке
құрылған драмалық шығармалардағы ақындық пен шешендік сайыстардағы сөз
саптау, астар мазмұнын ашу, қимыл- қозғалыс, қарым-қатынас, психологиялық
толғану сәттері, тіпті тартысқа түскен екі жақтың жарыла отырып, бар зейін
ықыласымен берілуі, өзінің көңіл-күйін сездіруі, сөз нышанын аңғаруы,
әркімнің өзінше сезінуі, бағалауы тағы басқа сол сияқты сахналық
өнердің бейне, образ жасаудағы амал-тәсілдеріне алғашқы актерлеріміз
жетік келді. Оның үстіне әртістердің табиғи дарыны-әнші мен күйші болуы,
әзіл оспақ, тілге жүйрік болуы, ескі ауыл өмірін, тұрмыс салтын жақсы білуі
– жоғарыдағы пьесаларды толық меңгеруге кепіл болды. Сондықтан
Е.Өмірзақов, С.Қожамқұлов, Қ.Жандарбеков, Қ.Қуанышбаев, И.Байзақов,
Ә.Қашаубаев тағы басқа өнерінің сол уақыттың өзінде жоғары бағаланып,
көрермен қауымының сүйіспеншілігіне бөленді. Актрисадан Зура Атабаева,
Шербану Байзақова, Жанбике Шанина, Мәлике Шамова, Шәмсия Әлібековалар
драмалық дарындылықтарының үстіне төгіліп салған әсем әндерімен де көзге
түсті. Сондықтан жас ұжымның алғашқы даму кезеңінде спектакльмен қатар
концерт беріліп тұруы, бір жағынан, театр мен көрермен арсындағы қарым-
қатнасты күшейтуге мүмкіндік берсе, екінші жағынан әртістердің синтетикалық
өнерді меңгеруіне жол салды.
Алғашқы дүниеге келген кездің өзінде-ақ драма театры ұлттық
драматургиямен ғана шектеліп қалмай, классикалық пьесаларды қойып,
актерлік және режиссерлік шеберліктерінің өсуін көздеді. Бұл жолда 1926-
жылыдың күзінде театрдың директоры және көркемдік жетекшісі болып
тағайындалған Жұмат Шаниннің ізгі қадамын атап өтейік. Ол 1927 жылы
А.С.Пушкиннің Тас мейман, Сараң сері, В Шекспирдің Гамлет
трагедияларын, ал С.Қожамқұлов пен Қ.Жандарбеков Н.В.Гогольдің Үйлену
комедиясын қояды. Бұл спектакльдер айтарлықтай табысты болмағанымен,
қазақтың драма театрының классикалық шығармаларды меңгерудегі алғашқы
талпынысы еді.
Осы кезде қазақ ауылындағы ескіліктің қалдығын әшкерлейтін, қоюға
жеңіл, өткір комедиялық шағын пьесалар да театр сахнасынан көбірек көріне
бастады. Қазақ кеңес әдебиетінің негізін салушылардың бірі Бейімбет
Майлиннің Айша, Сәлде, Көзілдірік, Ж.Тілепбергеновтың Перизат-
Рамазан, Ө.Оспанов пен Е.Өтеулиннің Зарлық, А.Тоқмағамбетовтың Екі
заң, Р.Малабаевтың Үй тұтқындары сияқты әйел теңдігін жырлайтын
пьесалары қойыла бастады.
Театр репертуарын жаңа шығармамен толықтыра түсуде Жұмат Шанин қосқан
үлес те өз алдына бір төбе болды. Өйткені бұл шығармалардың көбісі сахнаға
шығарған режиссері де өзі болған еді. Театрдың алғашқы кезеңінде режессура
жұмысына Қ.Жандарбеков пен С.Қожамқұлов жиі араласып, бірнеше спектакльдер
қояды. Арасында бірлі–жарым пьесаларды Қ.Қуанышбаев, Е.Өмірзақов,
А.Абдуллин де сахнаға қойып отырды. Бұл айтылған спектакльдердің барлығы
бірдей көркемдік дәрежесіне көтеріле бермегенімен, театрдың дамуына
шығармашылық септігін тигізгені даусыз. Бұлардың көбісі Жұмат Шанин
режиссурасынан туып, ұлттық режиссура өнерінің негізін қалауда игі қадам
болды.
Қызылорда кезініндегі қазақ театры шығармашылық жағынан әлі
қалыптаспаған, бірақ кәсіби сахна өнерін меңгеруге бет алған шағы.Және
әуесқойлық труппалар мен үйірмелердің азды көпті тәжірибесіне, халық
шығармашылығының бай мұрасына сүйенді, олардың жақсы қасиеттерін өз бойына
жинақтады. Бұлар бірін–бірі қайталамай, керісінше бірін–бірі толықтырып,
бұрын–соңдықалың қауымға бей таныс болып келген кәсіби сахналық өнерге жол
салды. Бұған сол театр репертуарындағы пьесалардың көркем–идеялық мазмұны,
актерлік режиссерлік өнер ерекшелігі, жас ұжымның алғашқы шығармашылық
келбеті, бағыт бағдыры толық дәлел сияқты.
1928 жылы қазақ театры республикамыздың жаңа астанасы Алматыға көшіп
келді. Жол жөнекей Оңтүстік өңіріне ойын көрсетіп, труппасын дарынды
актерлермен толықтырып отырды. Жаңа қоныста бұрынғыға қарағанда
шығармашылық жұмыс жүргізуге айтарлықтай жағдай жасалып, театрға қызмет үйі
беріледі. Костюм, декарация жасайтын цехтар ұйымдастырылып, қосалқы топпен
актер труппасы күшейтіледі. Олардың ішінде тамаша әншілігі мен драмалық
таланты қатар дамыған Күләш Бәйсейітова, актерлік, режиссерлік қызметімен
бірге, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-6
1. ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ДРАМА ТЕАТРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН
ДАМУЫ
1. Драма театрының қалыптасу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...7-21
2. Қазақ театрының Ұлы Отан соғысы кезеңінен бастап 1972- жылға дейінгі
болмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21-33
1. ТЕАТРДЫҢ ЖАҢАША ДАМУЫ (1972-2007 ЖЖ.)
1. Жаңа кезең және Егемендік жылдарындағы
театр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..34-42
2. Театр тарихын жазуға үлес қосқан
тарландар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..42-46
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..47
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Театр –ел өмірінің түзу айналысы, театр –
міндетінің құрулы тезі, түзетуші ұстасы,
театр –қазақы салт-сана, күй сарындары
сияқты мәдениет, өнер кендерінің терең
ошағы, ұйтқысы болсын...
Қаныш Сәтбаев.
Тақырыптың өзектілігі. Театр – қазіргі халық өнеріне табиғи түрде
енген, өзімен бірге өсіп, бірге қалыптасып келе жаттқан ұлттық мақтаныш.
Елімізде қырық сегіз театрдың болуын театр мамандарының кейбірі
мәдениетіміздің дамуымен байланыстырады. Еліміздің мәдени-ғылыми әрі
рухан-көркемдік жедел өркендеуіне әлеуметтік зор үлес қосып, қоғамдық тәлім-
тәрбие рөлін мүлтіксіз атқарып келе жатқан театрдың сексен жылдық тарихы
бола тұра осы күнге дейін арнайы зерттеу объектісі, нысаны болған емес.
Рухани сұраныс пен шығармашылық күштерге қысым жасалып, өнердің мәңгі
мызғымас талаптары уақытша идеологияның ыңғайына бейімделуге мәжбүр болған
кеңестік дәуірде театр да сол талаптарға сай жұмыс жүргізді.
Бір кезде қазаққа театр қажет пе, ата- бабасында болмаған, қанына
сіңбеген өнерді халық керексіне қояр ма екен?-деген күңкілдердің болғаны
да бар. Бұл, әрине, халықтың тұрмыс-салтын, әдет-ғұрпын білмей, үстірт
айтылған топшылау еді. Әйтпесе, біздің елде театр негізгі ерте күннен бері
бар болған.
Осынау жылдар ішінде театр шыққан биік-биік белестер мен асқар-асқар
асуларды санамалап шығу, оның дамуы мен қалыптасуы жолында тер төккен
тектілер, халқының жүрегінен мәңгілікке орын алған кіл жампоздар мен
жайсаңдар туралы диплом жұмысында тауысып айту мүмкінде емес. Бұл
–келешектің сыбағасы.
Қазақстанның мәдениет тарихында театр ерекше орын алады. Қазақ
жерінде пайда болған алғашқы театрлардың рөлі өз тарихи дамуын бастан
өткеріп, тәуелсіздік алғаннан кейін тіпті арта түсті. Қазақ ұлты өткен
тарихына көз тастап, төл тарихын түгендеу барысында – мәдениетіміздің
жаршысы ретінде театр тарихын да зерттеп, зерделеу қолға алынды. Сонымен,
Қазақстан театрларының ең үздік өнер ордасына айналған Мұхтар Әуезов
атындағы Қазақ Ұлттық Академиялық драма театрының тарихына деген
қызығушылық артып отыр.
Республикадағы кәсіби сахна өнерінің Қарашаңырағы атанған тұңғыш
театрдың қазақ халқының мәдени тарихында алатын орны өзгеше. Ол біздің
драмалық өнерімізді дамып, жетілудің шырқау биігіне көтеріп қана қоймай,
ұлттық өнеріміздің толып жатқан басқа салаларының тууына, келешекте олардың
шығармашылық енші алып, өз алдына отау тігуіне ұйытқы болды.
Қазақ халқының сан қырлы қасиетін, талантын, тамаша құндылықтарын
көрсетіп, көрермен көзайымына айналған тарихын зерттеу – біздің алдымызда
тұрған киелі мәселе.
Еліміздің рухани бай, мәдениетті, өркениетті ел болғандығын дәлелдеу
үшін мәдениеттің негізгі саласы театр тарихын зерттеу бүгінгі таңның аса
өзекті мәселесі екені һақ.
Қазақстан Республикасының егемендік алып дербес мемлекет болуына
байланысты, қоғамдағы саяси әлеуметтік, экономикалық және рухани өміріндегі
өзгерістер, еліміздің тарихымен мәдениетін, әдебиеті мен өнерін қоғамдық
мұраттарға сәйкес, жаңа мазмұнда қайта қарауды талап етеді. Сол себепті
қазіргі таңда Қазақ Ұлттық драма театрының тарихын жаңашыл көзқараста
жазылуы өзекті мәселе болып келеді.
Тақырыптың мақсаты мен міндеті. Тақырыптың маңыздылығы мен оның бүгінгі
күндегі өзектілігін ескере отырып, нақты тарихи материалдар негізінде Қазақ
Ұлттық драма театрының қалыптасуы мен бүгінге дейінгі даму тарихын
зерттеуді, бүгінгі жастарды тәрбиелеуде театрдың ролін ашуды диплом
жұмысының басты мақсаты етіп алдым. Көрсетілген мақсатқа жету үшін
төмендегідей міндеттер белгіленді:
- көрермендер тәрбиелеуде поэтикалық туындылар бойынша қойылған
спектаклдердің басты құрал болатынын ғылыми тұрғыда негіздеу.
- жас ұрпақтың рухани эстетикалық, дүниетанымдық және көркемдік талғамын
қалыптастырудағы театрдың тәлімдік, танымдық маңызын айқындау;
Хронологиялық шеңбері. Диплом жұмысы XX ғасырдың бірінші ширегінен
бастап қазіргі күнге дейінгі кезеңді қамтиды. Ол кезең аралығындағы қазақ
театрының қалыптасуына кеңестік идеалогияны басты себепкері ретінде
қарастыра келе, өлкедегі мәдени өзгерістерге, театрдың дамуындағы төрт
кезеңге тоқталады. Әр жылдардағы театр репертуары мен актерлер жұмысының
жетістіктері мен кемшіліктері барынша ашылған.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қарастырып отырған мәселеміз, яғни Қазақ
Ұлттық драма театрының тарихы аз зерттелген. 1975 жылы Б.Құндақбайұлы және
басқа театртанушы мамандардың бірігіп шығарған алғаш зерттеу жұмысы
Қазақ театрының тарихы(1) және 1961 жылы жарыққа шыққан Н.И. Львовтың
Қазақ театры (2) атты үлкен көлемді очерктері жұмыс барысында
қолданылды.
М. Әуезов театры ұлттық сахна өнерінің дамуына үлкен үлес қосқан
мәдени ошақтың бірі. Қазақ театрының тарихы кітабының бірінші томында
осы театрдың қалыптасуы мен оның ең таңдаулы қойылымдары іріктеліп өзге
театрлармен салыстырыла жазылған.
Елу жылға жуық уақыттан бері қазақтың театртану ғылымын кәсіби тұрғыда
дамыту ісіне орасан зор еңбек сіңіріп келе жатқан Бағыбек Құндақбайұлының
қаламынан көптеген ғылыми еңбектер туды. Оның сыншыға тән өткірлігі мен
зерттеушілік зердесінің ауқымдығын танытатын Режисура мен спектакль (1971
ж.) (3), Путь театра (1974 ж.) (4), Уақыт және театр (1981 ж.) (5),
Мұхтар Әуезов және театр (1997 ж.) (6), Заман және театр өнері (2001
ж.) (7) кітаптары сахна өнерінің қыр –сырын терең аңғартатын туындылар.
Елу жылға жуықтан бері қазақ театрының бүге-шігесін жіліктің майын
шаққандай түбегейлі зерттеген театр тарихшысының қаламынан туған аталмыш
еңбектерде ұлттық театрымыздың туу, өсу, қалыптасу және өркендеу
кезеңдерінің бәрі толық қамтылған. Уақыт және театр деп аталатын
кітабында әр жылдарда жазылған мақалалары, зерттеулері мен көрнекті өнер
қайраткерлерінің шығармашылық портреттерін енгізген. Біз қарастырып отырған
мәселе барынша пайдаланылған.
Б.Құндақбайұлы ұлттық театр өнерінің тарихына байланысты ұжымдық
монографиялардың Облыстық театрлар(1964) (8), екі томдық Қазақ театрының
тарихы (1975,1978, көлемі 40б.т.) , Мәскеуден шыққан 6 томдық История
советского драматического театра (1966-1971) (9), История театроведения
народов СССР (1987) (10) деген күрделі зерттеулердің қазақ театрына
байланысты тарауларын жазады.
Театр сыншысы Қажықұмар Қуандықовтың Серке Қожамқұлов (1996) (11),
Тұңғыш ұлт театры (1969) (12), Театрда туған ойлар (1972) (13) сияқты
еңбектері қазір кезде өзінің мән мағынасын жоғалтпаған еңбектер. Осы
еңбектер Қазақ драма театрының тарихын ашып жазудағы ең сарқылмас дерек
көзі екенін айтуымыз керек. Қуандықов еңбектерінде сол кездегі дарынды,
тума талантты аға–апаларымыздың театрға, өнерге қосқан зор үлесін ашып
жазады.
Драматургия мен қойылым көркемдігі жөнінде, жекелеген актерлер мен
режиссерлер, жалпы театр өнері жайында көптеген сыни дүниелер жариялаған,
ұстанымы мықты сыншының азды – көпті еңбегіне деген ұрпақ құрметі ерекше
болуға тиіс.
Бұл мәселеге қатысты соңғы еңбектердің санына Әшірбек Сығайдың көп
жылғы шығармашылық ізденістерінен туындаған Сахна саңлақтары атты еңбегі
жатады (14). Онда автор мемлекетімізге есімдері кеңінен таныс өнер
қайраткерлерінің өмір, өнер жолдарын кәсіби деңгейде, жан –жақты байыппен
талдап таразылап, әсерлі кескіндейді. Сонымен қатар жалпы қазақ сахна
өнерінің келелі мәселелері, оның даму үрдісі мен көркемдік сипаты жайлы ой
қозғайды.
Біз осындай ғылыми еңбектердің жемістерін пайдалана отырып, аталмыш
мәселемізді тереңдете зерттеуге тырыстық.
Еңбектің деректік негізі. Зерттеудің деректік негізін алғаш рет ғылыми
айналымға енген мұрағат материалдары, қол жазбалар, естеліктер құрайды.
Зерттеу барысында қолданылған, жарияланған деректер сипатына тоқталсақ.
XX ғасырдың басындағы оқиғалар туралы баспасөзде жарияланған анағұрлым
объективті ақпараттар, соның ішінде Еңбекші қазақ газетінде
жарияланылған зиялы қауым өкілдерінің хаттары, мақалаларында қарастырып
отырған мәселемізге қатысты сұрақтар талданып, жарияланып отырды.
Материалдарда театр ашылуын тездетуге асыққан қаулы–қарарлар,
сахналанған спектакльдердің нәтижелері туралы көзқарастар жазылған(15).
Диплом жұмысының жаңалығы.
- диплом жұмысында қазақ театрының пайда болу мәселесіне толық талдау
жасалынды;
- қазақ театрының қазіргі шығармашылық жетістіктерінің ағылшын
театрының осы күнгі шығармашылық жағдайымен салыстыру арқылы даму дәрежесі
анықталды;
- театрдың болашағын жақсарту мәселесін шешуде драматургия мен
режиссура қызметінің маңызы ашып көрсетілді.
Тақырыптың құрылымы. Жазылған жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды
мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I тарауда негізінен театрдың шымылдығын ашуынан бастап оның дамуын
қарастырдық. Сонымен қатар, театр шаңырағының шығармашылық тұрғыдан жиі
болатын жетістіктері мен кемшіліктерін де атап көрсетіледі.
II тарауда қаралған сұрақтар: қазіргі қазақ театрларының репертуарлық
салмағы қандай? Комедия жанрындағы пьесалардың жиі сахналануының себебі
неде? Сол жайында ашып жазылған. Және де театр тарихын зерттеуде қажымай
ғылыми еңбектер жазған Бағыбек Құндақбайұлы мен тағы басқа театр сыншылары
туралы сөз болады.
1. Қазақ Ұлттық драма театрының қалыптасуы
1.1. Драма театрының қалыптасуы
Қазақтың М.Әуезов атындағы академиялық драма театрының жүріп өткен
шығармашылық жолы жайлы жазылған еңбектер саны едәуір. Жалпы, әлемдік театр
өнерінің үш мың жылдан астам ғұмыры барлығын ескерсек, шығармашылық
тағдыры небәрі сексен–ақ жылдың төңірегін қамтитын кәсіпқой сахнамыздың
өмірбаяны үлкен уақыт шыңынан көз жібергенде, пәлендей сүбелі еместігі
әмбеге аян. Әйтсе де, театр тарихы тірнектеп жасалынатын рухани мұра,
эстетикалық нәзік мүлік. Адамтану, өміртану процестері өнер өлкесінде нық
қалыптасып, рухани–мәдени талаптар құндылықтары театр атты ғажайып әлемге
енері – өмірдің өзгермес заңы.
Аталмыш бас театрымыздың алғашқы қаз тұрған күндерінен бастап, оның
жарқын болашағы жөнінде жанашырлық пікір айтпаған зиялыларымыз кемде–кем.
Ғұлама ғалымдарымыз бен кемел жазушыларымыздың, белсенді қоғам
қайраткерлеріміздің осынау сымбатты өнеріміз жайында сыр толғамағандары
жоқ десе де болады.
Солардың ең ортасында тұрған: Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсірепов, Сәбит
Мұқанов, Ілияс Жансүгіров, Қаныш Сәтпаев, Жұмат Шанин, Жүсіпбек Аймауытов,
Смағұл Садуақасов, Темірбек Жүргенов, Орынбек Беков, Әбділда Тәжібаев сынды
тағы басқа азаматтарымыздың салиқалы лебіздері сахна өнеріміздің тарихи
сұлбасын құрайды. Оның теориялық сипаттағы көркемдік мақсат–мұратын
белгілейді.
Біртініректе, Н.И.Львов, Б.Құндақбаев, Қ.Қуандықов, Л.И.Богатенкова,
И.Шостак, К.Нұрпейісов, Ә.Сығай сынды театр зерттеушілері бас театрымыздың
тарихы және оның әйгілі режиссерлері мен артистері жөнінде арнайы зерттеу
кітаптарын жазды; фотоальбомдар түзіп, буклет–брошюралар құрастырды. Бәрін
де қарпып айту, қамтып айту күрделі міндет.
Театрдың алғашқы іргетасы қаланған сәттен бастап–ақ, оның әдеби–мәдени
шежіресі назардан тыс қалмаған, күні бүгінге дейін шығармашылық жолы
үздіксіз айтылып, талассыз жазылып келеді. Әр ұрпақ өз тарапынан төл
театрымыздың тағдырына қатысты өзіндік ой қорытып, бұл күнде қарашаңырақ
аталып келген атақты өнер ордасының шынайы дәстүріне лайық зор үлес қосып
келеді.
Театр өнерінің дүниеге келуін халық өнерінен бөліп қарауға болмайды.
Бұл екеуі бір-бірімен ажырамайтын тығыз байланыста, бір-бірінсіз дамуы да
мүмкін емес. Бұл құбылысты әлем театрының тарихынан да аңғаруға болады.
Ұлы жазушы, әрі ғалым Мұхтар Әуезов өзінің Жалпы театр өнері мен қазақ
театры зерттеуінде сахна өнері мен драматургияның дүниеге келуін халық
өнеріне бастау алған. Оны ұйымдастырушылар мен орындаушылар да халық
арасынан шыққан табиғи дарын иелері. Жоғарғыда аталған мақалада: Елдің
болымсыз ойынынан, болымсыз күлдіргі әңгімелерінен, ертегі, жырларынан
шыққан кішкене театрларды алсақ, олар заман озған сайын буын-буын болып
тұрған ірі жазушылардың тартуына ілініп, бәйгеге қосылған аттай ілгерілеп,
алды ашыла берген, ел тіршілігінің дәл өз топырағынан туған кішкене
театрлар кейінгі ірі жазушыларына бет-бағыт белгілеп бергендей болды. Қай
елдің жазушысы болса да драмаларына алдымен өз елінің өмірін, өз жұртының
салт-әдетін, мінез-жаратылысын көрсетуді міндет деп санады. Барлығы да
еліне салт театрын жасап берді. Басында елдің өз денесінен, болмысыз
ойын–сауықтан шыққан кішкене театрлар кейін салт театрына айналған
уақытына дейін бір мезгіл елді тастаған емес. Бұл көптің қызығы, қалың
елдің театры болудан айныған жоқ. Ел өмірі, ел қалпымен қол ұстасып қатар
отыр. Барлық салт театрының бетімен жазылған пьесалар бұл сөздерге дәлел,
(13.82) – дейді. М. Әуезовтің кішкене салт театры деп отырғаны ұлтымыздың
ғасырлар бойы рухани азығы болып келген халық шығармаларының сахна
өнеріне етене жақын үлгілері.
Қай ұлттың болмасын қазіргі кәсіби театры нақ бүгінгі күйінде, дайын
түрде ғұмырға келе қоймағаны мәлім. Әр қайсысының да қалыптасуы жайлы,
өзіне лайық өмір баяны бар. Бір елдің кәсіби театры өзінің өмір жолын
біздің дәуірімізге дейінгі ежелгі заманнан бастаса, екінші бір елдің театры
кеңес дәуірінен басталады. Театр зерттеушілер дүние жүзінің театрының
тарихының көне грек театрынан бастаса, оған іле–шала белгілі болған театр
ежелгі үндінің классикалық санскриттік театрын біздің дәуірімізге дейінгі
I ғасырдың ортасында дүниеге келгенін айтады(15.6).
Біз қазақ театры тарихын соншалықты әріден бастай алмаймыз. Бір кезде
қазаққа театр қажет пе, ата-бабасында болмаған, қанына сіңбеген өнерді
халық керексіне қояр ма екен? -деген күңкілдердің болғаны да бар. Бұл,
әрине, халықтың тұрмыс-салтын, әдет-ғұрпын білмей, үстірт айтылған топшылау
еді. Әйтпесе, біздің елде театр негізгі ерте күннен бері бар болған.
Рас, ол замандағы өнер бүгінше театр деп аталған жоқ. Бүгінгідей
мәдениет шеңберіне кірген жоқ... Шынында да ерте күнде ас пен тойда, ұлы
жиында ізденіп келіп өлеңмен, әнмен айтысатын көп ақындар, өз заманына
театр жасамай, не жасады? Оның сол ұзататын қыздың тойында еркек пен әйел
қақ жарылып алып айтысатын жар-жар, салт-ойыны туғызған театрдың өзі емес
пе?(18). Бір кездері М.Әуезов ұлт театры екі бағытта- қалалық һәм далалық
болып дамиды деген пікір айтқан. Осы ойға орай қыр театрының (дала театры)
репертуарына Жар-жар мен Беташар, Айтыс салт өлеңдері еніп, өзінің
тамаша орындалуымен дүйім елді таң тамашаға бөлеп отырған.
Қазақ драматургиясы мен театрының туып қалыптасуында эпостық
дастандардың алатын орны үлкен. Батырлар жырының композициялық құрылысы,
әңгімелік қызықтылығы, қатысатын адамдардың тартыстары арқылы және
психологиялық күйлері мен характерге айналу жолдары өте– мөте драматургия
үшін дайын тұрған көркем материал болып шықты.
Қазақ театрында қойылған Қазақ эпостары, оның ішінде Қобыланды
батырдың барлық жағынан драмаға айналып, сахнаға шығарылуға әзір тұрғанын
ғалым Мұхтар тамаша сипаттаған да, жазушы Мұхтар пьесаға
айналдырған(19.35).
Қазақ театр өнерінің тууына ықпал жасаған орыс мәдениеті, қазақ
топырағының іргесіне орналасқан Омбыда 1865 жылы қалалық театрдың
ашылуы(1.98) –үлкен маңызы бар, мәдени оқиға болды. XIX ғасырдың екінші
жартысында бұл театрдың даңқы жайылып, оның сахнасына батыс пен орыс
классиктерінің шығармалары қойылады. Ал, қаланың өзі болса, өнер мен
білімге ұмтылған қазақ жастарының төңкеріске дейін топтасқан белгілі
орталығы болды. Халқымыздың ұлы ғалымы, демократ-ағартушысы Шоқан
Уәлихановтан басталып, онан кейінгі кезеңдерге дейін қазақ жастарының білім
алып, мәдениетке араласуы осы қаламен тығыз байланысты. Солардың ішінде
Сәкен Сейфуллин, Нығмет Нұрмақов тағы басқалар болды. Бұлармен бірге, білім
мен мәдениетке ұмтылған Жұмат Шанин де осы қалада болып, әрі оқып, әрі
қызмет істеген. Қазақ жастарының басын қосып, өнер мен мәдениетке
баулыған Бірлік ұйымы да осы Омбыда ашылған. Сол уақытта қызметте немесе
оқуда болған халқымыздың ардагер ұлдарының орыстың озық мәдениетінен
үйреніп, театр өмірімен таныс болуы-олардың келешектегі шығармашылық
қызметтерінің сәтті басталып, тез жетіліп, қалыптасуына себеп болғаны
даусыз. 1916 жылғы қара жұмыс майданында Жұмат Шанинмен бірге барған
Қалыбек Қуанышбаев төңкеріс қарсаңында Омбыға жұмыс іздеп келгенде өмірінде
тұңғыш рет осындағы театрдың бір спектаклінің жарым-жартысын көріп таң
қалғанын айтады. Төңкерістен бұрын оқу іздеп, білімге ұмтылған қазақ
жастарының көбірек жиналған орталығының бірі – Орынбор.
Орынборда кәсіби театр 1869 жылы 14 қаңтардан бастап жұмыс істеген. Бұл
театрдың сахнасыда орыстың атақты актрисасы П.А.Стрепетова ойнаған. Сонымен
бірге В.Ф.Комиссаржевская, Г.Н,Федотова, В.А.Андреев-Бурлак, А.Л.Вишневский
сияқты әйгілі өнер шеберлері осында гострольдік сапарларын өткізген. Ал,
Орынбор болса білім алуға ұмтылған қазақ жастарының басын қосқан қалалардың
бірі еді. Мұнда әртүрлі оқу орындарында, қысқа мұғалімдік курстарда оқыған
жастар ауылдық жерлерде ойын-сауықтар ұйымдастырып, Орынбордағы орыс
театрынан көрген-білгендерін, алған әсерлерін жұртқа көрсетіп жүрді.
Қазақтың ұлттық театрын ұйымдастыру мәселесі ел ішінде Дала театры
деп атауға әбден лайық халық өнерінің сан қилы түрлері дамып, жетілген
тұста көтерілуі табиғи құбылыс. Солардағы драматургия мен театрға өзінің
көркемдік табиғатымен етене жақын элементтер жаңа өнердің дүниеге келуінде
ерекше орын бар. Қазақтың кең даласының әр түпкірінде тұнғыш әуесқойлық
қойылымдар мен драматургиялық шығармалардың тууы осы халық шығармашылығының
көркемдік құдыреті(5.65).
Сонымен бірге ұлттық сахна өнерінің тууына ықпал жасаған орыс театр
мәдениеті. Орыстың демократиялық идеясымен қаруланып, олардың озық
әдебиетін өнеге тұтқан Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбайұлы
сияқты ұлтымыздың ұлылары өз халқының болашағын орыс халқымен мәдени
байланыста деп түсінді. Олар өздерінің ғылыми еңбектерінде, поэзиялық
шығармаларында, әдеби-педагогикалық қызметтерінде орыс тілін үйренуге,
орыс мәдениетін меңгеруге шақырды. өз халқының ғасырлар бойындағы рухани
құрсаудан шығудың жолын орыс мәдениетінен көрген Абай мен Ыбырай орыс
классиктерінің көптеген шығамаларын қазақ тіліне аударғаны белгілі.
Бұл уақытта орыстың кәсіби театр өнері дамудың шырқау биігіне
көтеріледі. Олардың шығармашылық табысы орталықтағы ірі қалалармен
шектелмей, шет аймақтарға да кеңінен жайыла бастайды. Сол кездегі
Қазақстанды басқару әкімшілік орталықтары болған Орынбор, Омбы, Ресеймен
іргелес отырған Орал сияқты қалаларда театрлар ашлып, кәсіби сахна өнері
қазақ жеріне де жақындай түседі.
Ал, Қазақстан жеріндегі тұңғыш орыс театры Орал қаласында 1860 жылы
ұйымдастырылды. Бұл театрды қай–қайсысын болсын жергілікті әкімшілік
орындары өз мүдделері үшін пайдаланбақ болды. Орынбор өлкесінің
генерал–губернаторы Крыжановский өзінің әкімшілік жүргізген кезінен
(1863ж.) бастап жергілікті халыққа әсер ететін құралдардың бірі театр деп,
ұғып, оның ашылуын тездетуді ұлықтан өтінген. Орынбор Европа мен Азияның
түйіскен жеріне орналасып, барлық Орта азиялық хандықтар саудагерлерінің
бас қосатын орны болғандықтан, азиаттықтарға орыс өркениетінің ықпалын
күшейтуге театрдың қажеттілігі бұрыннан байқалды(2.11) – деп жазды ол.
Сөйтіп халыққа объективтік пайдасы да кем соқпайтын театр туды.
Орыбор мен Орал театрларының сахнасына орыс және батыс классиктерінің
шығармалары қойылған. Мәскеудің Кіші театрының ұлы актрисасы
Г.Н.Федотованың келуіне сәйкес В.Шекспирдің Асауға-тұсау,
Н.А.Островскийдің Василиса Мелентьева мен Найзағай пьесалары
сахналанды.
Төкерістен бұрын көркем үйірмлердің етек алып, халық арасына көбірек
тараған жері Семей болды. Қазақстанның өзге қалаларында да 1890 жылдары
жаңадан ашыла бастаған халық үйлерінде орыстың жергілікті сауыққойлары
ұйымдастырған труппалардың да жұмыстары жандана түседі. Қазан төңкерісінен
кейін іле шала құрылған Семей, Петропавл, Верный, т.б. қалалардағы алғашқы
орыс-кеңес театрының негізі осы сияқты труппалардан құрылады. Мұның барлығы
қазақтың театр өнерінің тууына себеп болған жағдайлар.
Ал, Орынбор болса, сол тұстағы, әсіресе бірінші орыс төңкерісінен кейін
білім алуға ұмтылған қазақ, башқұрт, татар жастарының басын қосқан мәдени
орталық іспеттес. Мұнда түрлі оқу орындарын, қысқа мұғалімдік курстарды
бітірген жастар қала мен ауылдық жерлерде алғашқы ойын-сауықтарды
ұйымдастырып, біліммен бірге өнердің жаңа түрін елге таратады. Орынбордағы
орыс театры мен татар труппаларынан көрген-білгендерін, театрының актрисасы
И.П.Анненкова-Бернард қазақ дастанының негізінде Бекет атты драма жазып,
сахнаға қойдырады. Бұл ойынды сол кездегі қазақ жастары көріп тамашалаған.
Қазақ сахна өнерінің тууына тікелей себеп болған тағы бір жағдай -1905
жылғы төңкерістен кейін Қазақстанға жер аударылып орыстың прогресшіл-
демократ оқығандарының келуі. Олар оқу орындарында сабақ беріп, әр түрлі
мекемелерде қызмет істейді. Қазақ жастарының оқуына, ұлт мәдениеті жөнінде
алғашқы қадам жасауына, сөз жоқ, солардың да көмегі тиеді.
Осы уақыттарда Қазақстанда жылжымалы татар труппаларының гастрольдері
басталған. Олар Қызылжар, Семей, Орал қалаларында ұзағырақ аялдап жаңа
ойындар дайындайды. Бұл жағдай өнерге ұмтылғпн қазақ жастарына сахналық
үлгі болды. Міне, осы театрлардың ойындарын көрген қазақтың беделді
жастары ұлттық сахна өнерін құруға талпынады. Сахнаға қоятын пьеса
болмағандықтан, олар алғашқы қадамдарын қазақтың әдет-ғұрыптарын, ұлттық
ойындарын сахналаудан бастайды. Бірақ аттөбеліндей аз ғана әуесқойлық
дәрежеден әрі көтеріле алмады, әрі оған мүмкіншілігі де келмеді.
Бірақ өз жұмысын осындай жаңа шығармашылық арнамен жүргізген, ойын
сауық үйірмелеріне қатысып, азды-көпті тәжірибе алған дарынды өнерсүйер
жастар біздің бүгінгі кәсіби театрларымызды құруға себепкер болды. Халық
шығармасының бай мұрасынан, сахналық өнер жолына түскен дарынды
актерлеріміздің көпшілігі осындай үйірмелерден шығып, академиялық
театрларымызды құрысқаны баршаға мәлім. Көркем үйірмелердің екінші бір
маңызы - әдебиетіміздегі драматургия жанрының дамуына ұйытқы болуы. Бұған
кәсіби театрымыз құрылмай тұрған кездегі С.Сейфуллин, М.Әуезов, Ж.Шанин
және басқалардың драмалық шығармалары толық дәлел. Осындай ірі
жазушылардың әдеби сапарла- рының бастауында драматургия жанрының батыл
енуі кездейсоқ оқиға емес.
Төңкерістен бұрынғы қазақтың көшпелі өміріне, саяси теңсіздігіне,
сауатсыздығына қарамай, халқымыздың азды-көпті оқыған жастары өнердің жаңа
түрі – театр өнерін жасаудағы алғашқы қадамдарын бастады. Бұрын бірлі жарым
әдеби кештерде домбыра артып,ән салумен шектеліп келген қазақ жастары енді
орыс, татар сауыққойларының тәжірибесіне, көрген-білгендеріне,
үйренгендеріне сүйеніп, өздері ұлттық ойын, ақындар айтысын, дастандарды
сахнаға бейімдеп көрсетуге кіріседі.
Омбыдағы әдебиет кеші деген Қазақ газетіне жарияланған
мәлімдемесінде мұғалім Бекмұхамбет Серкебаев 1915 жылы жасалған ойын-
сауық кешінің бағдарламасының орысша, қазақша және ноғайша үш бөлімнен
құралғанын айтады (5.12). Кештін қазақ бөлімінде ақындар айтысы көрсетіліп
(Орынбай және Тоқжан ақын айтысы), Қаракөз, Майда қоңыр, Көзімнің
қарасы және тағы басқа әндердің орындалғанын, көптеген күйлер
тартылғанын, татар бөлімінде концерттен тыс бір перделі Ерім қайтты
комедиясының қойылғанын, кешке халықтың өте көп жиылғанын хабарлаған.
Мұндай интернационалдық әдеби кештер мен ойын-сауықтар ол кезде жиі болып
тұрған. Әсіресе, тілі жақын, әдет-ғұрыпы ұқсас қазақ пен татар жастарының
ортасында шығармашылық ынтымақ өте күшті болған. Бұл қазақ-татар театр
өнерінің алғашқа даму жылдарында дәстүрге айналған, әрі сол өнердің жылдам
дамуына себеп болған жай.
Қазақ топырағына ене бастаған сахна өнері негізін қолжазба пьесаларды
қоюдан басталғанын архивтік материалдар толық дәлелдеп отыр. Бұл қазақ
театрының алғашқы қадамындағы дәстүрге айналған құбылыс. Әрине, ол
пьесалардың көркемдік сапасын толық анықтау қиын, баспасөз бетіндегі
бірлі-жарым мәліметтерден, шағын мақалалардан олардың көбісі ағартушылық
сарында жазылғанын анықтауға болады.
М.Әуезов Семейде оқыған кезінде сондағы барлық ойын-сауықтар мен түрлі
театр кештерін көзімен көріп, кейін соларды ұйымдастырушылардың біріне
айналды. Абай шығармаларының төңкерістен бұрын халық арасына таралу
жолдарын түсіндіре келіп, М.Әуезов: ...Абайдың өлеңдері мен әндері
қалың ел жиналатын жәрменкелерде, базарларда, әртүрлі астарда, айт пен
тойларда, жас-желеңнің сауық мәжілістерінде көпшілікке таратып жүрген
айтушылардың барлығы да Абай өмірі туралы, өскен ортасы туралы, алған білім-
өнегесі туралы, ағартушылық еңбектері туралы көптеген түсініктерді ұдайы
айта жүрген(6.23), –дейді.
Төңкеріс қарсаңындағы газет-журналдарға басылған хабарлар мен кейбір
мақалаларға, сақталған азды-көпті бағдарламаларға қарағанда өзінің
концерттік репертуарына Абай шығармаларын енгізбеген ойын-сауық үйірмелері
некен-саяқ.
Халық үйінің қасынан 1919 жылы Ақмола (қазіргі Астана қаласы)
жастарының тұрақты драмалық көркем үйірмесі ұйымдастырылды. Оның сахнасына
К.Кемеңгеровтың Бостандық жемісі, Алтын сақина, Ескі оқу атты
пьесалар мен Асаубаевтың Бейнетті шал пьесалары қойылады(5.48).
Орда қаласында (Бөкей губернаторы) театр труппасы ұйымдастырылды. Оған
И.Меңдіханов жетекшілік етті. Ол 1919 жылы ақ бандылардың қолынан қаза
тапты. Меңдіханов ұйымдастырған труппа 1925 жылы Орал қаласындағы
жастардың драмалық ұжымына қосылды. Меңдіхановпен бірге пьеса жазуға
талпынған ауыл мұғалімі, жас ақын Әбіғали Сұлтанов. Оның пьесалары Дариға
– Қайдар, Сүліктер.
Қостанайдың үздік саяси ағарту бөлімінің жанынан 1918 жылдың аяғында
Қызыл керуен труппасы ұйымдастырылып, мұны Серке Қожамқұлов басқарады.
1920 жылы Троицкідегі қазақ жастарының сауықшылар тобы қосылады. Репертуары
1922-23 жылдары күшейеді М.Әуезовтың Еңілік–Кебек, Бәйбіше-тоқал,
И.Меңдіхановтың Малдыбай пьесаларын сахнаға қояды. Бұл труппада Ерғали
Алдоңғараев, Р.Алдоңғараева, сырнайшы О.Аяқбаев, Ә.Еленова, Ж.Еленов,
Е.Өмірзақов, Қ.Бадыров сияқты жастар болды. 1922-23 жылдары Қызыл керуен
труппасы оқу бөлімінің ұйғаруымен ел аралайтын көшпелі труппаға айналып,
Қостанай, Торғай өңірінде ойын көрсетеді.
Троицкіде 1918жылы ұйымдасқан татар труппасы Тахир-Зухра, Бойжігіт,
Башмағым спектакльдерін көрсеткен. Қазақ-татар труппаларының ынтымағы
күшті болған. Бір-бірімен тәжірибе алмасып, дамуға алғышарттар
Қазан төңкерісінен кейін қазақ жастарының білім-өнерге ұмытылып, жан-
жақтан бас қосқан қаласы республикамыздың тұңғыш астанасы –Орынбор. 1923
жылдың аяғында Орталық қазақ комсомолдары һәм оқушы жастар клубының
ашылуы ұлттық мәдениетініміздің дамуына мол әсерін тигізді. Сәкен Сейфуллин
осы клубтың әдебиет үйірмесінде лекция оқыған. Мұнда 1921 жылы ашылған
Халық ағарту институты КИНО (Казахский институт народного образования)
тұңғыш ұлттық зиялы кадрларын дайындайтын оқу орны болды.
Семейде 1915 жылы 13-ақпанда өткізілген ойын-сауық қазақ ұлтының рухани
тарихындағы мәдени құбылыс болды. Бұл, шын мағынасында ұлттық сахна
өнерінің туған күні. Басқасын айтпағанда, әлемдік театр біздің заманымыздан
бұрын 535-жылы көне гректердің тау жотасындағы театрында қойылған ақын
Феспид шығармасынан басталатынын білеміз. Дионис құдайының құрметіне
қойылған осы спектакльдің аты да белгісіз, тек қойылған жылы тасқа қашалып
жазылып қалыпты.
Жалпы театрдың туған мерзімін тұңғыш қойылымнан бастау барлық
өркениетті елдің театр тарихына ортақ құбылыс. Орта Азиядағы
республикаларды ұлттық тұрғыда жіктеп-межелеу науқаны өткеннен кейін, Қазақ
және Түркістан республикаларына бөлініп жатқан қазақ жерлерінің негізгі
бөлігін, ақыры бір шаңырақ астына топтастыруға мүмкіндік туды. Қазақ
Автономиясына Түрікреспубликадан межеленген қазақ облыстарын қосты. Соның
нәтижесінде, 1925 жылғы 15-19 сәуірде Ақмешітте өткен Кеңестердің Бесінші,
қазақ жер-су мен халқы біріктірілгеннен кейін Бірінші, Күлліқазақ құрылтайы
Ресей Федерациясы құрамындағы біртұтас Қазақ Ұлттық Республикасының
құрылғанын әйгіледі.
Құрылтай Автономиядағы Халық ағартудың өзекті мәселелері жөнінде
арнайы қарар қабылдады. Онда тұрмысы жүдеу, артта қалған Қазақстанды
күшті, шаруашылығы жаңғырған, мәдениетті Кеңес республикасына айналдыру
жолдары, соның ішінде, ұлт театрын құру мәселесі де атап айтылып, жеке
тармаққа: Қазақтың ұлттық театрын құру жеделдетілсін деген тұжырым
жазылған болатын(21.18).
Құрылтай шешімімен Ақмешіт – Қызылорда, Киргиз – Қазақ аталып,
республика жұрты автономия тыныс-тіршілігін жандандыруға, жер-су мен халқы
біртұтастанғаннан кейін тұңғыш астанасының құрылысын екпінді түрде
өрістетуге зор шабытпен атсалысты. Алайда, қазақтың ұлттық театрын құру
жайындағы қаулыны орындау күзге дейін қолға алынбады. Тарих бұл қаулының
орындалуын жүзеге асыруды Діншенің – Дінмұхамед Әділұлы Әділовтың еншісіне
бұйыртты. Ол республика партия ұйымы жетекшілерінің бірі Сұлтанбек
Қожановтың ұсынысымен, 1925 жылғы жазда Ағарту халық комиссарының аға
инспекторы қызметіне тағайындалған еді. Сол тұста жас республикаға қажет
мамандардың еліміздің ірі қалаларындағы белгілі оқу орындарында оқытып
дайындау мәселесі күн тәртібінде тұрған. Дінмұхамед Әділұлы емтихан
қабылдау комиссиясының төрағасы болды. Шәкірттер ірі қалалар орталықтарына
түрлі оқу орындарына жіберілді. Осы науқан біткеннен кейін ол ұлттық
қазақ театрын ұйымдастыру қажеттігін көтере бастады.
1925 жылғы 1-желтоқсанда Ресей компартиясы Қазақ өлкелік ұйымының
Бесінші конференциясы жұмысын бастаған күні ұлт театрының алғашқы ойын
көрсетуі болды. Бірақ одан театр жұмысын ұйымдастырудың жоқтан бар жасауда
маңдайтер төккізген қияметін біле бермейсің. Кәсіби сахнаның не екенін
білмейтін ауыл өнерпаздарынан үлкен өнер көрігін қыздырушыларды жасауға бет
алған ол кезеңнің қиындығы бәріде өнер қайраткерлері жазған естеліктерден,
зерттеушілер еңбектерінен ғана көрінеді.
Қазақ театрының үкімет қаулысымен 1926 жылы ресми ашылуы бұл –
бұрынан жұмыс жасап келе жатқан сахналық ұжымдардың басын қосып, біріктіріп-
мемлекеттік статус берілуі еді. Жаңа ұйымдасқан мемлекеттік театрдың
тікелей өнерімен айналысатын құрамы – актері, режиссері, музыканты,
суретшісі бәрі-бәрі де бұрыннан кең байтақ қазақ жерінің әр түпкірінде
әуесқой һәм жартылай кәсіби труппаларда шығармашылық қызметпен айналысып
келген халық өнерінің қайталанбас шеберлері.
Республикадағы кәсіби сахна өнерінің Қарашаңырағы атанған тұңғыш
театрдың қазақ халқының мәдени тарихында алатын орны өзгеше. Ол біздің
драмалық өнерімізді дамып, жетілудің шырқау биігіне көтеріп қана қоймай,
ұлттық өнеріміздің толып жатқан басқа салаларының тууына, келешекте олардың
шығармашылық енші алып, өз алдына отау тігуіне ұйытқы болды. Бұрын сайда
саны, құмда ізі білінбей, әрі бойындағы өнерін, табиғи дарынын барынша
толық көрсете алмай жүрген халық өнерінің майталмандары алғашқы театр
маңына топтала бастады. Домбырамен жан сырын ұқтырған күйшілер, аққумен ән
қосқан әйгілі әншілер, топ жарған суырып салма ақындар, қызыл тілдің небір
шешен жүйріктері, күлкіден ауыз жиғызбайтын күлдіргіш шеберлер, тіпті
жауырыны жерге тимеген балуан да тұңғыш театрға кең байтақ Қазақстанның әр
түпкірінен ағылып келе бастады. Семей жағынан әйгілі әнші Әміре Қашаубаев,
төкпе ақын Иса Байзақов. Драмалық көркем үйірмелерде режиссерлік жұмыс
жүргізіп, әрі бірнеше пьеса жазған Жұмат Шанин, жәрменке мен жиындарда
табиғи талантымен атағы шыққан Қалыбек Қуанышбаев, сауық үйірмесінен Латып
Әшкеевтер, Қостанай жағындағы той–думандарда түрлі халық ойындарын қыздыра
ұйымдастырып жүрген әнші домбырашы, сауыққой Елубай Өмірзақов, комедиалық
дарынымен көзге түскен Серке Қожамқұлов, сахналық өнерге бейім Қапан
Бадыров, Ташкент қаласында әнімен атағы шыққан Құрманбек Жандарбековтер
театр труппасының алғашқы қарлығаштары. Бұлардан басқа балуан Қажұмқан
Мұңайтбасов, Абылқай Абдуллин, Жүсіпбек Оспанов, Сейфулла Байғожин, Құсайын
Оңғарбаевтармен бірге, труппаға кейінірек қосылған Қазкен Бейісов, Манарбек
Ержанов тағы басқалар өз әлдерінше театрдың ірге тасын қаласқандар.
Сахналық өнерге деген ескіліктің бұғауын үзіп, театрдың шығармашылық
қызметіне белсене араласқан: Зура Атабаева, Шәрбану Байзақова, Оразке
Қашаубаева, Мәліке Шамова, Жанбике Шанина, Хадиша Қожамқұлова, Бәтима
Нұрымова, Шәмсия Әлімбекова, Шәкітай Тәтімова, Ғазиза Шәлімбекова секілді
алғашқы әртіс апаларымыз есімдерін құрметпен айтамыз.
Жас өнер отауының барар бағытын саралап, оның дамып, қалыптасуына
қыруар еңбек сіңірген ұлы Мұхтар Әуезовтің орны бөлек. Ол ұлттық
драматургиямыздың негізін салды. Әлемдік театр мәдениетіне жанаса түсуіне
тәлімгерлік жол сілтеді. Өзге тілдерден өз тілімізге озық пьесаларды шебер
аударып, қазақ театр репертуарларының кеңи түсуіне мұрындық болды. Талантты
орыс режиссерлерін қазақ сахнасына тарта жүріп, сахна мәдениетіміздін
көтеріле түсуіне үлкен қолғабыс етті. М.Г.Насонов, И.Г.Боров, М.А.Соколов,
М.В.Соколовский сынды режиссерлер жас қазақ театры қанатының қатая түсуіне
зор ықпал жасады.
Өкінішке орай күні бүгінге дейін осы ұлттық кәсіби театрымыздың ашылу
тарихы бұрмаланудан арыла алмай келеді. Оған негізгі себеп, осы істің
басы–қасында болған ұлт жанды қазақ халқының мәдениетін, әдебиетін, өнерін
дамытуға айтарлықтай өз үлестерін қосқан Смағұл Садуақасов, Қошмұхамед
Кемеңгеров, Дінмұхамед Әділов сияқты қайраткерлеріміздің атына кезінде
тағылған Кеңес өкіметіне қарсы тұрған буржуазияшыл ұлтшылдар, тіпті соңғы
екеуіне халық жауы деген жала лақаптар болатын.
Содан болар, қазақтың алғашқы ұлттық драма театры Қызылорда қаласында
Мұхтар Әуезовтың Еңілік –Кебек пьесасымен 1926 жылы, 10 не 13 қаңтарда,
тіпті 13 сәуірде ашылды деп те жазылып келеді. Казахстанская правда
газеті 1996 жылы 31 қаңтарда өз тілшісі Ж.Махамбетованың Встреча ветеранов
театра деген мақаласында республиканың кәсіби қазақ театрының шымылдығы
Қ.Кемеңгеровтың Алтын сақина спектаклімен ашылды деп дұрыс көрсетіп,
ашылу күні 1926 жылы 12 қазан деп қате жазған(22.9).
Осы жылдың 22-қазанында Халық Ағарту Комиссариатында театр ұйымдастыру
мәселесіне арналған кеңейтілген мәжіліс болып, онда комиссар С.Садуақасов
баяндама жасайды, іске асуға тиісті нақты шаралар белгіленеді. Үкімет
театрға 40 мың сом қаражат бөледі. Осы айда республиканың жан–жағында
жүрген 27 талантты жастардың тізімі жасалып, халком Садуақасовтың қолымен
Қызылордаға шақырылады (2.125). Олардың ішінде Серке Қожамқұлов, Құрманбек
Жандарбеков, Әміре Қашаубаев, Иса Байзақов, Калибек Қуанышбаев, Елубай
Өмірзақов, Қапан Бадыровтар болған.
Театрдың алғашқы даму кезеңінде С.Садуақасов, алдымен, репертуар
мәселесіне мейлінше көңіл бөлді. Труппалар сахнасында ойналып жүрген
Мұхтар Әуезовтің Еңілік-Кебек, Қошмұхамбет Кемеңгеровтың Алтын сақина,
Жұмат Шаниннің Арқалық батыр сияқты пьесаларының ойнауға жарайтыныдығын
дәлелдеп, бұлардың арасынан Еңілік-Кебек пьесасының көркемдік шоқтығының
биіктігін атап көрсетеді.
Халық Ағарту комиссары Смағұл Садуақасов театр ұйымдастыру жұмысына
сегіз ай бойы аянбай, бар күш-жігерін жұмсап тер төкті. Театр өнерін
насихаттау мақсатында театртанудың әліп-биі ретінде мақалалар жазды. 1926
жылдың 26, 29 қазанында Смағұлдың ұлт театры туралы мақаласы Еңбекші
қазақ газетінде жарияланды. Ол бұл еңбегінде театр деген ұғымға түсінік
береді... Театр бізге қандай болу керек, ойнаушыла кім, ойналатындар не?
Осы туралы біраз сөйлейік,-деп, Қазақстанда театр жасауға болатынын, театр
үшін пьесаның маңызын, қазақтан шыққан пьеса авторларының аттарын атап
олардың пьесаларына талдау жасайды. Пьесаны туғызатын оқушы емес, көруші.
Қазақ арасынан Островский мен Гогольді табатын театр, жақсы пьесалар
жазуға бәйге тігу керек... Орыс жазушысы Тренев Пугачевщинаны жазса, біз
Кенесарыны неге жазбаймыз? (6.54) деп, сол кезде өзінің досы Мұхтар
Әуезовке тапсырма–тілек білдіргендей болды.
Қазақ жастарының тұрмысы, әйел теңдігі, төңкеріс замандардағы
оқиғалар, 1916–шы жыл, шәкірт өмірі, мұғалім тұрмысы, ұлт мәселесі, бай-
кедей арасы–осының бәрі жазушыны күтіп отыр, (9.7) – деп сол уақыттағы
өмір болмысының іргелі мәселелерін қозғайтын пьесалар жазуға кеңес береді.
Театрдың әлеуметтік орны мен ролін анықтауда да С.Садуақасов аса құнды
пікірлер айтқан. Ол: Кітап оқу үшін хат білу керек. Театрды көзі көретін,
құлағы еститін адам ұға алады. Театр – жанды кітап. Кітаптан театрдың өрісі
кең. Кітап жалғыз хат танитындардың қаруы, театр көпшіліктің қаруы, (12.8)
– дейді. Бұл пікір Н.В.Гогольдің: Театр – ұлы мектеп, оның орны ерекше,
ол тұтас қауымға, мыңдаған халыққа әрі жанды, әрі қажетті сабақ (18.19)
–деген эстетикалық негізмен астарласып жатыр. Мұның бәрі С.Садуақасовтың
театр көңіл көтеретін ойын үй ғана емес, ол өз алдына мәдениеттің мектебі
– деуі де театрдың әлеуметтік қоғам өміріндегі маңызын терең түсінуден
туған салалы пікір. Бұл да Н.В.Гогольдің – театр еріккеннің ермегі емес,
деп оны әлемге мол жақсылық айтатын кафедраға салыстыратын әйгілі сөзін
еріксіз ойға түседі.
Ұлт театрын жасау үшін әртістердің рөліне тоқталады. Ел ішінде толып
жатқан өнерпаздардың Қоянды жәрмеңкесінде бір жігіт үстелдің үстіне қоян
болып секіріп шығып, үстінде тұрған қымыз, самауыр, шыны-аяқ бәрін
қимылдатпай бір түсіп, бір шыққанын; Қалибек деген жігіттің кемпір,шал
болып ойнағанын, Серкенін Мырқымбайды ойнағаны Еуропаның қай әртистерінен
де кем емес; Парижден үлкен абырой–атаққа ие болып келген Әміре
Қашаубаевтың әншілігі мен әртістігін мақтайды. Иса Байзақовтың суырыпсалма
ақындығы, әндерді айту мәнері, Жұмат Шаниннің өзі әртіс,әрі жазушы бар
екенін ескертеді.
Қазақтың ұлт театры қазақ ұлтының бел баласы болу керек. Жалпы,
адамшылдық, мәдениеттің базарына біреуден ұрланды емес өз өнерімізбен, өз
еңбегімізбен тапқан бұйымды апару керек. Сонда ғана тарихтан ұялмаймыз деп
жазды Смағұл Садуақасов (6.10).
1925 жылдың 25 желтоқсанында театр директоры Дінше (Дінмұхамед)
Әділовтың бұйрығымен театрға алғашқы артистер қабылдана бастайды. 1926
жылдың қаңтарының бірінші нөмірінде Еңбекші қазақ бірінші бетінде
мынадай хабарландыру жарияланады.
Ғинуардың 13-і күні кешке сағат 6-да Мемлекеттік ұлт театры ашылу
мерекесі болады. Театр артістері Қ.Кемеңгерұлының Алтын сақинасы
ойналады. Үзіліс кезінде оркестірді тыңдай аласыздар. Қойылымнан кейін
концерт болады. Театр директоры Дінше. Дәл сол күні 9 мыңнан артық халық
бар Қызылорда қаласында қазақ халқының мақтанышы-тұңғыш драма театры
ашылды (3.84).
Смағұл Садуақасовтың, Қошке Кемеңгерұлының, Дінше Әділовтың өмір жолын,
әдеби–тарихи мұраларын архивтерде терең зерттеген оқымыстылар – филология
ғылымдарының кандидаттары Рәзия Рүстембекова, Батырхан Дәрімбетов, жазушы
Бейбіт Қойшыбаев, әсіресе, Дихан Қамзабекұлы көп еңбектер жазып, осы үш
ардақты азаматтың аттарын қайта жаңғыртып, өз халқына кең таныстырып жүр.
Соның ішіндегі қазақ драма театрының ашылуы тарихын бұлжытпай дәлелдей
алғандығы да бар.
Ұлтжанды қайраткер С.Садуақасов мемлекеттік кәсіби ұлттық драма
театрының ірге тасы қаланғаннан кейін де оның әрбір адымына зер сала
қарап, жаман жеріне күйініп, жақсы жеріне сүйініп отырды.
Смағұл Садуақасов театрдың ресми ашылуы салтанатынан кейін бірнеше
мақала жазды. Біріншісі – Баянды еңбек күтеміз деп аталады. Онда
Ғинуардың 13-і күні ұлт театрының ашылу күніне арнап қойылған
ойындарында ойнаушылардың келешегінен үміт тудырғандай болды (32),-дей
келіп, театр сынына көңіл бөлу, әртістердің кәсіби дәрежесін көтеру
керектігін атап өтеді. Екіншісі – Алтын сақина ойыны туралы, онда
мемлекеттік театрдың ресми бірінші шымылдығын ашқан пьеса Езілген қазақ
әйелдерінің тұрмысын бұлжытпай суреттейді (21.83), – дей келіп, Қалибектің
шал, кемпір, қыз болып сөйлеп жылағаны, көк бұзау болып бақырғаны,
Дүйсенғалидың қойшы рөлін жақсы ойнағандарын, кейбір әйел рөлдерін
орындаудағы кемшіліктері, Исаның сол кеште айтылған тақырыпқа қолма-қол
шығарып ән салуы, ерен әншілер Елубай, Құрманбек, Әміренің ән шырқауына
тоқталады.
Ал Еңбекші қазақ газеті 1927 жылдың 13қаңтарында ұлт театрының бір
жылдығына арнаулы бет ұйымдастырды. Онда Оқу комиссары Смағұл
Садуақасовпен әңгіме деп берілген мақаласымен бірге театрдың жаңа
директоры Жұмат Шаниннің Қазақтың мемлекеттік театры деген мақаласы және
театр әртістерінің Халық комиссары С.Садуақасовпен бірге түскен фотосуреті
берілген. Өз мақаласында Смағұл: Жоқтан бар қылып жасаған театр осы күні
жалпы Қазақстан аузына ілініп, қатарлы бір мәдени орын болды... Бір жылдық
өміріміз бұл жігіттердің ішінен болашақта ірі әртістер шығатынын көрсетіп
отыр. Қалибек, Елубай, Серке, Әміре сықылды ойыншылардың түбінде үлкен
әртістер болуында сөз жоқ,- деген еді(3.58).
Театрдың алғашқы кезінде М.Әуезовтің Бәйбіше тоқал, Қаракөз,
Ж.Шаниннің Арқалық батыр, Торсықбай, Айдарбек қу, Шахта, Баян
батыр, Б.Майлиннің Шаншар молда , Ел мектебі, Неке қияр,
И.Меңдіқановтың Үйшік-үйшік, С.Аблановтың Күндеспейтін қатындар,
Ө.Оспановтың Сеңсең бөрік, Е.Ерданаевтың Малқамбай сияқты қазақ
халқының әр дәуіріндегі өмірін, тұрмыс салтын бейнелейтін шығармалар
сахнаға көбірек койылды. Бұлардың кейбірінде кездесетін ірілі-кішілі
көркемдік-идеялық кемшіліктеріне қарамастан көрермен қауымына ұнаған, әрі
ойнауға жеңіл шығармалар. Әсіресе, аңызға айналған эпостық, болмаса дайын
тарихи оқиғаға жазылған шығармаларда әртістер еркін сілтеді, әрі өздеріне
ертеден таныс және сауық–үйірмелерде мол қолданған халық шығармасы мен
ойындарының түрлері спектакілдерге ерекше ұлттық бояумен тұрмыс салттық
шындықты көремдікпен беруге мүмкіндік туғызды. Сондай–ақ, эпостық сюжетке
құрылған драмалық шығармалардағы ақындық пен шешендік сайыстардағы сөз
саптау, астар мазмұнын ашу, қимыл- қозғалыс, қарым-қатынас, психологиялық
толғану сәттері, тіпті тартысқа түскен екі жақтың жарыла отырып, бар зейін
ықыласымен берілуі, өзінің көңіл-күйін сездіруі, сөз нышанын аңғаруы,
әркімнің өзінше сезінуі, бағалауы тағы басқа сол сияқты сахналық
өнердің бейне, образ жасаудағы амал-тәсілдеріне алғашқы актерлеріміз
жетік келді. Оның үстіне әртістердің табиғи дарыны-әнші мен күйші болуы,
әзіл оспақ, тілге жүйрік болуы, ескі ауыл өмірін, тұрмыс салтын жақсы білуі
– жоғарыдағы пьесаларды толық меңгеруге кепіл болды. Сондықтан
Е.Өмірзақов, С.Қожамқұлов, Қ.Жандарбеков, Қ.Қуанышбаев, И.Байзақов,
Ә.Қашаубаев тағы басқа өнерінің сол уақыттың өзінде жоғары бағаланып,
көрермен қауымының сүйіспеншілігіне бөленді. Актрисадан Зура Атабаева,
Шербану Байзақова, Жанбике Шанина, Мәлике Шамова, Шәмсия Әлібековалар
драмалық дарындылықтарының үстіне төгіліп салған әсем әндерімен де көзге
түсті. Сондықтан жас ұжымның алғашқы даму кезеңінде спектакльмен қатар
концерт беріліп тұруы, бір жағынан, театр мен көрермен арсындағы қарым-
қатнасты күшейтуге мүмкіндік берсе, екінші жағынан әртістердің синтетикалық
өнерді меңгеруіне жол салды.
Алғашқы дүниеге келген кездің өзінде-ақ драма театры ұлттық
драматургиямен ғана шектеліп қалмай, классикалық пьесаларды қойып,
актерлік және режиссерлік шеберліктерінің өсуін көздеді. Бұл жолда 1926-
жылыдың күзінде театрдың директоры және көркемдік жетекшісі болып
тағайындалған Жұмат Шаниннің ізгі қадамын атап өтейік. Ол 1927 жылы
А.С.Пушкиннің Тас мейман, Сараң сері, В Шекспирдің Гамлет
трагедияларын, ал С.Қожамқұлов пен Қ.Жандарбеков Н.В.Гогольдің Үйлену
комедиясын қояды. Бұл спектакльдер айтарлықтай табысты болмағанымен,
қазақтың драма театрының классикалық шығармаларды меңгерудегі алғашқы
талпынысы еді.
Осы кезде қазақ ауылындағы ескіліктің қалдығын әшкерлейтін, қоюға
жеңіл, өткір комедиялық шағын пьесалар да театр сахнасынан көбірек көріне
бастады. Қазақ кеңес әдебиетінің негізін салушылардың бірі Бейімбет
Майлиннің Айша, Сәлде, Көзілдірік, Ж.Тілепбергеновтың Перизат-
Рамазан, Ө.Оспанов пен Е.Өтеулиннің Зарлық, А.Тоқмағамбетовтың Екі
заң, Р.Малабаевтың Үй тұтқындары сияқты әйел теңдігін жырлайтын
пьесалары қойыла бастады.
Театр репертуарын жаңа шығармамен толықтыра түсуде Жұмат Шанин қосқан
үлес те өз алдына бір төбе болды. Өйткені бұл шығармалардың көбісі сахнаға
шығарған режиссері де өзі болған еді. Театрдың алғашқы кезеңінде режессура
жұмысына Қ.Жандарбеков пен С.Қожамқұлов жиі араласып, бірнеше спектакльдер
қояды. Арасында бірлі–жарым пьесаларды Қ.Қуанышбаев, Е.Өмірзақов,
А.Абдуллин де сахнаға қойып отырды. Бұл айтылған спектакльдердің барлығы
бірдей көркемдік дәрежесіне көтеріле бермегенімен, театрдың дамуына
шығармашылық септігін тигізгені даусыз. Бұлардың көбісі Жұмат Шанин
режиссурасынан туып, ұлттық режиссура өнерінің негізін қалауда игі қадам
болды.
Қызылорда кезініндегі қазақ театры шығармашылық жағынан әлі
қалыптаспаған, бірақ кәсіби сахна өнерін меңгеруге бет алған шағы.Және
әуесқойлық труппалар мен үйірмелердің азды көпті тәжірибесіне, халық
шығармашылығының бай мұрасына сүйенді, олардың жақсы қасиеттерін өз бойына
жинақтады. Бұлар бірін–бірі қайталамай, керісінше бірін–бірі толықтырып,
бұрын–соңдықалың қауымға бей таныс болып келген кәсіби сахналық өнерге жол
салды. Бұған сол театр репертуарындағы пьесалардың көркем–идеялық мазмұны,
актерлік режиссерлік өнер ерекшелігі, жас ұжымның алғашқы шығармашылық
келбеті, бағыт бағдыры толық дәлел сияқты.
1928 жылы қазақ театры республикамыздың жаңа астанасы Алматыға көшіп
келді. Жол жөнекей Оңтүстік өңіріне ойын көрсетіп, труппасын дарынды
актерлермен толықтырып отырды. Жаңа қоныста бұрынғыға қарағанда
шығармашылық жұмыс жүргізуге айтарлықтай жағдай жасалып, театрға қызмет үйі
беріледі. Костюм, декарация жасайтын цехтар ұйымдастырылып, қосалқы топпен
актер труппасы күшейтіледі. Олардың ішінде тамаша әншілігі мен драмалық
таланты қатар дамыған Күләш Бәйсейітова, актерлік, режиссерлік қызметімен
бірге, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz