Түсіндірме сөздіктер

Жоспар:

1. Лексикаграфия туралы түсінік және сөздердің түрлері.

2. Түсіндірме сөздіктер.

3. Қазақ тілінің 10 томдық түсіндірме сөздіктің құрылысы.

4. Сөздіктің рөлі.

Лексикография сөздіктерді құрастырудың ғылыми методикасы дегенді білдіреді. Сөздіктерді жасау үшін, тілдегі сөздер мен фразиологиялық оралымдарды жинау және оларды жүйеге келтіру жұмыстары жүргізіледі. Сөздік жасау жұмысы лексикографиялық жұмыс деп аталады.
Лексикография теориясы әр түрлі сөздіктерді жасау жұмыстарының тәжірибелерін ғылыми тұрғыдан қорытындылаудың негізінде және лексикологиялық зерттеулер мен олардың жетістіктерін таяныш етудің негізінде жасалады. Сөздіктің сапасы лексикография теориясының дәрежесі неғұрлым жоғары болса, сөздіктер де соғұрлым мазмұнды, соғұрлым сапалы болмақ. Сөздіктердің сапасын арттыру сөздік жасау жұмысына қатысты көптеген теориялық және практикалық мәселелер жайында зерттеу жұмыстарын жүргізуді қажет етеді. Олардың ішінде назар аударатын мәселелер мыналар: сөздің лексикалық мағыналарының типтері, мағына мен қолданылып, сөз мағыналарының сөздікте берілу тәртібі, полисемия құбылысы мен омонимия құбылысының айырмашылығы, фразеологиялық сөз тіркестерінің сөздікте берілу принциптері және т.б
Сөздіктерде сөздерге әр түрлі жақтан сипаттама беріледі. Осыған орай, лексикографиялық жұмысқа тіл білімінің әр түрлі салаларының, мысалы, лексикологияның, грамматиканың және стилистиканың сөздерге мінездеме беру тұрғысынан қатысы келіп туады.
Қазақ лексикографиясы қазақ тілі білімінің өзге салалары тәрізді негізінен соңғы 50-60 жыл ішінде туып қалыптасты. Революсияға дейін бізде не бары екі тілді шағын сөздіктер ғана болса, онан бергі кезеңде 10-15 түрлі сөздік түрлері пайда болды. Солардың ішінде ең көп шыққан түрі- екі тілді аударма сөздіктер.
Сөздіктердің тіл- тілде бірнеше түрі бар. Олардың әрқайсысы әр түрлі мәдени қажеттілікті өтеу үшін жасалады. Лингвистикалық сөздіктер жасалу мақсатына қарай бірнеше түрге бөлінеді.

1) Сөздіктердің ішінде тілдің лексикасының шығуын дамуын және оның бірнеше дәуірін қамтитын түрі бар. Мұндай сөздіктер тарихи сөздіктер деп аталады. Керісінше сөздіктердің кейбір түрі қазіргі тілдің сөздіктері деп аталады.
2) Сөздіктердің белгілі бір түрі тілдегі күллі сөздерді түгел қамтып сипсттауды мақсат етеді. Мұндай сөздік толық сөздік деп аталады. Сөздіктердің енді бір түрі тілдің енді бір дәуірдегі сөздерін немесе лексиканың белгілі бір саласын қамтитын сөздік түрінде жасалады. Мұндай сөздік толық емес сөздік деп аталады.
3) Сөздердің ана тілінде түсіндірілуі немесе басқа тілге аударылып түсіндірілуіне қарац сөздіктер екі түрге бөлінеді: бір тілдік түсіндірме сөздіктер және екі немесе көп тілдік түсіндірме сөздіктер.
4) Берілген сөздердің алфавит тәртібімен көрсетілуіне немесе сөздермен берілетін ұғымдардың топтпрының рет- ретімен көрсетілуіне қарай екі түрге бөлінеді: 1. дыбыстық немесе алфавиттік сөздіктер; 2. идиологиялық сөздіктер немесе ұғымдар сөздігі.
Сонымен, сөздіктерді төрт түрлі топқа бөліп қарауға болады.

1. Сөздердің шығу тегі мен олардың семантикасының дамуы туралы мағлұмат беретін сөздіктер. Тарихи сөздіктер.
2. Қазіргі тілдегі сөздердің мағыналарын түсіндіріп, олардың қолданылуы жайлы мағлұмат беретін сөздіктер. Бұларға кіретіндер: Түсіндірме сөздік. Аударма сөздік. Терминалогиялық сөздік. Диалектологиялық сөздік. Фразеологиялық сөздік. Стнонимдер сөздігі.
3. Сөздердің дыбыстық құрылысы мен олардың жазылуы туралы мағлұмат беретін сөздіктер. Бұлар: Фонетикалық сөздік. Орфографиялық сөздік.
4. Заттар мен құбылыстардың ұғымдарын айқындап түсіндіретін сөздіктер. Олар: Энциклопедиялық сөздік. Иллюстративтік сөздік.
Түсіндірме сөздік әдеби тілдегі жалпылама және жиі қолданылатын сөздерді қамтып, олардың мағыналарын талдап түсіндіруі әдеби тілдің лексикалық, семантикалық нормаларын көрсетуді мақсат етеді.
Орыс тілінде түсіндірме сөздік жасаудың мол тәжірибесі бар. «Словарь Академии Россиской» деп аталатын сөздік алғаш рет 1783- 1794 жылдары жасалды. Аталған сөздіктің алғашқы тәжірибесі ретінде үлкен мәні болды. Мұнан кейін де бірнеше сөздік жасалды. Осы сөздіктердің ішінен В.И. Даль құрастырған «Толковый словарь живого велико- русскогк языка» деген сөздік айрықша орын алады.
Кеңес өкіметінің алғашқы он жылының өзінде жаңа социололистік мәдениеттің жасалып дамуына жағдайлар жасалды.
В.И.Лениннің идеясымен орыс тілінің кеңес дәуіріндегі түсіндірмесөздігі жасалып, бірнеше жылдан кейін профессор Д.Н.Ушаковтың редакциясымен басылып шықты.
Түркі тілдердің әрқайсысының алғашқылары кейінгі жылдары жарық көре бастады. «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінің» бір томы 1959 жылы, ал екінші томы 1961 жылы жарыққа шықты. Бұл «Сөздік»- қазақ тілінде түсіндірме сөздік жасаудың ең алғашқы тәжірибесі.
Түсіндірме сөздікте сөздер семантикалық, грамматикалық және стилистикалық тұрғыдан түсіндіріледі. Мұнымен бірге, онда әдеби тілдегі сөздердің дұрыс жазылуы мен айтылуы да көрсетіледі.
Сөздікте енгізіліп, мағынасы түсіндірілетін сөз реестр сөз деп аталады. Әрбір реестр сөзден кейін ол сөздің қай сөз табына қатысты екенін көрсететін белгілер қойылады. Мысалы: зат (зат есім), сын (сын есім), ес (есімдік), үс (үстеу),т.б Архаизмдер мен историзмдерден кейін осы сөздердің бірінші буынынан құралған белгілер қойылады.
Егер сөз белгілі бір стильге тән болса, оған стилистикалық мінездеме беріліп, тиісті белгі қойылады. Мысалы профессор Д.Н.Ушаковтың редакциясымен шыққан «Орыс тілінің түсіндірме сөздігінде» көптеген сөздердің тұсына олардың қай стильге тән сөздер екендігі егер шет тілдерінен енген сөз болса, қай тілден енгендігі туралы белгілер қойылған.

Әдебиет тізімі.



1. К.Аханов «Тіл білімінің негіздері» Алматы «Санат» 1993
2. Ә,Болғанбайұлы, Ғ.Қалиұлы «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы» Алматы «Санат» 1997 жыл.
3. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 1 том, Алматы, «Ғылым» 1974 жыл.