Шәкәрім шығармашылығындағы діни терминдердің маңызы



Кеңес дәуіріндегі атеистік көзқарастың халықтың діни танымы мен сауатына тигізген зияны шаш етектен. Ол үрдіс қоғамдық ғылымдардың бәріне бірдей тән еді. Мәселен, қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде “дінге” мынадай анықтама берілді:
“ДІН ар. зат. Құдайға құлшылық етіп, соқыр сенімге бас идіруші идеологиялық қондырманың бір түрі ” (2,240). “Ораза, намаз тоқтықта”, “Дін - апиын” деген атеистік насихаттың жан – жақты жойқын шабуылы нәтижесінде дінтану біржола әлсіреген еді. Оның зардабы айдың, күннің аманында адамдардың жандүниесі азуына, рухани дағдарысқа түсуге әкеліп соқты. Қазақ айтатын “Құдайдан қорықпағаннан - қорық” деген даналық қағиданың кері келді. Демек, діннің де адамдардың имандылығын жоғалтып алмауына, ішкі жандүниесін кірлетіп алмауына тигізер шапағаты ерекше бөлек екені сөзсіз. Бәлкім, жер бетіндегі діни ілімдерді зерттеу проблемасының тууы да осындай себептерге байланысты десек қателесе қоймаспыз. Арнайы әдебиетте бұл мәселеге төмендегідей сипаттама беріліпті:
"ДІН ІЛІМІ (теология - грек. құдай туралы ілім) - барлық діндердің басты қағидаларын жүйеге келтіріп, негізгі дәлелді етіп көрсетуге бағытталған діни теориялардың жиынтығы. Құдайға, табиғаттан тыс құбылыстарға, жанның өлмейтіндігіне, о дүниеге сенуге негізделген"(3,41).
Біз Шәкәрім шығармаларынан халқымыздың қоғамдық санасының пішіндері - тілі мен дінінің белгілі уақыт пен кеңістік аралығындағы табиғи бейнесін, сондай-ақ, тілінен діни лексиканың қат - қабатын аңғартатын қолданыс түрлерінен қазақ халқының басынан кешкен ғұмыр тарихын, қоғамдық ойлау жүйесін, ежелден қалыптасқан наным-сенім, таным-түсінігін байқаймыз. Мысалы, бақсы, сарын, сарнау, жын, тұл, тұлдау, құлшылық, құлдану,, тас суретке шоқыну, отқа шоқыну, топан су, жәдігөй, лама, тәңір, қүдай, алла, жаратқан ие, будда, зардуштке, т.т. сөз бен сөз тіркестері осының айғағы. Осы сөздер мен сөз тіркестерін Шәкәрім терминдік мәнде жұмсап, семантикалық мағынасын тереңдеткенін байқау қиын емес. Мәселен, бақсы, сарын, сарнау, жын сөздерінің астарында бағзы тәңірлік сенімнің идеологиясы үн қатады немесе құлшылық, құлдану басыбайлы тәуелді, айтқанға жүріп, айдағанға көнетін тірі робот құлдық дәуірдің сілемімен бірге одан да зор өз ықтияр, еркімен рухани кіріптар, көзсіз берілген идеологиялық ықпалдың жемісі деген ұғымды білдіреді. Сол арқылы қазақ халқының қоғамдық санасының даму деңгейін пайымдауға толық мүмкіндігіміз бар.
Академик Әбдуәли Қайдаровтың бұған орай пікірі мынадай: "Дінге қарсы кезінде құдайсыздардың сұрапыл шабуылы болып, мұсылман халықтарының (оның ішінде қазақтар да бар) тілдерінен жүздеген, мыңдаған діни терминдер аз жылдың ішінде-ақ аласталынған болатын. Күнделікті қолданыста болмағандықтан олар, жас ұрпақ жадынан тез шыға бастады. Сөздіктерде беріле қалса, "көне", "діни" деген таңба басылды. Діни терминдердің мазмұнын, моральдық, діни пәлсапасын терең түсіндіруге мән берілмей, мұсылман дүниесінен елді қашықтатып жібердік. Енді, міне, халықтың дінмен қайта қауышуына, мектеп-медреселердің ашылып, діни ғылымның қайта уағыздалуына байланысты мыңдаған діни терминдерді жұртшылық білгісі келеді. Мәселен, әділ деген сөздің мағынасы ("справедливость") көпшілікке белгілі. Ал оның
Пайдаланылған әдебиеттер
1.Ә.Қайдаров “Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас” Алматы: Рауан, 1993.-15 б.
2.Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы “Ғылым ” 3 том.1978,240 б.
3.Энциклопедея “Ислам”. Алматы: “Қазақ энциклопедиясы”,1995-41 б.
4.Қ.Мұқаметханов “Шәкәрім”. Алматы: Жалын.1992-22-24 б.
5.Мағауин. Ақын, тарихшы, филосов. Алматы: Жалын, 1992-126 б.
6.М.Исаұлы. “Аллап сөзі бас әріппен жазылады.” Қазақ әдебиеті, 2002 № 4
7.М. Қашқари “Түрік тілінің сөздері:Диуани лұғат - ит - түрік”. Алматы: ХАНТ, 1997-35 б.
8.Ш. Құдайбердиев.Шығармалары: өлеңдері, дастандар, қарасөздер. Алматы:1988
9.Ш. Құдайбердиев “Үш анык”. Алматы “Ғазлия” 1991
10.Ш. Құдайбердиев “Мұсылмандық шарты”. Алматы 1993

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі:  Материал
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:   
ШӘКӘРІМ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ДІНИ ТЕРМИНДЕРДІҢ МАҢЫЗЫ

Кеңес дәуіріндегі атеистік көзқарастың халықтың діни танымы мен сауатына
тигізген зияны шаш етектен. Ол үрдіс қоғамдық ғылымдардың бәріне бірдей тән
еді. Мәселен, қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде “дінге” мынадай анықтама
берілді:
“ДІН ар. зат. Құдайға құлшылық етіп, соқыр сенімге бас идіруші
идеологиялық қондырманың бір түрі ” (2,240). “Ораза, намаз тоқтықта”, “Дін
- апиын” деген атеистік насихаттың жан – жақты жойқын шабуылы нәтижесінде
дінтану біржола әлсіреген еді. Оның зардабы айдың, күннің аманында
адамдардың жандүниесі азуына, рухани дағдарысқа түсуге әкеліп соқты. Қазақ
айтатын “Құдайдан қорықпағаннан - қорық” деген даналық қағиданың кері
келді. Демек, діннің де адамдардың имандылығын жоғалтып алмауына, ішкі
жандүниесін кірлетіп алмауына тигізер шапағаты ерекше бөлек екені сөзсіз.
Бәлкім, жер бетіндегі діни ілімдерді зерттеу проблемасының тууы да осындай
себептерге байланысты десек қателесе қоймаспыз. Арнайы әдебиетте бұл
мәселеге төмендегідей сипаттама беріліпті:
"ДІН ІЛІМІ (теология - грек. құдай туралы ілім) - барлық діндердің басты
қағидаларын жүйеге келтіріп, негізгі дәлелді етіп көрсетуге бағытталған
діни теориялардың жиынтығы. Құдайға, табиғаттан тыс құбылыстарға, жанның
өлмейтіндігіне, о дүниеге сенуге негізделген"(3,41).

Біз Шәкәрім шығармаларынан халқымыздың қоғамдық санасының пішіндері -
тілі мен дінінің белгілі уақыт пен кеңістік аралығындағы табиғи бейнесін,
сондай-ақ, тілінен діни лексиканың қат - қабатын аңғартатын қолданыс
түрлерінен қазақ халқының басынан кешкен ғұмыр тарихын, қоғамдық ойлау
жүйесін, ежелден қалыптасқан наным-сенім, таным-түсінігін байқаймыз.
Мысалы, бақсы, сарын, сарнау, жын, тұл, тұлдау, құлшылық, құлдану,, тас
суретке шоқыну, отқа шоқыну, топан су, жәдігөй, лама, тәңір, қүдай, алла,
жаратқан ие, будда, зардуштке, т.т. сөз бен сөз тіркестері осының айғағы.
Осы сөздер мен сөз тіркестерін Шәкәрім терминдік мәнде жұмсап, семантикалық
мағынасын тереңдеткенін байқау қиын емес. Мәселен, бақсы, сарын, сарнау,
жын сөздерінің астарында бағзы тәңірлік сенімнің идеологиясы үн қатады
немесе құлшылық, құлдану басыбайлы тәуелді, айтқанға жүріп, айдағанға
көнетін тірі робот құлдық дәуірдің сілемімен бірге одан да зор өз ықтияр,
еркімен рухани кіріптар, көзсіз берілген идеологиялық ықпалдың жемісі деген
ұғымды білдіреді. Сол арқылы қазақ халқының қоғамдық санасының даму
деңгейін пайымдауға толық мүмкіндігіміз бар.
Академик Әбдуәли Қайдаровтың бұған орай пікірі мынадай: "Дінге қарсы
кезінде құдайсыздардың сұрапыл шабуылы болып, мұсылман халықтарының (оның
ішінде қазақтар да бар) тілдерінен жүздеген, мыңдаған діни терминдер аз
жылдың ішінде-ақ аласталынған болатын. Күнделікті қолданыста болмағандықтан
олар, жас ұрпақ жадынан тез шыға бастады. Сөздіктерде беріле қалса, "көне",
"діни" деген таңба басылды. Діни терминдердің мазмұнын, моральдық, діни
пәлсапасын терең түсіндіруге мән берілмей, мұсылман дүниесінен елді
қашықтатып жібердік. Енді, міне, халықтың дінмен қайта қауышуына, мектеп-
медреселердің ашылып, діни ғылымның қайта уағыздалуына байланысты мыңдаған
діни терминдерді жұртшылық білгісі келеді. Мәселен, әділ деген сөздің
мағынасы ("справедливость") көпшілікке белгілі. Ал оның діни терең мазмұнын
(Алланың бойына ғана тән әділдіктің ең биік өлшемі, ең жоғары адал қасиет
екенін) енді арнайы сөздіктер арқылы елге түсіндіру керек, мәселен, иман,
ғазауат, күпір, ынсап, инабат, мұджаһит, мәуліт, мүрит, калима, жәннет,
жаһаннам, Қадыр түні, бес парыз сияқты діни сөздер мен тіркестері өз
мазмұнымен сөз қорына қайта оралып, өз орнын табу керек.
Демек, "көнерген" (тарихи, ескі, мағынасы күңгірт, пассив)
сөздер де тіл байлығының бір көзі" (31,15), - деген қорытынды жасайды тіл
білімпазы. Бұл қағидалы пікірді біз де толық құптай отырып, жоғарыда ғалым
келтірген мысалдардағы діни терминдер Шәкәрім шығармашылығында бір жақты
дінді жалаң баяндап, құр уағыздау, соқыр сенімнен ада екендігі, дүниетаным
тұрғысынан өз алдына дербес ғылым деңгейінде зерттеп және поэтикалық
жағынан да ол көркемдік эстетикалық биік талғаммен бейнелеудің шыңына
жеткізгенін атап айтқымыз келеді. Мысалы: "Ескі иманды отқа өртеп, Асыл
иман аләан күн" (2000, 22); "Дозақ оты жалындаса, Оны Жар нұры деп
білсем" (2000, 19); "Әншейін жұмбақ емес, өз ойымша, адамның екі
дүниесіне бірдей керек" (“Айқап” 1912, №5, 26); "Жанымен сүйді әділет,
ардың жолын, Сондықтан ол иесі терең ойдың" (2000, 124); "Жеті көк
жерден оңай басқыш болып, Ғарышқа қол жетеді қармаласа" (2000, 25); т.т.
Әлбетте, Шәкәрім - өз заманының перзенті. Ұғым, наным, шектеулі шеңберде.
Алайда, ақын бас ұрған ақиқат ұждан, шын иман, "адаспайтын айқын жол" -
адамдық, кісілік. Ал ақиқатқа жетудің амалы -осы заманғы оқу-өнерді игеру.
Жоқтың орнын толтыратын, жеке адамды ғана емес, тұтас халықтарды бақытқа
бөлейтін - ғылым-білім екенін айтады. Шәкәрім қазақ қоғамындағы
кемшіліктерді, қазақ халқының басындағы ауыр халді ең алдымен осы Еуропа
өнер-ғылымынан кенде қалу нәтижесі деп есептейді. "Жер жүзі жабылғанда
білім жаққа, Қазақ жүр құмарланып құр атаққа ".

Бұл ретте Шәкәрім белгілі діни ілімдермен әбден таныс болғандығын және
оның кемшілік санаған тұстарына өзінің сыни көзқарасын ашық білдірген.
Автордың назар аударар уәжді шарттары бүгінгі ғылымның ақиқат
жетістіктерімен тұп-тура, дәлме-дәл келіп отыруы озық ойлы даралығының
белгісі. Оның: "Пайғамбар Муса жолықса, Сөйлесіп көңілім орнықса:
"Адасты жебірей, - дер едім, - Тәуратты қайта толықта!" Дәуітті көрсем,
ән салып, Қуанар едім қарсы алып: "Ақында қалды иманың, Тағы үйрет,
- дер ем, -бір барып". "Зардуштке айтсам кезі кеп: "Үйреттің ақыл нұр
ғой деп. Ұға алмай отқа шоқынып, Бузылды елің боғын жеп". "Будданың
ұстап білегін, Айырылмай бірге жүремін: "Жәдігөй, бақсы, ламаға,
Шоқынды елің, білемін". "Айсаны көрсем егер мен: "Ен, - дер едім, -
қайта сен. Сені құдай деді де, Айырылды халқың дінінен". Ғылым деп
уды жегізді, Денесіз зат жоқ дегізді. Дәлелсіз пәнмен перделеп,
Тапқызбай қойды негізді” (2000, 233-235); т.т. мәтіннен суреткер-ойшылдың
тіліміздегі қаншама рухани-діни ұғымның лексикалық мағыналық ажарын,
терминдік мәнін ашып, табиғи жан бітіргеніне тәнті боламыз. "Өлең - сөздің
патшасы" арқылы зерде елегінен өткізіп, тұжырымдаған қуатты ой түйіндерінен
Шәкәрімнің теологиялық ілімнің үлкен білгірі екендігі тайға таңба басқандай
ап-анық сезіліп тұрады. Дінтанушы-оқымыстының "Сіз бояулы дін тұтасыз,
Мақтаның мен пайда үшін. Сусыным деп у жұтасыз, Кетпегейсіз бір
құлап. Таза ақылмен таппаған дін, Шын дін емес - жындылық. Қармалаған
бір соқырсың. Өлген ой мен көз, құлақ” (2000, 269); Хақиқатты дәл
көруге, Жан көретін көз керек. Бас көзімен сенделуге, Бізге рұқсат
жоқ, шырақ" (2000, 270); "Таза діннің шын негізін, Үстаған бір бенде
жоқ. Дүние толған көп шатақ дін, Бәрі бірдей шатпырық. Дін тазасын
діннен ізде, Дін шатағын сынға сал. Анық айна өзіңізде, Айда
ақылды қаттырақ. Шала дін де, пән де таппас, Дін тазасын ой табар.
Еркін ақыл тіпті адаспас, Кезсе кірсіз жарқырап. Шынды таптым, қайғы
басты, Шын сырымды айтайын. Дін де, пән де қатты адасты, Дау
сабасты барқырап" (2000, 274); "Пән жамылған әлімдер, Дін жамылған
зәлімдер, Бере берсең, бәрін жер, Сол жалмауыз паңнан без" (2000,
229) , - деуі әлгі пікірімізді айғақтай түседі. Бұл - қажы Шәкәрімнің дінді
жалаң, жаттанды, тоты құстай тақылдап, ойсыз қайталау емес, өзегін аралап,
тамырын қуалап, тарата игергендігінің нақты мысалы.
Сондықтан Шәкәрімнің дінге көзқарасы - адамның адамшылық қасиетін танып,
имандылығына берік, ар-ұжданы таза, рухани жандүниесін ағарту бағытында
құрал тұтты. Демек, ол діндар дәуірдегі құр уағыз, беймәлім мистификациялық
ағыны екпінді ағысқа қарсы тұрып, қоғамдық ой-санаға сын көзбен саралай
білді. Қоғамдық ортаға деген таным-түсінікті реалдық көзқарас тұрғысынан
орнықтыруға бағытталған шығармашылық әрекеттің нәтижесі - әлбетте, тілдің
лексикалық қабатынан көрініс табары мағлұм. Шәкәрім шығармалары тіліндегі
рухани-діни лексикалық қолданыстың басты ерекшелігі - бұрынғы "діндар
дәуірдің" ақындарындай шектеулі тар шеңберде қалып қоймай, сирек те болса,
төлтума теологиялық ілім өресінде аналитикалық талдау жасап, діни ағымдар
мен нанымдарды, қасиет тұтқан кітаптар мен ғұрыптарды салыстыра саралап,
елеп, екшеп, көпшіліктің көкейіне қонымды дәлел, дәйекпен бұл саладағы
ұстанымын пайымдауы арқылы қалыптасқан ұғым, танымды бейнелеу тәжірибесі
десек артық емес. Оған оның "Үш анық", "Мұсылмандық шарты", "Түрік, қырғыз-
қазақ һәм хандар шежіресі" еңбектері мен "Ұждан", "Өзімшілдік", "Шын
бақыттың айнасы" туындыларынан, сондай-ақ, поэтикалық шығармаларынан да
байқауға болады.
Шәкәрім творчествосын зерттеушілердің бірі Қайым Мүқаметханов: "Шәкәрім
дін мәселесіне көзқарасында фанатик емес, ол схоластик дінді тіпті
мойындамаған, діни соқыр сенімнен мүлдем аулақ, сыншыл еркін ойдың, өз
сөзімен айтқанда, "ноқтасыз ойдың", "сау ақылдың" адамы .
Шәкәрімнің рухани-діни тақырыптағы жазған еңбегінің шоқтығы биігі
"Мұсылмандық шарты". Бұл кітапшасын ол ұзақ жылдар ізденіп, дүние сырына ой
көзімен үңіліп, қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінде орын ала бастаған ислам
дінінің салт-сана, әдет-ғұрып, этикалық мінез-құлық, адамгершілік
қағидалары мен ережелерін, иман-ғибадаттың мәнін қазақ тілінде жеткізуді
мақсат еткен. Сондай-ақ, ол ұждан, діни наным, парызға байланысты
сұрақтарға ұғынықты жауап береді.
Ал енді оның тіліне келетін болсақ, рухани-діни салалық лексиканың ана
тіліндегі жатықтығы, жылуы мол жан жадыратар қуаты сондай, бүгінгі күні де
өзінің мәнін еш жоғалтқан жоқ. "Мұсылмандық шарты" - ислам дінінің
кішігірім энциклопедиялық анықтамалығы сияқты бұл тақырыпқа қатысты егжей-
тегжейлі түсінік берілген. Мысалы, иманның мағынасын ол былай түсіндіреді:
“Иман деген алла тазаланың барлығына, бірлігіне, онан басқа алла
жоқтығына, Құран сөзінің бәрі шындығына анық ықыласпенен нанбақ. Иман
айтқанда "Лайлаһаилалла Мухаммед расул алла" дейміз, оның мағынасы: "Бір
құдайдан басқа құдай жоқ және Мухаммед Ғалиассалам алла тағаланың бізге
тура жолды көрсетуге жіберген басшысы" деген болады. Мұны мағынасын білмей
құры айтқаныңменен иман болмайды, Және анық шын нанып айтпай, құры тілменен
ғана айтса о да иман емес. Ей достар! Осы иманды әрқашан айтып салақ болмай
жүру керек. Құранда неше жерде баһшт тақуалар үшін деген, тақуа
деп сақтанғандарды айтады. "Адам һәр уақыт алла тағаланың ғазабынан
қорқынышта, рахматынан үмітті болып, қауіп пенен үміттің арасында болу
керек". Аятта: "Тілек дұға қылыңыздар қауіп пенен үміттің арасында болып",
- деген (1993, 7-8). Осы мәтінді түгел оқып шыққанда ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Шәкәрім мұрасы Ә.Бөкейханов зерттеуінде. "Әдебиет танытқыш" - ұлттық әдебиет туралы ғылымның алғашқы қарлығашы. Шәкәрім шығармаларының текстологиясы
Дәстүрлі діни танымның өркендеуіндегі исламның рухани құндылықтар әлемі
Ахмет Байтұрсыновтың тіл біліміне қажет терминдерінің жалпы сипаты
Шәкәрім және Гете: поэзиядағы көркемдік пен таным үндестігі
Шәкәрім мұрасы Ә.Бөкейханов зерттеуінде жайлы ақпарат
Тіл білімінің әдіснамалық мәселелері
Қазақ әдебиетіндегі Зар заман ағымы мен нәзирагөйлік дәстүр (ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басы)
Шәкәрім шығармаларының тарихи сипаты мен адамгершілік үлгісі
Қазақ әдебиетіндегі шариғат негіздерінің көрінісі
Ш. Құдайбердіұлы шығармашылығындағы нәзирагөйлік дәстүр жалғастығы
Пәндер