Шығыс Түркістан өңіріндегі қазақтар

1.1. Қазақтардың Ресей мен Қытай мемлекетіне тәуелденуі.
1.2 Қытайдағы қазақтардың саяси жағдайы.
1.3 Қытай қазақтарының қоғамдық құрылымы

Шығыс Түркістан өңіріндегі қазақтар.
1.1. Қазақтардың Ресей мен Қытай мемлекетіне тәуелденуі.

Қазақ халқының патшалық Ресей мемлекеті мен Қытай мемлекеті қол астына ресми бөлінуі, ХІХ ғасырдың орта шенінде болған тарихи оқиға.
ХІХ ғасырдағы патшалық Ресей империясының Орта Азияны жаулау қарқынына байланысты орыс–қытай шекарасын белгілеп алу мәселесі туындады. Бұл белгі 1857 жылы Цин үкіметіне «Екі мемлекеттің іргелес жерлері өте көп, онда анық болмаған шекаралар бар» деген мәселені көтереді (1). 1860 жылы қарашада Пекинде екі мемлекет үкіметі «Қытай – Ресей Пекин келісіміне» қол қояды. Келісім бойынша Жетісудың оңтүстік – Шығыс бөлігі таулы аймақтар мен Күршім өлкесіне Ресейдің құқығы бекітілген орыс – қытай шартына қол қойылды (2). Осы келісімге сәйкес екі мемлекеттің ресми өкілдері Қытайдың батыс солтүстік шекарасын белгілеу мәселесі бойынша келіссөз жүргізіп, 1864 жылы қазанның 7 күні Пекин қаласында екі жақ «Қытай Ресей батыс солтүстік шекараны белгілеу келісіміне қол қояды». Сөйтіп патшалық Қытай мен Ресей мемлекеттерінің шекарасы негізінен қалыптасады (3).
«Қытай - Ресей батыс солтүстік шекараны белгілеу келісімі» 11 тармақтан құралған. Шекарадағы елдердің - қазақтардың қайсы елге қарайтындығы жөнінде сол келісім шарттың 5 - тармағында: «Бұдан кейін осы белгіленген шекара маңындағы шаруалар қоныстанған жерлер қайсы елге бөлінген болса, мекендеген жерімен қоса сол елдің басқаруында болады» - деп белгіленеді. Сонымен, қазақтардың жерінің Қытайға қараған өңірінде қоныстанған қазақтар Қытайға азамат болады да, Ресейдің қарамағына қараған жердегілері Ресеиге тәуелді болады деп келісіледі. Шекара маңындағы қазақтардың қай елге қарағысы келетінін таңдауына бір жыл уақыт беріледі.
Осы уақыт ішінде патшалық Ресейдің отарлық билігіне наразы болған
қазақтар өздері отырған, бірақ Ресейге танылған жерлерін тастап, шығысқа
ауып, Цин патшалығының төте басқаруындағы жерлерге барып қоныстанды. Мәселен, Зайсан, Қобда маңындағы он екі абақ керей елі, Әбілпейістің немересі Ажының жол бастауымен 1865 жылы «Жермен бірге Ресейдің басқаруына өтуді қаламай, Шығысқа қоныс аударып Алтай тауының оңтүстігініне келіп қоныстанады». Ол тұста Қытайға ел болуды қалаған тек бұлар ғана емес. Шекара маңындағы өңірлерді мекендеген орта жүз найманның патшалық Ресейдің отарлау әрекетіне наразы болған немесе өз елі ішіндегі алауыздықтан ат ізін аулақтаған бірталай ру - тайпалары да топ - тобымен шығысқа қоныс аударып, Тянь - Шань тауының терістігіне барып жатты. Осылай қоныс аудару әрекеті XIX ғасырдың соңына дейін жалғаса берген еді. Әрине, Қытайдағы өз жеріне ауып барып, бірақ ол жақтан ойдағыдай қоныс орын таба алмай немесе басқа да себептер салдарынан кері қайтып басқаруындағы Қазақстанға көшіп келуші қазақтар да болған еді. (4). Бұл бөлініске наразылық білдірген халық 1869-1870 жылдары бірнеше рет көтеріліс жасады. Оның бір мысалы, Іле аңғарындағы албан, суан, қызай рулары ол аймақ Қытайға өткендіктен өздері күштеп Ресей құрамына өткізіліп еді .
Жалпы қазақ бодандарының Қытайда пайда болу кезеңдерін қорытындыласақ, былай айтуға болады.
Бірінші — ХVІІ — ХVІІІ ғасырдағы қазақ — ойрат соғысы кезінде қазақтардың Жетісу, Тарбағатай және т.б. жерлерінің ойраттарға өтуі Жоңғарияның құлауымен қазақтар жерін қайтаруға тырысты, бірақ қытайлар оны ойраттарда жеңудегі кірісіміз деп бағалады. Осындай жағдайлармен бұл жерлер Қытай құрамында қалып қойды. Сонымен қатар ХVІІІ ғасырдың екінші жартысында Қазақстан мен Қытай арасында бірінші рет шекара жүргізілді.
Екінші саты, қазақ ирредентінің пайда болуы Ресей – Қытай арасындағы. 1860 жылы Пекин келісімі, 1864 жылы «Қытай – Ресей батыс солтүстік шекараны белгілеу келісімі». 1881 жылғы Петербур келісімі