Тілдік норма

Жоспар
Кіріспе

Кіріспе
Негізгі бөлім
1.Тілдік норма. Тіл мәдениеті
1.1. Тілдік норманың қалыптануы

Қазақтың бүгінгі ұлттық жазба әдеби тілінің әлеуметтік қызмет өрісі кеңейе түсті, функционалдық стильдері сараланып, әрқайсысы өзінің белгілерімен айқындалды, қоғамға қызмет етуінің ауызша да, жазбаша да түрі жанданды. Қазақ тілінің мемлекеттік тіл статусына ие болуы ұлттық сананы тәрбиелеуде, ұлттық намысты қорғауда, ұлттық мәдениетті көтеруде үлкен мәні бар факторға айналды. Осылардың баршасы тілдің өзіне әлеумет назарын аудартып, оның дұрыс, жемісті қызмет етуіне қойылатын талаптарды күшейтті. Солардың бірі – «тіл мәдениеті» деген білім-ғылым тармағы дүниеге келді.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:
Кіріспе
Негізгі бөлім
1.Тілдік норма. Тіл мәдениеті
0.1. Тілдік норманың қалыптануы
Қазақтың бүгінгі ұлттық жазба әдеби тілінің әлеуметтік қызмет өрісі кеңейе түсті, функционалдық стильдері сараланып, әрқайсысы өзінің белгілерімен айқындалды, қоғамға қызмет етуінің ауызша да, жазбаша да түрі жанданды. Қазақ тілінің мемлекеттік тіл статусына ие болуы ұлттық сананы тәрбиелеуде, ұлттық намысты қорғауда, ұлттық мәдениетті көтеруде үлкен мәні бар факторға айналды. Осылардың баршасы тілдің өзіне әлеумет назарын аудартып, оның дұрыс, жемісті қызмет етуіне қойылатын талаптарды күшейтті. Солардың бірі - тіл мәдениеті деген білім-ғылым тармағы дүниеге келді.
Тіл мәдениеті - әдеби тілдің нормасы мен оның дамуын, сөйлеу тілімен қарым-қатынасын зерттейтін тіл білімінің саласы. Тіл мәдениетінің тіл білімінің басқа салаларынан айырмашылығы - оның күнделікті өмірде тілді қолдану, жазу, сөйлеу мәдениетімен тығыз байланыста болатындығында. Тіл мәдениеті дегеніміз - коммуникативтік қарым-қатынас кезінде тілдік тәсілдерді дұрыс ұйымдастырып, белгілі бір тәртіппен жүйелі қолдану.
Тіл мәдениеті тілдік норманың 3 түрін қамтиды:
1. тілдік норма (лексикалық, сөзжасамдық, грамматикалық, дыбысталу нормасы);
2. этика - сөз нормалары (сөйлеу этикасының ережелері);
3. коммуникативті норма (сөйлеу қарым-қатынасының тиімділік қағидалары).
Тіл мәдениетінің ең өзекті мәселесі - тілдік норма. Тіл білімінің тармағы болып саналатын тіл мәдениеті көптеген ғылыми-практикалық проблемаларды қамтиды. Ол тек тілдің қолданысындағы ағаттықтары мен жазудағы қателерді тауып, көрсетіп отыруды ғана көздемейді. Тіл қолданысындағы қателерді көрсету үшін олардың дұрыс болуға тиіс базасын тану қажет, демек, тілдік жүйені, ол жүйеге сай қалыптасқан нормаларды айқындап алуы шарт. Сондай-ақ тіл тіршілігінде сөздер ғана емес, дыбыстар, ол дыбыстардың айтылу сазы дегендердің мәні зор, бүгінгі тілдердің қызметі жазумен қоян-қолтық астарласып жатыр, бұл күндк тіл жазусыз қызмет ете алмайды, сондықтан да емле мәселесі де тіл мәдениетін, яғни жазуда да дұрыстықты, жүйелілікті, қолайлылықты талап етуі заңды.
Тіл мәдениетінің өзегі - норма туралы ұғым. Норма тілдің жүйесі мен құрылымына иек артады. Тілдік жүйе дегеніміз тілде бар үлгілердің, қолданыс типтерінің белгілі бір тәртіппен келуі, ал тілдік құрылым дегеніміз осы жүйенің іске асқан материалдық мүмкіндіктері. Тіл элементтері: дыбыс, сөз, сөйлем қолданыста тілдік құрылымға иек артады, ал тілдік құрылым тілдік жүйеге негізделеді. Орыс тіл білімпаздары бұл ретте үш сатыны атайды, біріншісі - тілдік мүмкіндіктер жүйесі, екіншіт сатыда осы жүйенің материалдық көрінісі, тілдің құрылымы, үшінші сатыда - сол материалдың қолданысы.
Тіл мәдениеті - қазақ тіл білімінің зерттеу нысандарының ішінде кейінірек қолға алынған саласының бірі. Бұл слаланың өзге нысандардан айырмасы - оның күнделікті өмірден, тілді қолдану тәжірибесімен тікелей ұштасып жататындығында. Сондықтан тіл мәдениетін ғылыми-практикалық тұрғыдан сөз етуде зерттеу жұмыстарына динамикалық-тарихи қырынан келуден гөрі, статикалық тұрғыдан қарастыру бірінші кезекте тұрады, яғни тіл мәдениетінің қалыптасу тарихы, әр кезеңдердегі сипаты дегеннен гөрі, дәл бүгінгі жай-күйі, проблемалары, даму бағыты, болашағы деген мәселелерге алдымен көңіл аударылады. Мұны тіл қолданысының өзі сұрайды, бұл бүгінгі әлеуметтік сұраныс.
Тіл мәдениетінің өзге салалардан кешірек, кейінірек қолға алынуының объективті себептері бар. Тілдегі мәдениет дегенді әңгіме ету тілдік норманың, яғни қолданыс заңдылықтарының қалыптасып, едәуір тұрақталған әдеби тілдің болуына, оның жазбаша да, ауызша да түрін қалың жұртшылық тұтас пайдалана бастаған кезіне тікелей байланысты. Әсіресе көркем әдебиет пен баспасөздің, радио мен телевидениенің, ұлт театры мен киносының дамыған кезінде тіл мәдениетіне, яғни тілді дұрыс, әдемі қолдануға, жазу сауаттылығына ерекше азар аударылады. Сондықтан мәдениетін талап ететін құбылыстың өзі әбден күшіне енгенше, тіл түралы ғылым-танымның бұл тармағының кешендеп қолға алынуы заңды да түсінікті.
Тіл мәдениетін зерттеушілер, әсіресе орыс тіл мамандары, бұл проблема жазба әдеби тіл кезеңінің сұранысы дегенді айтады. Мұның да қисыны бар. Тіл мәдениетінің өзегі тілдік нормалардың қалыптасуында, біршама тұрақталуында, заңдастырылып хатқа түсуінде жатса, бұлар бүгінгі ұлттық жазба тілдердің қам-қарекеттері.
Тіл мәдениеті, ең алдымен, әдеби норма дегенге тікелей қатысты. Жалпы тіл білімінде бршама қалыптасқан тұжырымдарға иек артсақ, тіл мәдениеті дегеніміз - тілдік нормаларды, оның ішінде әдеби тіл нормаларын дұрыс сақтау әрекеті болып табылады. Кейбір зерттеушілер бұл салаға кеңірек міндет артып, тілдің көріктеу құралдарын, яғни стилистикалық заңдылықтарды дұрыс пайдалануды да сөз мәдениетінің объектісі деп таниды.
Сөйтіп тіл мәдениеті дегеніміз - сөздерді дұрыс, орнымен қолдану (лексикалық), дұрыс құрастыру (синтаксистік), дұрыс қиюластыру (морфологиялық), дұрыс дыбыстау (орфоэпиялық), сауатты жазу (орфографиялық), тілді әсерлі етіп жұмсау (стилистикалық) нормаларын ұстану, орнықтыру, жетілдіру. Осылардың брін қосып, тіл мәдениеті деген ғылыми-таным саласын ортология деп атаушылық бар, яғни ортология - сөздің (тілдің) дұрыстығы туралы ілім.
Тіл мәденитеі атқаратын міндеттердің бірі - қай қолданыс бұл күнде норма болып табылады, қайсысы - жоқ деген мәселелерді түбегейлі зерттеу. Өйткені тілдің мәдениетін танытатын шарт - тек жоғарыда салалап көрсетілген нормаларды ұстанып қана қою емес, ол нормалардың өздерінің дұрыстығын, сындарлылығын тап басып тану және дұрыс деп қабылдау.
Тілдік норманың өзі дұрыс деп бағалануы үшін ол тілдің құрылымдық заңдылықтарына сай келуі керек.
Тіл мәдениеті атты білім-ғылым саласының діттейтін міндеттерінің бірі - жалпы тілдік, құрылымдық нормаларды айқындау, әдеби тілдік бүгінгі нормаларды бөлек көрсету, олардың сақталу және бұзылу сәттерін қадағалау, қысқасы, бұл саладағы жұмыстарды ғылыми негізде жүргізу. Субъективтік пікірлерлің кейбіреулерін, сөз жоқ, ескеріп отыру қажет, бірақ тіл тәжірибесіндері реттеуші әрекеттерді жеке ғалымдардың немесе өзге де белгілі жазушы, журналистердің беделіне қарай жүргізбей, ғылыми теориялардың негізінде, яғни ол нормалар қазақ тілінің құрылымдық заңдылықтарына сай келетін-келмейтіндігіне, жүйелік қатарын түзетін-түзбейтіндігіне қарай дәлелдеп барып реттеп отыру қажет. Демек, алдымызда қазақ тіл мәдениетінің ғылыми базасын жасау міндеті тұр. Ол үшін, біздіңше, бірінші кезектегі ізденістеріміз бен ұсыныстарымыз нысанға алуды қажет етеді:
Бірінші. Лексикалық нормаларды таныту, яғни сөз қолданыс регламентациясында әр алуан варианттылық проблемасын шешу. Варианттылық, яғни жарыспа қатарлар - сөз мәдениетінің басты мәселесі. Тіл дамуының әр кезеңінде әр түрлі салада, әр түрлі дәрежеде және әр қилы сипатта жарыспалылықтың орын алуы - табиғи құбылыс. Онсыз бірде-бір тіл өмір сүрмейді. Егер жарыспалылық құбылыс болмаса, тілдің нормалану процесі де жүрмес еді, тіл мәдениеті үшін күрес те күн тәртібінде тұрмас еді. Варианттылық тек лексикалық қана емес, қазақ тілінің қазіргі даму сатысында әр алуан лексика-семантикалық, ішінара грамматикалық, әсіресе синтаксистік, орфографиялық орфоэпиялық, стильдік вариант қатарлары бар. Жарыспалылық құбылысын танытуда әдеби бірліктер мен жергілікті сөздерді, арготизмдер мен жаргонизмдерді ажыратып алу қажет. Осы ізденістің барысында қазақ жазба әдеби тіліндегі диалектизмдердің лексикалық, стильдік статусы айқындалады.
Норма регламентациясына келгенде жасанды тұлғалардың да, оның ішінде тек аффиксация амалымен ғана емес, сөздерді біріктіру тәсілімен де жасау әлдеқайда жандана түскеніне назар аудару және оларды реттеу - тіл мәдениеті бойынша жүргізілетін шаралардың бірі және жауаптысы.
Екінші. Тіл мәдениеті міндеттерінің ішінде кезек күттірмес маңызды шаруа орфоэпияға, яғни сөйлеу актісінде сөздерді дұрыс дыбыстай білуге қатысты. Бұл орайда орфоэпия нормаларына жазудың тигізетін ықпалын айрықша ескеруге тура келеді. Бұл күнде орфоэпия нормаларының жазудың құлдығына ұшырау қаупі бар. Дәлірек айтсақ, бір жағынан, орфоэпия ережелерінің нормалану процесінің әлсіздігінен, екінші жағынан, жазу дәстүріміздің күшті дамуы салдарынан сөздер қалай жазылса, солай оқу салты етек алып бара жатқаны да, сөз басындағы о,е дыбыстарын айтуда орыс тілінің әсері байқалатындығы да тіл мәдениетіне назар аударушыларды алаңдатады.
Үшінші. Радио, теледидар және баспасөз сияқты бұқаралық ақпарат құралдарының тіліне арнайы көңіл аудару да тіл мәдениеті шаруаларыныңбірінен саналады. Бұқаралық ақпарат құралдарының тілі дегенде, олардың сөз таңдап жұмсау әрекеттерінен бастап, орфографиялық, орфоэпиялық нормаларды дұрыс қолдануларына назар аударылады. Бұлар өзгелерден екі есе көп жүк арқалайды: бірі - күнделікті газет-журналдар, сахна өнерпаздары, радио мен теледидар қызметкерлері тіл мәдениеті проблемаларын көтеру, тілдік нормаларды берік сақтау сияқты мәселерді өздерінің тікелей насихаттауы, түсіндіруі, пікірталастар ұйымдастыруы болса, екіншісі - сахна мен радио, теледидар қызметкерлері орфоэпиялық нормаларды қалың көпшілікке үйретуші ұстаз болуға міндетті, ал баспасөз қалың оқырман қауымының тілін ұстартып, жазу сауаттылығын көтеруге мейлінше зор қызмет етуге міндетті.
Тіл мәдениеті - екі салада қолданылатын термин: біір - осы тіркес білдіріп тұрған жалпы мағынада, атап айтсақ, әдеби тілді жазбаша және ауызша қолданғанда оның лексикалық, грамматикалық, орфоэпиялық, стильдік нормаларын сақтау; екіншісі - бұл терминмен тіл білімінің бір тармағы аталады, ол - тілді қатына құралы мен ұлттық мәдениеттің қаруы ретінде дамыта түсу үшін, оның нормалануын ғылыми негізде зерттейтін саласы. Тіл мәдениетін жалпы мағынада әңгімелегенде, алдымен оның қолданыстағы нормаларын сөз дұрыстығы, яғни тіл бірліктерін дұрыс жұмсау және әсерлі, әсем етіп жұмсау деп бөліп қарастырылады. Тілдік нормаларды тек дұрыс қолданып қана қоймай, тіл құралдарын эстетикалық тұрғыдан да әсерлі етіп жұмсай білу адамның жалпы кісілік мәдениетін, ой-парасатының дәрежесін, тілге деген ықылас-құрметін танытады.
Тіл мәдениеті дегенді ғылым тармағы ретінде сөз еткенде әңгіме тіл мәдениеті проблемаларын теориялық негіздерге сүйеніп зерттеу болып табылады. Демек, тіл мәдениеті - грамматикалық және практикалық іс-қарекеттерді қажет ететін сала, яғни ғылымның тәжірибемен тығыз ұштасып жататын тармағы. Тілдің қолданылу барысындағы көріністер мен құбылыстар оларды ғылыми тұрғыдан талдап-танытуды талап етсе, ғылыми түйіндер мен тұжырымдар қолданыс заңдылықтарын дәлелдеуге, дұрыс-бұрыстығын негіздеуге мүмкіндік береді. Тегі, тіл мәдениеті саласындағы практикалық іс-әрекеттер ғылыми негіздемелерден біраз бұрын жүріп жатады да, жеке бір құбылыс ретінде әлеумет назарына ілінуі оны ғылыми негізде зерттей бастаған кезбен тұтас келеді.
Тіл мәдениеті теориясының ең бастысы - тілдік норманы тану, талдау, зерттеуге қатысты. Тіл білімінің тіл мәдениеті тармағы нормативтік грамматикамен, нормативтік фонетикамен және нормативтік стилистикамен ұштасып жатады, яғни қазіргі күнде норма деп танылған грамматикалық, фонетикалық заңдылықтар мен олардың қолданыстағы көрінісінің ұштастығы және сәйкестігі тілдік норма болып табылады.
Тіл мәдениеті теорияларының ішіне ұлттық әдеби тілге, көркес әдебиет тіліне қатысты ізденістер мен тұжырымдар да кіреді. Тіл мәдениетінің үлкен мәнге ие болып, қоғамның мәдени өмірінен орын алуы тіл дамуының барлық кезеңінде бірдей, біркелкі болмайды. Зерттеушілер дұрыс танығандай, тіл мәдениеті ұлттық жазба тілдің едәуір қалыптаса бастаған кезінде күн тәртібіне қойылды. Ұлттық тіл біршама дамыған кезеңдерінде де тіл мәдениеті проблемалары көтеріліп, көпшілік назарын өзіне аударатын тұстары да болады, ол - қоғамның әлеуметтік, саяси, мәдени тіршілігінде ірі өзгерістер, толқулар пайда болған тұсқа тура келді. Мұндай өзгерістерді әр түрлі революциялық дүмпулер, демократиялық қозғалыстың бел алуы, соғыстар, техниканың күрт дамуы сияқтылар туғызады.
Тілдік норманы сөз ету үшін бұл саланың терминдеріне назар аударсақ. Алдымен, норма, нормалану (нормализация) және кодификация терминдерін білдіретін ұғымдар жөнінде түсінік берелік. Норма - негізінен тілдің өзі ұсынған тәртіп, нормалану - сол тәртіптерді тілдің өзінің қалыптастыруы. Тілдің нормалану мен ол нормаларлың кодификациясы бір әрекет емес, соңғысы тіл процестеріне адамдардың араласуы, яғни тілдік нормаларды реттеу, сұрыптау, дұрысын бекіту, қалыптанғандарын хатқа тіркеу сияқты іс-әрекетті білдіреді. Кодификация - әдеби тілдің дамуына әлеумет тарапынан ықпал жасау.
Тіл мәдениеті, норма дегендерге қатысты бар терминдердің және бірі - узус. Орыс тіл білімінде узус - қолданылып кеткен тілдік бірліктер деген түсініктеме береді, узустың қарама-қарсысында оккозионалдық бірліктер, яғни әдеттегі мағынадан бөлек, тек сол контексте келтірілген мағынада жұмсалған сөздер тұрады. Узус пен оккозионализмдер - оппозитивтік дүниелер. Сірә, дұрыс қолданыстағы бірлікті узус дейтін болсақ, оның нормативтік бірлік дегеннен қандай айырмасы болады. Сондықтан біз узус деп тілдік жүйеге қарсы келгенмен, тілдік дағдыға айналған қолданысты атағанды дұрыс деп санаймыз.бұған зерттеуші Н.Уәлиев жақсы мысалдар келтіреді. Мысалы қазақ тілінің жүйесі бойынша ер (атқа салатын) деген зат есімнен етістік тудырғанда ерле болуға тиіс, бірақ қолданыста ертте тұлғасы жиірек кездеседі, сол сияқты қозы сөзінен етістік қозылады деп жасалуы керек, бірақ қазақ тілінде қоздады түрі қолданылады. Ал біздің байқауымызша бұл күнде туды-туылды деген жарыспа қатардың қолданыстары пікір таласын тудырып келеді. Пәленше пәлен жылы туды деп айтылып келген сөйлемді туылды деп жазу активтеніп барады. Егер тілдік жүйеге сәйкестікті қуаласақ, туылды тұлғасы дұрыс: туатын-ана, туылатын-бала. Туылу - ырықсыз етіс. Бірақ қолданыста туды тұлғасының орнығуы - узустық көрініс. Узустық тұлғаның тілден берік орын алғандығы сондай, ол - туған-туысқан (туылған-туысқан дейдің орнына), туған ағасы (бірге туылған ағасы емес), туған жері (туылған жері деудің орнына), туып-өсу (туылып-өсу емес) сияқты қолданыстарды қалыптастырған.
Узустық құбылыс мақал-мәтелдерде тіпті көбірек кездеседі. Мысалы ішкен асын жерге қояды деген мәтелде мағыналық алогизм сезіледі, бұл мәтел есі-дерті сонда болды, соншама қызықты деген мағынаны береді, ондайда ішкен (ішіп болған) асты емес, енді ішейін деп отырған асын жерге қоюы (ұмытуы, ескермеуі) керек қой, бірақ мәтел дәл осы тұлғада (ішкен асын) қалыптасқан. Бұл да узустық құбылыс.
Тегінде узус пен норманы айырып қараған жөн. Нормативтік бірліктер де қолданылып кеткендер, олай болса узус дегеніміз әдеттегі тілдік жүйеге негізделген норма емес, тілдік дағды, тіпті узустың бір айырым белгісі - оның тілдік жүйеге қайшы келетіндігі деп танимыз.
Узустық қолданыстың барлығы бірдей белгілі бір жүйе түзетін бірліктер болып шықпайды. Айталық, әйел адамдарды азаматша, мұғалима, комсомолка, төрайым деп женский родқа көшіріп бөлек атаушылық бар. Бұл, бір жағынан, орыс тілінің ықпалы болса, екіншіден, араб тілінен енген мұғалима сияқтв кейбір сөздердің, әсіресе адам аттарының жынысқа қарай ажыратылатын үлгісі (Ғазиз - Ғазиза, Латип - Латипа, Фарид - Фарида), үшіншіден, қазақ тілінің өзінде аға-апа, әке-шеше, апа-жезде, аға-қарындас сияқты лексикалық коррелятивтер әсер еткен болар, бірақ соңғылар морфологиялық емес, лексикалық қатарлар. Дегенмен бұл қазақ тілінің жүйесі мен құрылымына қайшы қолданыстар: қазақ тілінде рол категориясы жоқ: ақын десек ол ер адам да, әйел адам да болады, егер міндетті түрде әйел адам екенін атау керек болса, ақын қыз, ақын әйел, ақын апа деп аналитикалық жолмен атаймыз.
Тұтас алғанда тілдік норамалар, әсіресе жазба сөз нормалары мүлде өзгрмейтін, консервіленген құбылыс емес. Уақыт өткен сайын тілдің өзі сияқты, оның әр алуан тұстарындағы нормалары да өзгеріп отырады, бірақ бұл өзгерістер түбегейлі емес, яғни тілдің барлық нормасы түн-тамырымен өзгермейді, жеке сәттері өзгереді және олардың өзі бір сәттік, кенет болатын өзгеріс емес, ұзақ уақытты алатын қозғалыс болады.
Әдеби тілдің нормативтік базаларын анықтаудың да мәні зор. Өзге тілдер сияқты қазақ тілінің нормаларының негізі - жалпы халыөтық сөйлеу тілі. Тілдік нормалар сол тілдің құрылымдық жүйесінен шығады, яғни тілдік жүйеге сай құрылымдық тәртібі - тілдің табиғи нормаларын түзеді. Бұл нормаларды ұрпақтан-ұрпаққа ұластырып отыратын комулятивтік қызметі ауызша сөйлеу тілі, ауыз әдебиеті, жазу пайда болған кезеңдерден бастап жазба үлгілер атқарады.
Тіл дамуының кейінгі кезеңдерінде тілді пайдаланушылардың, зерттеушілердіңғ негізінен ғалымдардың өздері реттеп, көрсеткен, хатқа тіркеп, тұрақтандырған нормалары да болады. Сан жағынан, тұрақтылығы тұрғысынан дұрыстығы жөнінен, әрине, табиғи нормалар басым болады, олар өзгеріске көп түспейді. Жаңадан ұсынылатын нормалардың дұрыс-бұрыстығын табиғи тіл нормаларының параметрімен өлшеп танимыз, яғни тілдік жүйеге сәйкес келу-келмеуіне қарап, таңдаймыз.
Бүгінгі таңда қазақ тілін зерттеушілердің де, ана тілінің дұрыс дамуына мүдделі қалың жұртшылықтың да тілге, тіл мәдениетіне, нормаларына қатысты назарын аударып отырған мәселелер мынадай:
1) Тілдің графикалық құралы, яғни ең қолайлы, қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне сай келетін әліпби таңдау, бұл проблема қазақ жұртшылығының жазу таңбасын өзгертіп, кириллицадан латынға көшу саясаты көтерілген кезеңде туып отыр;
2) Емле мәселелері, қазіргі қолданылып отырған жазуымыз бойынша түзілген емлеміздің қырнайтын, толықтыратын, ықшамдайтын тұстары барына назар аудару және қазіргі емле қағидаларының негізінде латын жазуына сәйкестендіріп жасалатын емле ережелерін дұрыс түзу;
3) Жазудың тілдік нормаларды қолдануға және оларды қалыптастыруға қатысты оң және қолайсыз сәттері, яғни орфографиялық нормалар мен орфоэпиялық заңдылықтардың бір-біріне қайшы тұстары, оларды реттеу жолдары;
4) Ғылыми және басқа да терминология жайы; төл тілдік және кірме терминдердің арасалмағы; термин жасау принциптерін тұрақтандыру; кірме терминдердің тұлғалануы;
5) бексикалық қазынанаы байыта түсу мақсатын жалау етіп, қазіргі қазақ тілін әдеби нормадан тысқары тұратын элементтерді, оның ішінде әсіресе жеогілікті сөздерді ешбір уәжсіз қолданудан сақтандыру, көне, сирек сөздердің де қолданысына қатаң қарау, олардың мағынасын дәл біліп, орнымен жұмсауды, көпшілкке түсініктілігін талап ету;
6) Тіл мәдениетін, тілдік нормаларды насихаттайтын, түсіндіретін, үйрететін ғылыми-практикалық, анықтамалық құралдардың өте аздығы, барлығының араларына 5-10 жыл салып келесі басылымдары әрең жарық көретіндігі;
7) Мектептер мен жоғарғы оқу орындарының оқу кестесінде тіл мәдениетіне арналған сағаттардың не жоқтығы, не жеткіліксіздігі.
Бұл - жалпы түрде алынған проблемалар, олардың сыртында жеке мәселелерге қатысты танымдық та, ғылыми да, практикалық та іс-қарекеттер тұрғанын айтуға болады.
Тіл мәдениетіне тілдің құрылымдық жүйесіндегі орфоэпикалық, пунктуациялық, лексикалық-грамматикалық, синтаксистік нормалар қамтылып, олардың коммуникативтік эстетикалық қызметі толық айқындалған жағдайда стилистикалық норма жүзеге асады. Стилистикалық норма сөйлеушінің тілдік сөйлеу тәртібін қалыптастырады. Сөз мәдениеті көркем сөйлеуде, ғылыми-көпшілік немесе ресми ортада, тіпті ауызекі сөйлеу стилінде тілдің барлық салаларымен тамырлас келеді. Сөйлеу мәдениеті топ алдында мәдениетті сөйлеу, оның алғышарттарын, әдіс-тәсілін танып білу, озық үлгілерін меңгерудің жолдарын, нақты қасиеттерін ұғыну сияқты мәселелермен тығыз байланысты.
Қазіргі уақыт талабына сай әлемдік тіл білімінде Тіл мәдениеті сөйлеудің тиімділік теориясы деп аталып, әсер ету мен әрекеттестік бағытында зерттелуде.
Қазақ тілінің сөз мәдениетін көтеру - ұлттық мүдде талаптарының бірі. Қазақ Тіл мәдениетінің үлкен бір саласы - сөйлеу мәдениеті, оны жоғары деңгейге көтерудің басты заңдылығы - дұрыс айту нормасы. Жазу және сөйлеу мәдениетінің қазақ әдеби тілін қалыптастырудағы орны және оның орфографиялық ережелерді жүйелеу мәселелерімен байланысы қазақ тіл білімінде жан-жақты зерттеліп келеді. Сөйлеу мәдениетін ұлттық мүдде ретінде тану; сөз мәдениетіне әлеуметтік көзқарасты қалыптастыру, сөз мәдениетін әлеуметтік ғылымдар мен ұлттық мәдениеттің ең басты тірегі ретінде бағалау, сөз мәдениетін ұлт мәдениетімен қатар насихаттау, лингвистикалық болжау орталықтарын ашу, сөз мәдениетіне қарама-қарсы құбылыс - лингвистикалық экологияны жеке сала ретінде қарастыру, әсем жеткізу ұстанымдары негізінде сөз мәдениетін жетілдіру, т.б. мәселелерді дұрыс жолға қою негізінде Тіл мәдениеті дамиды.
Тілдік норма деп тану үшін оған қойылатын шарттар болуы керек. Бұл щарттарды норма дегенді көтеріп тұратын тағандар десек те болар.
Шарттардың бірі - норма сол тілдің табиғи, құрылымдық өзіндік заңдылықтарына сәйкес болуы керек, яғни тілдің грамматикалық құрылысының, сөз қолданысының, сөз жасамының, мағына құбылтуының, сөз сазының табиғи заңдарына қайшы келмейтін тұлға-тәсілдер норма болып саналады. Мысалы бұл күнде жанданған бірқатар жұрнақтар арқылы жасалған сөздердің норма болып танылуы - осы модельдің тілдік жүйеде бұрыннан бар екендігіне қатысты. Айталық, адамның қызмет түрін, кәсібін, мамандығын білдіруде - шы жұрнағы тек қазақ, араб, парсы сөздерінен емес, орыс тілінен енген сөздерден де жаңа тұлғалар жасайды: тракторшы, комбайншы, футболшы дегендерді былай қойғанда, бұл күнде гипнозшы, парламентші, газетші сияқты ондаған туынды сөздердің еркін жасалуына жалпы тілдік модель негіз болған, яғни бұл сөздерді қазақ тілі табиғатын бұзбайтын нормадағы тұлғалар деп табу керек.
Тілдік нормаға сай келмейтін грамматикалық, орфоэпиялық, сөзжасамдық құбылыстардың орын алу себептері де әр үрлі болып келеді. Олардың басым көпшіліг өзге тілдің әсерінен пайда болатынын байқаймыз. Айталық, көптік жалғауының жалғанбайтын жерде келтірілуі - орыс тілінің, әсіресе, орыс тілінен аударылған үлгілердің әсері десе болады. Ал оқырман, сатарман, аларман, оралман деген жаңа сөздердің жасалуына қамшы болған қазақ тіліне күні кеше ғана - XIX ғасырдың II жартысында жүйені бұзып пайда болған атарман, шабарман сияқты бірді-екілі қолданыстар сияқты. Дегенмен бұл екі сөздің жағымсыз мәндік семасы кейінгі оқырман, көрермендерде сақталмайды. Демек, бұзылған жүйе әрі қарай бұзыла түскен. Мұндай негізі осал, яғни тілдік құрылымына сәйкеспейтін нормалар кодификацияланбай, бірақ жарыса қолданылып жүре берулері әбден ықтимал. Тілдің табиғатынан шығып кететін нормалартілдік бүкіл жүйені қамтымайды, жеке тұстарының ғана шырқын бұзады. Сондықтан норманың басты белгісі - тілдің құрылымдық табиғи заңдылықтарына сәйкес келіп отыруы деген қағида әрдайым күшін сақтайды.
Норманың екінші шарты - тілдің қатынас құралы ретінде қалың жұртшылықтың әрдайым қолданысында болатындығы, яғни әлеумет дұрыс деп тауып, көпшілік болып әрдайым қолданып отыратын сөздер, грамматикалық тұлға-тәсілдер, сауатты жазу, сөзді дұрыс дыбыстау үлгілері норма болып табылады. Бұл жерде нормалық құлысы тілдің өмір сүру кезеңіне байланнысты қаралады. Мысалы, қазіргі әдеби тіліміздің нормалары - осы кезеңде қолданылатындары. Айталық, бұл күнде көпшілік жалпы әйел, одан соң біреудің жұбайы, жары деген мағынаны білдіру үшін адамды жынысқа бөлгендегі атауы ретінде әйел сөзін қолданады, бұл - осы күнгі әдеби норма, оның қатын деген синонимі белгілі бір стильдік реңкпен ғана жұмсалатын әдеби емес сөз. Ал қатын сөзі күні кешеге дейін, Абайдың өзінде әдеби норма болған, яғни бұдан 60-70 жыл бұрын қазақ жұртшылығы қатын сөзінен тұрпайылық көрмеген. Қазіргі қазақ әдеби тілінде біреудің әйелі, қосағы, жұбайы мағынасы үшін де, жалпы ұрғашы әйел заты ұғымы үшін де жаппай, кең қолданыстағы сөз - әйел, демек, бұл - әдеби норма.
Жаппай қолданыс дегенді жиі, актив қолданыс дегенмен шатастырмаған жөн. Сирек қолднылатын сөздер де әдеби нормадағы элементтер болуы мүмкін. Айталық, көнерген сөздер, кейбір экспрессивті поэтизмдер, тар аумақтық кәсіби сөздер сияқтылар сирек жұмсалады, олардың өзге эквиваленттері болмайды, сондықтан реті келіп жұмсала қалса, барлық жұрттың аузына түсетін, яғни жаппай қолданылатын тілдік элементтер болып саналады.
Әдеби тілдің әлеуметтік қызмет өрісінің бірі - шаршы топ алдында сөйлеу бел алған кезде, оның ішінде теледидар мен радио, театр мен жалпы сахна өнерінің түрлері қарқынды жұмыс істей бастаған тұстарда сөйлеу актісінде сөздерді қиюластырып, үндестіріп, сазды етіп айтылуына үлкен мән беріледі.
Норма деп танудың үшінші шарты - оның әлеуметтік қолдау табуы, яғни қалың жұршылықтың белгілі бір сөздің, тіркестің, грамматикалық тұлғаның, жаңадан жасалған не өзге тілдерден енген сөздердің осы мағынада қолданысы, оыс тұлғада айтылуы дұрыс, сөздердің сөйлеу үстінде осылайша дыбысталуы жөн деп мақұлдауы. Әрине, бұл - тілдік норманың көпшілік дауыспен шешілуі емес. Сол тілде сөйлейтін қалың жұртшылықтың дұрыс деген бағасы дүниеге референдуммен келмейді, бұл бағаны бергізетін - белгілі бір норманың тіл табиғатына сәйкес келетіндігі, әрдайым қолданыста болатындығы, яғни нормалылықтың алдыңғы екі шарты соңғы үшінші шартқа алып келеді, өйткені адамдарды тілдегі түзулікті, дұрыстықты сезетін қасиет болады, ол дұрыстықты теория жүзінде талдап-танымай-ақ, неліктен осы қолданыс дұрыс дегеннің дәлелін іздеп жатпай-ақ, адамның интуициясы - патша көңілі сезіп отырады. Дегемен бірсыпыра заңдылықтарды, әсіресе, лексикалық оның ішінде терминологиялық, сондай-ақ орфографиялық, орфоэпиялық нормаларды кодификация арқылы тұрақтандырып, көгшіліктің қолдануын қамтамасыз етуге тура келеді.
Жалпы әдеби тіл нормаларының ауытқып қолданылатын, яғни осы нормалардың аясына жатпайтын сөздерді Р.Сыздық мынадай топтарға бөледі:
1) диалектизмдер, қарапайым сөздер, жай, дөрекі сөздер, жаргондар т.б. Бұл топтағы сөздердің кейіпкерлер тілінде жұмсалуына уәжді ауытқу болып табылады (егер лоар автор сөзінде қолданылса, уәжсіз ауытқу болады);
2) сөздердің мағыналық жағынан ауытқуы яғни олар әдейі жөнімен ауытқыған ыңғайда жұмсалады;
3) сөздердің өзара тіркесу заңдылығын бұзу арқылы ауытқу. Иініне қарай, бұлар кейде уәжді, кейде уәжсіз болып та келіп отырады. Авторлық баяндаулар бөлімінде белгілі бір стильдік мақсатпен қолданылатын жағдайларды да осы топқа қосуға болады.

0.1. Норма және варианттылық (әдеби тіл нормасы)
Тіл біліміндегі вариант, варианттылық терминдерінің беретін мағынасы ұқсас тілдік бірліктердің жарыспа қатарлары деген жалпы ұғыммен ұштасып жатқанымен, өзіндік ерешеліктері бар. Әсіресе тіл мәдениеті, әдеби норма дегендерге қабчстчра қолданғанда, вариант сөзін жарыспа элемент деген жалпы мағынада да қолдануға болатындығын, сонымен қатар шектеулі терминдік мән беріп жұмсау керектігін де айтамыз.
Тіл байлықтарын тегіс жіпке тізіп, әрқайсысын бөлек алып, ол былай айтылсын, былай жұмсалсын деп өкім шығару мүмкін емес. Ол - өкімді әдеби тілдің ілгері даму барысында біздің тіл жұмсау тәжірибеміз шығарады. Тілді де кезінде жеке адамдар түгелдей өз бақылауына алатын болады - дейді К.Маркс. тілді өз бақылауына алатындар, алдымен, тілдің икемді құрал болу қасиетін арттырып, оның қалаулы, таңдамалы байлықтарын орнықты, біршама тұрақты етуді көздеуге тиіс. Сондай іске тіл мамандары, әдебиетшілер, жазушылар, журналистер, актерлер және басқалар белсене қатынасады. Әсіресе халықтың жазу мәдениетін бір ізге салу, орфография, терминология, пунктуацияны реттеу, грамматика жазу, сөздіктер құрастыру арқылы бұл жағынан көп табысқа жетуге болады.
Тілдік норма жазуда ғана емес, сөз қолдануда да, сөздің айтылуынан да, грамматикалық тұлғаларды пайдалануда да, сөйлем құруда да, қысқасы, тілдің өн бойында болуға тиіс. Әрине мынаны қолдан, мынаны қолданба деп барлығына бірдей рецепт беру мүмкін емес.
Тілдің нормалану үдерісі үздіксіз жүріп отырады. Бірақ ол үдерісті жеделдететін кез - әдеби тілдің еркін, жан-жақты даму жолына түскен кезі. Әдеби тіл пайда болғанда, халық тілінде бар анархияға, дөрекілікке, қара дүрсін ала-құлалыққа тыйым салына басталады да, таңдау күшейеді. Соның нәтижесінде әдеби тіл белгілі жүйеге түскен тіл болып табылады. Мысалы, ХVІІІ ғасырда араб-парсы тілінен енген сөздердің айтылуында, жазылуында ешқандай тиянақ болмайтын. Соның өзінде сол кездегі әдеби тілде өазіргі әдет - ғадет болып, өмір - ғұмыр болып, күна - гүна болып, кітап - китап болып жазылатын. Мұндай сөздердің бұрынғы нұсқасын сақтау діни зиялылар арасында күшті болғанымен, қарапайым қазақтар оларды халық тілінің заңына бағындырып, өзгертіп айтатын еді. Осы күні солар әдеби тілдің нормасына айналып кетті.
Қазақ әдеби тілінің әр түрлі даму кезеңінде әр түрлі нормалар болды. Мысалы, ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы әдеби тілде түрік халықтарының біразына ортақ ескі өзбек (Чагатай) әдеби тілінің нұсқалары норма болса (Мысалы, бірлан, барадұр, айтылмаш, үшбу, міллат, хақихат, уағда, һам, ғмал), Абайлар тұсында әдеби тілдің өлең-жырлардан басқа да нұсқалары халықтық қасиетке ие болғанда, араб-парсы сөздерін, чағатайзмді қазақша айту, қазақ тілінің дыбыс заңына лайықтап қолдану бағыты күшті болды. Ескі норма бірден жойылып, жаңа норма аз күннің ішінде орнай қалмайды. Абай сөздігіне қарап отырсаң, оның алғашқы жылдарындағы шығармаларында, әсіресе қара сөздерінде, араб сөздерін кітаби дәстүр бойынша жазғны байқалды. Мысалы: хаким (әкім), ғыззат (іззет), ғұмыр (өмір), ғараб (араб), ғадат (әдет), ғанимат (ғанибет), ғамал (амал), ғайып (айып). Бірақ Абай өзінен бұрынғы әдебиеттің ондай нормаларын кейін бұзып, әлгедей сөздердің қазақ тіліне жатық нұсқаларын жиі қолданды. Сол кейін нормаға айналды.
Қазіргі терминдер жүйесінің тиянақтай бастаған, жаңа бетбұрыс кезеңі 1930-1940 жылдары еді. Сонда осы күнгі терминдер жүйесінің саралануы тек жеке кісілердің, сол кезде бұл жұмысқа көп еңбек сіңірген Қ.Жұбанов, С.Баишов т.б. болды[18,92].
Әдеби тілді нормалау қалам қайраткерінің, ғылым қызметкерінің күшімен баспасөз, мектеп, радио, телевизия арқылы іске асады. Тілді нормалау дегеніміз - бір жағынан, тілде барды сол күйінде қалыптастыру болса, екіншіден, тілде барды өзгертіп қалыптастыру, үшіншіден, тілде жоқты, бірақ әдеби тіл үшін керекті жаңадан енгізіп қалыптастыру болады.
Қатынас құралы болып қалыптасқан тілге реформа жасау мүмкін емес. Бірақ оны нормаға түсіріп байытуға, жақсартуға, икемді етуге болады.
Тілдік құбылыстарды зерттеуші маман-теоритиктердің пайымдауынша, варианттылық жалпы тілге, тілдік жүйеге тән қасиет, екінші сөзбен айтқанда, тілдік-бірлік тұлғалардың баршасы вариантты болып келеді. Мұны түсіну үшін алдымен, вариант пен инвариант деген терминдердің мағыналарын біліп алған жөн. Вариант - деректі ұғымды атайды, ал инвариант сол ұғымды білдіретін дерексіз дүние, біркелкі ұқсас объектілердің ұғымдық түпатасы. Айталық, т фонемасының қолданыста бірнеше варианты бар: қатаң айтылатын (ат дегендегі), жіңішке айтылатын (ет дегендегі). Бұл жерде т фонемасы - инвариант, ал оның қолданыста жуан, жіңішке, келте , созылыңқы деген сияқты көріністері - варианттар. Вариантинвариант деген танымдар о баста фонология атты тіл білімі саласында дүниеге келген. Бұл таным бірте-бірте тілдің грамматика, лексика сияқты өзге қаттауларына көшті.
Варианттылық ( орыс. вариантность ) ( лат. varians - өзгеретін ) - тілдің әр түрлі жағдайда қолданылуына және әлеуметтік, территориялық сипатына байланысты анықталатын түрлері мен өзгерістері. Варианттылық - тілдің, тіл бірліктерінің коммуникативтік кызметіне катысты күрделі және жан-жақты қасиеттерінің бірі. Оның мәні "вариант", "инвариант" ұғымдары арқылы ашылады. Әрбір лексикалық бірлік өзінің мағыналық бірлігін сақтай отырып, көптеген варианттар түрінде көрінеді. Кен көлемде тілдің территориялық, әлеуметтік, стилистикалық, функционалдық, ұлттық тағы басқа формаларда өмір сүруі де Варианттылықтың көрінісі болып табылады.
Варианттылық алғашында фонология саласында қарастырылған. Бір фонеманың әр түрлі дыбысталуы вариант (сөз вариантпары), ал фонеманың өзі негізгі мәні өзгермейтін инвариант деп түсіндірілген. Кейін осы тәсіл тілдің басқа деңгейлерінде (морфема-морф) қолданылатын болған.
Тіл бірліктерінің варианттары мен инварианттары тіл жүйесінің әр түрлі деңгейін тудырмайды. Бір тіл деңгейінің көлемінде варианттық және инварианттық бірліктер мол кездеседі. Фонема және фон, морфема және морф - әрқайсысы өз деңгейіне тән бола отырып, соған сай топтарды білдіреді [1] .
Варианттылық - жүйедегі фаза санын өзгертпей белгілі бір шекте өзгертуге болатын термодинамикалық жүйенің еркіндік дәрежесінің саны.[2] .
"'Варианттылық, тiлдiк варианттылық (лат. varians, variantis -- өзгерiс, бiр нәрсенiң әр түрi) -- тiлдегi жарыса қолданылатын лексико-семантикалық сөздер тобының айрықша түрi.[3] .
Лексикалық бiрлiктердiң мағыналық дәлдiгiн сақтай отырып, өзiнiң әдеттегi тұлғасынан өзгеше бiрнеше дыбыстық өзгерiсте айтылуы мүмкiн (ештеме, ештеңе, ештеңке). Сөз тұлғаларының бiрнеше варианттылық қатарының болуы -- әсiресе әдеби тiлдiң қалыптасуының алғашқы кезiне тән құбылыс. Ертеректе пайым, ғибрат, iлтипат, кәусар, тәкаппар, бекем секiлдi сөздердiң оншақты варианттары жарыса қолданылған. Мұндай жарыспа тұлғаларды тiл нормасы тұрғысынан реттеп, бiр жүйеге келтiру -- тiл мәдениетiнiң ең басты проблемасының бiрi. Варианттылық халық тiлiнiң дыбыстық құрылымына сай жазу дәстүрiнiң, орфографиясының жоқ кезiнде жалаң сөйлеу тiлiндегi түрлi процестер ықпалымен талай ұрпақтың нақты сөз қолдану тәжiрбиесiнде үздiксiз қалыптасып келген. Айырым белгiсiнiң бiрлiгiне қарамастан, басқа тiлдермен салыстырғанда қазақ тiлiндегi варианттылықтың өзiндiк ерекшелiгi бар.[4] .
Қазақ тiлiндегi варианттылықтың фонетика, лексика, семантика, морфология, синтаксис, орфография, орфоэпия, фразеологияға қатысты түрлерi бар:
* 1) Дублет дегенiмiз -- мағыналық тепе-теңдiктегi екi не одан да көп лексикалық варианттар (көрпежұрқан). Дублеттер -- түбiрi, тұлғасы әр басқа сөздер. Көптеген дублеттiң артық сыңарлары жергiлiктi ерекшелiкке жатады {көршiқошна, сымшалбар, әкпiшкүйенте). Мұндай жарыспа тұлғалардың бiр сыңары кепшiлiк жағдайда шеттен ауысқан сөз болады (дәкемәрлi, қауындiңке). Дублеттердiң қолданыла келе синонимдiк қатар құрауы {қоразәтеш) немесе мағынасы дараланып, әр басқа сөздерге айналуы мүмкiн (көйлек-жейде, апа-әпке).
* 2) Түбiр морфема мен қосымша морфемалардың өзгерiсiнен морфологиялық варианттар түзiледi (ащыашты, уақытыуақтысы). Қазақ тiлiндегi морфологиялық варианттар мынадай жолмен түзiледi:
* а) түбiрге әр алуан қосымшаның жалғануы арқылы (дауқордаугер, жастықжасшылық);
* ә) сөздiң ықшам тұлғаға ауысуы арқылы (келiптiкептi, қалыптықапты);
* б) сөз тiркесiнiң кiрiккен түлғаға айналуы арқылы (қалай етесiң қайтесiң, солай еткенiсөйткенi). Әр түрлi жұрнақтың жалғауынан морфологиялық варианттар түзiлсе, жалғаудың өзгерiп келуiнен синтаксистiк варианттар құралады (келемiнкелем, сөйлеймiнсөйлейм, жүредiжүред). Жеке сөйлемдердiң де варианттар қатары кездеседi (жасым елудеелу жастамынелудемiн). Жарыспа тұлғалардың iшiндегi сан жағынан ең молы, қолдану жиiлiгi жағынан ең көлемдiсi -- фонетикалық варианттар. Бiр сөздiң дыбыстық варианты болу үшiн тiкелей аффикстер арқылы түрленбей, бiр түбiрдiң, не бiр ғана қосымшаның фонетикалық өзгерiске түсуiнен түзiлуi шарт (гауһаржауһар, ғарiпкәрiп, саудагерсәудегер). Фонетикалық варианттардың орфоэпиялық және орфографиялық түрлерi бар. Орфографиялық варианттарға жазуда еленбейтiн, жалаң сөйлеу тiлiне тән түрлерiн жатқызамыз (шайшәй, жайжәй). Олар үндестiк заңымен (өзенөзөн, жүгiр жүгүр, керекгерек), жергiлiктi ерекшелiкпен (жылджыл, шарачара), стильмен (әкелерiмәкемдер) байланысты айтылады. Бiр сөздiң баспасезде әрқалай жазылуынан орфографиялық варианттар түзiледi (аулыауылы, даусыдауысы, рахметрақмет, жинажыйна). Жарыспа варианттар - жалпы тiл заңдылығана сәйкес езгерiп отыратын, әлденеше қырынан көрiне алатын, оралымдық, икемдiлiк мүмкiндiгі мол тiлдiк категория. Оларды әдеби тiл өлшемi тұрғысынан реттеуде нақтылы тiлдiк фактi, тәжiрибе ескерiлмек.

Сөз ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.