Утилиттер, олардың типтері. Операциялық жүйе, оның атқаратын негізгі мәселелері. IBM PC типіндегі компьютерлерде қолданылатын операциялық жүйелер. кірістірілген программаларға мысалдар

1. Утилиттер, олардың типтері (дискілік, утилиттер.дефрагментаторлар, тексеруші, дискілерді тазарту, резервтік көшіру және т.б.). Операциялық жүйе (ОЖ), оның атқаратын негізгі мәселелері. Ішкі жүйелерде шешілетін есептердің кластары (Үрдістерді басқару. Жадыны басқару. Файлдарды басқару. Сыртқы құрылғыларды басқару. Қорғау және администрациялау. Қолданбалы программалау интерфейсі. Пайдаланушы интерфейсі). Операциялық жүйенің құрылымы мен құрамы. ОЖ архитектурасын дайындау тәсілдері.
2. IBM PC типіндегі компьютерлерде қолданылатын операциялық жүйелер. Кірістірілген программаларға мысалдар. ОЖ жіктелуі (классификация) (бірпайдаланушылық, көппайдаланушылық, біресепті; көпесепт,і бірпроцессорлы, көппроцессорлы, 8.разрядты, 16.разрядты, 32.разрядты, 64.разрядты, командалық, объектілі.бағдарланған, жергілікті, желілік). Пайдалану облысы және эксплуатациялау формасы (пакеттік өңдеу жүйесі, уақытты бөлу жүйелері, нақты уақыт жүйесі).

Дербес компьютер (ДК) қандай да бір амалды орындау үшін оған нұсқаулар жиынының тізбегін, яғни программа құру керек.
ДК-лерде жұмыс істейтін барлық программаларды 3 категорияға бөлуге болады:
- Қолданбалы программалар – пайдаланушыға қандай да бір қажетті жұмыс (мәтіндік редакторлар, электрондық кестелер, графикалық пакеттер, коммуникациялық практикалық жасақтамалар және т.б.) істеумен тікелей қамтамасыз етеді.
• Инструменталдық жүйелер (программалау жүйелері) – компьютерлер үшін жаңа программаларды құрумен қамтамасыз ету.
• Жүйелік программалар – есептеу үрдісі мен ЭЕМ ресурстарын басқаруды ұйымдастыруды қамтамасыз етеді. Ол қолданбалы программалардың бар құрылғыда «темірде» (процессорда, дисклерде, оперативті жадыда, енгізу-шығару құрылғыларында) жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Оларға мысалы, магниттік дискілерді форматтайтын, дискілерді дефрагментациялайтын, файлдарды архивтейтін, вирустарды іздейтін және өшіретін және т.б. осындай жиі қайталанатын операцияларды орындайтын утилиттер мен принтерлердің, дискжетектердің, дисплейлердің, пернетақта мен басқа да құрылғылардың жұмысын қамтамасыз ететін драйверлер жатады.
Утилиттер типтері:
- Дискілік утилиттер – ақпаратты жинақтаушылармен жұмыс істеуге (оқу, өшіру, көшіру және қалпына келтіру) мүмкіндік береді;
- утилиттер-дефрагментаторлар – қатқыл дискіде орналасқан ақпараттарды дефрегментациялайды;
- тексеруші утилиттер – іздеудә жүзеге асырады және дұрыс емес жазылған мәліметтер мен зақымдалған секторды қалпына келтіруге ұмтылады;
- дискілерді тазарты утилиттері – компьютердегі әр түрлі уақытша, бос және қажет емес файлдарды өшіреді;
- резервтік көшіру утилиттері – пайдаланушыға қажетті ақпаратты үнемі сақтайды және дубльдейді.
Пайдаланушы қолданатын барлық жүйелік программаның ішінде операциялық жүйе (ОЖ) ерекше орын алады. Ол компьютер қосылған кезде жүктеледі де ДК-мен дұмыс істеу барысыфнда пайдаланушыға қолдау көрсетеді.
ОЖ-дің негізгі мәселелерінің бірі – аппараттық қамсыздандырумен жұмыс істеу алгоритмін жүзеге асыру.
Операциялық жүйелер программалар мен енгізу және шығару операцияларын басқаруға арналған кітапханалар жиыны ретінде пайда болды. Осы жеткілікті әмбебап программалармен басқа да программалаушылар пайдаланды. Олар қосылған кітапханадан қажетті функцияны шақырады, ал ол барлық жұмысты орындады (онда физикалық құрылғылармен жұмыс істеу коды енгізілді). Уақыттың өтуімен ОЖ күрделене түсті, ОЖ-ге үлкен функциялар жүктелді. Компьютерлер қуатты бола бастады, процессорда орындауға белгілі бір программалар жиынын бір мезгілде жүктеу талап етіледі. ОЖ программамен жұмыс істеушілердің арасында «темір» ресурстарын тиімді үлестіру мәселесін шеше бастады. Бір есептеуін машинамен бір мезгілде бірнеше пайдаланушы жұмыс істейтін болды. ОЖ олардың әрқайсысының құқығын қарай бастады және берілгендерін қорғай бастады. Нәтижесінде заманауи ОЖ әр түрлі функциялар жиынын қамтиды.
Өзінің құрылымы бойынша ОЖ программалар мен модульдер кешенін береді. Операциялық жүйенің ядро ұғымы ерекшеленеді. Ядроның программалық жабдықтамасы пайдаланушылар мен программалаушылардың араласуынан қорғалынған. Қолданбалы программалар ядроға аппараттық жабдықтамамен қандай да бір амалдарды орындауға көмек сұрап қатынасады. Бұл сұраныстар жүйелік шақыру деп аталады және арнайы командаларды береді.
ОЖ компьютерді және оның ресурстарын (оперативті жад, дискідегі орындарды және т.б.) басқарады, мәліметтерді қорғауды қамтамасыз етеді, пайдаланушының сұрауы бойынша әр түрлі сервистік функцияларды және программаларды орындайды.