Еуразия даласындағы Шыңғысхан тұлғасы

Кіріспе

Шыңғысхан (өз аты – Тэмуджин, Темучин) – Азияда тұңғыш біртұтас мемлекет құрушы, өз заманының аса ірі әскери және мемлекет қайраткері. Ежелгі ру басшысы Есугей батырдың отбасында туған. Өзінің әскери таланты арқасында және дұшпандарының әлсіздігі мен бытыраңқылығын пайдаланып, 1183-1204ж. өкімет билігі үшін күресте негізгі жауларын талқандады да, кең-байтақ территорияны басып алды, сөйтіп онда мекендейтін көптеген ру-тайпалық одақтардың бірден-бір билеушісі болды. Осы жеңістері және тайпа көсемдерін өз маңына топтастыруға бағытталған бірсыпыра әлеуметтік шараларды жүзеге асыруы нәтижесінде Тэмуджин дала ақсүйектері құрылтайының шешімімен 1206 жылы барлық тайпалардың ұлы ханы болып жарияланды да, «Шыңғыс хан» (түрікше «теңіз, мұхит» деген сөзден шыққан) лауазымын алды. Ішкі саясатта Шыңғысхан мемлекетті басқару ісін бір орталыққа бағындыруға күш салды, түркі-моңғол тайпаларын «мыңдық» деп аталатын әскери-әкімшілік бөліктерге бөлді (өйткені хан талабы бойынша, бұл бөліктердің әрқайсысы 1000 атты әскер беруге тиісті болды). Шыңғыс хан бұларды жайылым жерлерімен қоса өз туыстары мен нояндарға еншіге бөліп берді. Ұлы хан жазбаша іс жүргізуді ұйымдастырды. 1206 жылы ол әдеттегі құқық (яса) ережелерін бекітті. Мемлекет ішіндегі наразылықтарды басу үшін 10 мың адамдық жеке гвардия (кэшиг) құрды. Әскерде өте қатаң тәртіп орнатты:кінәлі немесе қорқақтық көрсеткен әскери адамдар өлім жазасына кесілді. Шыңғысхан әскери стратегия мен тактикада мұқият барлау, жауды жекелеп талқандау, тұтқиылдан шабуыл жасау, дұшпанды алдау үшін арнаулы отрядтардан тосқауыл қою, қыруар атты әскермен маневр жасау, т.б. әдістерді қолданды. Шыңғысхан Сібір мен Шығыс Түркістанды (буряттарды, якуттарды, ойраттарды, қырғыздарды, ұйғырларды) бағындырды. 1211ж. Цзинь мемлекетіне жорық жасады. 1215 ж. Пекинді алды. 1217 ж.Солтүстік Қытай түгел Шыңғыс ханның билігіне көшті. 1219 ж. Корея патшалығы Шыңғыс хан әскерлерінен тізе бүкті.Қазір тарих қайта жазылып жатыр. Тіпті Шыңғыс ханның тегіне қатысты айтыс-тартыс толастаған жоқ. Біз де оқып-білгенімізді алға тартып, осы төңіректе ой қозғауды жөн көрдім.Шекараларының тарихын да шегендемек Шекаралар қалай бөліске түсті, қай жұртпен қалай келісімге келді? Бұл мәселелер де қазір анықталу үстінде. Мәселен, қазіргі Моңғолиямен арадағы шекараны алайық. Бурят пен моңғол бір ел деген байламдар айтылып жатыр қазір. Мүмкін, солай шығар. Тек шекараға түскенде бір халық екіге бөлініп қалған.

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Еуразия даласындағы Шыңғысхан тұлғасы
Шыңғысхан (өз аты - Тэмуджин, Темучин) - Азияда тұңғыш біртұтас мемлекет құрушы, өз заманының аса ірі әскери және мемлекет қайраткері. Ежелгі ру басшысы Есугей батырдың отбасында туған. Өзінің әскери таланты арқасында және дұшпандарының әлсіздігі мен бытыраңқылығын пайдаланып, 1183-1204ж. өкімет билігі үшін күресте негізгі жауларын талқандады да, кең-байтақ территорияны басып алды, сөйтіп онда мекендейтін көптеген ру-тайпалық одақтардың бірден-бір билеушісі болды. Осы жеңістері және тайпа көсемдерін өз маңына топтастыруға бағытталған бірсыпыра әлеуметтік шараларды жүзеге асыруы нәтижесінде Тэмуджин дала ақсүйектері құрылтайының шешімімен 1206 жылы барлық тайпалардың ұлы ханы болып жарияланды да, Шыңғыс хан (түрікше теңіз, мұхит деген сөзден шыққан) лауазымын алды. Ішкі саясатта Шыңғысхан мемлекетті басқару ісін бір орталыққа бағындыруға күш салды, түркі-моңғол тайпаларын мыңдық деп аталатын әскери-әкімшілік бөліктерге бөлді (өйткені хан талабы бойынша, бұл бөліктердің әрқайсысы 1000 атты әскер беруге тиісті болды). Шыңғыс хан бұларды жайылым жерлерімен қоса өз туыстары мен нояндарға еншіге бөліп берді. Ұлы хан жазбаша іс жүргізуді ұйымдастырды. 1206 жылы ол әдеттегі құқық (яса) ережелерін бекітті. Мемлекет ішіндегі наразылықтарды басу үшін 10 мың адамдық жеке гвардия (кэшиг) құрды. Әскерде өте қатаң тәртіп орнатты:кінәлі немесе қорқақтық көрсеткен әскери адамдар өлім жазасына кесілді. Шыңғысхан әскери стратегия мен тактикада мұқият барлау, жауды жекелеп талқандау, тұтқиылдан шабуыл жасау, дұшпанды алдау үшін арнаулы отрядтардан тосқауыл қою, қыруар атты әскермен маневр жасау, т.б. әдістерді қолданды. Шыңғысхан Сібір мен Шығыс Түркістанды (буряттарды, якуттарды, ойраттарды, қырғыздарды, ұйғырларды) бағындырды. 1211ж. Цзинь мемлекетіне жорық жасады. 1215 ж. Пекинді алды. 1217 ж.Солтүстік Қытай түгел Шыңғыс ханның билігіне көшті. 1219 ж. Корея патшалығы Шыңғыс хан әскерлерінен тізе бүкті.Қазір тарих қайта жазылып жатыр. Тіпті Шыңғыс ханның тегіне қатысты айтыс-тартыс толастаған жоқ. Біз де оқып-білгенімізді алға тартып, осы төңіректе ой қозғауды жөн көрдім.Шекараларының тарихын да шегендемек Шекаралар қалай бөліске түсті, қай жұртпен қалай келісімге келді? Бұл мәселелер де қазір анықталу үстінде. Мәселен, қазіргі Моңғолиямен арадағы шекараны алайық. Бурят пен моңғол бір ел деген байламдар айтылып жатыр қазір. Мүмкін, солай шығар. Тек шекараға түскенде бір халық екіге бөлініп қалған. Әйтпесе, тілі, діні, әдеп-ғұрпы, салты, дәстүрі бірдей. Бір ғана мысал, екі елде де ұлы хурал деп сөйлейді. Ал Шыңғыс хан - түркі тілінде, соның ішінде көне қыпшақ тілінде сөйлеген адам. Ұлы Құрылтайда бұрынғы Темірші (немесе Теміршын - шын темір деген сөз ғой) Шыңғыс хан болып бекітіліп әрі осылай аталып тарихқа жазылды. Шыңғыс термині негізінен, ол кезде биіктен, ел үстінен қарау мағынасын білдірді. Қазіргі қазақ елінің жартысынан көбін құрап отырған көп ру (Найман, Керей, Қоңырат, Жалайыр, Меркіт, Қият, ұсақталып кеткен, ел арасында бар Уақ, Суан, тағы басқа) кезінде Алтай тауының арғы бетін мекендегенін білеміз. Шынтуайтына келгенде, Алтайдың арғы бетін (Орқын, Онон, Керөлең, Байөлке, Қобда өзендерінің алқаптары) көне қазақ жерінің аса зор бір аймағы деп айтуға әбден болады. Бұл рулардың бәрі қыпшақ тілінде (көне қазақ тілінде) сөйлеген. Мәселен, әкесі Теміршіні Қоңыратқа алып барып, Бөртеге құда түскенде (қазақтар бұйра туған лақты, бөрте лақ деп атаған) оны басқа ұлттың баласы деп кеудеден итермеген. Керейдің Тоғырыл ханына немесе Найманға барғанда да, қасындағы Меркіт, Жалайыр, тағы басқа толып жатқан руларды бір тудың астына жинағанда да бір тілде-қыпшақ тілінде сөйлескен. Қастарында ешқандай аудармашы ұстамаған. Сол кезеңдерде қазіргі қазақтың барлық руының, тайпасының өз хандары, билеушілері болғаны белгілі. Осыларды айта отырып, сонымен қатар кезінде қытайлардан қырғын тапқан жоңғардың біраз бөлігі қазақ даласын басып, Еділ жағалауына қашып келіп пана тапса, енді біраз ғана бөлігі (ойрат, хошауттың бір тобы) Алтай асып жаңағы моңғолдарға (яғни буряттарға) келіп қосылды. Бұл арада Шыңғыс хан тұсынан қалған азғана қа-зақ рулары да бар болатын. Сөйтіп, бәрі кезінде Мыңдаған қол жиналған аймақта тоғысып (Қытай жылнамашылары Минкол, ал орыс жағы Мангол деп жазған) бір елге айналды. Мыңдаған қол алғашқы рет сахарада бір тудың астына жиналған соң, бүкіл көшпелі халық осылай Мыңқол жиналған жер деп атаған. Мыңқол - тек әкімшілік атау алған сөз. Енді міне, Шыңғысхан заманына байланысты бүкіл ұлы тарихқа ойда-жоқта осылар ие болып шыға келді. Ұзақ жылдар шынайы зерттеп, ізденіп, зерделеп қараған адамға бәрінің де ескі тарихта жазылғандай емес екені, бұл арада үлкен қателіктің кеткені апайқын көрініп тұрады. Құда түсу, бесік құда болу немесе атастыру. Бұл - қазақ елінің ескіден келе жатқан дәстүрі. Шыңғыс ханның әкесі осы дәстүрмен кішкене ұлын Қоңырат тайпасына алып келген. Тоғырыл ханмен және оның әскерімен әрбір жорыққа барған сайын аралас-құралас жүрген сарбаздары да бөлек елдің әскеріндей емес, емен-жарқын араласып, бірге соғысқан. Араларында ешқандай тіл айырмашылығы болмаған. Сонымен қатар, тағы бір айта кететін мәселе, жауға шапқанда бәрі де аруақ, аруақ деп ата-бабаларының аруағын шақырып, содан күш алып, дұшпанына атойлап, зәресін ұшырған (орыс жылнамашылары уррақ деп қате жазып алған әрі осы сөзден олардың ура-сы шыққан). Әрбір ру және тайпалар қыс қыстауы, жаз жайлауы бөлек болғандықтан, өздерін бөлек елдей сезінген. Бірақ бәрі бір тілде, әдет-ғұрпы, дәстүрі, салты, ұстанымы біреу-ақ екеніне ешкім сол уақытта көңіл бөлмеген. Дегенмен ол кез қоғамның санасы оған жете қоймаған мезгіл-ді. Әйтпесе, бәрі кешегі ғұндардың, одан кейінгі Тоныкөк, Білге қағанның ұрпақтары екені шындық қой. Қазақ елін құрап отырған қазіргі көп рулар Алтай тауларынан бері асып түсті. Бұл қай кезеңдерде басталып еді? Шыңғыс хан Орталық Азиядағы Хорезм империясын жаулап алған кезден бастап, қалың қол Алтай тауының бергі беті-ну тоғайлы, шөбі белуардан келетін суы мол Ертісті көргеннен кейін бұл өлкелердің керемет екенін байқады. Жетісу алқабын басып өткен мезгілде де бұл жақтарда қыс қыстауға, жаз жайлауға өте қолайлы екенін, өз жеріндей жусанды, ақ селеулі емес, гүл, қызғалдақ басқан аттың жалына жетерліктей түрлі қалың шөп өскен аса құнарлы атырапқа тап болғандарын аңғарды. Кезінде Шыңғыс ханнан ығысқан найман тайпаларының біраз бөлігі осы аймаққа жайғасып та алған еді. Шыңғыс хан Қытайды, Хорезмді жаулап алып жатқан уақытта билік астындағы рулар ханның қаһарынан қорқып, бөлініп кете алмады. Шыңғыс ханнан кейінгі хандардың тұсынан бастап, олар: қалған наймандары бар, сонымен қатар керейлер, жалайырлар, суандар, уақтар, меркіттер, тіпті қағанаттың негізгі діні болып саналатын қияттар, артынан қоңыраттар біртіндеп-біртіндеп Алтайдан бері асты. Сөйтіп, қазіргі қазақ даласына кеңінен жайылды. Арғы бетте өте аз рулар қалды. Алтайдың бергі жағына өткен ру-тайпалар, мұндағы үйсін, сары үйсін, дулат, қаңлы, арғын, қара қидан қауғырас тайпаларына келіп қосылды. Бұлардың да тіл, дәстүр, әдет-ғұрып жағынан өздеріндей екенін көрді, келе-келе бір елге айналып, қазақ деген атау алды. Кезінде Ұлы тарих жасалған дала Алтайдың арғы бетінде қалды. Оны жасаған ру-тайпалар бері асып кетті. Ол далада бурят-моңғолдар, чжурджендер (Изинь әулеті), ойрат, хошоуыттың біраз тобы, бірен-саран қазақ рулары қалды. Өздері еш уақытта ұлы жорыққа түспеген, қағанат (империя) құрмаған ел бәріне негізсіз ие болып қалды. Русь сөзі қайдан шыққан? Орыстар тарихын қайта жазуға кірісті. Осы орайда, неге? деген сауал туады. Олардың айтып отырғаны - кезінде қызыл жалаудың астында отырып, империялық түсінікте жазылған орыс тарихының біраз бөлігі шындыққа сай келмейтіндігі, қазіргі заман талабына жауап бере алмайтындығы. Тіпті олар русь сөзінің қайдан шыққандығын қайтадан іздеп, зерттеп-зерделеу үстінде. Ал рось өзенінің қазір Ресей жерінде жоқ екендігі белгілі. Көне заманның өзінде де осылай деп аталған өзен болды ма, болмады ма? Оған да нақты жауап жоқ (олар өзін осы сөзден тарадық деп жүр емес пе?). Еуразия жазығына орналасқан кезіндегі Алтын Орда қағанатына (империясына) негізінен, алым-салықты жылына бір рет ең көп әрі молынан төлеп тұрған осы орыс елі болатын. Бату мен одан кейінгі хандардан қатты соққы жеп есеңгіреп қалған бұл халық Иван Калитаға дейін де, одан кейін де Алтын Ордаға керуен-керуен алым-салық әкеліп тұрған. Керуендер келгенде, алтынордалықтардың қуанышында ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.