Үндістан мемлекетінің туризмі
КІРІСПЕ
1 ҮНДІСТАН МЕМЛЕКЕТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Үндістан мемлекетінің экономикалық.географиялық жағдайының ерекшеліктері
1.2 Үндістан мемлекетінің тарихы, мәдениеті мен ұлттық ерекшеліктері
1.3 Үндістанның өнері мен білімі
2 ҮНДІСТАННЫҢ ТАБИҒИ РЕСУРСТАРЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУ ФАКТОРЫ РЕТІНДЕ
2.1 Үндістанның табиғи ресурстары
2.2 Үндістандағы рекреациялық турлар ерекшеліктері
2.3 Үндістанға рекреациялық тур бағдарламасын құрастыру
3 ҮНДІСТАН ТУРИЗМІНІҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ДЕҢГЕЙІ
3.1 Үндістан мемлекетіндегі туризмнің қазіргі жағдайы
3.2 Үндістан мен Қазақстан мемлекетінің арасындағы достық қарым.қатынастың туризмге әсері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
1 ҮНДІСТАН МЕМЛЕКЕТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Үндістан мемлекетінің экономикалық.географиялық жағдайының ерекшеліктері
1.2 Үндістан мемлекетінің тарихы, мәдениеті мен ұлттық ерекшеліктері
1.3 Үндістанның өнері мен білімі
2 ҮНДІСТАННЫҢ ТАБИҒИ РЕСУРСТАРЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУ ФАКТОРЫ РЕТІНДЕ
2.1 Үндістанның табиғи ресурстары
2.2 Үндістандағы рекреациялық турлар ерекшеліктері
2.3 Үндістанға рекреациялық тур бағдарламасын құрастыру
3 ҮНДІСТАН ТУРИЗМІНІҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ДЕҢГЕЙІ
3.1 Үндістан мемлекетіндегі туризмнің қазіргі жағдайы
3.2 Үндістан мен Қазақстан мемлекетінің арасындағы достық қарым.қатынастың туризмге әсері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
Үндістан – адамзат баласының ең көне мәдени ошақтарының бірі. Талай шапқыншылықты басынан өткізсе де өздерінің ешуақытта да басқыншылыққа бармауы, бұл ұлы халықтың ұлттық ерекше қасиеті де болар. Ал осы бір ұлттық ерекшелік үнді халқының мәдени дамуына өз ықпалын тигізді. Бірақ, өкінішке орай, ежелгі үнді мәдениеті жайындағы толық мағлұматтар тек соңғы кездерде ғана мәлім бола бастады. Біздің ғасырымыздың 20-шы жылдарында ғана археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесінде палеолит және неолит дәуіріне жататын баға жетпес материалдық мәдениеттің ескерткіштері табылады. Индия өзенінің аңғарында жүргізілген қазба жұмыстары б.з.б. I және II мыңжылдықтардың өзінде-ақ үнді жерінде мәдениеттің дамуының жоғары қарқында болғандығын дәлелдеп отыр. Б.з.б. III мыңжылдықтың аяғында қалыптасқан Махенджо – Даро (Синд, Пәкістан) және Харапа (Пенджап, Пәкістан) мәдениеттерінің ескерткіштеріне қарағанда ежелгі үнділіктер дәстүрлі тас құралдармен қатар мыстан және қоладан жасалған заттарды да кеңінен пайдаланған. Бұл алқаптың тұрғындары дүние жүзінде тұңғыш рет мақтадан иіріп, тоқуды игерген. Көне үнді зергерлері мен қышшыларының даңқы бүкіл дүние жүзіне кең тараған. Осы дәуірде таптық қарым-қатынастардың дамуы, мемлекеттер мен қалалардың пайда болуы, ал олардың өз кезегінде көршілес жатқан елдермен сауда - саттық қарым - қатынастарын жасауы, сөзсіз, қала мәдениетінің өрістеуіне колайлы жағдайлар жасады.
Үндістан – Оңтүстік Азияда Үндістан түбегінде орналасқан мемлекет. Үндістан – өзінің аса бай мәдениетімен және ежелгі өркениетімен әйгілі ел. Ол – терең тамырлы философияның, мол өзіндік ізгі рухани мұраның, сыры да, сыны да сақталған әдет-ғұрыптар мен дәстүрдің, жер - жаһанға әйгілі күмбездер мен сәулеттік жауһарлардың, терең қайнарлы би мен саздың, ғажайып үнді киносы мен жұпар иісті үнді шайының елі. Ол – “барлық халықтардың жүрегін біртұтас өмірдің ырғағында тоғыстырған” (Үндістанның “Халықтың жан жүрегі”мемлекеттік әнұранынан) әр түрліліктегі бірлестіктің үлгісі.
Үндістан – Үнді мұхиты алабында, Гималай тауларынан оңтүстікке қарай Оңтүстік, Оңтүстік-Батыс Азия елдерін Еуропа және Африкамен байланыстыратын маңызды теңіз және әуе жолдарының торабында жатыр. Батыс жағалаулары Араб теңізінің, шығыс жағалаулары Бенгал шығанағыныңсуларымен қоршалған. Үндістан – өзінің мыңжылдық тарихында көне бойына қызықты оқиғалар мен таңдай қақтырар дүниелерді жинай білген ғаламат ел. Себебі, Ежелгі Үндістан адамзат дамуын елестетуге болмайтын бүгінгі заманауи ғылымдардың көпшілігінің негізін қалады.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Үндістан (немесе Бхарат, осылайша үндістер өз елін атады) – зор табиғи ресурстары бар әлемнің ең ірі мемлекеттерінің бірі. Бұл мемлекет халық саны бойынша екінші орынды және жер көлемі бойынша жетінші орынды алады. Қазіргі кезде туристер мәдениеті мен тарихында өзіне тән ерешеліктері бар әлем елдеріне қызығып, сол елдерге жиі саяхат жасайды. Ал Үндістан тарих пен мәдениеттің жарқын үлгісі болып саналады.
Үндістан – Оңтүстік Азияда Үндістан түбегінде орналасқан мемлекет. Үндістан – өзінің аса бай мәдениетімен және ежелгі өркениетімен әйгілі ел. Ол – терең тамырлы философияның, мол өзіндік ізгі рухани мұраның, сыры да, сыны да сақталған әдет-ғұрыптар мен дәстүрдің, жер - жаһанға әйгілі күмбездер мен сәулеттік жауһарлардың, терең қайнарлы би мен саздың, ғажайып үнді киносы мен жұпар иісті үнді шайының елі. Ол – “барлық халықтардың жүрегін біртұтас өмірдің ырғағында тоғыстырған” (Үндістанның “Халықтың жан жүрегі”мемлекеттік әнұранынан) әр түрліліктегі бірлестіктің үлгісі.
Үндістан – Үнді мұхиты алабында, Гималай тауларынан оңтүстікке қарай Оңтүстік, Оңтүстік-Батыс Азия елдерін Еуропа және Африкамен байланыстыратын маңызды теңіз және әуе жолдарының торабында жатыр. Батыс жағалаулары Араб теңізінің, шығыс жағалаулары Бенгал шығанағыныңсуларымен қоршалған. Үндістан – өзінің мыңжылдық тарихында көне бойына қызықты оқиғалар мен таңдай қақтырар дүниелерді жинай білген ғаламат ел. Себебі, Ежелгі Үндістан адамзат дамуын елестетуге болмайтын бүгінгі заманауи ғылымдардың көпшілігінің негізін қалады.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Үндістан (немесе Бхарат, осылайша үндістер өз елін атады) – зор табиғи ресурстары бар әлемнің ең ірі мемлекеттерінің бірі. Бұл мемлекет халық саны бойынша екінші орынды және жер көлемі бойынша жетінші орынды алады. Қазіргі кезде туристер мәдениеті мен тарихында өзіне тән ерешеліктері бар әлем елдеріне қызығып, сол елдерге жиі саяхат жасайды. Ал Үндістан тарих пен мәдениеттің жарқын үлгісі болып саналады.
1. Википедия https://ru.wikipedia.org/wiki
2. Атлас и контурные карты. ПКО Картография. – М., 2012. – 20 с.
3. Ульциферов О.Г. Индия. Карманная энциклопедия. – М., 2006. – 120 с,
4. Неклюкова Н.П. География: справочное пособие. – М., 2007. – 130 с.
5. Гладкий Ю.Н., Лавров С.Б. Экономическая и социальная география мира. – М., 2013. – 201 с.
6. Ушаков Д. С. Страноведение: учебное пособие. – Ростов-на-Дону 2010. - 256 с.
7. Гладкий Ю.Н., Сухоруков В.Д. Экономическая и социальная география зарубежных стран. – М., 2013. - 461 с.
8. Колтакова И.А. Экономическая география: учебное пособие - М.,, 2008. - 257 с.
9. Страны мира: современный справочник / сост.: Т.В. Горячкина, И.Г. Ярич, 2013. - 608 с.
10. Максаковский В.П. Экономическая и социальная география мира: учебник. – М., 2013. - 398 с.
11. Аксенова Л.А. Страны мира: энциклопедия. – М., 2006. - 640 с.
12. Блаватская Е.П. Будда, его жизнь и учение. – М.: Литературный фонд РСФСР, 1991. – 315 с.
13. Сутта-нипата. Сборник бесед и поучений. Буддийская каноническая книга. – М. Алетейа, 2011. – 412 с.
14. Дхаммапада / Пер. В.Н. Топорова. – Рига: УГУНС, 1991. – 120 с.
15. Ермакова Т.В., Островская Е.П. Классический буддизм. – СПб.: Петербургское Востоковедение, 1999. – 124 с.
16. Буддизм. Четыре благородных истины. – М.: Эксмо-пресс, 2011. – 130 с.
17. Буддийская мудрость / Сост. В.В. Лавский. – Мн.: Лотацъ, 2010. – 210 с.
18. Рокотова Н. Основы буддизма. – СПб, 1992. – 120 с.
19. Лавский В.В. Притчи человечества. – Мн.: Лотацъ, 1997. – 115 с.
20. Альбедиль М.Ф. Индия. Беспредельная мудрость – М.: Алетейа, 2013. – 144 с.
21. Альбедиль М.Ф. Забытая цивилизация в долине Инда. – СПб.: Наука, 2013. – 130 с.
22. Туркевич Г.Б., Туркевич Е.Б. Мифы древней Индии. – СПб.: Респекс, 2010. – 120 с.
23. Темкин Э.Н., Эрман В.Г. Мифы древней Индии. – М.: Наука, 1985. – 114 с.
24. Бонгард-Левин Г.М., Ильин Г.Ф. Индия в древности. – СПб.: Алетейя, 2011. – 120 с.
25. Энциклопедия для детей. – М.: Аванта, 2012. – 120 с.
2. Атлас и контурные карты. ПКО Картография. – М., 2012. – 20 с.
3. Ульциферов О.Г. Индия. Карманная энциклопедия. – М., 2006. – 120 с,
4. Неклюкова Н.П. География: справочное пособие. – М., 2007. – 130 с.
5. Гладкий Ю.Н., Лавров С.Б. Экономическая и социальная география мира. – М., 2013. – 201 с.
6. Ушаков Д. С. Страноведение: учебное пособие. – Ростов-на-Дону 2010. - 256 с.
7. Гладкий Ю.Н., Сухоруков В.Д. Экономическая и социальная география зарубежных стран. – М., 2013. - 461 с.
8. Колтакова И.А. Экономическая география: учебное пособие - М.,, 2008. - 257 с.
9. Страны мира: современный справочник / сост.: Т.В. Горячкина, И.Г. Ярич, 2013. - 608 с.
10. Максаковский В.П. Экономическая и социальная география мира: учебник. – М., 2013. - 398 с.
11. Аксенова Л.А. Страны мира: энциклопедия. – М., 2006. - 640 с.
12. Блаватская Е.П. Будда, его жизнь и учение. – М.: Литературный фонд РСФСР, 1991. – 315 с.
13. Сутта-нипата. Сборник бесед и поучений. Буддийская каноническая книга. – М. Алетейа, 2011. – 412 с.
14. Дхаммапада / Пер. В.Н. Топорова. – Рига: УГУНС, 1991. – 120 с.
15. Ермакова Т.В., Островская Е.П. Классический буддизм. – СПб.: Петербургское Востоковедение, 1999. – 124 с.
16. Буддизм. Четыре благородных истины. – М.: Эксмо-пресс, 2011. – 130 с.
17. Буддийская мудрость / Сост. В.В. Лавский. – Мн.: Лотацъ, 2010. – 210 с.
18. Рокотова Н. Основы буддизма. – СПб, 1992. – 120 с.
19. Лавский В.В. Притчи человечества. – Мн.: Лотацъ, 1997. – 115 с.
20. Альбедиль М.Ф. Индия. Беспредельная мудрость – М.: Алетейа, 2013. – 144 с.
21. Альбедиль М.Ф. Забытая цивилизация в долине Инда. – СПб.: Наука, 2013. – 130 с.
22. Туркевич Г.Б., Туркевич Е.Б. Мифы древней Индии. – СПб.: Респекс, 2010. – 120 с.
23. Темкин Э.Н., Эрман В.Г. Мифы древней Индии. – М.: Наука, 1985. – 114 с.
24. Бонгард-Левин Г.М., Ильин Г.Ф. Индия в древности. – СПб.: Алетейя, 2011. – 120 с.
25. Энциклопедия для детей. – М.: Аванта, 2012. – 120 с.
Мазмұны
КІРІСПЕ
4
1 ҮНДІСТАН МЕМЛЕКЕТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
6
1.1 Үндістан мемлекетінің экономикалық-географиялық жағдайының ерекшеліктері
6
1.2 Үндістан мемлекетінің тарихы, мәдениеті мен ұлттық ерекшеліктері
9
1.3 Үндістанның өнері мен білімі
21
2 ҮНДІСТАННЫҢ ТАБИҒИ РЕСУРСТАРЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУ ФАКТОРЫ РЕТІНДЕ
31
2.1 Үндістанның табиғи ресурстары
31
2.2 Үндістандағы рекреациялық турлар ерекшеліктері
34
2.3 Үндістанға рекреациялық тур бағдарламасын құрастыру
49
3 ҮНДІСТАН ТУРИЗМІНІҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ДЕҢГЕЙІ
52
3.1 Үндістан мемлекетіндегі туризмнің қазіргі жағдайы
52
3.2 Үндістан мен Қазақстан мемлекетінің арасындағы достық қарым-қатынастың туризмге әсері
57
ҚОРЫТЫНДЫ
63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
65
Кіріспе
Үндістан - адамзат баласының ең көне мәдени ошақтарының бірі. Талай шапқыншылықты басынан өткізсе де өздерінің ешуақытта да басқыншылыққа бармауы, бұл ұлы халықтың ұлттық ерекше қасиеті де болар. Ал осы бір ұлттық ерекшелік үнді халқының мәдени дамуына өз ықпалын тигізді. Бірақ, өкінішке орай, ежелгі үнді мәдениеті жайындағы толық мағлұматтар тек соңғы кездерде ғана мәлім бола бастады. Біздің ғасырымыздың 20-шы жылдарында ғана археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесінде палеолит және неолит дәуіріне жататын баға жетпес материалдық мәдениеттің ескерткіштері табылады. Индия өзенінің аңғарында жүргізілген қазба жұмыстары б.з.б. I және II мыңжылдықтардың өзінде-ақ үнді жерінде мәдениеттің дамуының жоғары қарқында болғандығын дәлелдеп отыр. Б.з.б. III мыңжылдықтың аяғында қалыптасқан Махенджо - Даро (Синд, Пәкістан) және Харапа (Пенджап, Пәкістан) мәдениеттерінің ескерткіштеріне қарағанда ежелгі үнділіктер дәстүрлі тас құралдармен қатар мыстан және қоладан жасалған заттарды да кеңінен пайдаланған. Бұл алқаптың тұрғындары дүние жүзінде тұңғыш рет мақтадан иіріп, тоқуды игерген. Көне үнді зергерлері мен қышшыларының даңқы бүкіл дүние жүзіне кең тараған. Осы дәуірде таптық қарым-қатынастардың дамуы, мемлекеттер мен қалалардың пайда болуы, ал олардың өз кезегінде көршілес жатқан елдермен сауда - саттық қарым - қатынастарын жасауы, сөзсіз, қала мәдениетінің өрістеуіне колайлы жағдайлар жасады.
Үндістан - Оңтүстік Азияда Үндістан түбегінде орналасқан мемлекет. Үндістан - өзінің аса бай мәдениетімен және ежелгі өркениетімен әйгілі ел. Ол - терең тамырлы философияның, мол өзіндік ізгі рухани мұраның, сыры да, сыны да сақталған әдет-ғұрыптар мен дәстүрдің, жер - жаһанға әйгілі күмбездер мен сәулеттік жауһарлардың, терең қайнарлы би мен саздың, ғажайып үнді киносы мен жұпар иісті үнді шайының елі. Ол - "барлық халықтардың жүрегін біртұтас өмірдің ырғағында тоғыстырған" (Үндістанның "Халықтың жан жүрегі"мемлекеттік әнұранынан) әр түрліліктегі бірлестіктің үлгісі.
Үндістан - Үнді мұхиты алабында, Гималай тауларынан оңтүстікке қарай Оңтүстік, Оңтүстік-Батыс Азия елдерін Еуропа және Африкамен байланыстыратын маңызды теңіз және әуе жолдарының торабында жатыр. Батыс жағалаулары Араб теңізінің, шығыс жағалаулары Бенгал шығанағыныңсуларымен қоршалған. Үндістан - өзінің мыңжылдық тарихында көне бойына қызықты оқиғалар мен таңдай қақтырар дүниелерді жинай білген ғаламат ел. Себебі, Ежелгі Үндістан адамзат дамуын елестетуге болмайтын бүгінгі заманауи ғылымдардың көпшілігінің негізін қалады.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Үндістан (немесе Бхарат, осылайша үндістер өз елін атады) - зор табиғи ресурстары бар әлемнің ең ірі мемлекеттерінің бірі. Бұл мемлекет халық саны бойынша екінші орынды және жер көлемі бойынша жетінші орынды алады. Қазіргі кезде туристер мәдениеті мен тарихында өзіне тән ерешеліктері бар әлем елдеріне қызығып, сол елдерге жиі саяхват жасайды. Ал Үндістан тарих пен мәдениеттің жарқын үлгісі болып саналады.
Таңғажайып табиғатымен де, тамырын тереңге жіберген тарихымен де әйгілі Үндістан жайлы дипломдық жұмысымда осы елдің ұлттық ерекшеліктеріне байланысты қанат жайған мәдениеті, бүгінгі жеткен жетістіктері, бүгінгі таңдағы туризм саласы жайлы айтып өттім.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - аталған ресурстардың негізінде Үндістанға рекреациялық тур қурастыру.
Көзелген мақсатқа сәйкес жұмыста келесідей міндеттер шешілуі тиіс:
- Үндістандағы рекреациялық туризмнің негізгі тенденцияларын қарастыру;
oo Үндістанның туристік-рекреациялық ресурстарын талдау;
oo Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін айқындау мақсатында Үндістанның дамуы мен спецификасына сипаттама беру.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны ретінде Үндістан мемлекетінің туризмі қарасытырылады.
Үндістан халық саны бойынша екінші орынды, ал жер көлемі бойынша жетінші орынды алады. Үндістан батысында Пәкістанмен, солтүстік-шығысында Қытай, Непал, Бутанмен, шығысында Бангладеш және Мьянмамен шектеседі. Сонымен қатар, Үндістан теңіз арқылы оңтүстік-батысында Мальдив аралдарымен, оңтүстігінде Шри-Ланкамен және оңтүстік-шығысында Индонезиямен шектеседі. Джамма мен Кашмир штаттарының территриясы Ауғанстанмен шектеседі.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні - Үндістан мемлекетіндегі туристік потенциалдың дамуы.
Димломдық жұмыс құрылымы қарапайым, кіріспе, үш тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады. Бірінші тарауда замануи туристік нарық және Азия нарығындағы танымдық туризмні даму тенденциялары қарастырылды. Екінші тарауда Үндістанның туристік-рекреациялық талдауы жасалды. Үшінші тарауда Үндістан территриясы бойынша жасалған тур құрастырылып, калькуляциясы жасалды. Берілген дипломдық жұмысты жазу барысында отандық және шетелдік авторлардың жұмыстары, мезгілдік басылымдар, туристік компаниялар мәліметтері, Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі Агенттігінің статистикалық жинақтары қолданылды.
Жұмыс ____ беттен, _____ кестеден, _____ суреттен тұрады.
1 ҮНДІСТАН МЕМЛЕКЕТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Үндістан мемлекетінің экономикалық-географиялық жағдайының ерекшеліктері
Үндістан - Оңтүстік Азияда орналасқан республика, құрамына 28 штат пен 7 одақтас аумақ кіреді. Астанасы - Дели қаласы.
Үндістан шығысында Бангладеш Республикасымен (шекарасының ұзындығы 4053 км), Мьянма Федерациялық Республикасымен (шекарасының ұзындығы 1463 км), солтүстігінде Қытай Халық Республикасымен (шекарасының ұзындығы 3380 км), Непалмен (шекарасының ұзындығы 1690 км), Бутанмен (шекарасының ұзындығы 605 км), батысында Пәкстан Федерациялық Республикасымен (шекарасының ұзындығы 2912 км) шектеседі. Елдің оңтүстігін Үнді мұхитының суы шайып жатса, Полк бұғазы елді Шри-Ланка аралынан бөліп жатыр. Батысында Араб теңізінің суы, шығысында Бенгал шығанағы қоршап жатыр. Үндістан Республикасының шекарасының жалпы ұзындығы - 14103 км, жағалау сызығының ұзындығы - 7000 км. Үндістан Республикасының жалпы ауданы - 3 млн 288 мың км². Пішіні жөнінен Үндістанның территориясы үшбұрышты еске салады, бұл үшбүрыштың негізі материкке сүйеніп, Азияның қалған бөлігінде Гималай тау жүйесімен бөлінген. Бұл территорияның үлкендігі мен кейбір оқшаулығы оны Үндістан ірі континенті деп атауға мәжбүр етті. Үндістанның әкімшілік бөлінуі өте күрделі (сурет 1).
Сурет 1. Үндістанның әкімшілік бөлінуі [2]
Үндістан - федералды құрылым мен парламенттік жүйе басқаруындағы ұлттық демократиялық республика. Үндістан - халқының саны бойынша да, жер көлемі бойынша да алып елдердің бірі. Тарихы да алуан тарау, өте бай. Қазіргі Үндістан жерінде адамзат тас ғасырынан бері тіршілік кешкені археологиялық деректермен дәлелденген.
Үндістанның экономикалық-географиялық жағдайы оның шаруашылығының дамуына қолайлылығымен ерекшеленеді. Елдің оңтүстігін жанай өтетін Жерорта теңізінен Қызыл теңіз арқылы Тынық мұхитқа баратын теңіз жолдары елді Үнді мұхитының жағалауында орналасқан мемлекеттермен және Аустралиямен байланыстырып тұрады. Ұлыбританияның Үндістан отары бөлінгеннен кейін (1947 ж.) оның орнына құрылған Үндістан, Пәкстан, Бангладеш арасындағы құрлықтағы шекарада табиғи кедергі жоқ. Алайда Үндістан мен Пәкстан арасындағы аумақтық мәселелер әлі күнге дейін (2002 ж.) шешілмей келеді, сондықтан да бұл екі мемлекет арасындағы қарым-қатынасты қиындатып отырғаны рас. Ал Үндістан мен Қытай Халық Республикасы арасындағы шекара жолы қиын, зәулім таулы Гималай жоталары бойынша өтеді [1].
Үндістанның астанасы Дели қаласы атқаратын қызметі мен сыртқы сипатына қарай Жаңа және ескі Дели болып екіге бөлінеді. Жаңа Делиде іскер орталықтар қалыптасқан, онда көбіне ауқатты бай адамдар тұрады. Мұнда еуропалық стильмен салынған кварталдар бар. Ал, ескі қалада ұсақ шеберханалар мен жұмысшы халық тұратын кварталдар орналасқан.
Нью-Делидегі орталық үкімет қорғаныс, коммуникация, банктік іс пен қаржы, халықаралық сауда мен шетелдік іс сияқты ұлттық көлемдегі барлық мәселелер бойынша бірыңғай юрисдикциясы бар. Мемлекеттік басқару қоғамдық тәртіп, білім беру, денсаулық пен ауыл шаруашылығы мәселелері бойынша бірінші болып жауапкершілік алады. Ағымдағы оңшыл үкімет - бір неше саяси партиялардың коалициясы, себебі Бірлескен Озық Альянс құру үшін. AusTrade мәліметін ағылшын тілінен аудыру.
Үндістан - Бүкіләлемдік Сауда Ұйымына мүше және бейбітшілік пен қосылмау қағидаларына негізілдеген жақсы дамыған ішкі саясаты бар. Бұдан басқа, ел Бірлескен Ұлттар Ұйымының және ұлттар Достастығының мүшесі. Үндістан - Оңтүстік-Азияның Аймақтық Ынтымақтастық Қауымдастығы мүшесі [2].
Үндістан Республикасы Ұлыбританиядан тәуелсіздігін 1947 жылы 15 тамызда алған. Заңдары ағылшынның жалпы құқығына негізделіп жасалынған. Ұлттық мейрамы 26 қаңтарда - республиканың жарияланған күні (1950 ж.). Үкімет билігі президент (мемлекет басшысы) мен министрлер кеңесінен басқарушы премьер-министр қолында. Заң шығарушы екі палаталы парламент (сансад) тарапынан жүзеге асырылады. Жоғарғы палата - халықтық палата, төменгі палата - штаттар кеңесі. Ең ықпалды саяси партиялары: Үндістан Ұлттық конгресі (ҮҰК), Бхаратия джаната партиясы.
Үндістан - халқының саны бойынша да, жер көлемі бойынша да алып елдердің бірі. Тарихы да алуан тарау, өте бай. Қазіргі Үндістан жерінде адамзат тас ғасырынан бері тіршілік кешкені археологиялық деректермен дәлелденген. Әлемнің ежелгі өркениетінің орталығы болған Үндістан жерінде неше түрлі ғажайып мәдени ескерткіштер сақталған. Ақыл-ойының жүйріктігі, философиясының тереңдігі, танымы мен мәдениетінің сұңғылалығы, әдебиеті мен көптеген басқа өнер түрлерінің жеткен шыңдары бойынша да Үндістан барша әлем таңғаларлықтай ерекше ел. Көпұлтты ел халқының 80 пайыздан астамы индуизм, 10 пайыздан артығы ислам дінін тұтынады. Мемлекеттік тілі хинди тілі.
Басты діндер - индуизм, ислам, христиан, сикха, будда.Мұндағы басты діндер - 1) Индуизм (халықтың 82,5%-ы), 2) Ислам (11,4%), 3) Христиан (2,4%), 4) Сикха (2%), 5) Будда (0,7%), өзге де діндер 1co-ды құрайды (сурет 2) [3].
Сурет 2. Үндістандағы әлемдік діндердің таралуы [3]
Үндістан - халықтың табиғи өсуінің жоғарылығымен ерекшеленетін ел. Туу көрсеткіші әрбір 1000 адамға шаққанда 27,78 нәрестеден келсе, өлім-жітім әрбір 1000 адамға 10,07 адамнан (бала өлімінің деңгейі әрбір 1000 адамға 76,3 адамнан) келеді. Елдегі өмір сүру ұзақтығының орташа көрсеткіші ерлерде - 58 жас, әйелдерде - 60 жас.
Халықтың жыныстық құрамына тән нәрсе - әйелдерге қарағанда ерлер көп. Халықтың 15 жастан үлкендерінің шамамен жартысына жуығы (ерлердің 64%-ы, әйелдердің 39%-ы) оқи және жаза алады, 31,7 млн еңбекке жарамды адамдардың 65%-ы ауыл шаруашылығымен айналысады. Шаруалар өте басым, олардың көбісінің жері аз, тұрмыстары өте нашар. Жұмысшылардың көбісі ұсақ, жартылай мердігерлік шеберханада жұмыс істейді. Соңғы уақытта техниканың соңғы түрімен жабдықталған кәсіпорындар көбеюде. Сыртқы көші-қон шектелген, ал ішкі көші-қон жылдам өсуде, ауылдан қалаға қоныс аударушылар жылдан-жыцлға өсу үстінде. Елдегі халықтың орналасу өзгерісін анықтайтын урбандалу жетекші үрдіске айналады.
Ұлыбританияның отары кезінде Үндістан өнеркәсіп орындары тек бірнеше ірі қалаларда (Калькутта, Мумбай, Мадрас) шоғырланған болса, қазір жаңа кәсіпорындар барлық штаттарда бар. Көптеген жаңа қалалар пайда болды, өнеркәсіп ареалдары қалыптасты. Өнеркәсіптің даму қарқыны ауыл шаруашылығынан басып озды [4].
Үндістанның экономикалық-географиялық жағдайы оның шаруашылығының дамуына қолайлылығымен ерекшеленеді. Елдің оңтүстігін жанай өтетін Жерорта теңізінен Қызыл теңіз арқылы Тынық мұхитқа баратын теңіз жолдары елді Үнді мұхитының жағалауында орналасқан мемлекеттермен және Аустралиямен байланыстырып тұрады. Ұлыбританияның Үндістан отары бөлінгеннен кейін (1947 ж.) оның орнына құрылған Үндістан, Пәкстан, Бангладеш арасындағы құрлықтағы шекарада табиғи кедергі жоқ. Алайда Үндістан мен Пәкстан арасындағы аумақтық мәселелер әлі күнге дейін (2002 ж.) шешілмей келеді, сондықтан да бұл екі мемлекет арасындағы қарым-қатынасты қиындатып отырғаны рас. Ал Үндістан мен Қытай Халық Республикасы арасындағы шекара жолы қиын, зәулім таулы Гималай жоталары бойынша өтеді. Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан және Түрікменстанды Үндістаннан тар аймақ - ауған жері бөліп жатыр. Осы бір тар аймақта Памир, Гиндикуш және Гималай тау жүйелері тоғысады, бұл құрлық көлігіне кедергі туғызады.
1.2 Үндістан мемлекетінің тарихы, мәдениеті мен ұлттық ерекшеліктері
Қазіргі Үндістан аумағында өтеертедегі ежелгі адамзат өркениеті пайда болған. Б.з.д. III мыңжылдықтың ортасынан б.з.д. II мыңжылдықтың бірінші жартысына дейін Үндістан аумағында харапп өркениеті дамыды. Бұл өркениетті веда тілін алып келген үнді-арий тайпалары қиратты. Б.з. VI ғ. Үндістанның солтүстік - батысы Парсы империясының I Дарий қоластына өтті. Х ғ. соңындағы мұсылмандар басып алғанға дейін Үндістан аумағында үнді мәдениеті мен діні басым түрлі мемлекеттер тіршілік етті.
Үндістанның басым бөлігіндегі мұсылман иелігін Темірлан шапқыншылығы алмастырылды. (1398-1399 жж.). Осы кезде ислам діні дамыған Дели сұлтандығы өзінің бірқатар иеліктерінен айырылды. Темірланның немересі Бабыр шах 1526 ж. Делиді басып алып, Үндістан аумағында Ұлы Моғолдар империясының негізін салды. Бұл империяның шарықтау шегі ХVII ғ. басына тура келеді. Осы кезде Үндістан аумағына бірқатар Еуропалық державалар көз аларата бастады. Бұл аймаққа келген ықпал үшін Франция мен Англия арасындағы тартыс Англияның пайдасына шешілді. Жаңа колониялы белсенді игеру Британия тарапынан XVIIIғ.соңы мен XIXғ. басында іске асырылды. Үндістандықтардың соңғы қарсылығы 1818 жылы жойылды. 1858 жылы сипайлар көтерілісін басып тастаған ағылшындар Ұлы Моғолдар империясының жойылғанын паш етті. ХХ ғ. 40-жылдарының басында өткен Махатма Ганди бастаған ұлт-азаттық қозғалысы 1947 жылы елдің тәуелсіздігіне алып келді.Талай ғасыр Ұлы Моғолдар билік жүргізіп, гүлдендірген ғажап ел. Талай жылдар ағылшын отаршылдарының езгісіне түсіп, осыдан 60 жыл бұрын ғана бодандық бұғауынан босанған азат ел. Ға - шықтар тілін ән мен би арқылы ұқтырған, аты аңызға айналған әмірші Ақбар махаббат символы - Тәж-Махалды тұрғызған шежірелі ел [5].
Үндістан - дүние жүзіндегі ең ежелгі мемлекеттердің бірі. Ол екі ғасырдай уақыт бойы Англияиың отары болды. 1947 ж. тәуелсіздікке жетті, ал 1950жылы республика болып жарияланды. Мемлекеттік құрылысыбойынша Үндістан - 25 штаттан тұратын федерациялы республика. Оның әрбір штатының заң шығаратын жиналысы мен үкіметі бар, бірақ күшті орталық өкімет сақталады. Үндістан Ұлыбритания басқаратын Достастықтың құрамына кіреді.
ХVІІІ ғасырдың ортасынан 1947 жылға дейін екі ғасыр бойы Үндістан өз тәуелсіздігін алғанша азаттық күресін жүргізіп келді. Сол күрестің ХХ ғасырдың басындағы көшбасшыларының бірі Махатма Ганди болды. Үндістанның Ұлттық конгресі партиясының басында тұрған ол күш көрсетпеу жолымен қарсыласу бағытын уағыздады [6].
Үңдістан - халқының саны жөнінен дүние жүзінде Қытайдан кейін екінші орын алатын ел. Халқының саны - 1миллиард189 миллион адам. Мұнда халық санаты 1891 ж. бастап әрбір 10 жыл сайын жүргізіліп келеді. Үндістан - халықтың табиғи өсуінің жоғарылығымен ерекшеленетін ел. Үндістан - көпұлтты ел. Елде барлығы 500 ден астам ұлттар мен тайпалар мекендейді. Мемлекеттік тілі - хинди және ағылшын тілдері. Сонымен қатар, он төрт тіл елдегі әртүрлі штаттарда ресми тіл ретінде қолданылады. Үндістан - дамушы елдер арасында отбасын жоспарлау бағдарламасын алғашкылардың бірі болып жүзеге асыра бастаған ел.Алайда ерте некелесетін көп ғасырлық дәстүрі бар елде ол тұтасымен алғанда аса тиімді бола қоймады.Үңдістандағы халықтың этникалық құрамы ерекше көп түрлі."Үнділер" деген ұғым әр түрлі әлеуметтік-экономикалық сатыда тұрған және түрліше тілдерде бірнеше жүздеген этностарды, ұлттарды, ұлыстар мен тайпаларды біріктіреді.
Дін қоғамдық және отбасылық қатынастарды қоса алғаңда Үндістанның емір салтына ете күшті ықпал етті. Үнділердің 45-і индуизмді және 110-і мұсылмандықты ұстайды. Индуизмнің аса маңызды парыздарының бірі - қоғамды касталарға белу. Мұндай касталар ресми түрде жойылғанына қарамастан, әлі күнге дейін, әсіресе ауылдық жерлерде сақталғыш келеді. Белгілі бір кастаға жату адамның туылған күнінен өлгеніне дейінгі бүкіл мінез-құлқын айқындайды.Үндістанда урбандалу деңгейі әлі де төмен. Бірақ халқы көп болғандықтан оның көлемі айтарлықтай. Елде 4,5 мыңнан астам қала бар. Оның үстіне, үлкен қалалар мен "миллионер" калалардың саны ұдайы өсіп келеді [7].
Үңдістан үлкен қалаларының саны жөнінен Қытайды ғана алдына салады, ал "миллионер" қалаларының (агломерацияларының) саны жөнінен саны (220 млн. адам) жөнінен дүние жүзінде Қытайдан кейін екінші орын алады.Осыған қарамастан, Үндістан халқының басым бөлігі негізінен үлкен, халқы көп ауылдарда тұрады. Олардың жалпы саны 600 мыңдай. Ауылдағы тұрғын үйлер алуан түрлі болады. Мұнда тастан қаланған, ағаш пен саз бал шықтан тұрғызылған үйлерді, пальма жапырақтарымен жабылған лашықтарды, діңгектерге тұрғызылған жаппаларды кездестіруге болады.
Тәуелсіздік жылдары ішінде Үндістан экономикалық және әлеуметтік дамуда зор табыстарға жетті. Ол иңдустрияландыруды, аграрлық өзгерістердіойдағыдай жүргізіп, ғарыштық бағдарламаны жүзеге асыруда. Елдің шаруашылығы бес жылдық жоспарлар бойынша дамиды.Дегенмен, Үндістан әлі де өте қайшылықты ел күйінде қалып отыр. Ол өндірістің жалпы көлемі жөнінен дүние жүзінде 11-орында, ал жан басынакелетін ұлттық табыстың деңгейі жөнінен -- 102-орында ғана. Оның тұрғындарының 25-сі дерлік кедейліктің ресми деңгейінен төмен тұрады [8].
Қуатты, техниканың соңғы жетістіктерімен жабдықталған өнеркәсіп орындары тек қол еңбегін пайдаланатын ("үйдегі өнеркәсіп") ондаған мың ұсақ және ете ұсақ кәсіпорындармен, ал мемлекеттік және жеке капиталистік ірі фермалар мен плантациялар - жердің жоқтығы мен аздығынан зардап шегетін миллиондаған ұсақ шаруа қожалықтарымен ұштасады. Бұл шаруашылықтардағы агротехниканың деңгей - дүние жүзіндегі ең төменгі деңгейдің бірі болып отыр. Ауылдардың көпшілігіңде электр тогы жоқ.
Үндістанның өнерәсібінде еңбекке жарамды халықтың 15 еңбек етеді. Ол жеңіл және тамақ өнеркәсіпті елден ауыр индустриясы дамыған елге айналды. Ол заманғы Үндістан станоктар, тепловоздар, автомобильдер, тракторлар, теледидарлар ғана емес, сондай-ақ электронды есептеуіш машиналар, АЭС-тер мен ғарыштық зерттеулерге арналған жабдықтар шығарады. Ол атом өнеркәсібін дамыту жөнінен дамушы елдер ішінде жетекші орын алады.
Үндістанның индустрияландыру жолына түсуі оның отын және шикізат қорларының маңызын күрт арттырды. Пайдалы қазбалар территориясына шоғырлана орналасқан аудандар өнеркәсіптік пайдалануға ерекше қолайлы; олар негізінен Декан таулы үстіртіне орналасқан. Сондықтан да басты өнеркәсіп тораптары, ауыр индустрияның аса маңызды жаңа құрылыстары осында пайда болды. Тәуелсіз Үндістанның түңғыш премьер-министрі Дж. Неру бұларды бейнелі тілмен "жаңа Үндістанның храмдары" деп атады. Шынында да, олар өзінше "өсу полюстеріне" айналды [9].
Ауыл шаруашылығында Үндістанныңеңбекке жарамды халқының 35-і жұмыс істейді. Мемлекеттің қаржы бөлуі, "жасыл революцияның" пайдалану нәтижесінде дәнді дақылдардан, әсіресе бидайдан алынатын түсім едәуір артып, ел төменгі деңгейде жан басына есептегенде 230-240 кг)болсада өзін негізінен астықпен қамтамасыз ете бастады.
Үндістанда шаруашылықтың оны дамушы елдердің көпшілігінен өзгешелейтін территориялық құрылымы қалыптасты. Елде шаруашылығы басым бірыңғай орталық жоқ. Елдің батысында, шығысында, солтүстігі мен оңтүстігінде төрт "экономикалық астана" бар секілді.
Бомбей - Үндістанныңаса ірі қаласы, өнеркәсіп және сауда-қаржы орталығы. Мұнда машина жасау, мұнай-химия, мақта-мата кәсіпорындары, атом энергиясын бейбіт мақсатта пайдалану женіндегі орталық, елдегі аса ірі киностудиялар бар. Бомбей порты - елдің басты теңіз қақпасы. Айналасын-дағы қалалармен бірге Бомбей елдегі ең үлкен өнеркәсіп торабын құрайды.
Калькутта. XVII ғасырдың соңында ағылшынның Ост-Инд компаниясы факториясының орнында пайда болып, бір жарым ғасырдан Британ Үндістанының әкімшілік орталығы қызметін атқарды. Бұл елдің Бомбейден кейінгі екінші өнеркәсіпті қаласы және порты, ол джутты еңдеп, сыртқа шығарудан ерекше кезге түседі.
Дели - дүние жүзіндегі ең ежелгі қалалардың бірі, үнді-мүсылман сәулет өнерінің ескерткіштеріне бай, 1911 ж. бері Үндістанның астанасы. Тәуелсіздік жылдары қала ете тез өсті. Ол елдің ірі көлік, өнеркәсіп және мәдениет орталығына айналды. Оның атқаратынсаяси және әкімшілік қызметі бұдан да маңыздырақ.
Мадрас - Үндістанның басты өнеркәсіп орталықтарының және порттарының бірі, Оңтүстіктің "экономикалық астанасы" [10].
Осы басты төрт өнеркәсіп орталығы Үндістанның Батысына, Шығысына, Солтүстігі мен Оңтүстігіне, едәуір дәрежеде бүкіл елге ықпал етеді. Олар үлкен төртбұрыштың төрт шыңы тәрізді және басты "даму өзегі (дәлізі)" қызметін атқаратын аса маңызды келік магистральдары оларды өзара байланыстырады.
Үндістан - қайшылықтар елі.Үндістанның бірегей алуан түрлілігін оқып-тану теледидардың неше түрлі арналарын қараған тәрізді, әрқайсысы жеке бір әлем. Тарих пен жағрапияның осындай үндесуін әлемнің қай түпкірінен де іздеп таба алмайсыз. Түстер, талғамдар, көзқарастар мен дыбыстардың үйлесуі - тек Үндістанға ғана тән ерекше қасиет болса керек.
Үндістанның алуан түрлілігіне қарай бірегейміз - елдің өзі мақтан тұтатын ұлттық ұраны. Мұнда үндістер мен мұсылмандар, сикхилер мен буддизмді ұстанушылар, ауыл мен қала халқы, бой көтерген зәулім ғимараттар мен халқы тығыз қоныстанған түкпірлер, өгіз жегілген арбамен немесе метромен жүру, жаңа технологияларды пайдалану мен үйде шырақ жағу тәрізді ежелгі салт - дәстүрлер мен қазіргі тіршілік әрекеті тығыз үйлесім тапқан. Осы елде тілге шорқақ адамдарды миллиондап кездестіруге болады. Үндістан тәріз - ді этностық және мәдени алуан - түрлілігі жағынан бай ел әлемнің еш жерінде жоқ; халық 28 тілдің 1600 диалектісінде сөйлейді, әрбірі тіл ерекшеліктері, киім үлгілері, тағамы мен мәдениеті жағынан бір - бірінен өзгеше келеді. Осындай айырмашылық кейде жанды түршіктіріп қана қоймай, шиеленістіре түседі [11].
Үндістан - осындай бір-біріне қарама - қайшы нәрселердің үйлескен жері. Мемлекеттің алғашқы Премьер - министрі Джавахарлал Неру осыған орай: Берік және көзге көрінбейтін баулармен түйінделген мемлекет ежелден аңызға айналған осы елдің сиқыры басыңызды айналдырып та кетеді. Үндістан - қиял мен дақпырт, арман мен көксеу, шынайылық пен жасандылық қатар көрініс беретін бірден - бір мемлекет, деп сипаттама берген.
Шынында да Үндістан - ежелгі халық даналығы, философия мен рухани ой-пікірлер, түрлі діндер мен тілдер тоғысқан мемлекет.
Алайда, мұнда әлі күнге дейін жыландарды дуалаушылар, қайыршылар мен тақыр кедейлер тіршілік етеді. Әлемде беделі артып келе жатқан Үнді - станның қазіргі басты кейпі мынадай: байларының саны 300 миллионнан асатын, жедел қарқынмен дамушы экономикасы бар, миллионерлерінің саны жағынан АҚШ-тан да алда келе жатқан, әлемнің ең танымал корпорациялары мен қаржы ұйымдары инвестиция салған мемлекет. Оған қоса, елде демократия барынша кең қанат жайған.Шынымен де, ел экономикасындағы түбегейлі өзгерістердің арқасында қайыршыға толы мемлекет деген таптаурын пікір кейінге ысырылып, қазір Үндістан әлемдегі ең жаңа, демократиялы мемлекет - тердің қатарына қосылып отыр. Елдің алуан түрлілігіне қарамастан, Үндістан әлемдік деңгейге көтеріліп келеді. Кең-байтақ елдің (аумағы жөнінен әлемде 7-ші орында) этностық алуан түрлілігіне қарамастан, конституциялық құрылымы бір мемлекетке сапарға шыққанмен бірдей [12].
Жер шарындағы қасиетті де, құдіретті мәдениеттердің бірі - Үнді мемлекетінде қалыптасып өркендеген үнді - будда мәдениеті. Үнді елінің ғасырлар бойғы мәдени дәстүрлері оның талантты халқының діни сана-сезімінің қалыптасып, дамуымен тығыз байланысты болды.Үнді жеріне келген арийлер өздерімен бірге б.з.б. 2000 жылы шыға бастаған көне мәдени мұралардың бірі - Ведаларды ала келіп, оны жергілікті халықтың арасына кеңінен тарата бастады. Ведалар дегеніміз - діни сарындағы дұғалардың, құрандардың, құрбандық шалу кезінде айтылатын суреттемелердің, табиғаттың поэтикалық бейнесінен хабардар ететін өлеңдердің жиынтығы. Үндінің атақты жазушысы Рабиндранат Тагор ведалық гимндерді Халықтың қуанышшаттығы мен оның өмірге деген сүйіспеншілігі мен қорқынышының поэтикалық куәгері деп өте жоғары бағалаған болатын. Жаратушы әні гимнінде бізді қоршаған дүние былай деп сипатталады: Ең алғашқы кезеңде дүние хаос жағдайында болды. Бірақ, уақыт өткен сайын адамзат баласының тіршілік етуге деген құлшынысы байқалды, соның нәтижесінде жарық, одан кейін аспан мен су патшалығы пайда болды. Міне, дәл осы кезден бастап жер бетінде тіршілік қалыптасты, ал құдайлар дүние жаратылғаннан кейін барып пайда болды. Шамамен, б.з.б. 800 жылында қалыптасқан упанишадтар үнді-арийлердің діни көзқарастарының дамуындағы басты қадам болып саналады. Өйткені, упанишадтар адамның ішкі жан дүниесі, оның өмірінің мән-мағынасы, адамды ақиқат пен шындыққа апарар жолдар мен олардың бұл өмірдегі маңызы, өлім мен мәңгілік ғұмыр жайындағы діни-философиялық толғауларға толы болып келеді. Ең бастысы - упанишадтарда Брахман мен Атманидеялары кеңінен көрініс тапқан. Брахман - абсолютті шындық, абсолютті руханилылық, бұл дүниеде одан тысқары еш нәрсе де жоқ, олай болса бізді қоршаған ортаның мәні де осы Брахманда. Ол Атман болса осы жағдайларды ескере отырып - жеке тұлғаны мойындау. Упанишадтар діни философиялық ой-сананың дамуына түрткі болды, сөйтіп көп ұзамай-ақ оның алты мектебі қалыптасты [13].
Үнді-будда мәдениетіне тән қасиет дін мен философияның өзара тығыз байланыста болып, ұштаса білуінде. Бұл туралы Гегель былай деп жазды: Үнді мәдениеті - жоғары дамыған сан-салалы құдіретті мәдениет, бірақ олардың философиясы дінмен сабақтас, өзара тығыз байланыста болып келеді. Философия ғылымы айналысатын мәселелерді діннен де көптеп кездестіруге болады. Сондықтан да болар, ведалар - діннің ғана негізі емес, сонымен қатар философияның да негізі болып саналады.
Бір-бірімен өзара тығыз байланыста, ірі табиғи бірлікте болуына қарамастан үнді философиясының алты классикалық мектебі де адамның әлемге дүниетанымдық қарым-қатынастарының сан саласын қамтып, танып-білудің түрлі әдістерін қарастырады. Мысалы, миманса - діни салт-жораларды түсіндірумен айналысады және діни құрбандықтар шалуды жақтайды. Құрбандық шалу - адамның құдай алдындағы өз парызын (дхарма) өтеуі болып саналады, онсыз карманың құрсауынан адам еш уақытта да шыға алмайды. Карма бүкіл үнді мәдениетінде айрықша орынға ие болған. Кең мағынада алғанда, карма дегеніміз - әрбір адамның тіршілікте жасаған іс-әрекеттері мен оның салдарларының жиынтығы, осы арқылы оның болашақтағы тағдыры анықталады, ал тар мағынасындағы кара адамның тіршіліктегі жасаған іс-әрекеттерінің қазіргі өмірі мен болашағына әсері. Кей жағдайларда, жоғарыда атап көрсеткен мимансаны атеистік ілімге де жатқызады, өйткені ол дүниенің атомдардан түратындығын мойындайды. Сөйтіп дүниені материалистік түрғыдан сипаттаудың арқасында Құдайды мойындаудың мәні жойылады [14].
Веданта брахманизмде ерекше орын алады, тіпті қаншама ғасыр өтсе де оның бүгінгі таңда да көптеген жақтаушылары бар. XIX ғасырда Веданта мәселелерімен үндінің атақты ғалымы Вивеканада, ал XX ғ. Р. Тагор, тіпті мемлекет қайраткері Д. Нерудің өзі де айналысқан. Веданта дүниенің жаратылуын Брахманмен байланыстырады. Бұл күйді Атман деп атайды, ол адамды ажалдан құтқарады. Сөйтіп өліп бара жатқан тіршілік иесі қайтаданжаңғырады.
Санкхья материалдық дүниені де, рухани дүниені де мойындайды. Бұл ағым бойынша материя үнемі қозғалыста және тәуелсіздік жағдайында өмір сүреді, бірақ еш нәрседен бейхабар күйде болады. Рухани дүниенің енжарлығы басым, бірақ бұл жерде саналылық басымдылық танытады. Ендеше, материя мен рухты, яғни соқыр мен ақсақтың бастарын біріктірсе олардың бойындағы кемшіліктер мүлде жойылады, сөйтіп бүл дүниеде жаңа құбылыстар пайда болады, адам бейнесі қалыптасады. Оның тәндік болмысына қайғы-қасіреттержазылған, ал одан арылу үшін руханилылық материалдықтан бөлінуі шарт. Бұл - өмірге келу мен өлімдер тізбегінің торынан шығып, нағыз бостандық пен әділеттілікке жету жолы.Санкхья будда дінінің идеялық жағынан қалыптасуына да үлкен ықпал жасады. Осы бір орайда, иогтардың ерекше рухани жағдайға жетудің көптеген әдістерін жасағандығын айта кеткен жөн. Оған өзін-өзі шектеу (аскетизм) және қалыпты жағдайдан мүлде басқаша көңіл күйде болу және т.б. жатады, Үнді поэзиясының тамаша туындысы Махабхараттада санкхья ілімі мен йог тәжірибелерін өзара байланыстырып, біріктіру қажеттігі атап көрсетіледі. Иогта психикалық белсенділікті шектеп, басу тәсілдері мен кез келген ақыл-ой қызметін тоқтату әдістерін қолдануға ерекше назар аударылады. Демек, иогтардың шынайы дарындылық қасиеттері мен құдіреттен басым түсу қабілеттерінің сыры осы бір жағдайларға да байланысты болып келеді [15].
Ньяя логика заңдарына сүйенеді, оны ұғынып білу - адамның жан дүниесін тазартуға себепкер болатын ой-пікірлердің қалыптасуына көмектеседі. Ньяя негізінен брахманизмнің соңғы жүйесі - вайшешикаға жақын болып келеді. Вайшешика адам өміріне пайдалы шындықтың алты түрін көрсетеді (субстанция, сапалылық, іс-қимыл (карма), жалпылық, ерекшелік мәнділік). Вайшешика бойынша, физикалық дүние атомдардан түрады жөне ол мәңгілік болып саналады. Бірақ физикалық дүние атомдардан түрғанымен, оның басты қозғаушы күші карма заңдарына сәйкес әрекет ететін құдай болып саналады.
Брахманизмде о дүниемен салыстырғанда адам өмірінің өткінші екендігі және оның мәнсіздігі туралы идеялар басты орын алған. Адамның о дүниедегі тағдыры оның бүл дүниелік ғұмырындағы адамгершілік іс-әрекеттеріне байланысты. Ендеше, бұл дүниеде күнәхар болғандар, атап айтқанда: адам өлтірушілер - жыртқыш аңдарға, ет ұрлаушылар - қаршығаға, астық ұрлаушылар - сабауқұйрыққа, брахманды өлтірушілер - ит пен есекке, ал маскүнемдікке салынған немесе ұрлық жасаған брахманның өзі де сарыбас жыланға айналады. Брахмандарды сыйлап-құрметтеу, күншіл болмау, адамның өзін-өзі ұстай білуі, мейірімді бола білу және т.б. қасиеттер қоғамның әрбір мүшесінің өз орнын табуына мүмкіндік беретін басты шарттар болып саналады [16].
Б.з.б. VI ғасырда үнді елінде, кейіннен дүниежүзілік дінге айналған, будда діні қалыптаса бастады. Оның негізін қалаушы ханзада, кшатрийлер варнасына жататын Будда болды. Оның шын аты - Сиддахартха, ал оның анасы әйел патша Майя еді. Ұлы ханым Майяның шапағаты жер жүзіне тарады, оның жүрегінің тазалығы, өз-өзіне сенімділігі, парасаттылығы мен салмақтылығы, бүл қасиетті ананың қадір-қасиетін арттыра түсті.
Буддизммен қатар джайнизм ағымы да дами бастады. Оның негізін қалаушы - Махавира (Вардамана) болады. Бұл сектаның жолына түсушілер кармадан азат болудың басты құралы ретінде - аскетизмді насихаттады. Нағыз джайнистердің фанатизмінде шек болмады. Олар бұл өмірдің барлық рахатынан саналы түрде бас тартты, басқаны былай қойғанда, олар өмірлерінің соңғы сәттерінде тамақтанудан да бас тартты. Джайнизм брахманизммен ымыраға келудің арқасында осы уақытқа дейін Үнді мемлекетінің қоғамдық-саяси өмірінде өз ықпалын сақтап отыр. Махавираның жолына түскендер негізінен саудагерлер болды [17].
Будда өзінің діни уағыздарында брахманизмді де, джайнизмді де сынға алады. Брахманизмдегі байлық пен сән-салтанатты өмірге бойүрушылық, ал джайнизмдегі аскетизм Будданы қанағаттандырмады, сондықтан да ол орталық межені қалап алады. Ол өзінің негізгі діни көзқарастарын Бенерес уағыздары атты еңбегінде жүйелі түрде баяндап берді. Онда былай делінген: Рухани тіршілігі таза адам бүл өмірде екі нәрседен арасын аулақ салу керек. Оның біріншісі - сауық-сайран мен думанды қызыққа толы өмір, бүл адамның рухына қарама-қайшы келетін бейшаралық, өткінші өмір, ал екіншісі - ерікті түрде қалап алынған азапты, қатыгез өмір, бүл өмір де мөнсіз, мағынасыз. Рухани дүниесі бай адамдар өмірдің аталған екі жағынан да өздерін алшақ үстағандары жөн. Ең бастысы, адамдар танымға, білімге бастайтын, олардың ақыл-ой өрісін кеңітетін дүрыс жолға түсулері кажет. Бұл жол тармақтары көп сегіз салалы жол. Олар: адал сенім, әділ шешім, шындық сөз, шындық өмір, шыншыл ұмтылыс, шындықпен еске алу және адамның өз бойындағы қасиеттерін үнемі байыту болып табылады [18].
Буддизм бойынша, өмірдің азаптары жайындағы қасиетті шындық мынандай: өмірге келу - азап, қартаю - азап, жүрегің қаламайтын адаммен қосылу - азап, жақсы көрген адамыңнан айрылысу - азап, көздеген мақсатыңа жете алмау - азап. Ал аталған осы азаптардан құтылудың басты жолы - сегіз салалы қасиетті өмір жолын тандап алу.
Будда ілімі адам бойындағы ізгілік, адамгершілік қасиеттерді одан әрі дамытуды насихаттайды. Онда былай делінген: Бұл дүниеде өшпенділікті өшпенділікпен жеңуге болмайды, адам ашу-ызасын ақылға жеңдіріп, зұлымдықты қайырымдылықпен ауыздықтауы қажет. Ұрыста мың адамды жеңіп шығуға болады, ал нағыз жеңіс адамның өзін-өзі жеңіп шығуы болып табылады [19].
Будда дін жолына шын берілген адамдарды төрт қағиданы мүлтіксіз орындауға шақырды. Олар: зұлымдықтың алдын алу, зұлымдық пен қатыгездікке жол бермеу, ізгілік пен қайырымдылыққа даңғыл жол ашу, адамгершілік қасиеттерді батыл қолдау. Будда ілімі үнді халқының сүйіспеншілігіне бөленіп, кең қолдау тапты. Будда өз шәкірттеріне арнаған сөзінде былай деді: Сендер бүл ілімді дүние жүзінің барлық елдеріне таратыңдар. Оларға кедейлер мен бұл өмірден жәбір көрушілердің, байлар мен тектілердің бірдей екендігін, күндердің күнінде үнді қоғамындағы барлық касталардың осы діннің туы астына бірігетіндігін халыққа түсіндіріңдер. Шындығында да, будда дінін әлемнің көптеген халықтары мен қоғамның түрлі топтары шын ықыластарымен қабылдады. Адамзат дүниесіне, адамға және оның жасампаздық іс-әрекеттеріне құрметпен қарап, зорлық-зомбылық пен қатыгездіктерден бас тартуға шақырып, адамгершілік пен ізгілік принциптерін алға тартқан бұл дін Үндістан мен Қытайда, Тибет пен Жапонияда, Непал мен Тайландта, Цейлон мен Вьетнамда, Монғолия мен Комбоджада кеңінен тарап, миллиондаған халықтың құрметіне бөленеді [20].
Будда діні өкімет тарапынан барынша қолдау тауып, қаншама шіркеулер тұрғызып, үнді қоғамында айрықша беделге ие болды.
Варналарға бөлу - үнді қоғамының негізі болып табылатын село қауымының беделін бүрынғыдан да көтере түсті. Оларды ақсақалдар басқарды, қауымдар өз іштерінде туындаған мәселелерді өздері шешті және өкіметке белгілі бір мөлшерде салық төлеп түрды. Өкімет тарапынан болатын озбырлықтардан оларды қатаң діни наным- сенімдер, салт-дәстүрлер және т.б. қорғап қалып отырды. Мұндай қауымдар шаруашылығы - натурадцы шаруашылық болды, онда жалдамалы еңбек кеңінен қолданылды. Қауымдар өмірінің тұйықтық сипатта болуы, олардың саяси қактығыстар мен толқулардан тысқары қалуларына себепкер болып отырды. Қауым басшылары өзгеріп отырғанмен, қауым тіршілігінің қаймағы бұзылмады. Бүл жайында Д. Неру былай деп жазды: Үндістанның саяси құрылымының негізі - өзін-өзі басқаратын село қауымы болды. Қоғамдағы өзгерістер бүл құрылымға ішінара өзгерістер енгізгенімен, оның тамырына балта шаба алмады. Ел билеу- шілерінің бірде-біреуі село қауымының құқығын бүза алмады және оларға берілген жеңілдіктерді орындауға мәжбүр болды [21].
Мемлекеттің басшылық орындарында кшатрийлер отырды, бірақ олардың билігін селолық қауымдар дер кезінде тежеп отырды. Әрі діндар, әрі білімді брахмандар кшатрийлерден жоғары түрды жөне қоғамда үлкен роль атқарды. Демек, брахмандар да, кшатрийлер де өз варналарында қалды, брахманның отбасында өмірге келген жас сәби брахман болып қала берді, өйткені ол еш уақытта да кшатрийге айнала алмады. Касталық құрылыс жүйесінің келесі өкілдері вайшьилер (диханшылар, қолөнершілер мен саудагерлер) және шудралар (жалдамалы жүмыскерлер, жалшылар) болды. Осы аталған төрт варна Үндістанның касталық құрылысының негізін қалады. Ал Үндістанға қоныс аударып келген түрлі халықтардың өкілдері бүрынғы касталарды толықтырып отырды немесе өздерінің дербес касталарын құрды. Мысалы, кәсіптеріне сәйкес тас қалаушылардың, үсталардың, тері илеушілердің касталары құрыла бастады.
Касталық құрылыс жағдайында қалыптасқан ережелерді мүлтіксіз орындау талап етілді. Мысалы, касталар арасында үйленуге қатаң тыйым салынды, тіпті түрлі касталар өкілдері дастархан басында бірге отырып тамақ та іше алмайтын болды. Буддизм осы касталардың ішінде кшатрийлердің дүниетанымы ретінде қалыптасты, сондықтан да болар, брахмандардың озбырлықтарынан зардап шеккен қарапайым халықтың басым көпшілігі кшатрийлерді батыл қолдап отырды. Осы орайда село қауымдарының буддизмнің әлсіреуіне себепкер болғандығын атап өтпеске болмайтын сияқты. Буддизм мен джайнизмнің күштемеу принциптеріне ерекше көңіл бөлінуінің арқасында диханшылыққа деген көзқарас өзгере бастады. Бір кездерде үнділер мен арийлердің мақтанышына айналған егін шаруашылығының қоғамдағы рөлі төмендеді, соның салдарынан шаруашылықтың бүл саласымен айналысушы диханшылар қоғамдық өмірде төменгі сатыдан орын алды. Сөйтіп, селолық қауымдар ешбір діни соғыстарсыз, айтарлықтай қарсылықсыз буддизмнен индуизмге бет бұра бастады. Бірақ, олар будда дінінің көптеген діни-адамгершілік қағидаларын өз бойларында сақтап қалды [22].
Индуизм - бір-бірінен тәуелсіз бірнеше діни наным-сенімдерден тұратын діни-мәдени ағым. Оның негізінде - Брахманға, Вишнуға,Шиваға табыну мен тантризм жатыр. Осылардың ішінде Вишну мен Шиваның мерейі үстем болды.
Вишну - адамдардың адал қамқоршысы, көмекшісі. Ол адамдарды зұлымдық пен қатыгездіктен қорғайды, оларды қауіпқатерден сақтайды және адамдарға шындықты жариялап отырады. Ал оны жүзеге асырушы Будда. Сөйтіп Будданың беделі көтеріліп, құдай дәрежесіне жеткізілді [23].
Шива - қатал да, қорқынышты құдай. Оның үш көзі бар, денесіне жыландар жабысқан, мойнында - бас сүйектер. Шива - өнер мен ғылымның, салтанатты өмір мен махаббат сайранының құдайы. Үнді халқының санасындағы құдайлардың басқа діндердегі (христиан, ислам) құдайлардан басты айырмашылығы - олардың Жер бетіндегі тіршіліктің қайнаған ортасында болуы және оған белсене араласуы болып саналады. Вишнудің әйелі Лакшми әсемдік пен бақыт құдайы, ал Шиваның әйелі Кали қырып- жою мен өлім құдайы.
Үнді-будда дініндегі бүл дүниеге көзқарастар қарама-қайшылықтарға толы болып келеді. Будда дінінде ғана емес, тіпті сансаралардың өзінде де өмірдің қайғы-қасіретке, жамандық пен жауыздыққа және тағы да басқа келеңсіз көріністерге толы екендігі жан-жақты сипатталады. Үнді-будда дініндегі адамдар төрт этикалық нормаларды негізге алуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
4
1 ҮНДІСТАН МЕМЛЕКЕТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
6
1.1 Үндістан мемлекетінің экономикалық-географиялық жағдайының ерекшеліктері
6
1.2 Үндістан мемлекетінің тарихы, мәдениеті мен ұлттық ерекшеліктері
9
1.3 Үндістанның өнері мен білімі
21
2 ҮНДІСТАННЫҢ ТАБИҒИ РЕСУРСТАРЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУ ФАКТОРЫ РЕТІНДЕ
31
2.1 Үндістанның табиғи ресурстары
31
2.2 Үндістандағы рекреациялық турлар ерекшеліктері
34
2.3 Үндістанға рекреациялық тур бағдарламасын құрастыру
49
3 ҮНДІСТАН ТУРИЗМІНІҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ДЕҢГЕЙІ
52
3.1 Үндістан мемлекетіндегі туризмнің қазіргі жағдайы
52
3.2 Үндістан мен Қазақстан мемлекетінің арасындағы достық қарым-қатынастың туризмге әсері
57
ҚОРЫТЫНДЫ
63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
65
Кіріспе
Үндістан - адамзат баласының ең көне мәдени ошақтарының бірі. Талай шапқыншылықты басынан өткізсе де өздерінің ешуақытта да басқыншылыққа бармауы, бұл ұлы халықтың ұлттық ерекше қасиеті де болар. Ал осы бір ұлттық ерекшелік үнді халқының мәдени дамуына өз ықпалын тигізді. Бірақ, өкінішке орай, ежелгі үнді мәдениеті жайындағы толық мағлұматтар тек соңғы кездерде ғана мәлім бола бастады. Біздің ғасырымыздың 20-шы жылдарында ғана археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесінде палеолит және неолит дәуіріне жататын баға жетпес материалдық мәдениеттің ескерткіштері табылады. Индия өзенінің аңғарында жүргізілген қазба жұмыстары б.з.б. I және II мыңжылдықтардың өзінде-ақ үнді жерінде мәдениеттің дамуының жоғары қарқында болғандығын дәлелдеп отыр. Б.з.б. III мыңжылдықтың аяғында қалыптасқан Махенджо - Даро (Синд, Пәкістан) және Харапа (Пенджап, Пәкістан) мәдениеттерінің ескерткіштеріне қарағанда ежелгі үнділіктер дәстүрлі тас құралдармен қатар мыстан және қоладан жасалған заттарды да кеңінен пайдаланған. Бұл алқаптың тұрғындары дүние жүзінде тұңғыш рет мақтадан иіріп, тоқуды игерген. Көне үнді зергерлері мен қышшыларының даңқы бүкіл дүние жүзіне кең тараған. Осы дәуірде таптық қарым-қатынастардың дамуы, мемлекеттер мен қалалардың пайда болуы, ал олардың өз кезегінде көршілес жатқан елдермен сауда - саттық қарым - қатынастарын жасауы, сөзсіз, қала мәдениетінің өрістеуіне колайлы жағдайлар жасады.
Үндістан - Оңтүстік Азияда Үндістан түбегінде орналасқан мемлекет. Үндістан - өзінің аса бай мәдениетімен және ежелгі өркениетімен әйгілі ел. Ол - терең тамырлы философияның, мол өзіндік ізгі рухани мұраның, сыры да, сыны да сақталған әдет-ғұрыптар мен дәстүрдің, жер - жаһанға әйгілі күмбездер мен сәулеттік жауһарлардың, терең қайнарлы би мен саздың, ғажайып үнді киносы мен жұпар иісті үнді шайының елі. Ол - "барлық халықтардың жүрегін біртұтас өмірдің ырғағында тоғыстырған" (Үндістанның "Халықтың жан жүрегі"мемлекеттік әнұранынан) әр түрліліктегі бірлестіктің үлгісі.
Үндістан - Үнді мұхиты алабында, Гималай тауларынан оңтүстікке қарай Оңтүстік, Оңтүстік-Батыс Азия елдерін Еуропа және Африкамен байланыстыратын маңызды теңіз және әуе жолдарының торабында жатыр. Батыс жағалаулары Араб теңізінің, шығыс жағалаулары Бенгал шығанағыныңсуларымен қоршалған. Үндістан - өзінің мыңжылдық тарихында көне бойына қызықты оқиғалар мен таңдай қақтырар дүниелерді жинай білген ғаламат ел. Себебі, Ежелгі Үндістан адамзат дамуын елестетуге болмайтын бүгінгі заманауи ғылымдардың көпшілігінің негізін қалады.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Үндістан (немесе Бхарат, осылайша үндістер өз елін атады) - зор табиғи ресурстары бар әлемнің ең ірі мемлекеттерінің бірі. Бұл мемлекет халық саны бойынша екінші орынды және жер көлемі бойынша жетінші орынды алады. Қазіргі кезде туристер мәдениеті мен тарихында өзіне тән ерешеліктері бар әлем елдеріне қызығып, сол елдерге жиі саяхват жасайды. Ал Үндістан тарих пен мәдениеттің жарқын үлгісі болып саналады.
Таңғажайып табиғатымен де, тамырын тереңге жіберген тарихымен де әйгілі Үндістан жайлы дипломдық жұмысымда осы елдің ұлттық ерекшеліктеріне байланысты қанат жайған мәдениеті, бүгінгі жеткен жетістіктері, бүгінгі таңдағы туризм саласы жайлы айтып өттім.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - аталған ресурстардың негізінде Үндістанға рекреациялық тур қурастыру.
Көзелген мақсатқа сәйкес жұмыста келесідей міндеттер шешілуі тиіс:
- Үндістандағы рекреациялық туризмнің негізгі тенденцияларын қарастыру;
oo Үндістанның туристік-рекреациялық ресурстарын талдау;
oo Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін айқындау мақсатында Үндістанның дамуы мен спецификасына сипаттама беру.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны ретінде Үндістан мемлекетінің туризмі қарасытырылады.
Үндістан халық саны бойынша екінші орынды, ал жер көлемі бойынша жетінші орынды алады. Үндістан батысында Пәкістанмен, солтүстік-шығысында Қытай, Непал, Бутанмен, шығысында Бангладеш және Мьянмамен шектеседі. Сонымен қатар, Үндістан теңіз арқылы оңтүстік-батысында Мальдив аралдарымен, оңтүстігінде Шри-Ланкамен және оңтүстік-шығысында Индонезиямен шектеседі. Джамма мен Кашмир штаттарының территриясы Ауғанстанмен шектеседі.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні - Үндістан мемлекетіндегі туристік потенциалдың дамуы.
Димломдық жұмыс құрылымы қарапайым, кіріспе, үш тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады. Бірінші тарауда замануи туристік нарық және Азия нарығындағы танымдық туризмні даму тенденциялары қарастырылды. Екінші тарауда Үндістанның туристік-рекреациялық талдауы жасалды. Үшінші тарауда Үндістан территриясы бойынша жасалған тур құрастырылып, калькуляциясы жасалды. Берілген дипломдық жұмысты жазу барысында отандық және шетелдік авторлардың жұмыстары, мезгілдік басылымдар, туристік компаниялар мәліметтері, Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі Агенттігінің статистикалық жинақтары қолданылды.
Жұмыс ____ беттен, _____ кестеден, _____ суреттен тұрады.
1 ҮНДІСТАН МЕМЛЕКЕТІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Үндістан мемлекетінің экономикалық-географиялық жағдайының ерекшеліктері
Үндістан - Оңтүстік Азияда орналасқан республика, құрамына 28 штат пен 7 одақтас аумақ кіреді. Астанасы - Дели қаласы.
Үндістан шығысында Бангладеш Республикасымен (шекарасының ұзындығы 4053 км), Мьянма Федерациялық Республикасымен (шекарасының ұзындығы 1463 км), солтүстігінде Қытай Халық Республикасымен (шекарасының ұзындығы 3380 км), Непалмен (шекарасының ұзындығы 1690 км), Бутанмен (шекарасының ұзындығы 605 км), батысында Пәкстан Федерациялық Республикасымен (шекарасының ұзындығы 2912 км) шектеседі. Елдің оңтүстігін Үнді мұхитының суы шайып жатса, Полк бұғазы елді Шри-Ланка аралынан бөліп жатыр. Батысында Араб теңізінің суы, шығысында Бенгал шығанағы қоршап жатыр. Үндістан Республикасының шекарасының жалпы ұзындығы - 14103 км, жағалау сызығының ұзындығы - 7000 км. Үндістан Республикасының жалпы ауданы - 3 млн 288 мың км². Пішіні жөнінен Үндістанның территориясы үшбұрышты еске салады, бұл үшбүрыштың негізі материкке сүйеніп, Азияның қалған бөлігінде Гималай тау жүйесімен бөлінген. Бұл территорияның үлкендігі мен кейбір оқшаулығы оны Үндістан ірі континенті деп атауға мәжбүр етті. Үндістанның әкімшілік бөлінуі өте күрделі (сурет 1).
Сурет 1. Үндістанның әкімшілік бөлінуі [2]
Үндістан - федералды құрылым мен парламенттік жүйе басқаруындағы ұлттық демократиялық республика. Үндістан - халқының саны бойынша да, жер көлемі бойынша да алып елдердің бірі. Тарихы да алуан тарау, өте бай. Қазіргі Үндістан жерінде адамзат тас ғасырынан бері тіршілік кешкені археологиялық деректермен дәлелденген.
Үндістанның экономикалық-географиялық жағдайы оның шаруашылығының дамуына қолайлылығымен ерекшеленеді. Елдің оңтүстігін жанай өтетін Жерорта теңізінен Қызыл теңіз арқылы Тынық мұхитқа баратын теңіз жолдары елді Үнді мұхитының жағалауында орналасқан мемлекеттермен және Аустралиямен байланыстырып тұрады. Ұлыбританияның Үндістан отары бөлінгеннен кейін (1947 ж.) оның орнына құрылған Үндістан, Пәкстан, Бангладеш арасындағы құрлықтағы шекарада табиғи кедергі жоқ. Алайда Үндістан мен Пәкстан арасындағы аумақтық мәселелер әлі күнге дейін (2002 ж.) шешілмей келеді, сондықтан да бұл екі мемлекет арасындағы қарым-қатынасты қиындатып отырғаны рас. Ал Үндістан мен Қытай Халық Республикасы арасындағы шекара жолы қиын, зәулім таулы Гималай жоталары бойынша өтеді [1].
Үндістанның астанасы Дели қаласы атқаратын қызметі мен сыртқы сипатына қарай Жаңа және ескі Дели болып екіге бөлінеді. Жаңа Делиде іскер орталықтар қалыптасқан, онда көбіне ауқатты бай адамдар тұрады. Мұнда еуропалық стильмен салынған кварталдар бар. Ал, ескі қалада ұсақ шеберханалар мен жұмысшы халық тұратын кварталдар орналасқан.
Нью-Делидегі орталық үкімет қорғаныс, коммуникация, банктік іс пен қаржы, халықаралық сауда мен шетелдік іс сияқты ұлттық көлемдегі барлық мәселелер бойынша бірыңғай юрисдикциясы бар. Мемлекеттік басқару қоғамдық тәртіп, білім беру, денсаулық пен ауыл шаруашылығы мәселелері бойынша бірінші болып жауапкершілік алады. Ағымдағы оңшыл үкімет - бір неше саяси партиялардың коалициясы, себебі Бірлескен Озық Альянс құру үшін. AusTrade мәліметін ағылшын тілінен аудыру.
Үндістан - Бүкіләлемдік Сауда Ұйымына мүше және бейбітшілік пен қосылмау қағидаларына негізілдеген жақсы дамыған ішкі саясаты бар. Бұдан басқа, ел Бірлескен Ұлттар Ұйымының және ұлттар Достастығының мүшесі. Үндістан - Оңтүстік-Азияның Аймақтық Ынтымақтастық Қауымдастығы мүшесі [2].
Үндістан Республикасы Ұлыбританиядан тәуелсіздігін 1947 жылы 15 тамызда алған. Заңдары ағылшынның жалпы құқығына негізделіп жасалынған. Ұлттық мейрамы 26 қаңтарда - республиканың жарияланған күні (1950 ж.). Үкімет билігі президент (мемлекет басшысы) мен министрлер кеңесінен басқарушы премьер-министр қолында. Заң шығарушы екі палаталы парламент (сансад) тарапынан жүзеге асырылады. Жоғарғы палата - халықтық палата, төменгі палата - штаттар кеңесі. Ең ықпалды саяси партиялары: Үндістан Ұлттық конгресі (ҮҰК), Бхаратия джаната партиясы.
Үндістан - халқының саны бойынша да, жер көлемі бойынша да алып елдердің бірі. Тарихы да алуан тарау, өте бай. Қазіргі Үндістан жерінде адамзат тас ғасырынан бері тіршілік кешкені археологиялық деректермен дәлелденген. Әлемнің ежелгі өркениетінің орталығы болған Үндістан жерінде неше түрлі ғажайып мәдени ескерткіштер сақталған. Ақыл-ойының жүйріктігі, философиясының тереңдігі, танымы мен мәдениетінің сұңғылалығы, әдебиеті мен көптеген басқа өнер түрлерінің жеткен шыңдары бойынша да Үндістан барша әлем таңғаларлықтай ерекше ел. Көпұлтты ел халқының 80 пайыздан астамы индуизм, 10 пайыздан артығы ислам дінін тұтынады. Мемлекеттік тілі хинди тілі.
Басты діндер - индуизм, ислам, христиан, сикха, будда.Мұндағы басты діндер - 1) Индуизм (халықтың 82,5%-ы), 2) Ислам (11,4%), 3) Христиан (2,4%), 4) Сикха (2%), 5) Будда (0,7%), өзге де діндер 1co-ды құрайды (сурет 2) [3].
Сурет 2. Үндістандағы әлемдік діндердің таралуы [3]
Үндістан - халықтың табиғи өсуінің жоғарылығымен ерекшеленетін ел. Туу көрсеткіші әрбір 1000 адамға шаққанда 27,78 нәрестеден келсе, өлім-жітім әрбір 1000 адамға 10,07 адамнан (бала өлімінің деңгейі әрбір 1000 адамға 76,3 адамнан) келеді. Елдегі өмір сүру ұзақтығының орташа көрсеткіші ерлерде - 58 жас, әйелдерде - 60 жас.
Халықтың жыныстық құрамына тән нәрсе - әйелдерге қарағанда ерлер көп. Халықтың 15 жастан үлкендерінің шамамен жартысына жуығы (ерлердің 64%-ы, әйелдердің 39%-ы) оқи және жаза алады, 31,7 млн еңбекке жарамды адамдардың 65%-ы ауыл шаруашылығымен айналысады. Шаруалар өте басым, олардың көбісінің жері аз, тұрмыстары өте нашар. Жұмысшылардың көбісі ұсақ, жартылай мердігерлік шеберханада жұмыс істейді. Соңғы уақытта техниканың соңғы түрімен жабдықталған кәсіпорындар көбеюде. Сыртқы көші-қон шектелген, ал ішкі көші-қон жылдам өсуде, ауылдан қалаға қоныс аударушылар жылдан-жыцлға өсу үстінде. Елдегі халықтың орналасу өзгерісін анықтайтын урбандалу жетекші үрдіске айналады.
Ұлыбританияның отары кезінде Үндістан өнеркәсіп орындары тек бірнеше ірі қалаларда (Калькутта, Мумбай, Мадрас) шоғырланған болса, қазір жаңа кәсіпорындар барлық штаттарда бар. Көптеген жаңа қалалар пайда болды, өнеркәсіп ареалдары қалыптасты. Өнеркәсіптің даму қарқыны ауыл шаруашылығынан басып озды [4].
Үндістанның экономикалық-географиялық жағдайы оның шаруашылығының дамуына қолайлылығымен ерекшеленеді. Елдің оңтүстігін жанай өтетін Жерорта теңізінен Қызыл теңіз арқылы Тынық мұхитқа баратын теңіз жолдары елді Үнді мұхитының жағалауында орналасқан мемлекеттермен және Аустралиямен байланыстырып тұрады. Ұлыбританияның Үндістан отары бөлінгеннен кейін (1947 ж.) оның орнына құрылған Үндістан, Пәкстан, Бангладеш арасындағы құрлықтағы шекарада табиғи кедергі жоқ. Алайда Үндістан мен Пәкстан арасындағы аумақтық мәселелер әлі күнге дейін (2002 ж.) шешілмей келеді, сондықтан да бұл екі мемлекет арасындағы қарым-қатынасты қиындатып отырғаны рас. Ал Үндістан мен Қытай Халық Республикасы арасындағы шекара жолы қиын, зәулім таулы Гималай жоталары бойынша өтеді. Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан және Түрікменстанды Үндістаннан тар аймақ - ауған жері бөліп жатыр. Осы бір тар аймақта Памир, Гиндикуш және Гималай тау жүйелері тоғысады, бұл құрлық көлігіне кедергі туғызады.
1.2 Үндістан мемлекетінің тарихы, мәдениеті мен ұлттық ерекшеліктері
Қазіргі Үндістан аумағында өтеертедегі ежелгі адамзат өркениеті пайда болған. Б.з.д. III мыңжылдықтың ортасынан б.з.д. II мыңжылдықтың бірінші жартысына дейін Үндістан аумағында харапп өркениеті дамыды. Бұл өркениетті веда тілін алып келген үнді-арий тайпалары қиратты. Б.з. VI ғ. Үндістанның солтүстік - батысы Парсы империясының I Дарий қоластына өтті. Х ғ. соңындағы мұсылмандар басып алғанға дейін Үндістан аумағында үнді мәдениеті мен діні басым түрлі мемлекеттер тіршілік етті.
Үндістанның басым бөлігіндегі мұсылман иелігін Темірлан шапқыншылығы алмастырылды. (1398-1399 жж.). Осы кезде ислам діні дамыған Дели сұлтандығы өзінің бірқатар иеліктерінен айырылды. Темірланның немересі Бабыр шах 1526 ж. Делиді басып алып, Үндістан аумағында Ұлы Моғолдар империясының негізін салды. Бұл империяның шарықтау шегі ХVII ғ. басына тура келеді. Осы кезде Үндістан аумағына бірқатар Еуропалық державалар көз аларата бастады. Бұл аймаққа келген ықпал үшін Франция мен Англия арасындағы тартыс Англияның пайдасына шешілді. Жаңа колониялы белсенді игеру Британия тарапынан XVIIIғ.соңы мен XIXғ. басында іске асырылды. Үндістандықтардың соңғы қарсылығы 1818 жылы жойылды. 1858 жылы сипайлар көтерілісін басып тастаған ағылшындар Ұлы Моғолдар империясының жойылғанын паш етті. ХХ ғ. 40-жылдарының басында өткен Махатма Ганди бастаған ұлт-азаттық қозғалысы 1947 жылы елдің тәуелсіздігіне алып келді.Талай ғасыр Ұлы Моғолдар билік жүргізіп, гүлдендірген ғажап ел. Талай жылдар ағылшын отаршылдарының езгісіне түсіп, осыдан 60 жыл бұрын ғана бодандық бұғауынан босанған азат ел. Ға - шықтар тілін ән мен би арқылы ұқтырған, аты аңызға айналған әмірші Ақбар махаббат символы - Тәж-Махалды тұрғызған шежірелі ел [5].
Үндістан - дүние жүзіндегі ең ежелгі мемлекеттердің бірі. Ол екі ғасырдай уақыт бойы Англияиың отары болды. 1947 ж. тәуелсіздікке жетті, ал 1950жылы республика болып жарияланды. Мемлекеттік құрылысыбойынша Үндістан - 25 штаттан тұратын федерациялы республика. Оның әрбір штатының заң шығаратын жиналысы мен үкіметі бар, бірақ күшті орталық өкімет сақталады. Үндістан Ұлыбритания басқаратын Достастықтың құрамына кіреді.
ХVІІІ ғасырдың ортасынан 1947 жылға дейін екі ғасыр бойы Үндістан өз тәуелсіздігін алғанша азаттық күресін жүргізіп келді. Сол күрестің ХХ ғасырдың басындағы көшбасшыларының бірі Махатма Ганди болды. Үндістанның Ұлттық конгресі партиясының басында тұрған ол күш көрсетпеу жолымен қарсыласу бағытын уағыздады [6].
Үңдістан - халқының саны жөнінен дүние жүзінде Қытайдан кейін екінші орын алатын ел. Халқының саны - 1миллиард189 миллион адам. Мұнда халық санаты 1891 ж. бастап әрбір 10 жыл сайын жүргізіліп келеді. Үндістан - халықтың табиғи өсуінің жоғарылығымен ерекшеленетін ел. Үндістан - көпұлтты ел. Елде барлығы 500 ден астам ұлттар мен тайпалар мекендейді. Мемлекеттік тілі - хинди және ағылшын тілдері. Сонымен қатар, он төрт тіл елдегі әртүрлі штаттарда ресми тіл ретінде қолданылады. Үндістан - дамушы елдер арасында отбасын жоспарлау бағдарламасын алғашкылардың бірі болып жүзеге асыра бастаған ел.Алайда ерте некелесетін көп ғасырлық дәстүрі бар елде ол тұтасымен алғанда аса тиімді бола қоймады.Үңдістандағы халықтың этникалық құрамы ерекше көп түрлі."Үнділер" деген ұғым әр түрлі әлеуметтік-экономикалық сатыда тұрған және түрліше тілдерде бірнеше жүздеген этностарды, ұлттарды, ұлыстар мен тайпаларды біріктіреді.
Дін қоғамдық және отбасылық қатынастарды қоса алғаңда Үндістанның емір салтына ете күшті ықпал етті. Үнділердің 45-і индуизмді және 110-і мұсылмандықты ұстайды. Индуизмнің аса маңызды парыздарының бірі - қоғамды касталарға белу. Мұндай касталар ресми түрде жойылғанына қарамастан, әлі күнге дейін, әсіресе ауылдық жерлерде сақталғыш келеді. Белгілі бір кастаға жату адамның туылған күнінен өлгеніне дейінгі бүкіл мінез-құлқын айқындайды.Үндістанда урбандалу деңгейі әлі де төмен. Бірақ халқы көп болғандықтан оның көлемі айтарлықтай. Елде 4,5 мыңнан астам қала бар. Оның үстіне, үлкен қалалар мен "миллионер" калалардың саны ұдайы өсіп келеді [7].
Үңдістан үлкен қалаларының саны жөнінен Қытайды ғана алдына салады, ал "миллионер" қалаларының (агломерацияларының) саны жөнінен саны (220 млн. адам) жөнінен дүние жүзінде Қытайдан кейін екінші орын алады.Осыған қарамастан, Үндістан халқының басым бөлігі негізінен үлкен, халқы көп ауылдарда тұрады. Олардың жалпы саны 600 мыңдай. Ауылдағы тұрғын үйлер алуан түрлі болады. Мұнда тастан қаланған, ағаш пен саз бал шықтан тұрғызылған үйлерді, пальма жапырақтарымен жабылған лашықтарды, діңгектерге тұрғызылған жаппаларды кездестіруге болады.
Тәуелсіздік жылдары ішінде Үндістан экономикалық және әлеуметтік дамуда зор табыстарға жетті. Ол иңдустрияландыруды, аграрлық өзгерістердіойдағыдай жүргізіп, ғарыштық бағдарламаны жүзеге асыруда. Елдің шаруашылығы бес жылдық жоспарлар бойынша дамиды.Дегенмен, Үндістан әлі де өте қайшылықты ел күйінде қалып отыр. Ол өндірістің жалпы көлемі жөнінен дүние жүзінде 11-орында, ал жан басынакелетін ұлттық табыстың деңгейі жөнінен -- 102-орында ғана. Оның тұрғындарының 25-сі дерлік кедейліктің ресми деңгейінен төмен тұрады [8].
Қуатты, техниканың соңғы жетістіктерімен жабдықталған өнеркәсіп орындары тек қол еңбегін пайдаланатын ("үйдегі өнеркәсіп") ондаған мың ұсақ және ете ұсақ кәсіпорындармен, ал мемлекеттік және жеке капиталистік ірі фермалар мен плантациялар - жердің жоқтығы мен аздығынан зардап шегетін миллиондаған ұсақ шаруа қожалықтарымен ұштасады. Бұл шаруашылықтардағы агротехниканың деңгей - дүние жүзіндегі ең төменгі деңгейдің бірі болып отыр. Ауылдардың көпшілігіңде электр тогы жоқ.
Үндістанның өнерәсібінде еңбекке жарамды халықтың 15 еңбек етеді. Ол жеңіл және тамақ өнеркәсіпті елден ауыр индустриясы дамыған елге айналды. Ол заманғы Үндістан станоктар, тепловоздар, автомобильдер, тракторлар, теледидарлар ғана емес, сондай-ақ электронды есептеуіш машиналар, АЭС-тер мен ғарыштық зерттеулерге арналған жабдықтар шығарады. Ол атом өнеркәсібін дамыту жөнінен дамушы елдер ішінде жетекші орын алады.
Үндістанның индустрияландыру жолына түсуі оның отын және шикізат қорларының маңызын күрт арттырды. Пайдалы қазбалар территориясына шоғырлана орналасқан аудандар өнеркәсіптік пайдалануға ерекше қолайлы; олар негізінен Декан таулы үстіртіне орналасқан. Сондықтан да басты өнеркәсіп тораптары, ауыр индустрияның аса маңызды жаңа құрылыстары осында пайда болды. Тәуелсіз Үндістанның түңғыш премьер-министрі Дж. Неру бұларды бейнелі тілмен "жаңа Үндістанның храмдары" деп атады. Шынында да, олар өзінше "өсу полюстеріне" айналды [9].
Ауыл шаруашылығында Үндістанныңеңбекке жарамды халқының 35-і жұмыс істейді. Мемлекеттің қаржы бөлуі, "жасыл революцияның" пайдалану нәтижесінде дәнді дақылдардан, әсіресе бидайдан алынатын түсім едәуір артып, ел төменгі деңгейде жан басына есептегенде 230-240 кг)болсада өзін негізінен астықпен қамтамасыз ете бастады.
Үндістанда шаруашылықтың оны дамушы елдердің көпшілігінен өзгешелейтін территориялық құрылымы қалыптасты. Елде шаруашылығы басым бірыңғай орталық жоқ. Елдің батысында, шығысында, солтүстігі мен оңтүстігінде төрт "экономикалық астана" бар секілді.
Бомбей - Үндістанныңаса ірі қаласы, өнеркәсіп және сауда-қаржы орталығы. Мұнда машина жасау, мұнай-химия, мақта-мата кәсіпорындары, атом энергиясын бейбіт мақсатта пайдалану женіндегі орталық, елдегі аса ірі киностудиялар бар. Бомбей порты - елдің басты теңіз қақпасы. Айналасын-дағы қалалармен бірге Бомбей елдегі ең үлкен өнеркәсіп торабын құрайды.
Калькутта. XVII ғасырдың соңында ағылшынның Ост-Инд компаниясы факториясының орнында пайда болып, бір жарым ғасырдан Британ Үндістанының әкімшілік орталығы қызметін атқарды. Бұл елдің Бомбейден кейінгі екінші өнеркәсіпті қаласы және порты, ол джутты еңдеп, сыртқа шығарудан ерекше кезге түседі.
Дели - дүние жүзіндегі ең ежелгі қалалардың бірі, үнді-мүсылман сәулет өнерінің ескерткіштеріне бай, 1911 ж. бері Үндістанның астанасы. Тәуелсіздік жылдары қала ете тез өсті. Ол елдің ірі көлік, өнеркәсіп және мәдениет орталығына айналды. Оның атқаратынсаяси және әкімшілік қызметі бұдан да маңыздырақ.
Мадрас - Үндістанның басты өнеркәсіп орталықтарының және порттарының бірі, Оңтүстіктің "экономикалық астанасы" [10].
Осы басты төрт өнеркәсіп орталығы Үндістанның Батысына, Шығысына, Солтүстігі мен Оңтүстігіне, едәуір дәрежеде бүкіл елге ықпал етеді. Олар үлкен төртбұрыштың төрт шыңы тәрізді және басты "даму өзегі (дәлізі)" қызметін атқаратын аса маңызды келік магистральдары оларды өзара байланыстырады.
Үндістан - қайшылықтар елі.Үндістанның бірегей алуан түрлілігін оқып-тану теледидардың неше түрлі арналарын қараған тәрізді, әрқайсысы жеке бір әлем. Тарих пен жағрапияның осындай үндесуін әлемнің қай түпкірінен де іздеп таба алмайсыз. Түстер, талғамдар, көзқарастар мен дыбыстардың үйлесуі - тек Үндістанға ғана тән ерекше қасиет болса керек.
Үндістанның алуан түрлілігіне қарай бірегейміз - елдің өзі мақтан тұтатын ұлттық ұраны. Мұнда үндістер мен мұсылмандар, сикхилер мен буддизмді ұстанушылар, ауыл мен қала халқы, бой көтерген зәулім ғимараттар мен халқы тығыз қоныстанған түкпірлер, өгіз жегілген арбамен немесе метромен жүру, жаңа технологияларды пайдалану мен үйде шырақ жағу тәрізді ежелгі салт - дәстүрлер мен қазіргі тіршілік әрекеті тығыз үйлесім тапқан. Осы елде тілге шорқақ адамдарды миллиондап кездестіруге болады. Үндістан тәріз - ді этностық және мәдени алуан - түрлілігі жағынан бай ел әлемнің еш жерінде жоқ; халық 28 тілдің 1600 диалектісінде сөйлейді, әрбірі тіл ерекшеліктері, киім үлгілері, тағамы мен мәдениеті жағынан бір - бірінен өзгеше келеді. Осындай айырмашылық кейде жанды түршіктіріп қана қоймай, шиеленістіре түседі [11].
Үндістан - осындай бір-біріне қарама - қайшы нәрселердің үйлескен жері. Мемлекеттің алғашқы Премьер - министрі Джавахарлал Неру осыған орай: Берік және көзге көрінбейтін баулармен түйінделген мемлекет ежелден аңызға айналған осы елдің сиқыры басыңызды айналдырып та кетеді. Үндістан - қиял мен дақпырт, арман мен көксеу, шынайылық пен жасандылық қатар көрініс беретін бірден - бір мемлекет, деп сипаттама берген.
Шынында да Үндістан - ежелгі халық даналығы, философия мен рухани ой-пікірлер, түрлі діндер мен тілдер тоғысқан мемлекет.
Алайда, мұнда әлі күнге дейін жыландарды дуалаушылар, қайыршылар мен тақыр кедейлер тіршілік етеді. Әлемде беделі артып келе жатқан Үнді - станның қазіргі басты кейпі мынадай: байларының саны 300 миллионнан асатын, жедел қарқынмен дамушы экономикасы бар, миллионерлерінің саны жағынан АҚШ-тан да алда келе жатқан, әлемнің ең танымал корпорациялары мен қаржы ұйымдары инвестиция салған мемлекет. Оған қоса, елде демократия барынша кең қанат жайған.Шынымен де, ел экономикасындағы түбегейлі өзгерістердің арқасында қайыршыға толы мемлекет деген таптаурын пікір кейінге ысырылып, қазір Үндістан әлемдегі ең жаңа, демократиялы мемлекет - тердің қатарына қосылып отыр. Елдің алуан түрлілігіне қарамастан, Үндістан әлемдік деңгейге көтеріліп келеді. Кең-байтақ елдің (аумағы жөнінен әлемде 7-ші орында) этностық алуан түрлілігіне қарамастан, конституциялық құрылымы бір мемлекетке сапарға шыққанмен бірдей [12].
Жер шарындағы қасиетті де, құдіретті мәдениеттердің бірі - Үнді мемлекетінде қалыптасып өркендеген үнді - будда мәдениеті. Үнді елінің ғасырлар бойғы мәдени дәстүрлері оның талантты халқының діни сана-сезімінің қалыптасып, дамуымен тығыз байланысты болды.Үнді жеріне келген арийлер өздерімен бірге б.з.б. 2000 жылы шыға бастаған көне мәдени мұралардың бірі - Ведаларды ала келіп, оны жергілікті халықтың арасына кеңінен тарата бастады. Ведалар дегеніміз - діни сарындағы дұғалардың, құрандардың, құрбандық шалу кезінде айтылатын суреттемелердің, табиғаттың поэтикалық бейнесінен хабардар ететін өлеңдердің жиынтығы. Үндінің атақты жазушысы Рабиндранат Тагор ведалық гимндерді Халықтың қуанышшаттығы мен оның өмірге деген сүйіспеншілігі мен қорқынышының поэтикалық куәгері деп өте жоғары бағалаған болатын. Жаратушы әні гимнінде бізді қоршаған дүние былай деп сипатталады: Ең алғашқы кезеңде дүние хаос жағдайында болды. Бірақ, уақыт өткен сайын адамзат баласының тіршілік етуге деген құлшынысы байқалды, соның нәтижесінде жарық, одан кейін аспан мен су патшалығы пайда болды. Міне, дәл осы кезден бастап жер бетінде тіршілік қалыптасты, ал құдайлар дүние жаратылғаннан кейін барып пайда болды. Шамамен, б.з.б. 800 жылында қалыптасқан упанишадтар үнді-арийлердің діни көзқарастарының дамуындағы басты қадам болып саналады. Өйткені, упанишадтар адамның ішкі жан дүниесі, оның өмірінің мән-мағынасы, адамды ақиқат пен шындыққа апарар жолдар мен олардың бұл өмірдегі маңызы, өлім мен мәңгілік ғұмыр жайындағы діни-философиялық толғауларға толы болып келеді. Ең бастысы - упанишадтарда Брахман мен Атманидеялары кеңінен көрініс тапқан. Брахман - абсолютті шындық, абсолютті руханилылық, бұл дүниеде одан тысқары еш нәрсе де жоқ, олай болса бізді қоршаған ортаның мәні де осы Брахманда. Ол Атман болса осы жағдайларды ескере отырып - жеке тұлғаны мойындау. Упанишадтар діни философиялық ой-сананың дамуына түрткі болды, сөйтіп көп ұзамай-ақ оның алты мектебі қалыптасты [13].
Үнді-будда мәдениетіне тән қасиет дін мен философияның өзара тығыз байланыста болып, ұштаса білуінде. Бұл туралы Гегель былай деп жазды: Үнді мәдениеті - жоғары дамыған сан-салалы құдіретті мәдениет, бірақ олардың философиясы дінмен сабақтас, өзара тығыз байланыста болып келеді. Философия ғылымы айналысатын мәселелерді діннен де көптеп кездестіруге болады. Сондықтан да болар, ведалар - діннің ғана негізі емес, сонымен қатар философияның да негізі болып саналады.
Бір-бірімен өзара тығыз байланыста, ірі табиғи бірлікте болуына қарамастан үнді философиясының алты классикалық мектебі де адамның әлемге дүниетанымдық қарым-қатынастарының сан саласын қамтып, танып-білудің түрлі әдістерін қарастырады. Мысалы, миманса - діни салт-жораларды түсіндірумен айналысады және діни құрбандықтар шалуды жақтайды. Құрбандық шалу - адамның құдай алдындағы өз парызын (дхарма) өтеуі болып саналады, онсыз карманың құрсауынан адам еш уақытта да шыға алмайды. Карма бүкіл үнді мәдениетінде айрықша орынға ие болған. Кең мағынада алғанда, карма дегеніміз - әрбір адамның тіршілікте жасаған іс-әрекеттері мен оның салдарларының жиынтығы, осы арқылы оның болашақтағы тағдыры анықталады, ал тар мағынасындағы кара адамның тіршіліктегі жасаған іс-әрекеттерінің қазіргі өмірі мен болашағына әсері. Кей жағдайларда, жоғарыда атап көрсеткен мимансаны атеистік ілімге де жатқызады, өйткені ол дүниенің атомдардан түратындығын мойындайды. Сөйтіп дүниені материалистік түрғыдан сипаттаудың арқасында Құдайды мойындаудың мәні жойылады [14].
Веданта брахманизмде ерекше орын алады, тіпті қаншама ғасыр өтсе де оның бүгінгі таңда да көптеген жақтаушылары бар. XIX ғасырда Веданта мәселелерімен үндінің атақты ғалымы Вивеканада, ал XX ғ. Р. Тагор, тіпті мемлекет қайраткері Д. Нерудің өзі де айналысқан. Веданта дүниенің жаратылуын Брахманмен байланыстырады. Бұл күйді Атман деп атайды, ол адамды ажалдан құтқарады. Сөйтіп өліп бара жатқан тіршілік иесі қайтаданжаңғырады.
Санкхья материалдық дүниені де, рухани дүниені де мойындайды. Бұл ағым бойынша материя үнемі қозғалыста және тәуелсіздік жағдайында өмір сүреді, бірақ еш нәрседен бейхабар күйде болады. Рухани дүниенің енжарлығы басым, бірақ бұл жерде саналылық басымдылық танытады. Ендеше, материя мен рухты, яғни соқыр мен ақсақтың бастарын біріктірсе олардың бойындағы кемшіліктер мүлде жойылады, сөйтіп бүл дүниеде жаңа құбылыстар пайда болады, адам бейнесі қалыптасады. Оның тәндік болмысына қайғы-қасіреттержазылған, ал одан арылу үшін руханилылық материалдықтан бөлінуі шарт. Бұл - өмірге келу мен өлімдер тізбегінің торынан шығып, нағыз бостандық пен әділеттілікке жету жолы.Санкхья будда дінінің идеялық жағынан қалыптасуына да үлкен ықпал жасады. Осы бір орайда, иогтардың ерекше рухани жағдайға жетудің көптеген әдістерін жасағандығын айта кеткен жөн. Оған өзін-өзі шектеу (аскетизм) және қалыпты жағдайдан мүлде басқаша көңіл күйде болу және т.б. жатады, Үнді поэзиясының тамаша туындысы Махабхараттада санкхья ілімі мен йог тәжірибелерін өзара байланыстырып, біріктіру қажеттігі атап көрсетіледі. Иогта психикалық белсенділікті шектеп, басу тәсілдері мен кез келген ақыл-ой қызметін тоқтату әдістерін қолдануға ерекше назар аударылады. Демек, иогтардың шынайы дарындылық қасиеттері мен құдіреттен басым түсу қабілеттерінің сыры осы бір жағдайларға да байланысты болып келеді [15].
Ньяя логика заңдарына сүйенеді, оны ұғынып білу - адамның жан дүниесін тазартуға себепкер болатын ой-пікірлердің қалыптасуына көмектеседі. Ньяя негізінен брахманизмнің соңғы жүйесі - вайшешикаға жақын болып келеді. Вайшешика адам өміріне пайдалы шындықтың алты түрін көрсетеді (субстанция, сапалылық, іс-қимыл (карма), жалпылық, ерекшелік мәнділік). Вайшешика бойынша, физикалық дүние атомдардан түрады жөне ол мәңгілік болып саналады. Бірақ физикалық дүние атомдардан түрғанымен, оның басты қозғаушы күші карма заңдарына сәйкес әрекет ететін құдай болып саналады.
Брахманизмде о дүниемен салыстырғанда адам өмірінің өткінші екендігі және оның мәнсіздігі туралы идеялар басты орын алған. Адамның о дүниедегі тағдыры оның бүл дүниелік ғұмырындағы адамгершілік іс-әрекеттеріне байланысты. Ендеше, бұл дүниеде күнәхар болғандар, атап айтқанда: адам өлтірушілер - жыртқыш аңдарға, ет ұрлаушылар - қаршығаға, астық ұрлаушылар - сабауқұйрыққа, брахманды өлтірушілер - ит пен есекке, ал маскүнемдікке салынған немесе ұрлық жасаған брахманның өзі де сарыбас жыланға айналады. Брахмандарды сыйлап-құрметтеу, күншіл болмау, адамның өзін-өзі ұстай білуі, мейірімді бола білу және т.б. қасиеттер қоғамның әрбір мүшесінің өз орнын табуына мүмкіндік беретін басты шарттар болып саналады [16].
Б.з.б. VI ғасырда үнді елінде, кейіннен дүниежүзілік дінге айналған, будда діні қалыптаса бастады. Оның негізін қалаушы ханзада, кшатрийлер варнасына жататын Будда болды. Оның шын аты - Сиддахартха, ал оның анасы әйел патша Майя еді. Ұлы ханым Майяның шапағаты жер жүзіне тарады, оның жүрегінің тазалығы, өз-өзіне сенімділігі, парасаттылығы мен салмақтылығы, бүл қасиетті ананың қадір-қасиетін арттыра түсті.
Буддизммен қатар джайнизм ағымы да дами бастады. Оның негізін қалаушы - Махавира (Вардамана) болады. Бұл сектаның жолына түсушілер кармадан азат болудың басты құралы ретінде - аскетизмді насихаттады. Нағыз джайнистердің фанатизмінде шек болмады. Олар бұл өмірдің барлық рахатынан саналы түрде бас тартты, басқаны былай қойғанда, олар өмірлерінің соңғы сәттерінде тамақтанудан да бас тартты. Джайнизм брахманизммен ымыраға келудің арқасында осы уақытқа дейін Үнді мемлекетінің қоғамдық-саяси өмірінде өз ықпалын сақтап отыр. Махавираның жолына түскендер негізінен саудагерлер болды [17].
Будда өзінің діни уағыздарында брахманизмді де, джайнизмді де сынға алады. Брахманизмдегі байлық пен сән-салтанатты өмірге бойүрушылық, ал джайнизмдегі аскетизм Будданы қанағаттандырмады, сондықтан да ол орталық межені қалап алады. Ол өзінің негізгі діни көзқарастарын Бенерес уағыздары атты еңбегінде жүйелі түрде баяндап берді. Онда былай делінген: Рухани тіршілігі таза адам бүл өмірде екі нәрседен арасын аулақ салу керек. Оның біріншісі - сауық-сайран мен думанды қызыққа толы өмір, бүл адамның рухына қарама-қайшы келетін бейшаралық, өткінші өмір, ал екіншісі - ерікті түрде қалап алынған азапты, қатыгез өмір, бүл өмір де мөнсіз, мағынасыз. Рухани дүниесі бай адамдар өмірдің аталған екі жағынан да өздерін алшақ үстағандары жөн. Ең бастысы, адамдар танымға, білімге бастайтын, олардың ақыл-ой өрісін кеңітетін дүрыс жолға түсулері кажет. Бұл жол тармақтары көп сегіз салалы жол. Олар: адал сенім, әділ шешім, шындық сөз, шындық өмір, шыншыл ұмтылыс, шындықпен еске алу және адамның өз бойындағы қасиеттерін үнемі байыту болып табылады [18].
Буддизм бойынша, өмірдің азаптары жайындағы қасиетті шындық мынандай: өмірге келу - азап, қартаю - азап, жүрегің қаламайтын адаммен қосылу - азап, жақсы көрген адамыңнан айрылысу - азап, көздеген мақсатыңа жете алмау - азап. Ал аталған осы азаптардан құтылудың басты жолы - сегіз салалы қасиетті өмір жолын тандап алу.
Будда ілімі адам бойындағы ізгілік, адамгершілік қасиеттерді одан әрі дамытуды насихаттайды. Онда былай делінген: Бұл дүниеде өшпенділікті өшпенділікпен жеңуге болмайды, адам ашу-ызасын ақылға жеңдіріп, зұлымдықты қайырымдылықпен ауыздықтауы қажет. Ұрыста мың адамды жеңіп шығуға болады, ал нағыз жеңіс адамның өзін-өзі жеңіп шығуы болып табылады [19].
Будда дін жолына шын берілген адамдарды төрт қағиданы мүлтіксіз орындауға шақырды. Олар: зұлымдықтың алдын алу, зұлымдық пен қатыгездікке жол бермеу, ізгілік пен қайырымдылыққа даңғыл жол ашу, адамгершілік қасиеттерді батыл қолдау. Будда ілімі үнді халқының сүйіспеншілігіне бөленіп, кең қолдау тапты. Будда өз шәкірттеріне арнаған сөзінде былай деді: Сендер бүл ілімді дүние жүзінің барлық елдеріне таратыңдар. Оларға кедейлер мен бұл өмірден жәбір көрушілердің, байлар мен тектілердің бірдей екендігін, күндердің күнінде үнді қоғамындағы барлық касталардың осы діннің туы астына бірігетіндігін халыққа түсіндіріңдер. Шындығында да, будда дінін әлемнің көптеген халықтары мен қоғамның түрлі топтары шын ықыластарымен қабылдады. Адамзат дүниесіне, адамға және оның жасампаздық іс-әрекеттеріне құрметпен қарап, зорлық-зомбылық пен қатыгездіктерден бас тартуға шақырып, адамгершілік пен ізгілік принциптерін алға тартқан бұл дін Үндістан мен Қытайда, Тибет пен Жапонияда, Непал мен Тайландта, Цейлон мен Вьетнамда, Монғолия мен Комбоджада кеңінен тарап, миллиондаған халықтың құрметіне бөленеді [20].
Будда діні өкімет тарапынан барынша қолдау тауып, қаншама шіркеулер тұрғызып, үнді қоғамында айрықша беделге ие болды.
Варналарға бөлу - үнді қоғамының негізі болып табылатын село қауымының беделін бүрынғыдан да көтере түсті. Оларды ақсақалдар басқарды, қауымдар өз іштерінде туындаған мәселелерді өздері шешті және өкіметке белгілі бір мөлшерде салық төлеп түрды. Өкімет тарапынан болатын озбырлықтардан оларды қатаң діни наным- сенімдер, салт-дәстүрлер және т.б. қорғап қалып отырды. Мұндай қауымдар шаруашылығы - натурадцы шаруашылық болды, онда жалдамалы еңбек кеңінен қолданылды. Қауымдар өмірінің тұйықтық сипатта болуы, олардың саяси қактығыстар мен толқулардан тысқары қалуларына себепкер болып отырды. Қауым басшылары өзгеріп отырғанмен, қауым тіршілігінің қаймағы бұзылмады. Бүл жайында Д. Неру былай деп жазды: Үндістанның саяси құрылымының негізі - өзін-өзі басқаратын село қауымы болды. Қоғамдағы өзгерістер бүл құрылымға ішінара өзгерістер енгізгенімен, оның тамырына балта шаба алмады. Ел билеу- шілерінің бірде-біреуі село қауымының құқығын бүза алмады және оларға берілген жеңілдіктерді орындауға мәжбүр болды [21].
Мемлекеттің басшылық орындарында кшатрийлер отырды, бірақ олардың билігін селолық қауымдар дер кезінде тежеп отырды. Әрі діндар, әрі білімді брахмандар кшатрийлерден жоғары түрды жөне қоғамда үлкен роль атқарды. Демек, брахмандар да, кшатрийлер де өз варналарында қалды, брахманның отбасында өмірге келген жас сәби брахман болып қала берді, өйткені ол еш уақытта да кшатрийге айнала алмады. Касталық құрылыс жүйесінің келесі өкілдері вайшьилер (диханшылар, қолөнершілер мен саудагерлер) және шудралар (жалдамалы жүмыскерлер, жалшылар) болды. Осы аталған төрт варна Үндістанның касталық құрылысының негізін қалады. Ал Үндістанға қоныс аударып келген түрлі халықтардың өкілдері бүрынғы касталарды толықтырып отырды немесе өздерінің дербес касталарын құрды. Мысалы, кәсіптеріне сәйкес тас қалаушылардың, үсталардың, тері илеушілердің касталары құрыла бастады.
Касталық құрылыс жағдайында қалыптасқан ережелерді мүлтіксіз орындау талап етілді. Мысалы, касталар арасында үйленуге қатаң тыйым салынды, тіпті түрлі касталар өкілдері дастархан басында бірге отырып тамақ та іше алмайтын болды. Буддизм осы касталардың ішінде кшатрийлердің дүниетанымы ретінде қалыптасты, сондықтан да болар, брахмандардың озбырлықтарынан зардап шеккен қарапайым халықтың басым көпшілігі кшатрийлерді батыл қолдап отырды. Осы орайда село қауымдарының буддизмнің әлсіреуіне себепкер болғандығын атап өтпеске болмайтын сияқты. Буддизм мен джайнизмнің күштемеу принциптеріне ерекше көңіл бөлінуінің арқасында диханшылыққа деген көзқарас өзгере бастады. Бір кездерде үнділер мен арийлердің мақтанышына айналған егін шаруашылығының қоғамдағы рөлі төмендеді, соның салдарынан шаруашылықтың бүл саласымен айналысушы диханшылар қоғамдық өмірде төменгі сатыдан орын алды. Сөйтіп, селолық қауымдар ешбір діни соғыстарсыз, айтарлықтай қарсылықсыз буддизмнен индуизмге бет бұра бастады. Бірақ, олар будда дінінің көптеген діни-адамгершілік қағидаларын өз бойларында сақтап қалды [22].
Индуизм - бір-бірінен тәуелсіз бірнеше діни наным-сенімдерден тұратын діни-мәдени ағым. Оның негізінде - Брахманға, Вишнуға,Шиваға табыну мен тантризм жатыр. Осылардың ішінде Вишну мен Шиваның мерейі үстем болды.
Вишну - адамдардың адал қамқоршысы, көмекшісі. Ол адамдарды зұлымдық пен қатыгездіктен қорғайды, оларды қауіпқатерден сақтайды және адамдарға шындықты жариялап отырады. Ал оны жүзеге асырушы Будда. Сөйтіп Будданың беделі көтеріліп, құдай дәрежесіне жеткізілді [23].
Шива - қатал да, қорқынышты құдай. Оның үш көзі бар, денесіне жыландар жабысқан, мойнында - бас сүйектер. Шива - өнер мен ғылымның, салтанатты өмір мен махаббат сайранының құдайы. Үнді халқының санасындағы құдайлардың басқа діндердегі (христиан, ислам) құдайлардан басты айырмашылығы - олардың Жер бетіндегі тіршіліктің қайнаған ортасында болуы және оған белсене араласуы болып саналады. Вишнудің әйелі Лакшми әсемдік пен бақыт құдайы, ал Шиваның әйелі Кали қырып- жою мен өлім құдайы.
Үнді-будда дініндегі бүл дүниеге көзқарастар қарама-қайшылықтарға толы болып келеді. Будда дінінде ғана емес, тіпті сансаралардың өзінде де өмірдің қайғы-қасіретке, жамандық пен жауыздыққа және тағы да басқа келеңсіз көріністерге толы екендігі жан-жақты сипатталады. Үнді-будда дініндегі адамдар төрт этикалық нормаларды негізге алуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz