«Қараарна мұнай кен орындарының топырағының ауыр металдармен ластануы»
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ 8
НЕГІЗГІ БӨЛІМ 9
1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ 9
1.1
Қараарна кен орнының топырағының және мұнайдың зерттелу тарихы 9
1.2 Ауыр металдардың маусымдық құбылымдарының ерекшеліктер 12
1.3 Қарарна кен орнының қазіргі заманғы экологиялық жағдайы 13
2. ҚАРА АРНА МҰНАЙ КЕН ОРНЫНЫҢ ТАБИҒАТЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ТОПЫРАҚ ЖАМЫЛҒЫСЫ 17
2.1 Қараарна мұнай кен орнының географиялық орналасу орны мен ерекшеліктері 17
2.2 Жер бедерлері мен геологиялық құрылымдары 19
3. ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ 29
3.1 Зерттеу нысаны 29
3.2 Зерттеу әдістері 33
4. ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ 35
4.1 Қарарна кен орнының топырағының физикалық, физика . химиялық, құрамы 35
4.2 Қарарна кен орнының топырағындағы ауыр металдармен ластануы 40
4.3 Ауыр металдардың қоршаған ортадағы жинақталуы мен оның табиғатқа әсерін бағалау 46
ҚОРЫТЫНДЫ 49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 50
КІРІСПЕ 8
НЕГІЗГІ БӨЛІМ 9
1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ 9
1.1
Қараарна кен орнының топырағының және мұнайдың зерттелу тарихы 9
1.2 Ауыр металдардың маусымдық құбылымдарының ерекшеліктер 12
1.3 Қарарна кен орнының қазіргі заманғы экологиялық жағдайы 13
2. ҚАРА АРНА МҰНАЙ КЕН ОРНЫНЫҢ ТАБИҒАТЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ТОПЫРАҚ ЖАМЫЛҒЫСЫ 17
2.1 Қараарна мұнай кен орнының географиялық орналасу орны мен ерекшеліктері 17
2.2 Жер бедерлері мен геологиялық құрылымдары 19
3. ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ 29
3.1 Зерттеу нысаны 29
3.2 Зерттеу әдістері 33
4. ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ 35
4.1 Қарарна кен орнының топырағының физикалық, физика . химиялық, құрамы 35
4.2 Қарарна кен орнының топырағындағы ауыр металдармен ластануы 40
4.3 Ауыр металдардың қоршаған ортадағы жинақталуы мен оның табиғатқа әсерін бағалау 46
ҚОРЫТЫНДЫ 49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 50
Қараарна мұнай кен орнының топырақтары ауыр металдармен ластанған. Топырақтардың ауыр металдармен ластануы күрделі экологиялық мәселелер туындатады. Сондықтан, топырақтың ауыр металдармен ластану деңгейін және олардың қоршаған орта мен адамзатқа тигізетін салдарын анықтау үлкен мәселелердің бірі.
Қазақстан өнеркәсібі дамуының басты бағыты – кен байлықтарымызды игеру, оның ішінде айрықша басымдылық мұнай мен газға берілген. Пайдасы мен бірге мұнай және газ өндірудің қоршаған ортаға тигізетін зиянды әсерлері де аз емес. Мұнай өндіру, тасымалдау және өңдеу көлемдерінің үздіксіз дамуынан Қараарна кен орыны және тағы басқа мұнай газ кен орындарын игеретін Атырау облысының экологиялық жағдайының нашарлауы белең алуда. Жерге төгілген мұнай қалдықтары мен алаулы оттықтар төңірегіндегі топырақты барынша ластауда, ол өз кезегінде өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне ғана емес, адамдардың денсаулығына да үлкен қауіп төндіруде.
Мұнай-газ өндіруді баю мен пайда табу көзі ретінде қарамай, шамалы табысқа бола оларды жыртқыштықпен жұмсап, табиғи ортаны адамдар мен барлық тіршілік үшін зиянды қалдықтармен ластауға болмайтынына бүгінде көз жетті.
Осыған орай, соңғы жылдары Республикамызда, жақын және алыс шетелдерде қоршаған ортаны қорғау мәселесіне көп көңіл бөлінуде. Казіргі кезде шектен тыс ластанған аймақтардың жағдайын бақылау, қоршаған орта сапасына баға беру, келешегіне болжам жасау және табиғатты қорғау шараларын жүзеге асыру маңызды мәселелердің бірі болып отыр.
Сонымен қатар, қазір күн тәртібінде Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру мәселесі тұр. Ол үшін Қазақстанның энергия ресурстарын әлемдік нарыққа жеткізу, мұнай-газ кешендерін осы заманғы инженерлік және бағдарламалық қамтамасыз етумен қатар, халықаралық стандарттарға сай қоршаған ортаны қорғау қажет. Демек, мұнай-газ өндірудің табиғи ортаға тигізетін зиянды әсерлерін азайту, бүгінгі күннің өзекті мәселесі.
Қазақстан өнеркәсібі дамуының басты бағыты – кен байлықтарымызды игеру, оның ішінде айрықша басымдылық мұнай мен газға берілген. Пайдасы мен бірге мұнай және газ өндірудің қоршаған ортаға тигізетін зиянды әсерлері де аз емес. Мұнай өндіру, тасымалдау және өңдеу көлемдерінің үздіксіз дамуынан Қараарна кен орыны және тағы басқа мұнай газ кен орындарын игеретін Атырау облысының экологиялық жағдайының нашарлауы белең алуда. Жерге төгілген мұнай қалдықтары мен алаулы оттықтар төңірегіндегі топырақты барынша ластауда, ол өз кезегінде өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне ғана емес, адамдардың денсаулығына да үлкен қауіп төндіруде.
Мұнай-газ өндіруді баю мен пайда табу көзі ретінде қарамай, шамалы табысқа бола оларды жыртқыштықпен жұмсап, табиғи ортаны адамдар мен барлық тіршілік үшін зиянды қалдықтармен ластауға болмайтынына бүгінде көз жетті.
Осыған орай, соңғы жылдары Республикамызда, жақын және алыс шетелдерде қоршаған ортаны қорғау мәселесіне көп көңіл бөлінуде. Казіргі кезде шектен тыс ластанған аймақтардың жағдайын бақылау, қоршаған орта сапасына баға беру, келешегіне болжам жасау және табиғатты қорғау шараларын жүзеге асыру маңызды мәселелердің бірі болып отыр.
Сонымен қатар, қазір күн тәртібінде Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру мәселесі тұр. Ол үшін Қазақстанның энергия ресурстарын әлемдік нарыққа жеткізу, мұнай-газ кешендерін осы заманғы инженерлік және бағдарламалық қамтамасыз етумен қатар, халықаралық стандарттарға сай қоршаған ортаны қорғау қажет. Демек, мұнай-газ өндірудің табиғи ортаға тигізетін зиянды әсерлерін азайту, бүгінгі күннің өзекті мәселесі.
1. Карелин Г.С., Есаков В.А. Путешествие по Каспийскому морю // Записки РГО по общей географии. 1883 География России в ХІХ – начале ХХ вв. -М., 1878. - Т.Х. - 177с.
2. Фридман Ц.Л. Эмбинская нефтяная промышленность // Горное дело. – 1921. №1-2. – С.25.; Толстоногов Н.А., Богдановский С. Нефтяная промышленность СССР в 1926-1927 гг. – Баку, 1928. – 115 с.; Толстоногов Н.А. Эмба. Итоги и перспективы работы в Эмбинском нефтеносном районе. – М.-Л., 1931. – 110 с.; Большая Эмба. - М., 1937. - Т.1. - 56с.
3. Өтебаев С.Ө. Наша нефтяная // Наша Эмба нефтяная. - Гурьев, 1961. – С.17-24.; Темірғалиев К.Е., Ленин В.И. о нашей Эмбе //Наша Эмба нефтяная. - Гурьев, 1961. – С.25-36.; Чуланов Г.Промышленность Казахстана за годы Советской власти. – Алма- Ата, 1951. – 101с.
4. Кейікбаев Н. Промышленность Казахстана в первой пятилетке. – Алма-Ата: Казгосиздат, 1951. – 95 с.
5. Лисичкин С.М. Очерки по истории развития отечественной нефтяной промышленности. - Л.: Гостоптехиздат, 1954. – 343с.
6. Нусупбеков А.Н. Формирование и развитие советского рабочего класса в Казахстане (1917-1940). – Алма-Ата, 1966. – 171c.
7. Асылбеков М.Х. Формирование и развитие кадров железнодорожников Казахстана (1917-1970 гг.). – Алма-Ата, 1973. – 328с.; Қожамқұлов Т. Подготовка нефтяных рабочих кадров в Казахстане. - Алма-Ата: Казахстан, 1972. - 231с.; Шәріпов С. Екі томдық шығармалар жинағы. – Алматы, 1982.
8. Щербин Б.Е. Магистральный трубопроводный транспорт на рубеже 80-х годов. – М.: Недра, 1982. – 64 с.; Беккулов А.Б. Проблемы развития транспорта Казахстана. - Алма-Ата: Казахстан, 1984. – 230с.
9. Шевченко П.А. Магистраль: очерк о нефтепроводе «Дружба». – Львов: Каменяр, 1987. – 54с.
10. Асылбекова Ж.М. Промышленные рабочие Казахстана в 1959-1970 гг. (численность и состав): дис. канд. ист. наук. – Алма-Ата, 1993. – 191с.
11. Есалиева М.У. Рабочие кадры нефтяной промышленности Казахстана (1970-1990гг.): дис. ... канд. ист. наук. – Алматы, 1995. – 158 с.; 13.Абдуллаев Н.А. Формирование рабочих кадров промышленности Казахстана в 1950-1975 гг.: дис. ... докт. ист. наук. – М., 1998. – 450 с.
12. КарибжановЕ.С.Международный нефтяной бизнес в Казахстане. – Алматы, 1994. – 112с.; РахметоваК.Г.Нефтяная политика Республики Казахстан. – Алматы: КИСИ, 1994. – 22с.
13.Омарова Г.А. Нефтяные ресурсы и их транспортировка в рыночный экономике РК. - Алматы, 2001. – 61с.
14. Атшыбаев А. «Черное золото» казахской земли. – Алматы: Казахстан, Ғылым, 1995. – Т. 1. – 319с.
15. Нұрша А.К. Дипломатическая борьба вокруг Каспийской нефти в конце ХХ – начале ХХІ вв: автореф. … канд. ист. наук. – Алматы, 2002.-30с.
16.Байдосов З.Б., Сейтпагамбетов Ж.С., Сұлтанғалиева Г.С., Нуржанов Р.Н. Актюбинская нефть: история и современность. – Актобе, 2000. – 402с.
17.Серікова Л.С. Қазақстан мұнайгаз кешендерінің даму тарихы (1985-2000 жж.) (Батыс Қазақстан өңірінің материалдары негізінде): тар. ғыл. канд. ... дис. - Орал, 2006. – 149б.
18.Абишев А. Каспий: нефть и политика // Центр внешней политики и анализа. – Алматы, 2002. – 359 с.; Гусейнов В.А. Каспийская нефть: экономика и геополитика. - М.: ОЛМА- Пресс, 2002. - 380с.
19. Пиковский Ю.И., Солнцева Н.П. Геохимическая трансформация дерново-подзолистых почв под влиянием потока нефти// Техногенный поток веществ в ландшафтах и состояние экосистем. - М., 1981.-224с.
20. Садовникова Л.К., Орлов Д.С., Лозановская И.Н. Экология и охрана окружающей среды прихимическом загрязнении // - М.:высш.шк., 2008.-334с.
21. Кесельман Г. С. Защита окружающей среды при добыче, транспорте и хра-нении нефти и газа // Г. С. Кесельман, Э. А. Махмудбеков. – М. : Недра, 1981. – 256с.
22. Мухамеджанов С.М Гидрогеология северо-восточной части Казахстана. Изд. «Наука» Каз ССР. -Алма-Ата, 1971. - С.224-249
23. Байжиенова Р.А Оценка биоразнообразия, антропогенного влияния и динамики экосистем на нефтегазовом месторождении «Кенкияк» автореферат, 2008г. -Алматы, - С.6-7
24. Жантохов С.К., Жалгасулы Н., Гуменников Е.С. Безопасная очистка нефтяных отстойников от шлама и его переработка //Промышленность Казахстана.-2006. №5. - С.58-60.
25. Жалгасулы Н., Гуменников Е.С., Жантохов С.К. Снижение вредного воздействия на окружающую среду внутрипромыслового сбора и подготовки нефти на месторождении Кенкияк // Горное дело и металлургия в Казахстане. Состояние и перспективы: сб. тр. 2 -й межд. конф. посвящен. 15-летию независимости РК. -Алматы, 2006. -С.125-127.
26. Жантохов С.К., Жалгасулы Н., Гуменников Е.С. Экологическая безопасная технология очистки нефтеотстойников и переработка нефтешламов // Состояние, проблема, исследования в области обогащения руд цветных металлов и экологии: сб. тр. межд. научн.- практ. конф. посвящ. 40-летию ДГП ГНПОПЭ «Казмеханобр». -Алматы, 2006. - С.206-209.
27.Аржанова В.С., Еспатьевский П.В. Миграция и аккумуляция тяжелых металлов в гумидных природно-техногенных геосистемах // Тяжелые металлы в окружающей среде и охрана природы: мат. 2-й Всесоюзн. Конф. -М., 1988. -Ч. 2. - С.197-201.
38. Аржанова В.С., Еспатьевский П.В. Реакция геосистемы на агротехногенное подкисление // Миграция загрязняющих веществ в почвах и сопредельных средах: Тр. 5-го Всесоюзн. Совещ. Д.: Гидрометеоиздат, 1989. - С. 265-272.
29. Арманд А.Д. Механизм устойчивости геосистем // Тр. ИГАН . - М. 1989. - С.81-93.
30. Букс. И.И. Некоторые методические подходы к оценке устойчивости природных комплексов для целей прогноза состояния окружающей природной среды // Проблемы. -2002. - 21с.
31. Волкова В.Г., Давыдова Н.Д. Техногенез и трансформация ландшафтов. - Новосибирск: Наука. Сиб. Отделение, 1987 г. - 87с.
32. Порода И.М., Ланчинская Л.В., Климов А.В. Техногенное изменение почвенного и растительного покрова в зоне воздействия промышленного узла и химикомбината // Физико-географические процессы. - Киев: Наукова думка, 1991. - С.127-137.
33. Гришина Л.А., Копцик Г.Н., Моргун Л.В. Организация и задачи почвенных исследований для экологического мониторинга. - М.: Изд-во Мос. ун-та, 1991. - С.4–8.
34. Мотузова Г.Н. Содержание, задачи и методы экологического мониторинга почв. - М.: Изд-во Мос. ун-та, 1994. - С.80–104.
35. Давыдова С.А., Тагасов В.И. Тяжелые металлы как супертоксиканты XXI века. –М., - C.202-216.
36. Панин М.С. Аккумуляция тяжелых металлов растенями Семипалатинского Прииртышья. - Семипалатинск: ГУ «Семей», 1999. - 309с.
37. Гончарук В.В., Соболева Н.М., Носонович А.А., Физико-химические аспекты проблемы загрязнения почв и гидросферы тяжелыми металлами // Химия в интересах устойчив. Развития. -2003, -Т.11. №6. – С.795-809.
38. Пантелеева С.М., Пролесковский Ю.А., Мечковский С.А. Тяжелые металлы и реакция среды в профиле дерново-подзолистых почв // Изв. Гомел. гос. ун-та. -2002. №4. – С.35-41.
39. Микроэлементы в окружающей среде // Под ред. Власюка П.А. -Киев: Наукова думка, 1980. -57с.
40. Сливинская Р.Б Нарушение водного баланса растений под действием тяжелых металлов // Тез. Докл. 2 Съезда Всеоз. о-ва физиологов раст. -Минск, 1992. -192c.
41. Савич В.И., Куликов А.М., Ванькова А.А., Амергужин Х.А., Щербаков А.Ю., Ахатова Г.Р. Использование биологических тестов при оценке загрязнения почв и сельскохозяйственной продукции свинцом // Изв. ТСХА. -2003. -№1. – С.18-32
42. Башмаков Д.И., Лукатин А.С., Пугаев С.В., Кипайкина Н.В., Рудаков Д.В Использование дикорастущих трав для фитоэкстракции тяжелых металлов в условиях промышленного загрязнения // Доклады II Межд. Науч-прак. Конф. «Тяжелые металлы, радионук. и эл-биоф.в окруж среде». – Семипалатинск, 2002. –Т.2. – С.530-535.
43. Панин М.С. Химическая экология: учебник для вузов / под ред. С.Е.Кудайбергенов. - Семипалатинск, 2002. -852с.
44. Атабаева С.Д., Сарсенбаев Б.А. Физиология устойчивости растений к ионам тяжелых металлов и фиторемедиация загрязненных почв // Известия НАН РК. Серия биологическая и медицинская. -1999. №5-6. – С.25-34.
45. Тулебаев Р., Слажнева Т., Кенесариев У., Белоног А., Корчевский А. Оценка гигинеческих рисков в промышленных регионах Республики Казахстан. - Алматы: Искандер, 2004. - 374с.
2. Фридман Ц.Л. Эмбинская нефтяная промышленность // Горное дело. – 1921. №1-2. – С.25.; Толстоногов Н.А., Богдановский С. Нефтяная промышленность СССР в 1926-1927 гг. – Баку, 1928. – 115 с.; Толстоногов Н.А. Эмба. Итоги и перспективы работы в Эмбинском нефтеносном районе. – М.-Л., 1931. – 110 с.; Большая Эмба. - М., 1937. - Т.1. - 56с.
3. Өтебаев С.Ө. Наша нефтяная // Наша Эмба нефтяная. - Гурьев, 1961. – С.17-24.; Темірғалиев К.Е., Ленин В.И. о нашей Эмбе //Наша Эмба нефтяная. - Гурьев, 1961. – С.25-36.; Чуланов Г.Промышленность Казахстана за годы Советской власти. – Алма- Ата, 1951. – 101с.
4. Кейікбаев Н. Промышленность Казахстана в первой пятилетке. – Алма-Ата: Казгосиздат, 1951. – 95 с.
5. Лисичкин С.М. Очерки по истории развития отечественной нефтяной промышленности. - Л.: Гостоптехиздат, 1954. – 343с.
6. Нусупбеков А.Н. Формирование и развитие советского рабочего класса в Казахстане (1917-1940). – Алма-Ата, 1966. – 171c.
7. Асылбеков М.Х. Формирование и развитие кадров железнодорожников Казахстана (1917-1970 гг.). – Алма-Ата, 1973. – 328с.; Қожамқұлов Т. Подготовка нефтяных рабочих кадров в Казахстане. - Алма-Ата: Казахстан, 1972. - 231с.; Шәріпов С. Екі томдық шығармалар жинағы. – Алматы, 1982.
8. Щербин Б.Е. Магистральный трубопроводный транспорт на рубеже 80-х годов. – М.: Недра, 1982. – 64 с.; Беккулов А.Б. Проблемы развития транспорта Казахстана. - Алма-Ата: Казахстан, 1984. – 230с.
9. Шевченко П.А. Магистраль: очерк о нефтепроводе «Дружба». – Львов: Каменяр, 1987. – 54с.
10. Асылбекова Ж.М. Промышленные рабочие Казахстана в 1959-1970 гг. (численность и состав): дис. канд. ист. наук. – Алма-Ата, 1993. – 191с.
11. Есалиева М.У. Рабочие кадры нефтяной промышленности Казахстана (1970-1990гг.): дис. ... канд. ист. наук. – Алматы, 1995. – 158 с.; 13.Абдуллаев Н.А. Формирование рабочих кадров промышленности Казахстана в 1950-1975 гг.: дис. ... докт. ист. наук. – М., 1998. – 450 с.
12. КарибжановЕ.С.Международный нефтяной бизнес в Казахстане. – Алматы, 1994. – 112с.; РахметоваК.Г.Нефтяная политика Республики Казахстан. – Алматы: КИСИ, 1994. – 22с.
13.Омарова Г.А. Нефтяные ресурсы и их транспортировка в рыночный экономике РК. - Алматы, 2001. – 61с.
14. Атшыбаев А. «Черное золото» казахской земли. – Алматы: Казахстан, Ғылым, 1995. – Т. 1. – 319с.
15. Нұрша А.К. Дипломатическая борьба вокруг Каспийской нефти в конце ХХ – начале ХХІ вв: автореф. … канд. ист. наук. – Алматы, 2002.-30с.
16.Байдосов З.Б., Сейтпагамбетов Ж.С., Сұлтанғалиева Г.С., Нуржанов Р.Н. Актюбинская нефть: история и современность. – Актобе, 2000. – 402с.
17.Серікова Л.С. Қазақстан мұнайгаз кешендерінің даму тарихы (1985-2000 жж.) (Батыс Қазақстан өңірінің материалдары негізінде): тар. ғыл. канд. ... дис. - Орал, 2006. – 149б.
18.Абишев А. Каспий: нефть и политика // Центр внешней политики и анализа. – Алматы, 2002. – 359 с.; Гусейнов В.А. Каспийская нефть: экономика и геополитика. - М.: ОЛМА- Пресс, 2002. - 380с.
19. Пиковский Ю.И., Солнцева Н.П. Геохимическая трансформация дерново-подзолистых почв под влиянием потока нефти// Техногенный поток веществ в ландшафтах и состояние экосистем. - М., 1981.-224с.
20. Садовникова Л.К., Орлов Д.С., Лозановская И.Н. Экология и охрана окружающей среды прихимическом загрязнении // - М.:высш.шк., 2008.-334с.
21. Кесельман Г. С. Защита окружающей среды при добыче, транспорте и хра-нении нефти и газа // Г. С. Кесельман, Э. А. Махмудбеков. – М. : Недра, 1981. – 256с.
22. Мухамеджанов С.М Гидрогеология северо-восточной части Казахстана. Изд. «Наука» Каз ССР. -Алма-Ата, 1971. - С.224-249
23. Байжиенова Р.А Оценка биоразнообразия, антропогенного влияния и динамики экосистем на нефтегазовом месторождении «Кенкияк» автореферат, 2008г. -Алматы, - С.6-7
24. Жантохов С.К., Жалгасулы Н., Гуменников Е.С. Безопасная очистка нефтяных отстойников от шлама и его переработка //Промышленность Казахстана.-2006. №5. - С.58-60.
25. Жалгасулы Н., Гуменников Е.С., Жантохов С.К. Снижение вредного воздействия на окружающую среду внутрипромыслового сбора и подготовки нефти на месторождении Кенкияк // Горное дело и металлургия в Казахстане. Состояние и перспективы: сб. тр. 2 -й межд. конф. посвящен. 15-летию независимости РК. -Алматы, 2006. -С.125-127.
26. Жантохов С.К., Жалгасулы Н., Гуменников Е.С. Экологическая безопасная технология очистки нефтеотстойников и переработка нефтешламов // Состояние, проблема, исследования в области обогащения руд цветных металлов и экологии: сб. тр. межд. научн.- практ. конф. посвящ. 40-летию ДГП ГНПОПЭ «Казмеханобр». -Алматы, 2006. - С.206-209.
27.Аржанова В.С., Еспатьевский П.В. Миграция и аккумуляция тяжелых металлов в гумидных природно-техногенных геосистемах // Тяжелые металлы в окружающей среде и охрана природы: мат. 2-й Всесоюзн. Конф. -М., 1988. -Ч. 2. - С.197-201.
38. Аржанова В.С., Еспатьевский П.В. Реакция геосистемы на агротехногенное подкисление // Миграция загрязняющих веществ в почвах и сопредельных средах: Тр. 5-го Всесоюзн. Совещ. Д.: Гидрометеоиздат, 1989. - С. 265-272.
29. Арманд А.Д. Механизм устойчивости геосистем // Тр. ИГАН . - М. 1989. - С.81-93.
30. Букс. И.И. Некоторые методические подходы к оценке устойчивости природных комплексов для целей прогноза состояния окружающей природной среды // Проблемы. -2002. - 21с.
31. Волкова В.Г., Давыдова Н.Д. Техногенез и трансформация ландшафтов. - Новосибирск: Наука. Сиб. Отделение, 1987 г. - 87с.
32. Порода И.М., Ланчинская Л.В., Климов А.В. Техногенное изменение почвенного и растительного покрова в зоне воздействия промышленного узла и химикомбината // Физико-географические процессы. - Киев: Наукова думка, 1991. - С.127-137.
33. Гришина Л.А., Копцик Г.Н., Моргун Л.В. Организация и задачи почвенных исследований для экологического мониторинга. - М.: Изд-во Мос. ун-та, 1991. - С.4–8.
34. Мотузова Г.Н. Содержание, задачи и методы экологического мониторинга почв. - М.: Изд-во Мос. ун-та, 1994. - С.80–104.
35. Давыдова С.А., Тагасов В.И. Тяжелые металлы как супертоксиканты XXI века. –М., - C.202-216.
36. Панин М.С. Аккумуляция тяжелых металлов растенями Семипалатинского Прииртышья. - Семипалатинск: ГУ «Семей», 1999. - 309с.
37. Гончарук В.В., Соболева Н.М., Носонович А.А., Физико-химические аспекты проблемы загрязнения почв и гидросферы тяжелыми металлами // Химия в интересах устойчив. Развития. -2003, -Т.11. №6. – С.795-809.
38. Пантелеева С.М., Пролесковский Ю.А., Мечковский С.А. Тяжелые металлы и реакция среды в профиле дерново-подзолистых почв // Изв. Гомел. гос. ун-та. -2002. №4. – С.35-41.
39. Микроэлементы в окружающей среде // Под ред. Власюка П.А. -Киев: Наукова думка, 1980. -57с.
40. Сливинская Р.Б Нарушение водного баланса растений под действием тяжелых металлов // Тез. Докл. 2 Съезда Всеоз. о-ва физиологов раст. -Минск, 1992. -192c.
41. Савич В.И., Куликов А.М., Ванькова А.А., Амергужин Х.А., Щербаков А.Ю., Ахатова Г.Р. Использование биологических тестов при оценке загрязнения почв и сельскохозяйственной продукции свинцом // Изв. ТСХА. -2003. -№1. – С.18-32
42. Башмаков Д.И., Лукатин А.С., Пугаев С.В., Кипайкина Н.В., Рудаков Д.В Использование дикорастущих трав для фитоэкстракции тяжелых металлов в условиях промышленного загрязнения // Доклады II Межд. Науч-прак. Конф. «Тяжелые металлы, радионук. и эл-биоф.в окруж среде». – Семипалатинск, 2002. –Т.2. – С.530-535.
43. Панин М.С. Химическая экология: учебник для вузов / под ред. С.Е.Кудайбергенов. - Семипалатинск, 2002. -852с.
44. Атабаева С.Д., Сарсенбаев Б.А. Физиология устойчивости растений к ионам тяжелых металлов и фиторемедиация загрязненных почв // Известия НАН РК. Серия биологическая и медицинская. -1999. №5-6. – С.25-34.
45. Тулебаев Р., Слажнева Т., Кенесариев У., Белоног А., Корчевский А. Оценка гигинеческих рисков в промышленных регионах Республики Казахстан. - Алматы: Искандер, 2004. - 374с.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Бектібаев Қайсар Дарханұлы
ҚАРААРНА МҰНАЙ КЕН ОРЫНДАРЫНЫҢ ТОПЫРАҒЫНЫҢ АУЫР МЕТАЛДАРМЕН ЛАСТАНУЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В060800 - Экология мамандығы
Алматы, 2015
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Қорғауға жіберілді
______________ 2015 ж.
Кафедра меңгерушісі
г.ғ.к., доцент Базарбаева Т.А
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы ҚАРААРНА МҰНАЙ КЕН ОРЫНДАРЫНЫҢ ТОПЫРАҒЫНЫҢ АУЫР МЕТАЛДАРМЕН ЛАСТАНУЫ
5В060800 - Экология мамандығы
Орындаған
4-курс студенті Бектібаев Қ.Д
Ғылыми жетекші
б.ғ.к., оқытушы Мұқанова Г.А.
Норма бақылаушы
б.ғ.к., оқытушы Маматаева А.Т.
Алматы, 2015
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ШРМ - Шекті рауалды мөлшер
МЕМСТ - мемлекеттік стандарт
К-1 - кескін-1
гсм - грамм сантиметр кубқа
% - пайыз
м² - шаршы метр
мгкг - миллиграмм килограмға
мг-экв - миллиграмм-эквивалент
см - сантиметр
га - гектар
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
КҚК - Каспий Құбыржелілік Консорциумы
АГАЖ - автоматтандырылған геоақпараттық жүйе
ТҮЙІНДЕМЕ
Дипломдық жұмыс 53 беттен, 5 кестеден, 5 суреттен және де 45 пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кілт сөздер: мұнаймен ластану, ауыр металдар, топырақтың экологиялық қызметі, трансформация, деградация, шөлейттену, экологиялық тұрақтылық, топырақтың қорғаныс қабілеті, токсиканттар, антропогендік қысым.
Жұмыстың мақсаты: Қараарна мұнай кен орнының мұнаймен ластанған топырағындағы ауыр металдар құрамын зерттеп, оның экологиялық жағдайларын анықтау.
Жұмыстың міндеттері: топырақтың мұнай өнімдерімен ластануын анықтап, оның физика - химиялық жағдайын зерттеу.
Зерттеу нысаны және әдістері:. Қараарна мұнай кен орнының топырақтары, сулары. Зерттеу жұмысы далалық, зертханалық, стационарлық, кешенді әдістер негізінде жүргізілді.
Алынған нәтижелер: Мұнай мен ластанған топырақтың құрамындағы зиянды заттар анықталып, оларға жан-жақты экологиялық тұрғыда сараптама жасалды.
Тәжірибелік маңызы: зерттеу нәтижесінде алынған мәліметтерді мұнай және мұнайлы химия өнеркәсіп салаларының орналасқан жерлеріндегі топырақтың экологиялық жағдайын анықтау кезінде қолдануға болады.
РЕФЕРАТ
Дипломная работа состоит из 53 страниц, содержит 5 рисунков, 5 таблиц а также из 45 списка использованных литературных источников.
Ключевые слова: загрязнение нефтью, тяжелые металлы, экологические функций почвы, трансформация, деградация, опустынивание, защитный слой почвы, токсиканты, антропогенные давление.
Цель работы: Исследование тяжелых металлов в загрязненных почвах нефтяного месторождения Караарна, а также определение их экологического состояния.
Задачи работы: определение загрязнения нефтяными продуктами почвенного покрова, а также исследование их физико - химического состояния.
Обьект и методы исследования:. Почвы и воды района Караарнинского нефтяного месторождения. Методами исследования являются: полевой, лабораторный, стационарный, комплексный.
Полученные результаты: были выявлены вредные загрязняющие вещества в составе почвенного покрова, а также были даны их комлексные экологические описания.
Практические значение: результаты исследования можно применять для выявления экологического состояния почвенного покрова в районах расположения нефтяных и нефтехимических предприятий.
ABSTRACT
Thesis consists of 53 pages, includes 5 figures, tables, figures and a list of used 45 literature sources.
Keywords: Oil pollution, heavy metals, ecological functions of the soil, transformation, degradation, desertification, the prodective layers of soil, toxicants, anthropogenic pressure.
The purpose: A study of heavy metals in contaminated soils oilfield Karaarna and the definition of their ecological status.
Work tasks: Definition of pollution of soil with petroleum products, as well as the study of their physical and chemical state.
Objects and methods of research: Soil and water district Karaarna oilfield.The methods of research are: field, laboratory, fixed and integrated.
Results: They identified harmful contaminants in the composition of the soil cover and were given their complex ecological descriptions.
Practical value: The results of the study can be used to identify the ecological state of soil in the vicinity of the oil and petrochemical industries.
Мазмұны
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ
8
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
9
1.
әдебиетке шолу
9
1.1
Қараарна кен орнының топырағының және мұнайдың зерттелу тарихы
9
1.2
Ауыр металдардың маусымдық құбылымдарының ерекшеліктер
12
1.3
Қарарна кен орнының қазіргі заманғы экологиялық жағдайы
13
2.
Қара Арна Мұнай кен орнының табиғатының ерекшеліктері және топырақ жамылғысы
17
2.1
Қараарна мұнай кен орнының географиялық орналасу орны мен ерекшеліктері
17
2.2
Жер бедерлері мен геологиялық құрылымдары
19
3.
Зерттеу нысаны және әдістері
29
3.1
Зерттеу нысаны
29
3.2
Зерттеу әдістері
33
4.
тәжірибелік бөлім
35
4.1
Қарарна кен орнының топырағының физикалық, физика - химиялық, құрамы
35
4.2
Қарарна кен орнының топырағындағы ауыр металдармен ластануы
40
4.3
Ауыр металдардың қоршаған ортадағы жинақталуы мен оның табиғатқа әсерін бағалау
46
ҚОРЫТЫНДЫ
49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
50
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі: Қараарна мұнай кен орнының топырақтары ауыр металдармен ластанған. Топырақтардың ауыр металдармен ластануы күрделі экологиялық мәселелер туындатады. Сондықтан, топырақтың ауыр металдармен ластану деңгейін және олардың қоршаған орта мен адамзатқа тигізетін салдарын анықтау үлкен мәселелердің бірі.
Қазақстан өнеркәсібі дамуының басты бағыты - кен байлықтарымызды игеру, оның ішінде айрықша басымдылық мұнай мен газға берілген. Пайдасы мен бірге мұнай және газ өндірудің қоршаған ортаға тигізетін зиянды әсерлері де аз емес. Мұнай өндіру, тасымалдау және өңдеу көлемдерінің үздіксіз дамуынан Қараарна кен орыны және тағы басқа мұнай газ кен орындарын игеретін Атырау облысының экологиялық жағдайының нашарлауы белең алуда. Жерге төгілген мұнай қалдықтары мен алаулы оттықтар төңірегіндегі топырақты барынша ластауда, ол өз кезегінде өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне ғана емес, адамдардың денсаулығына да үлкен қауіп төндіруде.
Мұнай-газ өндіруді баю мен пайда табу көзі ретінде қарамай, шамалы табысқа бола оларды жыртқыштықпен жұмсап, табиғи ортаны адамдар мен барлық тіршілік үшін зиянды қалдықтармен ластауға болмайтынына бүгінде көз жетті.
Осыған орай, соңғы жылдары Республикамызда, жақын және алыс шетелдерде қоршаған ортаны қорғау мәселесіне көп көңіл бөлінуде. Казіргі кезде шектен тыс ластанған аймақтардың жағдайын бақылау, қоршаған орта сапасына баға беру, келешегіне болжам жасау және табиғатты қорғау шараларын жүзеге асыру маңызды мәселелердің бірі болып отыр.
Сонымен қатар, қазір күн тәртібінде Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру мәселесі тұр. Ол үшін Қазақстанның энергия ресурстарын әлемдік нарыққа жеткізу, мұнай-газ кешендерін осы заманғы инженерлік және бағдарламалық қамтамасыз етумен қатар, халықаралық стандарттарға сай қоршаған ортаны қорғау қажет. Демек, мұнай-газ өндірудің табиғи ортаға тигізетін зиянды әсерлерін азайту, бүгінгі күннің өзекті мәселесі.
Топырақтың антропогендік деградациясына ықпал етіп отырған ең негізгі факторлардың бірі - техногендік бұзылулар екені мәлім. Техногендік әсер-ықпалдың салдарынан топырақ қабаты тұтастай немесе жартылай жойылады. Ал топырақтың ауыр металдармен ластануы табиғи ресурстарды тиімді пайдаланбаудың салдарынан туындап отыр. Сондай-ақ, мұнай-газ өндіру ісін ұтымсыз жүргізудің кесірінен де топырақ қабаты ауыр металдармен ластанатыны белгілі.
Жұмыстың мақсаты: Қараарна мұнай кен орнының мұнаймен ластанған топырағындағы ауыр металдар құрамын зерттеп, топырақтың экологиялық жағдайларын анықтау.
Міндеті: зерттеу нысанының топырағына мұнай мен ластанудың әсерін анықтап, топырақтың физика химиялық жағдайын зерттеу.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. әдебиетке шолу
1.1 Қараарна кен орнының топырағының және мұнайдың зерттелу тарихы
Атырау өңіріндегі Жайық пен Жем аралығында көлкіген мұнай кені бар екені ерте заманнан белгілі болған. Тіпті сол кездің өзінде−ақ жергілікті көшпенді қазақтар жер бетіне шығып жатқан қимайды, мұнайды сүзіп алып, тері ауруларын емдеуге қолданған. Бірақ қазақтар бұл үлкен қазынаның жер бетіне шығып жатқан шеті ғана екенін білген жоқ. XVIIIғ. мен XIX ғасырдың алғашқы жартысында Жайық пен Жем өңірінде жер қойнауын зерттеушілердің пайда болғаны белгілі [1].
Көптеген ғалымдар Атыраудың географиялық және топографиялық құрылымына, су қорлары мен кен байлықтарына қысқаша геологиялық сипаттама берді. зерттеушілердің осы алғашқы деректерінің ғылым үшін пайдасы зор болды.
Атырау өңірін алғашқы зерттеушілердің бірі - Н. А. Северцов. Ол 1860 жылы Горный журналына қазіргі Доссор маңы туралы есебін жариялайды. Онда Бұл жердің мұнайы су бетіне қалқып шығып жатады екен - деп жазады. Біздің осы өлкемізде 1874 жылы инженер Д. В. Кирпичников келіп, бірнеше кен орындары жайлы пікір қалдырды. Мысалы, әлгі Доссор кені жайлы мынадай тұжырым жасады: Бұл жерде мол мұнай қоры бар екендігіне күмән жоқ. Бірақ тұщы суы тапшы, қатынас жолы қиын, тұрғын халқы, шабатын шөбі жоқ. Бұл байлықты пайдалану өте қиынға соғады [1].
Ол тұста бұл аса мәнді болжамға ешкім назар аудара қоймайды. Бұдан кейін де Атырауға бірнеше этнограф ғалымдар мен экспедициялар келеді. 1899 жылдың қараша айында Атырау облысы, Жылыой ауданына қарасты Қарашүңгіл алаңындағы №7 ұңғымадан мұнай фонтаны атқылап, тәулігіне 20 тоннадай өнім берді. Бұл бүгіндері дүние жүзіне мәлім болған Қазақстан мұнайының алғашқы тамшылары еді. Қарашүңгіл мұнай фонтаны туралы хабар Ресей және шетел кәсіпкерлерін дүр сілкіндіріп, Ембі - Каспий аймағында мұнай қорын іздестіру жұмыстарын кең көлемде жүргізуге мәжбүр етті.
Осындай күрт бетбұрыстың нәтижесінде атақты Нобельдің мұнай өндірістік ұйымы өмірге келді. Осы ұйымға қарайтын жұмысшылар Доссор, Мақат, Ескене өңірін терең бұрғылауды қолға алды. Ең сәтті қазылғаны Доссордағы №3 ұңғыма болды. 1911 жылы 225 метр тереңдіктен юра қабатынан мұнай фонтаны атқылады. Ол 20-25 метр биіктікке 30 сағат бойы атқылап тұрды. 16,7 мың тонна мұнай шықты, тәулігіне 13360 тонна өндірілді.
Бұл Қарашүңгілден кейінгі мол мұнай қорының ашылғандығын бүкіл әлемге паш етті. Қарашүңгіл және Доссор мұнай фонтанынан кейін Қазақстан мұнай өндірісі тарихы басталды [2].
Мақат - Атыраудың үшінші мұнайлы перзенті. Ол 1915 жылы ашылды. Бірақ екі кеніш тағылық жағдайында пайдаланылды. Кен орындарының геологиялық құрылымы, оны нендей тәсілмен өндірудің тиімділігі жайлы мәлімет жетіспеді. Тек фонтан атқызуға сеніп бұрғыланды. Бір қабаттың мұнайы түгел алынбастан екіншісін бұрғылауға ұмтылысты. Қабаттар мерзімінен бұрын жарамсыз болып, су алып, газданды. Оған мысал 1911 жылы Доссорда 16,7 мың тонна мұнай өндірілсе, бар болғаны 3 жылдың ішінде ол 17 есеге, яғни 272,746 тоннаға жетті [3].
Жас үкімет жаңа кен орындарын игеруге, бұрғылау, құрал - жабдықтарын тасымалдау, азық - түлік, құрылыс материалдарын жеткізу мақсатында жаңа тас жоы және темір жол қатынастарын қажет етті. 1925 жылы үкіметтің арнаулы қаулысы бойынша Гурьев пен Доссор арасында 93 км табанды темір жол төселді. 1927 жылы іске қосылған бұл жолмен жылына 120 мың тонна жүк тасылды. Бұл тек мұнайлы Ембінің емес, бүкіл қазақ елінің дамуына үлкен әсер етті.
Осыған орай гравиметрия, электрокаротаж сияқты геофизикалық әдістер Атырау өңірінде тұңғыш рет игеріліп, тым жақсы нәтижелерге қол жетті. Енді мұнайлы Ембінің Доссор, Мақат сияқты көне кен орындарының қатарын жаңа кеніштер толтыра бастайды. Ескене 1934, Байшанас 1935, Қошағыл 1935, Сағыз 1938 , Құлсары 1939 сияқты жаңа кен орындар іске қосылды [4].
1959 - 1969 жж арасында Терістік Каспий ойпаттарында оншақты мұнай газ кен орындары (Прорва, Ақтөбе, Қараарна, Терістік, Тереңөзек, Шығыс - Құлсары, Мартыши, Камышитовый, Таңатар, т.б.) ашылды. Бұл кен орындарын төтенше барлау, өндірістік игеру жұмыстарын басқару жөнінде геолог Маташев Мажиттің еңбегі аса зор деп айтуға болады. Осы маманнның енгізуімен құлсарыдағы XXI-XXII пермотриас горизонттарын жаңа әдіспен игеру арқасында көптеген қосымша мұнай өндірілді.
Жаңа кеніштердің қатарға қосылуы мұнай өнімін еселей арттырды. Атырау мұнайын еліміздің шығысына кідіртпей жөнелту үшін 1936 жылы Каспий - Орск мұнай құбыры іске қосылды. Кезінде Гурьев - Қосшағыл су құбырының іске қосылуы үлкен оқиға болды. Еліміздің орталық облыстарына тікелей шығу үшін Гурьев - Қандыағаш кең табанды темір жолының өмірге келуі де маңызды болды. Сол бір қиын қыстау кезінде мұнай өндіру кәсіпшіліктерінде талай - талай рекордтар жасалып, небір озық технологиялар енгізіле бастады [5].
Сондай ұтымды шаралар: сұйықтықты жеделдетіп сору, қосымша арттыру арқылы мұнай көзін көзеу, аз өнім беретін қабатты атқылау, бірнеше мұнай қабатынан бір ұңғымамен өнім алу, пайдалануға қалған ұңғымалардан мұнайды қауғалап алу және т.б. әрекеттер қолданылады. Осындай ішкі мүмкіншіліктерді пайдалану арқылы 200 мың тонна қосымша мұнай алынды.
Олар берілген нүктелерді аз шығынмен, шапшаңдатылған тәсіл қолданып, қазу жолдарын тартты. Ал осындай тиімді әдістің өмірге келіп, қызмет етуіне мұрындық болған Гурьевтегі орталық зерттеу ғылыми лабораториясының бас геологы П.Я.Авров болатын.
Сондай ізденістердің арқасында Бермағамбетов качалкасы, Бермағамбетов гидробуры секілді құрылғылар дүниеге келді. Бұл тапқырлық мыңдаған мемлекет қаржысын үнемдеп қана қоймай, мұнай өндірісі үшін жабдық жасайтын зауыттардан келетін қондырғыларға деген сұранысты қанағаттандырып отыруға жол ашты.
Соғыстан кейінгі бесжылдықтар кезінде Қазақстан мұнайшылары күйкі тіршіліктен шығып, күш - жігерін, өндіріс қуатын арттыруға арнады. Ұлы Отан сонғысы тұсында төрт кәсіпшілік өндіріске қосылса да, соғыс аяғына таман шығарылатын сұйық отынның көлемі төмендеп кетті, 1945 жылғы өндірілген мұнай, 1943 жылөғы өндірілген мұнайға қарағанда 20 пайыз кем болды [6].
Алайда, бұл Қазақстан мұнайының азайғанынан емес еді. Осы аймақ игеріле басталғаннан бергі 40 жылдың ішінде айқын болғандай 1,5 мың кен құрылымының 32 ғана барлаудан өткен еді. Соның 20 - нан мұнай белгілері байқалса, 12 - нен ғана отын өдіріліп тұрды. Жер қойнауындағы тұнып жатқан мол байлықтың кең көлемде игерілмеудің басты себебі - табиғаттың қаталдығынан еді.
Ал ХХ ғасырдың 60-80-ші жылдары мұнай кен орындарын игеруге зор қызығушылықтар арта түсті, мұнай өнеркәсібінің дамуына біршама жағдайлар жасалынды, көліктік инфрақұрылымның құрылуына бастама болды. Осы аралықтарда мұнай құбырлары құрылымы бір бағытта дамыды. Қазақстандағы барлық труба құбырлары өзара байланыспады. Бұл әрине кеңес билігінің Қазақстанды тек шикізат базасына айналдыру саясатының айқын көрінісі еді, тіпті мұнай өңдеу зауыттары да елімізден тыс жерде салынды [4, 7-9 бб.].
Нарықтық экономикадағы мұнайгаз кешеніне қатысты мәселелерге осы іспен тікелей байланысы бар Н.К. Надировтің, А. Атшыбаевтың туындылары арналған . Көптеген зерттеушілерді қызықтыратын мұнай қорына бай Каспий аймағы еді. Ол туралы М.Т. Лаумулин еңбегі, А.К. Нұршаның кандидаттық диссертация ізденісінің негізгі объектісі болды. Ақтөбе мұнайының кешегісі мен бүгіні туралы деректер жинаған З.Б. Байдосов бастаған авторлық ұжымның зерттеуі және СНПС - Ақтөбемұнайгаз АҚ қызметін зерттеуге көп көңіл бөлген тарихшы Г.І. Көбенованың 2008 жылы Ақтөбе облысының мұнайгаз кешенінің дамуына арналып толық көлемде зерттелген монографиясы жарық көрді. Ал Батыс Қазақстан өңірінің материалдары негізінде Л.С. Серікованың 1985-2000 жылдар шеңберіндегі Қазақстан мұнайгаз кешенінің дамуына жазылған диссертациясы қорғалды [5-6].
ХХ ғасырдың соңы ХХІ ғасырдың басында Қазақстан көмірсутек қоры мол алпауыт мемлекеттер қатарына еніп, әлемдік энергетикалық сауданың қалыптасуы мен жағдайына өзіндік ықпал ете бастады. Қазақстандық супер-алпауыттар - Теңіз, Қарашығанақ және Қашаған кен орындарының байлығы, Каспийден бастау алатын ірі мұнай тасымалдау бағыттарының келешектегі мүмкіншіліктері, Атырау-Самара, Каспий Құбыржелілік Консорциумы (КҚК) құбырларының салыну барысы, оларға белсене ат салысқан шетелдік ірі мұнайгаз корпорациялары мен басқа елдердің ұстанымдарына кең көлемде сараптама жүргізіліп, саяси тұрғыда жазылған А. Абишевтің, В.А. Гусейновтың еңбектерін атап өтуге болады[17].
1.2 Ауыр металдардың маусымдық құбылымдарының ерекшеліктері
Қараарна мұнай кен орындарының топырақ қабатына тигізетін экологиялық әсері бұл облысымыздағы экологиялық жағдайдың біріне жатады. Топырақтағы химиялық элементтердің көбею себебі, бұл өндіріс орындарында және полигонды жерлерде жұмыс жүргізу кезінде табиғатқа немқұрайлы қарағандықтан, болады [10].
Зерттеу кезінде қарағанымыздай, мұнай өндіру алаңы мен ауылдың таза жерлерінің топырағын салыстырып қарағанда, өндірістік жерлерде ауыр металдардың жоғары екені, бірақ ШРМ аспағандығы анықталды.
Сынаманы қарау үшін атомды абсорбциялы спектрофотометриялық құралы қолданылды. Сынама өндірістік аймақтардан және жергілікті халық тұратын таза алаңдардан алынды. Бұл зерттеулердің қорытындысы алынған топырақтың құрамында ауыр металдар болғаны мен шамадан аспағандығы байқалды. Олардың өсімдіктер, жануарлар және адам денсаулығына кері әсер ететіндігі белгілі [15].
Атырау облысы бойынша 1,3 млн га жер техногендік мұнаймен ластануға ұшыраған, ластанған топырақтың қалыңдығы кей жерлерде 10 м-ге дейін жетеді. 1 млрд куб м. ілеспе сулар жер бетіне төгілген. Сондықтан мұнаймен ластанған жердерді тазалау негізгі шаралардың бірі болып табылады. Атырау облысының топырақ жамылғысы өте күрделі. Облыс территориясының биоклиматтық зонасы екіге бөлінеді. Шөл дала және дала. Топырақ зонасы ашық қоңыр, қою және сұр қою болып келеді. Бұнда ең үлкен алаңды сор құм алып жатыр. Атырау аймағының экологиялық жағдайын топырақ құрамындағы химиялық элементтерге қарағанда адам төзгісіз жағдайда деп қарастыруға болады. Әсіресе, төменгі жағдайдағы аймаққа ШРМ есебімен қорғасын, бор, фосфор, хром, цинк, сурьма, темір, скандийі көп мөлшерде кездесетін қала орталығының топырақ қабатын айтуға болады. Бұл, әрине, адам денсаулығына зиян антропогендік және техногенді фактор болып табылады [16].
Ауыр металдар ең қауіпті ластағыштар қатарына жатады. Оларды әр түрлі ортадан бақылаған жөн. Ауыр метал термині лас заттардың ең кең тобына жатады. Әр түрлі ғылыми және қолданбалы жұмыстарының иелері осы ұғымның мағынасын әр түрлі талқылайды. Осыған байланысты ауыр металдарға жататын элементтердің саны, кең көлемде өзгереді. Көпсанды пікірлер пайдаланылады: атом массасы, тығыздығы, улылығы, табиғатта таралуы. Экологиялық бақылау және қоршаған ортаның ластануы туралы жұмыстарда күні бүгінге дейін ауыр металдарға Д.И. Менделеев периодтық жүйесінен атомдық массасы 50 бірліктен жоғары 40 металл жатқызды. Менделеевтің таблицасында адам өміріне қауіпті элементтерге қорғасын, кадмий және сынап жатады. Бұл элементтердің қоршаған ортаның ластанғыш элемент ретінде деңгейі жоғары элемент екені белгілі [20].
Біз білгендей, тұрғындардың денсаулығы қоршаған ортаның жағдайымен тікелей байланысты және бағынышты .
Олардың өсімдіктер, жануарлар және адам денсаулығына кері әсер ететіндігі анықталды. Топырақтағы ауыр металдар алдымен адамдар денсаулығына әсерін тигізіп, нәтижесінде адамдардың денсаулығы бұзылып, түрлі ауруларға шалдығады.
Шын мәнінде табиғатты қорғау оны болашақ ұрпаққа табиғи өз қалпында жеткізу, шағын адамдардың, аздаған топтардың ісі ғана емес, бұл бүкіл бұқара жұртшылықтың төл ісіне айналдыруды қажет етеді.
Ластанған топырақтың табиғи ортада қалпына келуі жүздеген жылдарға созылады, ал жасанды жолмен қалпына келтіру - күрделі жұмыстарды жүргізуді қажет етеді. Топырақтың мұнай өнімдері және бұрғылау ерітінділерімен ластануы, локальды дәрежеде байқалады. Бірақ, жоғары дәрежеде ластанса топырақ құнарсыз, асфальт тәрізді массаға айналуына байланысты өте қауіпті. Ең күрделі экологиялық проблеммалардың біріне - литосфераның мұнай өнімдері және ауыр металдармен ластануы жатады. Мұнаймен ластану кезінде топырақтың құнарлығын және экологиялық қызыметін анықтайтын, оның барлық морфологиялық, физикалық, физика-химиялық, биологиялық қасиетіне ықпалын тигізеді [18].
Мұнаймен ластану кезіндегі топырақ қасиетінің өзгеруі, сондай-ақ оның миграциялану процестері, аккумуляциялануы, метоболизмі төгілген мөлшеріне, физика-химиялық құрамына, топырақтың климаттық және ландшафтық жағдайына, биохимиялық кедергілерге, топырақ профиліндегі миграция каналдарына байланысты [19].
1.3 Қарарна кен орнының қазіргі заманғы экологиялық жағдайы
Мұнай-газ өндіретін аймақтардың осы күнгі экологиялық жағдайы жайлы жазылған әдебиеттерге, мұнай-газ өнеркәсібінің табиғатқа тигізіп жатқан кері әсерлері және оны азайтудың жолдары жайлы орындаған ғылыми зерттеу жұмыстарына және де қоршаған ортаны қорғаудың нормалық құжаттарына талдау жасалынды [20].
Қазіргі кезде, экологиялық қауіпсіздік жалғыз біздің Республикамыз үшін емес дүние жүзі жұртшылығының назарын аударып отырған ең маңызды мәселелердің бірі болып отыр. Табиғи ортада экологиялық дағдарыстың неғұрлым қауіпті көріністері белең алған: кейбір аймақтарда топырақтың тозуы, су ресурстарының тартылуы, ластануы, техногендік шөлейттену, тірі табиғаттың генетикалық қорының бүлінуі, тіршілікке қатер төндіретін қауіпті улы қалдықтардың қордалануы. Еліміздегі осындай экологиялық дағдарысқа химия, мұнай, металлургия, отын өнеркәсіптерінің жедел және мөлшерден тыс дамуы үлкен әсерін тигізуде.
Жалпы кен орындарын игеру, оның ішінде мұнай - газ өндіру Қазақстан Республикасы экономикасы дамуының қайнар көзі. Соңғы 40 жыл ішінде адамзаттың энергия пайдалануы 2,5 есе өсіп отыр. 2025 - 2050 жылдары аралығында халық санының өсуі болжамына қарасақ, энергия пайдалану ең кем дегенде екі есе өсуі мүмкін [21].
Мұнай-газ өндірудің 130 жылғы тарихында дүние жүзілік қордың 13 бөлігі игерілген, ол оның 13 бөлігі тек соңғы 10 жыл ішінде өндірілген. Егер энергия пайдалану жақын арада 2 есе артады десек, онда мұнай өндіру 2010-2020 жылдар аралығында, ал газ өндіру 2030-2040 жылдар аралығында биік шыңдарына жетпек.
Қазақстан мұнай қоры жағынан әлемдегі ең ірі мемлекеттердің алғашқы ондығына кіріп отыр. Мемлекетіміздің Республикалық балансында 212 көмірсутекті кен орындары бар. Мұнайдың қоры жағынан қарасақ, территориямыздың 62% жерінде мұнай кен орындары орналасқан. Тек қана Каспий теңізі қайраңындағы мұнай қоры 13 млрд.т.
Қазір Қазақстан Республикасы жылына орта есеппен алғанда 60 млн.т. мұнай өндіреді. Қазақстан дамуының стратегиялық жоспарына сәйкес мұнай өндіру дәрежесі болашақта 100 млн.тоннадан аспақ [22].
Мұнай - газ кен орындарын өндіру, өңдеу және тасымалдауда жер қойнауынан алынатын шикізаттың көбі әртүрлі қалдықтар түрінде жоғалады және қоршаған ортаны ластайды. Табиғатты ластау өнеркәсіптің барлық сатыларында, яғни геологиялық барлаудан бастап ең соңғы пайдалануға дейінгі кезеңдерде жүріп жатады.
Мұнай-газ, жылу - энергетика, тау - кен металлургия өндіріс орталықтарындағы экологиялық мәселелерді зерттеуде Қазақстандық ғалымдар, үлес қосты. Сонымен қатар елімізде геоэкология ғылымының бағыты нығайып, ауқымды ғылыми - зерттеу жұмыстары жүргізіліп, қомақты монографиялар мен тақырыптық ғылыми жинақтардың жарық көріп жатқаны, халықаралық конференциялар өткізіліп, онда экология мәселелері көтеріліп жатырғаны мәлім.
2012 жылғы мәліметтер бойынша, Атырау облысында жер қорының 1327,4 гектары бұзылған. Бұзылған жерлердің жетпіс пайызы бұрынғы Ембі, қазіргі Жылыой ауданының аумағында. Бұзылу типі жөнінен қарастыратын болсақ, бұзылған жерлердің тең жарымы карьерлер мен қазаншұңқырлардың үлесінде. 30 пайыздан астамы қоқыс алаңына айналса, 13 пайызға жуығында бұрғылау ұңғымалары орналасқан [23].
Соңғы жылдардың өзінде зерттеліп отырған аумақта топырақ құрамындағы қорғасынның мөлшері шекті шамадан әлдеқайда көп екені анықталған. Кей нүктелерде рұқсат етілген мөлшерлемеден 10-20 есеге артық
болған. Теңіз кен орны орналасқан аумақта топырақ құрамындағы мырыштың үлесі 20-дан 400 гт мөлшерге дейін екен. Рұқсат етілген 10 мөлшерлемесі 15 гт екенін ескерсек, Теңіз кен орны аумағында топырақ құрамындағы мырыш шекті мөлшерден 1,3-тен бастап, 26 есеге дейін артық екенін аңғарамыз. Топырақ құрамында мырыштың тым көп болуынан ондағы организмдер бүлінеді. Ал адам ағзасына келсек, анемия, яғни қан аздық ауруы тез дамиды. Қазіргі жағдайында Жылыой ауданының аумағын мырышпен зақымданған деуге толық негіз бар [24].
Зерттеліп отырған аумақта никельдің топырақ құрамындағы рұқсат етілетін шекті мөлшері 7-22 есеге дейін артық деген сөз. Теңіз кеніші аумағында топырақ құрамында мыс мөлшері 2-ден 40 гт-ға дейін. Оның рұқсат етілген шекті мөлшері - 40 гт. Мыс - өте маңызды биоэлемент. Егер топырақтың құрамындағы мыс мөлшері 4-15 гт-дан төмен болатын болса, онда қаназдық көбейіп, сүйек жүйесінің аурулары дамиды.
Бір айта кетерлігі, анемия мыс мөлшерінің тым көп болуынан да болады. Сондай-ақ, топырақ құрамында мыстың шекті шамадан артық болуы сары ауру дертінің көбеюіне алып келеді [25].
Қоршаған орта, жан-жануарлар әлемі және адам өмірі үшін қауіптілігі жөнінен екінші санатқа жататын элементтердің қатарында хром бар. Теңіз кен орны аумағында топырақ құрамындағы хромның мөлшері 50-ден 200 гт- ға дейін. Яғни, рұқсат етілген шекті мөлшерден 1000-4000 есеге дейін көп. Бір айта кетерлігі, топырақ құрамындағы хромның шекті мөлшері туралы мәлімет әлемдік тәжірибеде де әртүрлі. Мәселен, ТМД елдері аумағында ол шама 0,03 гт болса, Ұлыбританияда - 600, Францияда - 150, Германия Федеративті Республикасында 100 гт. Осындай әртүрлілік хромның зияны қаншалықты екенін анықтауға мүмкіншілік бермейтініне қарамастан, Теңіз кен орны аумағындағы топырақ құрамындағы хромның мөлшері адам денсаулығына айтарлықтай зиянын тигізіп, биоценоздың қалыпты қызмет етуіне залал келтіреді деуге толық негіз бар [26].
Қауіптілігі жөнінен үшінші санатқа жататын барий, ванадий, вольфрам, марганец және стронций элементтерінің де топырақ құрамындағы үлесі шекті мөлшерден әлденеше есе көп екендігі анықталып отыр.
Каспий маңы аумағында топырақты ластаушы негізгі компонент - мұнай. Мұнай өнеркәсібі дамыған аумақта, яғни солтүстікте Мақаттан бастап, оңтүстігі Маңқыстау облысының территориясына дейін созылатын, батысында Каспийдің жағалауынан басталып, шығысында Мұнайлы меридинанына дейін жететін аралықта мұнай кәсібі дамығандықтан, топырақ құрамындағы мұнай өнімдерінің мөлшері көп болып келеді. Тіпті, су құрамында да, өзен аңғарлары маңындағы топырақтың құрамында да мұнай өнімдері бар екені анықталған .
Теңіз кен орны маңындағы топырақ құрамындағы мұнай өнімдерінің мөлшерін анықтау барысында осы аумақтағы топырақтың тұтастай дерлік ластанғаны мәлім болған. Атыраудағы облыстық экология басқармасының мәліметтеріне қарағанда, Доссор кенішінің өзінде топырақ құрамына мазуттың араласуы 9-10 метрлік тереңдікке дейін жеткен. Теңіз кен орнының игерілу уақыты Доссормен салыстырғанда жарты ғасырға кейін болғанымен, мұнда да ластанудың деңгейі қарқынды жүріп жатқанын аңғаруға болады.
Теңіз жағалауындағы мұнай барлау ұңғымаларында, яғни Қаратоннан отыз шақырым ғана қашықтықта топырақтың 0-2 сантимерлік қабатында 2 гкг мұнай қабыршықтары бар екені анықталған. Ал 6 см тереңдікте оның мөлшері 18 гкг болса, 12 сантиметрлік тереңдікте бір келі топыраққа шаққанда 30 грамм мұнай қабыршағынан келген. Мұндай ластану жағдайында топырақта қайта өңдеудің мүмкіншілігі өте төмен екенін ескерсек, бұл өте қауіпті жағдай деуге толық негіз бар. Аталған аумақта теңіздің өзін де жұқа мұнай қабаты жапқан [27].
Топырақтың антропогендік деградациясына ықпал етіп отырған ең негізгі факторлардың бірі - техногендік бұзылулар екені мәлім. Техногендік әсер-ықпалдың салдарынан топырақ қабаты тұтастай немесе жартылай жойылады. Ал топырақтың ауыр металдармен ластануы табиғи ресурстарды тиімді пайдаланбаудың салдарынан туындап отыр. Сондай-ақ, мұнай-газ өндіру ісін ұтымсыз жүргізудің кесірінен де топырақ қабаты ауыр металдармен ластанатыны белгілі [28].
2. ҚараАрна Мұнай кен орнының табиғатының ерекшеліктері және топырақ жамылғысы
2.1 Қараарна мұнай кен орнының географиялық орналасу орны мен ерекшеліктері
Қараарна Мұнай Кені - Каспий маңы ойпатының оңтүстік-шығысында, Атырау облысы Жылыой ауданында орналасқан. Құрылымы сейсмобарлау нәтижесінде 1954 ж. анықталды. Іздестіру бұрғылау жұмыстары 1955 ж. басталып, 1960 ж. кен орны ашылды. Барлау жұмыстары 1960 - 61 ж. Жүргізілді [1]. Кен орны тектониктік тұрғыда қос қанатты тұз күмбезді құрылымнан орын алған (сурет-1).
Сурет 1. Қараарна кен орнының орналасу тәртібі
Мұнай шоғырлары төменгі бордың және жоғарғы бордың сеноман жікқабатының (ярусының) түзілімдерімен байланысты. Өнімді қабаттар бетінің жатыс тереңдігі 467 - 1046 м. Шоғырлар биіктігі 15 - 30 м. Су-мұнай жапсары 503-тен 1099 м-ге дейінгі белгілерде орныққан. Шоғырлар қабаттық-дөңдік болып қалыптасқан. Өнімді қат-қабатының қимасы терригендік жыныстардан құралған [17].
Коллекторлары кеуекті. Ашық кеуектер 27,2 - 30,2 %, өткізгіштігі 0,215 - 1,605 мкм2. Мұнайға қаныққан қабатының қалыңдығы 3,5 - 8,5 м, мұнайға қанығу коэффициенті. 0,72-ден 0,95-ке дейін өзгереді. Батыс қанаттың төменгі бор иірімдерінің 3 мм-лік штуцердегі бастапқы шығымы 21,2 - 38,3 м3тәулік. Сеноман қабатының шығымы төмен (3,1 - 3,7 м3тәулік). Газдық фактор 7,4 - 9,8 м3т. Бастапқы қабаттық қысым 5,0 - 11,5 МПа, темп-расы 32,5 - 40°С. Мұнайдың тығыздығы 0,964 гсм3 [30].
Мұнайы күкіртті (2,28 - 2,8%), парафині аз (0,18 - 0,61%). Ілеспе газда 88,9% метан, 1,3% пентан, 8,65 - 12,2% азот, 0,41% көмір қышқыл газы бар. Шоғырлардың режимі арынды, сулы келеді. Хлоркальцийлі қабат суларының тығыздығы 1,078 - 1,105 гсм3, минералдар 104 - 156,2 гл. Кен орны 1974 жылдан игерілуде (2- сурет).
Сурет 2. Қарарана АҚ мұнай кен орынының орналасуының тірек-сызбасы
Осындай атқарылып жатқан жұмыстарға қарамастан мұнай - газ кешендерінде, оның ішінде Атырау облысындағы Қараарна кен орны аймағында табиғи ортаның жай-күйі сын көтермейді, әсіресе экологиялық мониторинг жүргізу, оның нәтижелерін жылдам өңдеу және дер кезінде табиғатты қорғау шаралары осы күнгі талаптарға сай жүргізілмей отыр.
Осыған орай, мұнай - газ кәсіпшіліктерінің қоршаған ортаға тигізіп отырған техногендік әсерлерін азайту үшін зерттеулер жүргізу қажеттігі айқындалды және Қараарна кен орнында автоматтандырылған геоақпараттық жүйе (АГАЖ) құрылып, ол кен орны территориясында оңтайландырылып орналастырылды. 2 - суретде Қараарна мұнай кен орнының географиялық орналасу орнының сұлбасы келтірілген .
2.2 Жер бедерлері мен геологиялық құрылымдары
Республика аумағының солтүстік-батысын алып жатқан Каспий маңы ойпатының абсолютті биіктігі 28 метрден + 50 метрге дейін. Каспий ойпаты әлемдік мұхит деңгейінен төмен жатыр. Оның ені теңіздің солтүстік жағалауында 250 шақырымға, ал солтүстік-шығысында 120 шақырымға жетеді. Соңғы плиоцен мен төрттік дәуірінде Каспий маңы ойпаты Каспийдің көп дүркін трансгрессиясын бастан өткерген. Ақшағыл, апшерон, бакинский, хазар және хвалын трансгрессияларының аренасы болған. Олар өзінен кейін теңіз шөгінділерінің қалың қатқабатын қалдырған. Бұл шөгінділер аталмыш ауданның қазіргі инженерлік-геологиялық бейнесін қалыптастырған .
Таралу ерекшеліктерін, жатыс жағдайлары мен құрамын ескере келгенде, жаңа түзілімдер арасында таужыныстардың негізгі деген бес инженерлік-геологиялық кешенін бөліп қарастыруға болады. 6 Соңғы плиоценнің, бастапқы және ортаңғы плейстоценнің теңіз түзілімдері, яғни N1-Q1 саздан, сирек саздақтан және құм қабатшаларынан тұрады. Төменгі төрттік бакинский түзілімдерінің стратиграфиялық- генетикалық кешені зерттелетін аумақта аса кең таралмаған. Көбінесе Бозашы түбегінде, Сарташ елдімекенінің аумағында, Жарты, Ауырорпа шатқалдарында кездеседі .
Түзілімдердің қалыңдығы 12-88 метр ауқымында өзгереді. Ортаңғы төрттік хазар түзілімдеріндегі СГК, яғни стратиграфиялық- генетикалық кешен бакинский және көне таужыныстарға үйлесімсіз. Барлық жерде хвалын террасаларының тұғыры болып табылады да, хвалын мен жаңакаспий шөгінділерімен көмкеріледі. Жоғарғы төрттік хвалын түзілімдерінің стратиграфиялық- генетикалық кешені теңіз жағалауы бойынша дамып, Бозашы түбегін толықтай дерлік жабады. Бастапқы хвалын түзілімдері абсолют 0 метр деңгейінен жоғары орналасқан аккумуляциялық террасаны жасайды [1].
Қазіргі жаңа каспийлік теңіз түзілімдерінің, яғни mQIVnk стратиграфиялық кешені Бозашы түбегі мен Каспийдің солтүстік жағалауындағы ені 35 шақырым жазықта орналасқан. Олардың астында көбінесе хвалын түзілімдері жатады. Жоғарғы төрттік дельта түзілімдері, Орал, Сағыз және Жем өзендерінің аңғарында кең таралған. Олар -16 метр деңгейінде жоғарғы хвалын трансгрессиясының тежелген тұсында қалыптасқан. Түзілімдер саздақтар мен құмдақтардан тұрады. Олардың қалыңдығы 3 метрден 10 метрге дейін жетеді, тіпті одан асып түсетіндері де бар [2].
Қазіргі дельта түзілімдері, яғни Орал және Жем өзендерінің кейбір жылғалары мен қолтықтарында орналасқан. Олар теңіздің хвалын шөгінділеріне жалғасады. Қазіргі аллювийлік түзілімдер, яғни aQIV Орал, Сағыз, Қайнар, Жем және басқа да ұсақ өзен арналарымен өзендердің жайылма тұсында орналасқан. Қазіргі көлкіме-аллювийлік түзілімдер, яғни laQIV Орал, Ойыл, Сағыз және Қайнар өзендерінің дельта алқаптарында орналасады. Олар көне қолтықтармен және көл тәрізді ойпаңдармен жалғасатын жылғалармен аяқталады. Қазіргі көл түзілімдері, яғни lQIV дельта алқаптарында және аллювийлік жазықтардағы шағын көл ойпаңдарында байқалады. Көлдердің жағалауы мен түбі жайпақ болып келеді, биіктігі 1,5 метрдей ғана. Қазіргі көл-хемогендік түзілімдері, яғни lhQIV Каспий теңізінің жоғарғы шығанақтарында орналасқан (Қайдақ, Өлі Қолтық, Үлкен сор және кішігірім сор ойпаңдары). Бұл кешендердегі грунтты сулар тұрақсыз. Ал жалпы олар өте тұзды болып келеді Қазіргі эолдық түзілімдер, яғни vQIV Каспий жағалауының солтүстік және шығыс бөліктеріне таралған. Олар ірі және ұсақ құм массивтерін түзеді. Төбешіктердің биіктіктері, салыстырмалы түрде алғанда, 3-10 метр аралығында [3].
Инженерлік-геологиялық карталарда масштабына байланысты таужыныстардың таралуы, құрамы, қасиеттері, жасы, генезисі және жатыс жағдайлары; жерасты суының сипаттамасы; бедер және геоформологиялық деректер; қазіргі геологиялық процестер мен құбылыстар; инженерлік- геологиялық процестер көрсетіледі. Геологиялық-генетикалық кешендер қабаттарға және будаларға бөлінеді. Қабаттар біркелкі таужыныстардан тұруы мүмкін, сондай-ақ, бірнеше түрінің арасалып келуі де ықтимал. Атап айтқанда, бір таужыныстың басымдығын сақтай отырып, тақтатастармен, құмтастармен араласып келуі мүмкін. Қабаттардың құрамы әркелкі болуы да мүмкін. Ал будалар біркелкі болып келеді [25].
Облыс табиғаты ерекшеліктерінің бірі-оның жер бедерінің тегіс, шола жазықтығы. Жерінің беткейлік сипаты солтүстік-шығысынан оңтүстік-батысқа қарай төмендей түседі және өзіндік ерекшеліктері жағынан бес ірі геоморфологиялық аймаққа: Орал таулары шеткі үстіртінің батыс бөлігіне, Жалпы Сырт қыратының оңтүстік бөлігіне, Сырт алды кемеріне, Каспий маңы ойпатының солтүстікбөлігі мен Жайық өзені орта ағысының аңғарына бөлінеді.
Облыстың солтүстік бөлігін Жалпы Сырттың оңтүстік сілемдері алып жатыр, оның өзі де жонды - белесті қыратты жазық болып келеді де, өзен аңғарларымен жекелеген адырларға мүшеленген. Жалпы Сырттың абсолюттік биіктігі 100-ден 200 м-ге дейін жетеді және тек кейбір көтеріңкі тұстары ғана 200 м-ден асады. Шаған мен Деркүлдің аңғарлары Жалпы Сырт шегінде өте терең тілімделген және аллювийлік шөгінділерден түзілген. Облыстың солтүстік - шығысын Орал таулары шеткі үстіртінің батыс бөлігі алып жатыр, ол негізінен көтеріңкі Шыңғырлау-Елек су айырығымен және оған неғұрлым жақын жатқан бірқатар басқа да ұсақ геоморфологиялық аймақ элементтерімен сәйкес келеді .
Бұл өңір едәуір кең аңғарлар жүйесімен мүшеленген, абсолюттік биіктіктері 100-260 м жонды-белесті жазық болып келеді. Орал таулары шеткі үстіртінде, Ақбұлақ қыстағының оңтүстік-шығыс жағында, теңіз деңгейінен жоғары 263 м абсолюттік биіктігі бар, бүкіл Батыс Қазақстан облысының ең биік жері-Ақтау тауы жатыр. Сырт алды кемері Жалпы Сырттың оңтүстік және Орал таулары шеткі үстіртінің батыс беткейлерін қамтиды, бір жағынан Жалпы Сырт пен Орал таулары шеткі үстіртімен, екінші жағынан Каспий маңы ойпатының жағына тік құлама жасап, ендік бағытта тар алқап ретінде созылып жатыр, бұл жерде оның абсолюттік биіктігі 45-100 м-ге жетеді. Кемер жер бедері жағынан алғанда жазық болып келеді және Жалпы Сырт пен Орал таулары шеткі үстіртіне қарағанда болмашы мүшеленген су айырығы учаскелеріне бөлінеді. Өзен аңғарлары түгел солтүстіктен оңтүстікке қарай бағытталған [23].
Облыс аумағының басым бөлігі солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай жалпы еңістенген Каспий маңы ойпатының солтүстік бөлігі шегінде жатыр. Солтүстігінде ойпаттың абсолюттік биіктігі 25 м-ге жетеді де, оңтүстік бағытқа қарай біртіндеп аласара береді. Оңтүстігінде, шамамен Тайпақ ауылы ендігінен бастап ол теңіз деңгейінен төмендеп, 10 м-лік Каспий маңы депрессиясына айналады. Жазықтығына қарамастан, ойпат рельефі неғұрлым ұсақ учаскелерге молынан мүшеленген. Осы жерде Жалпы Сырттан құлаған шағын өзендердің суы жиналатын Шежін-Дүре-Балықты депрессиясы айқын бедерленіп тұр. Облыстың шығысында Орал таулары шеткі үстірті мен Сырт алды кемерінен аққан су жиналатын Байғұты депрессиясы қалыптасқан. Каспий маңы ойпаты өзендерінің аңғарлары әлсіз тілімделумен сипатталады және тек Жайық өзенінің аңғары ғана ойпатты солтүстіктен оңтүстікке қарай кесіп өтеді. Ойпаттың бүкіл аумағында дерлік көктемде су басып қалатын онша терең емес ойпаңдар, қазаншұңқырлар мен көлтабандар жиі кездеседі [16].
Облыс жерінің оңтүстікжәне шығыс бөліктерінде ойдым-ойдым құм басқан шағын өңірлер бар, негізінен олар едәуір дәрежеде жел мүжіген атыраулық және қайраң теңіз шөгінділерінен түзілген. Сонымен бірге облыстың бүкіл аумағы тұзды тектониканың ықпалына ұшырағаны байқалады., тұз күмбездері жер бетінде биіктігі 20-50 м-лік жайпауыт көтеріңкі төбелер күйінле кездеседі.
Каспий маңы ойысының солтүтік бөлігі палеозой, мезазой және кайнозой шөгінділерінен түзілген. Тұзды күмбездер көтеріле жырымдаған беткейінде ғана жалаңаштанып, жер бетіне шыққан пермь шөгінділерінен басқа палеозойлық жыныстар қабаты 3,5-5 км-лік үлкен тереңдікте жатыр және олар солтүстік аудандардағы бұрғылау скважиналарымен ғана ашылады. Пермь шөгінділері сакмар және артин ярустарына жатады. Әдетте, бұл құмдық-сазды шөгінді қабаттары бар пелицепод және маржан түзейтін организмдер фаунасының, теңіз шөгіндісінің қалдықтары болып табылады.
Бұл шөгінділер мұнайлы-газды болып келеді әрі олардың өнеркәсіптік құндылығы Батыс Теплов, Жданов, Ульянов, Цыганов және Қарашығанақ учаскелерінде дәлелденген. Қарашығанақта мұнай-газ шоғырлары 4-5 км-де, қалғандарында 3200-3600 м тереңдіктегі қабаттарда түзілген. Кейінгі пермь дәуірі өзінің төменгі бөлігінде кунгур ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Бектібаев Қайсар Дарханұлы
ҚАРААРНА МҰНАЙ КЕН ОРЫНДАРЫНЫҢ ТОПЫРАҒЫНЫҢ АУЫР МЕТАЛДАРМЕН ЛАСТАНУЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В060800 - Экология мамандығы
Алматы, 2015
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Қорғауға жіберілді
______________ 2015 ж.
Кафедра меңгерушісі
г.ғ.к., доцент Базарбаева Т.А
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы ҚАРААРНА МҰНАЙ КЕН ОРЫНДАРЫНЫҢ ТОПЫРАҒЫНЫҢ АУЫР МЕТАЛДАРМЕН ЛАСТАНУЫ
5В060800 - Экология мамандығы
Орындаған
4-курс студенті Бектібаев Қ.Д
Ғылыми жетекші
б.ғ.к., оқытушы Мұқанова Г.А.
Норма бақылаушы
б.ғ.к., оқытушы Маматаева А.Т.
Алматы, 2015
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ШРМ - Шекті рауалды мөлшер
МЕМСТ - мемлекеттік стандарт
К-1 - кескін-1
гсм - грамм сантиметр кубқа
% - пайыз
м² - шаршы метр
мгкг - миллиграмм килограмға
мг-экв - миллиграмм-эквивалент
см - сантиметр
га - гектар
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
КҚК - Каспий Құбыржелілік Консорциумы
АГАЖ - автоматтандырылған геоақпараттық жүйе
ТҮЙІНДЕМЕ
Дипломдық жұмыс 53 беттен, 5 кестеден, 5 суреттен және де 45 пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кілт сөздер: мұнаймен ластану, ауыр металдар, топырақтың экологиялық қызметі, трансформация, деградация, шөлейттену, экологиялық тұрақтылық, топырақтың қорғаныс қабілеті, токсиканттар, антропогендік қысым.
Жұмыстың мақсаты: Қараарна мұнай кен орнының мұнаймен ластанған топырағындағы ауыр металдар құрамын зерттеп, оның экологиялық жағдайларын анықтау.
Жұмыстың міндеттері: топырақтың мұнай өнімдерімен ластануын анықтап, оның физика - химиялық жағдайын зерттеу.
Зерттеу нысаны және әдістері:. Қараарна мұнай кен орнының топырақтары, сулары. Зерттеу жұмысы далалық, зертханалық, стационарлық, кешенді әдістер негізінде жүргізілді.
Алынған нәтижелер: Мұнай мен ластанған топырақтың құрамындағы зиянды заттар анықталып, оларға жан-жақты экологиялық тұрғыда сараптама жасалды.
Тәжірибелік маңызы: зерттеу нәтижесінде алынған мәліметтерді мұнай және мұнайлы химия өнеркәсіп салаларының орналасқан жерлеріндегі топырақтың экологиялық жағдайын анықтау кезінде қолдануға болады.
РЕФЕРАТ
Дипломная работа состоит из 53 страниц, содержит 5 рисунков, 5 таблиц а также из 45 списка использованных литературных источников.
Ключевые слова: загрязнение нефтью, тяжелые металлы, экологические функций почвы, трансформация, деградация, опустынивание, защитный слой почвы, токсиканты, антропогенные давление.
Цель работы: Исследование тяжелых металлов в загрязненных почвах нефтяного месторождения Караарна, а также определение их экологического состояния.
Задачи работы: определение загрязнения нефтяными продуктами почвенного покрова, а также исследование их физико - химического состояния.
Обьект и методы исследования:. Почвы и воды района Караарнинского нефтяного месторождения. Методами исследования являются: полевой, лабораторный, стационарный, комплексный.
Полученные результаты: были выявлены вредные загрязняющие вещества в составе почвенного покрова, а также были даны их комлексные экологические описания.
Практические значение: результаты исследования можно применять для выявления экологического состояния почвенного покрова в районах расположения нефтяных и нефтехимических предприятий.
ABSTRACT
Thesis consists of 53 pages, includes 5 figures, tables, figures and a list of used 45 literature sources.
Keywords: Oil pollution, heavy metals, ecological functions of the soil, transformation, degradation, desertification, the prodective layers of soil, toxicants, anthropogenic pressure.
The purpose: A study of heavy metals in contaminated soils oilfield Karaarna and the definition of their ecological status.
Work tasks: Definition of pollution of soil with petroleum products, as well as the study of their physical and chemical state.
Objects and methods of research: Soil and water district Karaarna oilfield.The methods of research are: field, laboratory, fixed and integrated.
Results: They identified harmful contaminants in the composition of the soil cover and were given their complex ecological descriptions.
Practical value: The results of the study can be used to identify the ecological state of soil in the vicinity of the oil and petrochemical industries.
Мазмұны
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ
8
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
9
1.
әдебиетке шолу
9
1.1
Қараарна кен орнының топырағының және мұнайдың зерттелу тарихы
9
1.2
Ауыр металдардың маусымдық құбылымдарының ерекшеліктер
12
1.3
Қарарна кен орнының қазіргі заманғы экологиялық жағдайы
13
2.
Қара Арна Мұнай кен орнының табиғатының ерекшеліктері және топырақ жамылғысы
17
2.1
Қараарна мұнай кен орнының географиялық орналасу орны мен ерекшеліктері
17
2.2
Жер бедерлері мен геологиялық құрылымдары
19
3.
Зерттеу нысаны және әдістері
29
3.1
Зерттеу нысаны
29
3.2
Зерттеу әдістері
33
4.
тәжірибелік бөлім
35
4.1
Қарарна кен орнының топырағының физикалық, физика - химиялық, құрамы
35
4.2
Қарарна кен орнының топырағындағы ауыр металдармен ластануы
40
4.3
Ауыр металдардың қоршаған ортадағы жинақталуы мен оның табиғатқа әсерін бағалау
46
ҚОРЫТЫНДЫ
49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
50
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі: Қараарна мұнай кен орнының топырақтары ауыр металдармен ластанған. Топырақтардың ауыр металдармен ластануы күрделі экологиялық мәселелер туындатады. Сондықтан, топырақтың ауыр металдармен ластану деңгейін және олардың қоршаған орта мен адамзатқа тигізетін салдарын анықтау үлкен мәселелердің бірі.
Қазақстан өнеркәсібі дамуының басты бағыты - кен байлықтарымызды игеру, оның ішінде айрықша басымдылық мұнай мен газға берілген. Пайдасы мен бірге мұнай және газ өндірудің қоршаған ортаға тигізетін зиянды әсерлері де аз емес. Мұнай өндіру, тасымалдау және өңдеу көлемдерінің үздіксіз дамуынан Қараарна кен орыны және тағы басқа мұнай газ кен орындарын игеретін Атырау облысының экологиялық жағдайының нашарлауы белең алуда. Жерге төгілген мұнай қалдықтары мен алаулы оттықтар төңірегіндегі топырақты барынша ластауда, ол өз кезегінде өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне ғана емес, адамдардың денсаулығына да үлкен қауіп төндіруде.
Мұнай-газ өндіруді баю мен пайда табу көзі ретінде қарамай, шамалы табысқа бола оларды жыртқыштықпен жұмсап, табиғи ортаны адамдар мен барлық тіршілік үшін зиянды қалдықтармен ластауға болмайтынына бүгінде көз жетті.
Осыған орай, соңғы жылдары Республикамызда, жақын және алыс шетелдерде қоршаған ортаны қорғау мәселесіне көп көңіл бөлінуде. Казіргі кезде шектен тыс ластанған аймақтардың жағдайын бақылау, қоршаған орта сапасына баға беру, келешегіне болжам жасау және табиғатты қорғау шараларын жүзеге асыру маңызды мәселелердің бірі болып отыр.
Сонымен қатар, қазір күн тәртібінде Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру мәселесі тұр. Ол үшін Қазақстанның энергия ресурстарын әлемдік нарыққа жеткізу, мұнай-газ кешендерін осы заманғы инженерлік және бағдарламалық қамтамасыз етумен қатар, халықаралық стандарттарға сай қоршаған ортаны қорғау қажет. Демек, мұнай-газ өндірудің табиғи ортаға тигізетін зиянды әсерлерін азайту, бүгінгі күннің өзекті мәселесі.
Топырақтың антропогендік деградациясына ықпал етіп отырған ең негізгі факторлардың бірі - техногендік бұзылулар екені мәлім. Техногендік әсер-ықпалдың салдарынан топырақ қабаты тұтастай немесе жартылай жойылады. Ал топырақтың ауыр металдармен ластануы табиғи ресурстарды тиімді пайдаланбаудың салдарынан туындап отыр. Сондай-ақ, мұнай-газ өндіру ісін ұтымсыз жүргізудің кесірінен де топырақ қабаты ауыр металдармен ластанатыны белгілі.
Жұмыстың мақсаты: Қараарна мұнай кен орнының мұнаймен ластанған топырағындағы ауыр металдар құрамын зерттеп, топырақтың экологиялық жағдайларын анықтау.
Міндеті: зерттеу нысанының топырағына мұнай мен ластанудың әсерін анықтап, топырақтың физика химиялық жағдайын зерттеу.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. әдебиетке шолу
1.1 Қараарна кен орнының топырағының және мұнайдың зерттелу тарихы
Атырау өңіріндегі Жайық пен Жем аралығында көлкіген мұнай кені бар екені ерте заманнан белгілі болған. Тіпті сол кездің өзінде−ақ жергілікті көшпенді қазақтар жер бетіне шығып жатқан қимайды, мұнайды сүзіп алып, тері ауруларын емдеуге қолданған. Бірақ қазақтар бұл үлкен қазынаның жер бетіне шығып жатқан шеті ғана екенін білген жоқ. XVIIIғ. мен XIX ғасырдың алғашқы жартысында Жайық пен Жем өңірінде жер қойнауын зерттеушілердің пайда болғаны белгілі [1].
Көптеген ғалымдар Атыраудың географиялық және топографиялық құрылымына, су қорлары мен кен байлықтарына қысқаша геологиялық сипаттама берді. зерттеушілердің осы алғашқы деректерінің ғылым үшін пайдасы зор болды.
Атырау өңірін алғашқы зерттеушілердің бірі - Н. А. Северцов. Ол 1860 жылы Горный журналына қазіргі Доссор маңы туралы есебін жариялайды. Онда Бұл жердің мұнайы су бетіне қалқып шығып жатады екен - деп жазады. Біздің осы өлкемізде 1874 жылы инженер Д. В. Кирпичников келіп, бірнеше кен орындары жайлы пікір қалдырды. Мысалы, әлгі Доссор кені жайлы мынадай тұжырым жасады: Бұл жерде мол мұнай қоры бар екендігіне күмән жоқ. Бірақ тұщы суы тапшы, қатынас жолы қиын, тұрғын халқы, шабатын шөбі жоқ. Бұл байлықты пайдалану өте қиынға соғады [1].
Ол тұста бұл аса мәнді болжамға ешкім назар аудара қоймайды. Бұдан кейін де Атырауға бірнеше этнограф ғалымдар мен экспедициялар келеді. 1899 жылдың қараша айында Атырау облысы, Жылыой ауданына қарасты Қарашүңгіл алаңындағы №7 ұңғымадан мұнай фонтаны атқылап, тәулігіне 20 тоннадай өнім берді. Бұл бүгіндері дүние жүзіне мәлім болған Қазақстан мұнайының алғашқы тамшылары еді. Қарашүңгіл мұнай фонтаны туралы хабар Ресей және шетел кәсіпкерлерін дүр сілкіндіріп, Ембі - Каспий аймағында мұнай қорын іздестіру жұмыстарын кең көлемде жүргізуге мәжбүр етті.
Осындай күрт бетбұрыстың нәтижесінде атақты Нобельдің мұнай өндірістік ұйымы өмірге келді. Осы ұйымға қарайтын жұмысшылар Доссор, Мақат, Ескене өңірін терең бұрғылауды қолға алды. Ең сәтті қазылғаны Доссордағы №3 ұңғыма болды. 1911 жылы 225 метр тереңдіктен юра қабатынан мұнай фонтаны атқылады. Ол 20-25 метр биіктікке 30 сағат бойы атқылап тұрды. 16,7 мың тонна мұнай шықты, тәулігіне 13360 тонна өндірілді.
Бұл Қарашүңгілден кейінгі мол мұнай қорының ашылғандығын бүкіл әлемге паш етті. Қарашүңгіл және Доссор мұнай фонтанынан кейін Қазақстан мұнай өндірісі тарихы басталды [2].
Мақат - Атыраудың үшінші мұнайлы перзенті. Ол 1915 жылы ашылды. Бірақ екі кеніш тағылық жағдайында пайдаланылды. Кен орындарының геологиялық құрылымы, оны нендей тәсілмен өндірудің тиімділігі жайлы мәлімет жетіспеді. Тек фонтан атқызуға сеніп бұрғыланды. Бір қабаттың мұнайы түгел алынбастан екіншісін бұрғылауға ұмтылысты. Қабаттар мерзімінен бұрын жарамсыз болып, су алып, газданды. Оған мысал 1911 жылы Доссорда 16,7 мың тонна мұнай өндірілсе, бар болғаны 3 жылдың ішінде ол 17 есеге, яғни 272,746 тоннаға жетті [3].
Жас үкімет жаңа кен орындарын игеруге, бұрғылау, құрал - жабдықтарын тасымалдау, азық - түлік, құрылыс материалдарын жеткізу мақсатында жаңа тас жоы және темір жол қатынастарын қажет етті. 1925 жылы үкіметтің арнаулы қаулысы бойынша Гурьев пен Доссор арасында 93 км табанды темір жол төселді. 1927 жылы іске қосылған бұл жолмен жылына 120 мың тонна жүк тасылды. Бұл тек мұнайлы Ембінің емес, бүкіл қазақ елінің дамуына үлкен әсер етті.
Осыған орай гравиметрия, электрокаротаж сияқты геофизикалық әдістер Атырау өңірінде тұңғыш рет игеріліп, тым жақсы нәтижелерге қол жетті. Енді мұнайлы Ембінің Доссор, Мақат сияқты көне кен орындарының қатарын жаңа кеніштер толтыра бастайды. Ескене 1934, Байшанас 1935, Қошағыл 1935, Сағыз 1938 , Құлсары 1939 сияқты жаңа кен орындар іске қосылды [4].
1959 - 1969 жж арасында Терістік Каспий ойпаттарында оншақты мұнай газ кен орындары (Прорва, Ақтөбе, Қараарна, Терістік, Тереңөзек, Шығыс - Құлсары, Мартыши, Камышитовый, Таңатар, т.б.) ашылды. Бұл кен орындарын төтенше барлау, өндірістік игеру жұмыстарын басқару жөнінде геолог Маташев Мажиттің еңбегі аса зор деп айтуға болады. Осы маманнның енгізуімен құлсарыдағы XXI-XXII пермотриас горизонттарын жаңа әдіспен игеру арқасында көптеген қосымша мұнай өндірілді.
Жаңа кеніштердің қатарға қосылуы мұнай өнімін еселей арттырды. Атырау мұнайын еліміздің шығысына кідіртпей жөнелту үшін 1936 жылы Каспий - Орск мұнай құбыры іске қосылды. Кезінде Гурьев - Қосшағыл су құбырының іске қосылуы үлкен оқиға болды. Еліміздің орталық облыстарына тікелей шығу үшін Гурьев - Қандыағаш кең табанды темір жолының өмірге келуі де маңызды болды. Сол бір қиын қыстау кезінде мұнай өндіру кәсіпшіліктерінде талай - талай рекордтар жасалып, небір озық технологиялар енгізіле бастады [5].
Сондай ұтымды шаралар: сұйықтықты жеделдетіп сору, қосымша арттыру арқылы мұнай көзін көзеу, аз өнім беретін қабатты атқылау, бірнеше мұнай қабатынан бір ұңғымамен өнім алу, пайдалануға қалған ұңғымалардан мұнайды қауғалап алу және т.б. әрекеттер қолданылады. Осындай ішкі мүмкіншіліктерді пайдалану арқылы 200 мың тонна қосымша мұнай алынды.
Олар берілген нүктелерді аз шығынмен, шапшаңдатылған тәсіл қолданып, қазу жолдарын тартты. Ал осындай тиімді әдістің өмірге келіп, қызмет етуіне мұрындық болған Гурьевтегі орталық зерттеу ғылыми лабораториясының бас геологы П.Я.Авров болатын.
Сондай ізденістердің арқасында Бермағамбетов качалкасы, Бермағамбетов гидробуры секілді құрылғылар дүниеге келді. Бұл тапқырлық мыңдаған мемлекет қаржысын үнемдеп қана қоймай, мұнай өндірісі үшін жабдық жасайтын зауыттардан келетін қондырғыларға деген сұранысты қанағаттандырып отыруға жол ашты.
Соғыстан кейінгі бесжылдықтар кезінде Қазақстан мұнайшылары күйкі тіршіліктен шығып, күш - жігерін, өндіріс қуатын арттыруға арнады. Ұлы Отан сонғысы тұсында төрт кәсіпшілік өндіріске қосылса да, соғыс аяғына таман шығарылатын сұйық отынның көлемі төмендеп кетті, 1945 жылғы өндірілген мұнай, 1943 жылөғы өндірілген мұнайға қарағанда 20 пайыз кем болды [6].
Алайда, бұл Қазақстан мұнайының азайғанынан емес еді. Осы аймақ игеріле басталғаннан бергі 40 жылдың ішінде айқын болғандай 1,5 мың кен құрылымының 32 ғана барлаудан өткен еді. Соның 20 - нан мұнай белгілері байқалса, 12 - нен ғана отын өдіріліп тұрды. Жер қойнауындағы тұнып жатқан мол байлықтың кең көлемде игерілмеудің басты себебі - табиғаттың қаталдығынан еді.
Ал ХХ ғасырдың 60-80-ші жылдары мұнай кен орындарын игеруге зор қызығушылықтар арта түсті, мұнай өнеркәсібінің дамуына біршама жағдайлар жасалынды, көліктік инфрақұрылымның құрылуына бастама болды. Осы аралықтарда мұнай құбырлары құрылымы бір бағытта дамыды. Қазақстандағы барлық труба құбырлары өзара байланыспады. Бұл әрине кеңес билігінің Қазақстанды тек шикізат базасына айналдыру саясатының айқын көрінісі еді, тіпті мұнай өңдеу зауыттары да елімізден тыс жерде салынды [4, 7-9 бб.].
Нарықтық экономикадағы мұнайгаз кешеніне қатысты мәселелерге осы іспен тікелей байланысы бар Н.К. Надировтің, А. Атшыбаевтың туындылары арналған . Көптеген зерттеушілерді қызықтыратын мұнай қорына бай Каспий аймағы еді. Ол туралы М.Т. Лаумулин еңбегі, А.К. Нұршаның кандидаттық диссертация ізденісінің негізгі объектісі болды. Ақтөбе мұнайының кешегісі мен бүгіні туралы деректер жинаған З.Б. Байдосов бастаған авторлық ұжымның зерттеуі және СНПС - Ақтөбемұнайгаз АҚ қызметін зерттеуге көп көңіл бөлген тарихшы Г.І. Көбенованың 2008 жылы Ақтөбе облысының мұнайгаз кешенінің дамуына арналып толық көлемде зерттелген монографиясы жарық көрді. Ал Батыс Қазақстан өңірінің материалдары негізінде Л.С. Серікованың 1985-2000 жылдар шеңберіндегі Қазақстан мұнайгаз кешенінің дамуына жазылған диссертациясы қорғалды [5-6].
ХХ ғасырдың соңы ХХІ ғасырдың басында Қазақстан көмірсутек қоры мол алпауыт мемлекеттер қатарына еніп, әлемдік энергетикалық сауданың қалыптасуы мен жағдайына өзіндік ықпал ете бастады. Қазақстандық супер-алпауыттар - Теңіз, Қарашығанақ және Қашаған кен орындарының байлығы, Каспийден бастау алатын ірі мұнай тасымалдау бағыттарының келешектегі мүмкіншіліктері, Атырау-Самара, Каспий Құбыржелілік Консорциумы (КҚК) құбырларының салыну барысы, оларға белсене ат салысқан шетелдік ірі мұнайгаз корпорациялары мен басқа елдердің ұстанымдарына кең көлемде сараптама жүргізіліп, саяси тұрғыда жазылған А. Абишевтің, В.А. Гусейновтың еңбектерін атап өтуге болады[17].
1.2 Ауыр металдардың маусымдық құбылымдарының ерекшеліктері
Қараарна мұнай кен орындарының топырақ қабатына тигізетін экологиялық әсері бұл облысымыздағы экологиялық жағдайдың біріне жатады. Топырақтағы химиялық элементтердің көбею себебі, бұл өндіріс орындарында және полигонды жерлерде жұмыс жүргізу кезінде табиғатқа немқұрайлы қарағандықтан, болады [10].
Зерттеу кезінде қарағанымыздай, мұнай өндіру алаңы мен ауылдың таза жерлерінің топырағын салыстырып қарағанда, өндірістік жерлерде ауыр металдардың жоғары екені, бірақ ШРМ аспағандығы анықталды.
Сынаманы қарау үшін атомды абсорбциялы спектрофотометриялық құралы қолданылды. Сынама өндірістік аймақтардан және жергілікті халық тұратын таза алаңдардан алынды. Бұл зерттеулердің қорытындысы алынған топырақтың құрамында ауыр металдар болғаны мен шамадан аспағандығы байқалды. Олардың өсімдіктер, жануарлар және адам денсаулығына кері әсер ететіндігі белгілі [15].
Атырау облысы бойынша 1,3 млн га жер техногендік мұнаймен ластануға ұшыраған, ластанған топырақтың қалыңдығы кей жерлерде 10 м-ге дейін жетеді. 1 млрд куб м. ілеспе сулар жер бетіне төгілген. Сондықтан мұнаймен ластанған жердерді тазалау негізгі шаралардың бірі болып табылады. Атырау облысының топырақ жамылғысы өте күрделі. Облыс территориясының биоклиматтық зонасы екіге бөлінеді. Шөл дала және дала. Топырақ зонасы ашық қоңыр, қою және сұр қою болып келеді. Бұнда ең үлкен алаңды сор құм алып жатыр. Атырау аймағының экологиялық жағдайын топырақ құрамындағы химиялық элементтерге қарағанда адам төзгісіз жағдайда деп қарастыруға болады. Әсіресе, төменгі жағдайдағы аймаққа ШРМ есебімен қорғасын, бор, фосфор, хром, цинк, сурьма, темір, скандийі көп мөлшерде кездесетін қала орталығының топырақ қабатын айтуға болады. Бұл, әрине, адам денсаулығына зиян антропогендік және техногенді фактор болып табылады [16].
Ауыр металдар ең қауіпті ластағыштар қатарына жатады. Оларды әр түрлі ортадан бақылаған жөн. Ауыр метал термині лас заттардың ең кең тобына жатады. Әр түрлі ғылыми және қолданбалы жұмыстарының иелері осы ұғымның мағынасын әр түрлі талқылайды. Осыған байланысты ауыр металдарға жататын элементтердің саны, кең көлемде өзгереді. Көпсанды пікірлер пайдаланылады: атом массасы, тығыздығы, улылығы, табиғатта таралуы. Экологиялық бақылау және қоршаған ортаның ластануы туралы жұмыстарда күні бүгінге дейін ауыр металдарға Д.И. Менделеев периодтық жүйесінен атомдық массасы 50 бірліктен жоғары 40 металл жатқызды. Менделеевтің таблицасында адам өміріне қауіпті элементтерге қорғасын, кадмий және сынап жатады. Бұл элементтердің қоршаған ортаның ластанғыш элемент ретінде деңгейі жоғары элемент екені белгілі [20].
Біз білгендей, тұрғындардың денсаулығы қоршаған ортаның жағдайымен тікелей байланысты және бағынышты .
Олардың өсімдіктер, жануарлар және адам денсаулығына кері әсер ететіндігі анықталды. Топырақтағы ауыр металдар алдымен адамдар денсаулығына әсерін тигізіп, нәтижесінде адамдардың денсаулығы бұзылып, түрлі ауруларға шалдығады.
Шын мәнінде табиғатты қорғау оны болашақ ұрпаққа табиғи өз қалпында жеткізу, шағын адамдардың, аздаған топтардың ісі ғана емес, бұл бүкіл бұқара жұртшылықтың төл ісіне айналдыруды қажет етеді.
Ластанған топырақтың табиғи ортада қалпына келуі жүздеген жылдарға созылады, ал жасанды жолмен қалпына келтіру - күрделі жұмыстарды жүргізуді қажет етеді. Топырақтың мұнай өнімдері және бұрғылау ерітінділерімен ластануы, локальды дәрежеде байқалады. Бірақ, жоғары дәрежеде ластанса топырақ құнарсыз, асфальт тәрізді массаға айналуына байланысты өте қауіпті. Ең күрделі экологиялық проблеммалардың біріне - литосфераның мұнай өнімдері және ауыр металдармен ластануы жатады. Мұнаймен ластану кезінде топырақтың құнарлығын және экологиялық қызыметін анықтайтын, оның барлық морфологиялық, физикалық, физика-химиялық, биологиялық қасиетіне ықпалын тигізеді [18].
Мұнаймен ластану кезіндегі топырақ қасиетінің өзгеруі, сондай-ақ оның миграциялану процестері, аккумуляциялануы, метоболизмі төгілген мөлшеріне, физика-химиялық құрамына, топырақтың климаттық және ландшафтық жағдайына, биохимиялық кедергілерге, топырақ профиліндегі миграция каналдарына байланысты [19].
1.3 Қарарна кен орнының қазіргі заманғы экологиялық жағдайы
Мұнай-газ өндіретін аймақтардың осы күнгі экологиялық жағдайы жайлы жазылған әдебиеттерге, мұнай-газ өнеркәсібінің табиғатқа тигізіп жатқан кері әсерлері және оны азайтудың жолдары жайлы орындаған ғылыми зерттеу жұмыстарына және де қоршаған ортаны қорғаудың нормалық құжаттарына талдау жасалынды [20].
Қазіргі кезде, экологиялық қауіпсіздік жалғыз біздің Республикамыз үшін емес дүние жүзі жұртшылығының назарын аударып отырған ең маңызды мәселелердің бірі болып отыр. Табиғи ортада экологиялық дағдарыстың неғұрлым қауіпті көріністері белең алған: кейбір аймақтарда топырақтың тозуы, су ресурстарының тартылуы, ластануы, техногендік шөлейттену, тірі табиғаттың генетикалық қорының бүлінуі, тіршілікке қатер төндіретін қауіпті улы қалдықтардың қордалануы. Еліміздегі осындай экологиялық дағдарысқа химия, мұнай, металлургия, отын өнеркәсіптерінің жедел және мөлшерден тыс дамуы үлкен әсерін тигізуде.
Жалпы кен орындарын игеру, оның ішінде мұнай - газ өндіру Қазақстан Республикасы экономикасы дамуының қайнар көзі. Соңғы 40 жыл ішінде адамзаттың энергия пайдалануы 2,5 есе өсіп отыр. 2025 - 2050 жылдары аралығында халық санының өсуі болжамына қарасақ, энергия пайдалану ең кем дегенде екі есе өсуі мүмкін [21].
Мұнай-газ өндірудің 130 жылғы тарихында дүние жүзілік қордың 13 бөлігі игерілген, ол оның 13 бөлігі тек соңғы 10 жыл ішінде өндірілген. Егер энергия пайдалану жақын арада 2 есе артады десек, онда мұнай өндіру 2010-2020 жылдар аралығында, ал газ өндіру 2030-2040 жылдар аралығында биік шыңдарына жетпек.
Қазақстан мұнай қоры жағынан әлемдегі ең ірі мемлекеттердің алғашқы ондығына кіріп отыр. Мемлекетіміздің Республикалық балансында 212 көмірсутекті кен орындары бар. Мұнайдың қоры жағынан қарасақ, территориямыздың 62% жерінде мұнай кен орындары орналасқан. Тек қана Каспий теңізі қайраңындағы мұнай қоры 13 млрд.т.
Қазір Қазақстан Республикасы жылына орта есеппен алғанда 60 млн.т. мұнай өндіреді. Қазақстан дамуының стратегиялық жоспарына сәйкес мұнай өндіру дәрежесі болашақта 100 млн.тоннадан аспақ [22].
Мұнай - газ кен орындарын өндіру, өңдеу және тасымалдауда жер қойнауынан алынатын шикізаттың көбі әртүрлі қалдықтар түрінде жоғалады және қоршаған ортаны ластайды. Табиғатты ластау өнеркәсіптің барлық сатыларында, яғни геологиялық барлаудан бастап ең соңғы пайдалануға дейінгі кезеңдерде жүріп жатады.
Мұнай-газ, жылу - энергетика, тау - кен металлургия өндіріс орталықтарындағы экологиялық мәселелерді зерттеуде Қазақстандық ғалымдар, үлес қосты. Сонымен қатар елімізде геоэкология ғылымының бағыты нығайып, ауқымды ғылыми - зерттеу жұмыстары жүргізіліп, қомақты монографиялар мен тақырыптық ғылыми жинақтардың жарық көріп жатқаны, халықаралық конференциялар өткізіліп, онда экология мәселелері көтеріліп жатырғаны мәлім.
2012 жылғы мәліметтер бойынша, Атырау облысында жер қорының 1327,4 гектары бұзылған. Бұзылған жерлердің жетпіс пайызы бұрынғы Ембі, қазіргі Жылыой ауданының аумағында. Бұзылу типі жөнінен қарастыратын болсақ, бұзылған жерлердің тең жарымы карьерлер мен қазаншұңқырлардың үлесінде. 30 пайыздан астамы қоқыс алаңына айналса, 13 пайызға жуығында бұрғылау ұңғымалары орналасқан [23].
Соңғы жылдардың өзінде зерттеліп отырған аумақта топырақ құрамындағы қорғасынның мөлшері шекті шамадан әлдеқайда көп екені анықталған. Кей нүктелерде рұқсат етілген мөлшерлемеден 10-20 есеге артық
болған. Теңіз кен орны орналасқан аумақта топырақ құрамындағы мырыштың үлесі 20-дан 400 гт мөлшерге дейін екен. Рұқсат етілген 10 мөлшерлемесі 15 гт екенін ескерсек, Теңіз кен орны аумағында топырақ құрамындағы мырыш шекті мөлшерден 1,3-тен бастап, 26 есеге дейін артық екенін аңғарамыз. Топырақ құрамында мырыштың тым көп болуынан ондағы организмдер бүлінеді. Ал адам ағзасына келсек, анемия, яғни қан аздық ауруы тез дамиды. Қазіргі жағдайында Жылыой ауданының аумағын мырышпен зақымданған деуге толық негіз бар [24].
Зерттеліп отырған аумақта никельдің топырақ құрамындағы рұқсат етілетін шекті мөлшері 7-22 есеге дейін артық деген сөз. Теңіз кеніші аумағында топырақ құрамында мыс мөлшері 2-ден 40 гт-ға дейін. Оның рұқсат етілген шекті мөлшері - 40 гт. Мыс - өте маңызды биоэлемент. Егер топырақтың құрамындағы мыс мөлшері 4-15 гт-дан төмен болатын болса, онда қаназдық көбейіп, сүйек жүйесінің аурулары дамиды.
Бір айта кетерлігі, анемия мыс мөлшерінің тым көп болуынан да болады. Сондай-ақ, топырақ құрамында мыстың шекті шамадан артық болуы сары ауру дертінің көбеюіне алып келеді [25].
Қоршаған орта, жан-жануарлар әлемі және адам өмірі үшін қауіптілігі жөнінен екінші санатқа жататын элементтердің қатарында хром бар. Теңіз кен орны аумағында топырақ құрамындағы хромның мөлшері 50-ден 200 гт- ға дейін. Яғни, рұқсат етілген шекті мөлшерден 1000-4000 есеге дейін көп. Бір айта кетерлігі, топырақ құрамындағы хромның шекті мөлшері туралы мәлімет әлемдік тәжірибеде де әртүрлі. Мәселен, ТМД елдері аумағында ол шама 0,03 гт болса, Ұлыбританияда - 600, Францияда - 150, Германия Федеративті Республикасында 100 гт. Осындай әртүрлілік хромның зияны қаншалықты екенін анықтауға мүмкіншілік бермейтініне қарамастан, Теңіз кен орны аумағындағы топырақ құрамындағы хромның мөлшері адам денсаулығына айтарлықтай зиянын тигізіп, биоценоздың қалыпты қызмет етуіне залал келтіреді деуге толық негіз бар [26].
Қауіптілігі жөнінен үшінші санатқа жататын барий, ванадий, вольфрам, марганец және стронций элементтерінің де топырақ құрамындағы үлесі шекті мөлшерден әлденеше есе көп екендігі анықталып отыр.
Каспий маңы аумағында топырақты ластаушы негізгі компонент - мұнай. Мұнай өнеркәсібі дамыған аумақта, яғни солтүстікте Мақаттан бастап, оңтүстігі Маңқыстау облысының территориясына дейін созылатын, батысында Каспийдің жағалауынан басталып, шығысында Мұнайлы меридинанына дейін жететін аралықта мұнай кәсібі дамығандықтан, топырақ құрамындағы мұнай өнімдерінің мөлшері көп болып келеді. Тіпті, су құрамында да, өзен аңғарлары маңындағы топырақтың құрамында да мұнай өнімдері бар екені анықталған .
Теңіз кен орны маңындағы топырақ құрамындағы мұнай өнімдерінің мөлшерін анықтау барысында осы аумақтағы топырақтың тұтастай дерлік ластанғаны мәлім болған. Атыраудағы облыстық экология басқармасының мәліметтеріне қарағанда, Доссор кенішінің өзінде топырақ құрамына мазуттың араласуы 9-10 метрлік тереңдікке дейін жеткен. Теңіз кен орнының игерілу уақыты Доссормен салыстырғанда жарты ғасырға кейін болғанымен, мұнда да ластанудың деңгейі қарқынды жүріп жатқанын аңғаруға болады.
Теңіз жағалауындағы мұнай барлау ұңғымаларында, яғни Қаратоннан отыз шақырым ғана қашықтықта топырақтың 0-2 сантимерлік қабатында 2 гкг мұнай қабыршықтары бар екені анықталған. Ал 6 см тереңдікте оның мөлшері 18 гкг болса, 12 сантиметрлік тереңдікте бір келі топыраққа шаққанда 30 грамм мұнай қабыршағынан келген. Мұндай ластану жағдайында топырақта қайта өңдеудің мүмкіншілігі өте төмен екенін ескерсек, бұл өте қауіпті жағдай деуге толық негіз бар. Аталған аумақта теңіздің өзін де жұқа мұнай қабаты жапқан [27].
Топырақтың антропогендік деградациясына ықпал етіп отырған ең негізгі факторлардың бірі - техногендік бұзылулар екені мәлім. Техногендік әсер-ықпалдың салдарынан топырақ қабаты тұтастай немесе жартылай жойылады. Ал топырақтың ауыр металдармен ластануы табиғи ресурстарды тиімді пайдаланбаудың салдарынан туындап отыр. Сондай-ақ, мұнай-газ өндіру ісін ұтымсыз жүргізудің кесірінен де топырақ қабаты ауыр металдармен ластанатыны белгілі [28].
2. ҚараАрна Мұнай кен орнының табиғатының ерекшеліктері және топырақ жамылғысы
2.1 Қараарна мұнай кен орнының географиялық орналасу орны мен ерекшеліктері
Қараарна Мұнай Кені - Каспий маңы ойпатының оңтүстік-шығысында, Атырау облысы Жылыой ауданында орналасқан. Құрылымы сейсмобарлау нәтижесінде 1954 ж. анықталды. Іздестіру бұрғылау жұмыстары 1955 ж. басталып, 1960 ж. кен орны ашылды. Барлау жұмыстары 1960 - 61 ж. Жүргізілді [1]. Кен орны тектониктік тұрғыда қос қанатты тұз күмбезді құрылымнан орын алған (сурет-1).
Сурет 1. Қараарна кен орнының орналасу тәртібі
Мұнай шоғырлары төменгі бордың және жоғарғы бордың сеноман жікқабатының (ярусының) түзілімдерімен байланысты. Өнімді қабаттар бетінің жатыс тереңдігі 467 - 1046 м. Шоғырлар биіктігі 15 - 30 м. Су-мұнай жапсары 503-тен 1099 м-ге дейінгі белгілерде орныққан. Шоғырлар қабаттық-дөңдік болып қалыптасқан. Өнімді қат-қабатының қимасы терригендік жыныстардан құралған [17].
Коллекторлары кеуекті. Ашық кеуектер 27,2 - 30,2 %, өткізгіштігі 0,215 - 1,605 мкм2. Мұнайға қаныққан қабатының қалыңдығы 3,5 - 8,5 м, мұнайға қанығу коэффициенті. 0,72-ден 0,95-ке дейін өзгереді. Батыс қанаттың төменгі бор иірімдерінің 3 мм-лік штуцердегі бастапқы шығымы 21,2 - 38,3 м3тәулік. Сеноман қабатының шығымы төмен (3,1 - 3,7 м3тәулік). Газдық фактор 7,4 - 9,8 м3т. Бастапқы қабаттық қысым 5,0 - 11,5 МПа, темп-расы 32,5 - 40°С. Мұнайдың тығыздығы 0,964 гсм3 [30].
Мұнайы күкіртті (2,28 - 2,8%), парафині аз (0,18 - 0,61%). Ілеспе газда 88,9% метан, 1,3% пентан, 8,65 - 12,2% азот, 0,41% көмір қышқыл газы бар. Шоғырлардың режимі арынды, сулы келеді. Хлоркальцийлі қабат суларының тығыздығы 1,078 - 1,105 гсм3, минералдар 104 - 156,2 гл. Кен орны 1974 жылдан игерілуде (2- сурет).
Сурет 2. Қарарана АҚ мұнай кен орынының орналасуының тірек-сызбасы
Осындай атқарылып жатқан жұмыстарға қарамастан мұнай - газ кешендерінде, оның ішінде Атырау облысындағы Қараарна кен орны аймағында табиғи ортаның жай-күйі сын көтермейді, әсіресе экологиялық мониторинг жүргізу, оның нәтижелерін жылдам өңдеу және дер кезінде табиғатты қорғау шаралары осы күнгі талаптарға сай жүргізілмей отыр.
Осыған орай, мұнай - газ кәсіпшіліктерінің қоршаған ортаға тигізіп отырған техногендік әсерлерін азайту үшін зерттеулер жүргізу қажеттігі айқындалды және Қараарна кен орнында автоматтандырылған геоақпараттық жүйе (АГАЖ) құрылып, ол кен орны территориясында оңтайландырылып орналастырылды. 2 - суретде Қараарна мұнай кен орнының географиялық орналасу орнының сұлбасы келтірілген .
2.2 Жер бедерлері мен геологиялық құрылымдары
Республика аумағының солтүстік-батысын алып жатқан Каспий маңы ойпатының абсолютті биіктігі 28 метрден + 50 метрге дейін. Каспий ойпаты әлемдік мұхит деңгейінен төмен жатыр. Оның ені теңіздің солтүстік жағалауында 250 шақырымға, ал солтүстік-шығысында 120 шақырымға жетеді. Соңғы плиоцен мен төрттік дәуірінде Каспий маңы ойпаты Каспийдің көп дүркін трансгрессиясын бастан өткерген. Ақшағыл, апшерон, бакинский, хазар және хвалын трансгрессияларының аренасы болған. Олар өзінен кейін теңіз шөгінділерінің қалың қатқабатын қалдырған. Бұл шөгінділер аталмыш ауданның қазіргі инженерлік-геологиялық бейнесін қалыптастырған .
Таралу ерекшеліктерін, жатыс жағдайлары мен құрамын ескере келгенде, жаңа түзілімдер арасында таужыныстардың негізгі деген бес инженерлік-геологиялық кешенін бөліп қарастыруға болады. 6 Соңғы плиоценнің, бастапқы және ортаңғы плейстоценнің теңіз түзілімдері, яғни N1-Q1 саздан, сирек саздақтан және құм қабатшаларынан тұрады. Төменгі төрттік бакинский түзілімдерінің стратиграфиялық- генетикалық кешені зерттелетін аумақта аса кең таралмаған. Көбінесе Бозашы түбегінде, Сарташ елдімекенінің аумағында, Жарты, Ауырорпа шатқалдарында кездеседі .
Түзілімдердің қалыңдығы 12-88 метр ауқымында өзгереді. Ортаңғы төрттік хазар түзілімдеріндегі СГК, яғни стратиграфиялық- генетикалық кешен бакинский және көне таужыныстарға үйлесімсіз. Барлық жерде хвалын террасаларының тұғыры болып табылады да, хвалын мен жаңакаспий шөгінділерімен көмкеріледі. Жоғарғы төрттік хвалын түзілімдерінің стратиграфиялық- генетикалық кешені теңіз жағалауы бойынша дамып, Бозашы түбегін толықтай дерлік жабады. Бастапқы хвалын түзілімдері абсолют 0 метр деңгейінен жоғары орналасқан аккумуляциялық террасаны жасайды [1].
Қазіргі жаңа каспийлік теңіз түзілімдерінің, яғни mQIVnk стратиграфиялық кешені Бозашы түбегі мен Каспийдің солтүстік жағалауындағы ені 35 шақырым жазықта орналасқан. Олардың астында көбінесе хвалын түзілімдері жатады. Жоғарғы төрттік дельта түзілімдері, Орал, Сағыз және Жем өзендерінің аңғарында кең таралған. Олар -16 метр деңгейінде жоғарғы хвалын трансгрессиясының тежелген тұсында қалыптасқан. Түзілімдер саздақтар мен құмдақтардан тұрады. Олардың қалыңдығы 3 метрден 10 метрге дейін жетеді, тіпті одан асып түсетіндері де бар [2].
Қазіргі дельта түзілімдері, яғни Орал және Жем өзендерінің кейбір жылғалары мен қолтықтарында орналасқан. Олар теңіздің хвалын шөгінділеріне жалғасады. Қазіргі аллювийлік түзілімдер, яғни aQIV Орал, Сағыз, Қайнар, Жем және басқа да ұсақ өзен арналарымен өзендердің жайылма тұсында орналасқан. Қазіргі көлкіме-аллювийлік түзілімдер, яғни laQIV Орал, Ойыл, Сағыз және Қайнар өзендерінің дельта алқаптарында орналасады. Олар көне қолтықтармен және көл тәрізді ойпаңдармен жалғасатын жылғалармен аяқталады. Қазіргі көл түзілімдері, яғни lQIV дельта алқаптарында және аллювийлік жазықтардағы шағын көл ойпаңдарында байқалады. Көлдердің жағалауы мен түбі жайпақ болып келеді, биіктігі 1,5 метрдей ғана. Қазіргі көл-хемогендік түзілімдері, яғни lhQIV Каспий теңізінің жоғарғы шығанақтарында орналасқан (Қайдақ, Өлі Қолтық, Үлкен сор және кішігірім сор ойпаңдары). Бұл кешендердегі грунтты сулар тұрақсыз. Ал жалпы олар өте тұзды болып келеді Қазіргі эолдық түзілімдер, яғни vQIV Каспий жағалауының солтүстік және шығыс бөліктеріне таралған. Олар ірі және ұсақ құм массивтерін түзеді. Төбешіктердің биіктіктері, салыстырмалы түрде алғанда, 3-10 метр аралығында [3].
Инженерлік-геологиялық карталарда масштабына байланысты таужыныстардың таралуы, құрамы, қасиеттері, жасы, генезисі және жатыс жағдайлары; жерасты суының сипаттамасы; бедер және геоформологиялық деректер; қазіргі геологиялық процестер мен құбылыстар; инженерлік- геологиялық процестер көрсетіледі. Геологиялық-генетикалық кешендер қабаттарға және будаларға бөлінеді. Қабаттар біркелкі таужыныстардан тұруы мүмкін, сондай-ақ, бірнеше түрінің арасалып келуі де ықтимал. Атап айтқанда, бір таужыныстың басымдығын сақтай отырып, тақтатастармен, құмтастармен араласып келуі мүмкін. Қабаттардың құрамы әркелкі болуы да мүмкін. Ал будалар біркелкі болып келеді [25].
Облыс табиғаты ерекшеліктерінің бірі-оның жер бедерінің тегіс, шола жазықтығы. Жерінің беткейлік сипаты солтүстік-шығысынан оңтүстік-батысқа қарай төмендей түседі және өзіндік ерекшеліктері жағынан бес ірі геоморфологиялық аймаққа: Орал таулары шеткі үстіртінің батыс бөлігіне, Жалпы Сырт қыратының оңтүстік бөлігіне, Сырт алды кемеріне, Каспий маңы ойпатының солтүстікбөлігі мен Жайық өзені орта ағысының аңғарына бөлінеді.
Облыстың солтүстік бөлігін Жалпы Сырттың оңтүстік сілемдері алып жатыр, оның өзі де жонды - белесті қыратты жазық болып келеді де, өзен аңғарларымен жекелеген адырларға мүшеленген. Жалпы Сырттың абсолюттік биіктігі 100-ден 200 м-ге дейін жетеді және тек кейбір көтеріңкі тұстары ғана 200 м-ден асады. Шаған мен Деркүлдің аңғарлары Жалпы Сырт шегінде өте терең тілімделген және аллювийлік шөгінділерден түзілген. Облыстың солтүстік - шығысын Орал таулары шеткі үстіртінің батыс бөлігі алып жатыр, ол негізінен көтеріңкі Шыңғырлау-Елек су айырығымен және оған неғұрлым жақын жатқан бірқатар басқа да ұсақ геоморфологиялық аймақ элементтерімен сәйкес келеді .
Бұл өңір едәуір кең аңғарлар жүйесімен мүшеленген, абсолюттік биіктіктері 100-260 м жонды-белесті жазық болып келеді. Орал таулары шеткі үстіртінде, Ақбұлақ қыстағының оңтүстік-шығыс жағында, теңіз деңгейінен жоғары 263 м абсолюттік биіктігі бар, бүкіл Батыс Қазақстан облысының ең биік жері-Ақтау тауы жатыр. Сырт алды кемері Жалпы Сырттың оңтүстік және Орал таулары шеткі үстіртінің батыс беткейлерін қамтиды, бір жағынан Жалпы Сырт пен Орал таулары шеткі үстіртімен, екінші жағынан Каспий маңы ойпатының жағына тік құлама жасап, ендік бағытта тар алқап ретінде созылып жатыр, бұл жерде оның абсолюттік биіктігі 45-100 м-ге жетеді. Кемер жер бедері жағынан алғанда жазық болып келеді және Жалпы Сырт пен Орал таулары шеткі үстіртіне қарағанда болмашы мүшеленген су айырығы учаскелеріне бөлінеді. Өзен аңғарлары түгел солтүстіктен оңтүстікке қарай бағытталған [23].
Облыс аумағының басым бөлігі солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай жалпы еңістенген Каспий маңы ойпатының солтүстік бөлігі шегінде жатыр. Солтүстігінде ойпаттың абсолюттік биіктігі 25 м-ге жетеді де, оңтүстік бағытқа қарай біртіндеп аласара береді. Оңтүстігінде, шамамен Тайпақ ауылы ендігінен бастап ол теңіз деңгейінен төмендеп, 10 м-лік Каспий маңы депрессиясына айналады. Жазықтығына қарамастан, ойпат рельефі неғұрлым ұсақ учаскелерге молынан мүшеленген. Осы жерде Жалпы Сырттан құлаған шағын өзендердің суы жиналатын Шежін-Дүре-Балықты депрессиясы айқын бедерленіп тұр. Облыстың шығысында Орал таулары шеткі үстірті мен Сырт алды кемерінен аққан су жиналатын Байғұты депрессиясы қалыптасқан. Каспий маңы ойпаты өзендерінің аңғарлары әлсіз тілімделумен сипатталады және тек Жайық өзенінің аңғары ғана ойпатты солтүстіктен оңтүстікке қарай кесіп өтеді. Ойпаттың бүкіл аумағында дерлік көктемде су басып қалатын онша терең емес ойпаңдар, қазаншұңқырлар мен көлтабандар жиі кездеседі [16].
Облыс жерінің оңтүстікжәне шығыс бөліктерінде ойдым-ойдым құм басқан шағын өңірлер бар, негізінен олар едәуір дәрежеде жел мүжіген атыраулық және қайраң теңіз шөгінділерінен түзілген. Сонымен бірге облыстың бүкіл аумағы тұзды тектониканың ықпалына ұшырағаны байқалады., тұз күмбездері жер бетінде биіктігі 20-50 м-лік жайпауыт көтеріңкі төбелер күйінле кездеседі.
Каспий маңы ойысының солтүтік бөлігі палеозой, мезазой және кайнозой шөгінділерінен түзілген. Тұзды күмбездер көтеріле жырымдаған беткейінде ғана жалаңаштанып, жер бетіне шыққан пермь шөгінділерінен басқа палеозойлық жыныстар қабаты 3,5-5 км-лік үлкен тереңдікте жатыр және олар солтүстік аудандардағы бұрғылау скважиналарымен ғана ашылады. Пермь шөгінділері сакмар және артин ярустарына жатады. Әдетте, бұл құмдық-сазды шөгінді қабаттары бар пелицепод және маржан түзейтін организмдер фаунасының, теңіз шөгіндісінің қалдықтары болып табылады.
Бұл шөгінділер мұнайлы-газды болып келеді әрі олардың өнеркәсіптік құндылығы Батыс Теплов, Жданов, Ульянов, Цыганов және Қарашығанақ учаскелерінде дәлелденген. Қарашығанақта мұнай-газ шоғырлары 4-5 км-де, қалғандарында 3200-3600 м тереңдіктегі қабаттарда түзілген. Кейінгі пермь дәуірі өзінің төменгі бөлігінде кунгур ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz