Өндірістік кәсіпорындардың Каспий маңы өлкесіне антпропогенді әсері
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАР 4
КІРІСПЕ 5
1 ӘДЕБИ ШОЛУ 6
1.1 Экологиялық қауіпсіздік тұрақты дамудың шарты ретінде 6
1.2 Тәуекелді сандық тұрғыдан бағалау 11
1.3
Химиялық заттар әсерінен тұрғындар денсаулығы үшін тәуекелін бағалау әдісі 19
1.3.1 Экологиялық.эпидемиялық зерттеулердің негізгі түрлері 22
1.3.2
Биомониторинг және тұрғындар денсаулығына қоршаған орта әсерін бағалау үшін оның шамасы 26
2 ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ӘДІСТЕРІ МЕН ОБЪЕКТІЛЕРІ 28
2.1 Экологиялық, техногендi тәуекелді сандық бағалаудың әдiстемелiк негiздерi. 28
2.2 Ластаушы заттар әсерінен денсаулық үшін тәуекелді бағалау әдісі 39
2.3 Зерттеу аймағының сипаттамасы 45
2.4 Атырау облысындағы «Эмбімұнайгаз» ӨФ және «КазМұнайГаз» АҚ өндірістік қызметі. 48
2.4.1 «Эмбімұнайгаз» ӨФ туралы жалпы мағлұмат. 48
2.4.2 Түзілген қалдықтардың сипаттамасы 53
2.5 «Жылыоймұнайгаз» МГӨӨ.ның жер ресурстарына әсерін бағалау әдістері 56
2.6 Каспий маңы өлкесінің экологиялық жағдайына статистикалық сараптама 59
3 НӘТИЖЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ 63
3.1 Рамалық конвенцияның негізгі ережелерін талдау 63
3.2 ҚР қоршаған ортаны қорғау бағытындағы заңнамалық базаның нәтижесіздігі 65
3.3 Каспий маңы өлкесіндегі МГӨӨ.ның топырақ жамылғысына әсерін бағалау. 68
3.4 Каспий маңы өлкесіндегі МГӨӨ.ғы экологиялық және техникалық тәуекелді бағалау нәтижелері 74
3.5 Каспий маңы өлкесінің экологиялық қауіпсіздігін жоғарылататын ұсыныстар тізімі 79
Қорытынды 81
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 82
КІРІСПЕ 5
1 ӘДЕБИ ШОЛУ 6
1.1 Экологиялық қауіпсіздік тұрақты дамудың шарты ретінде 6
1.2 Тәуекелді сандық тұрғыдан бағалау 11
1.3
Химиялық заттар әсерінен тұрғындар денсаулығы үшін тәуекелін бағалау әдісі 19
1.3.1 Экологиялық.эпидемиялық зерттеулердің негізгі түрлері 22
1.3.2
Биомониторинг және тұрғындар денсаулығына қоршаған орта әсерін бағалау үшін оның шамасы 26
2 ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ӘДІСТЕРІ МЕН ОБЪЕКТІЛЕРІ 28
2.1 Экологиялық, техногендi тәуекелді сандық бағалаудың әдiстемелiк негiздерi. 28
2.2 Ластаушы заттар әсерінен денсаулық үшін тәуекелді бағалау әдісі 39
2.3 Зерттеу аймағының сипаттамасы 45
2.4 Атырау облысындағы «Эмбімұнайгаз» ӨФ және «КазМұнайГаз» АҚ өндірістік қызметі. 48
2.4.1 «Эмбімұнайгаз» ӨФ туралы жалпы мағлұмат. 48
2.4.2 Түзілген қалдықтардың сипаттамасы 53
2.5 «Жылыоймұнайгаз» МГӨӨ.ның жер ресурстарына әсерін бағалау әдістері 56
2.6 Каспий маңы өлкесінің экологиялық жағдайына статистикалық сараптама 59
3 НӘТИЖЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ 63
3.1 Рамалық конвенцияның негізгі ережелерін талдау 63
3.2 ҚР қоршаған ортаны қорғау бағытындағы заңнамалық базаның нәтижесіздігі 65
3.3 Каспий маңы өлкесіндегі МГӨӨ.ның топырақ жамылғысына әсерін бағалау. 68
3.4 Каспий маңы өлкесіндегі МГӨӨ.ғы экологиялық және техникалық тәуекелді бағалау нәтижелері 74
3.5 Каспий маңы өлкесінің экологиялық қауіпсіздігін жоғарылататын ұсыныстар тізімі 79
Қорытынды 81
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 82
Зерттеліп отырған жұмыстың мақсаты: Каспий маңы ойпаты аймағының экологиялық жағдайына эколого-химиялық зерттеу, сонымен қатар экологиялық және техникалық тәуекел дәрежесін бағалау жұмыстарын жүргізіп, басты ластағыштарды анықтап, кері әсерді төмендету бойынша ұсыныстар енгізу, сонымен қатар аталмыш аймақтың экологиялық жағдайын жақсарту мақсатында профилактикалық іс-шаралар енгізу.
Аталмыш мақсатқа сәйкес келесідей міндеттер орындалды:
- Каспий маңы өлкесінің экологиялық жағдайына, экологиялық және техникалық тәуекелді бағалау жұмыстарына әдеби шолу жасау;
- Каспий маңы өлкесінің басты ластағыштарына кешенді сараптама жүргізу;
- Экологиялық және санитарлы-гигиеналық қызметтердің өзара қарым-қатынасын қарастыратын «Салауатты Қазақстан» бағдарламасына сәйкес қоршаған орта жағдайының Каспий маңы өлкесі тұрғындарының денсаулығына әсерін анықтау.
- Зерттеліп отырған аймақтың экологиялық жағдайын жақсартуға негіз болатын кешенді іс шараларды өңдеу және енгізу.
Магистрлік диссертацияның өзектілігі:
- Зерттеліп отырған аймаққа МГӨӨ-ның антропогендік әсеріне экологиялық және техникалық тәуекелін, сонымен қатар эколого-химиялқ бағалау жұмыстары жүргізілді.
- Тұрғындардың денсаулық жағдайына санитарлы-гигиеналық бағалау жұмыстары жүргізілді және тұрғындардың денсаулық жағдайы мен қоршаған ортаның ластығы арасындағы байланыс анықталды.
Магистрлік диссертацияның практикалық маңыздылығы: зерттеу нәтижесінде алынған мағлұматтар аталмыш аймақтың экологиялық жағдайын жақсартуға бағытталған арнайы бағдарламаларды өңдеп жүзеге асыру үшін қажетті бастапқы мәліметтерді құруға негіз болады. Бұл мәселенің шешілуі Қазақстан Республикасы үшін өзекті екенін айта кеткен жөн.
Аталмыш мақсатқа сәйкес келесідей міндеттер орындалды:
- Каспий маңы өлкесінің экологиялық жағдайына, экологиялық және техникалық тәуекелді бағалау жұмыстарына әдеби шолу жасау;
- Каспий маңы өлкесінің басты ластағыштарына кешенді сараптама жүргізу;
- Экологиялық және санитарлы-гигиеналық қызметтердің өзара қарым-қатынасын қарастыратын «Салауатты Қазақстан» бағдарламасына сәйкес қоршаған орта жағдайының Каспий маңы өлкесі тұрғындарының денсаулығына әсерін анықтау.
- Зерттеліп отырған аймақтың экологиялық жағдайын жақсартуға негіз болатын кешенді іс шараларды өңдеу және енгізу.
Магистрлік диссертацияның өзектілігі:
- Зерттеліп отырған аймаққа МГӨӨ-ның антропогендік әсеріне экологиялық және техникалық тәуекелін, сонымен қатар эколого-химиялқ бағалау жұмыстары жүргізілді.
- Тұрғындардың денсаулық жағдайына санитарлы-гигиеналық бағалау жұмыстары жүргізілді және тұрғындардың денсаулық жағдайы мен қоршаған ортаның ластығы арасындағы байланыс анықталды.
Магистрлік диссертацияның практикалық маңыздылығы: зерттеу нәтижесінде алынған мағлұматтар аталмыш аймақтың экологиялық жағдайын жақсартуға бағытталған арнайы бағдарламаларды өңдеп жүзеге асыру үшін қажетті бастапқы мәліметтерді құруға негіз болады. Бұл мәселенің шешілуі Қазақстан Республикасы үшін өзекті екенін айта кеткен жөн.
1. Ананьева Р.В., Харченко С.Г. Механизмы управления риском/ В сб. «Национальная безопасность России: проблемы и пути обеспечения». 8, М.: Изд-во РАГС, 2008. С. 151-172.
2. Харченко С.Г. К вопросу о перспективах возможного развития законодательства в области экологической безопасности// Вестник Российской экономической академии им. Г.В.Плеханова. 2007. 4(16). С. 30-33.
3. Меньшиков В.В Концептуальные основы оценки экологического риска. М.: Изд-во МНЭПУ, 2001.-46 с.
4. Онищенко Г.Г и др. Основы оценки риска для здоровья населения при воздействии химических веществ, загрязняющих окружающую среду/Под ред. Ю.А. Рахманина.- М.:НИИЭЧ и ГОС. 2002.-408 с.
5. Шойгу С.К., Шахраманьян М.А. Безопасность России. Правовые, социально-экономические и научно-технические аспекты. -М.: МГФ «Знание», 1999. -592 с.
6. Филопулос Я. Формирование политики и институциональная основа риска в ЕС. М.: ТЕИС, 2005.- 92 с.
7. Ваганов П.А., Ман-Сунг Им Экологический риск: Учебное пособие.- СПб: Изд-во С.-Петербургского Ун-та, 1999.
8. Данилов-Данилян В. И., Лосев К.С. Экологический вызов и устойчивое развитие.-М.: Прогресс-традиция, 2000.-416 с.
9. Исидоров В.А. Введение в химическую экотоксикологию: Учеб пособие. – Спб: Химизидат, 1999.
10. Родионов А.И. и др. Технологические процессы экологической безопасности /Основы энвайроменталистики/.3-е изд. Перераб. И доп. – Калуга: Изд-во Н. Бочкаревой, 2000 – 800с.
11. А.Т., Степанова С.А.Экология, охрана природы, экологическая безопасность / Никитина – М.: Изд-во Новь, 2000.
12. Меньшиков В.В., Швыряев А.А. Опасные химические процессы и техногенный риск: Учебное пособие. –М.: Изд-во МГУ, 2003.
13. Мартынюк В.Ф., Прусенко Б.Е. Защита окружающей среды в чрезвычайных ситуациях. – М.:ФГУП, «Нефть и газ» РГУ нефти и газа им. И.М. Губкина, 2003.
14. Доброчеев О.В. Рассеяние тяжелых газов в атмосфере. Физический механизм. Математические модели. М.: РНЦ “Курчатовский институт”, 1993.
15. Едигаров А.С. Метод расчета зоны поражения при аварийных выбросах токсичного газа// Российский химический журнал.- 1995.Т. 39.- № 2.-С.94-100.
16. Едигаров А.С. Численный анализ различных моделей турбулентного переноса в задаче диффузии тяжелого газа. – Инженерно-физический журнал, 1991, т.61, № 3, с.501-503.
17. Едигаров А.С. Численный расчет турбулентного течения холодного тяжелого газа в атмосфере// Ж. вычисл. математики и мат. Физики. 1991. Т.31.- №.9.-С.1369-1380.
18. Детков С.П., Детков В.П., Астахов В.А. Охрана природы нефтегазовых районов.- М.: Недра, 1994.
19. Аверин Л.В., Кондрашков Ю.А., Щевяков Г.Г. Исследование процесса перемешивания на участке взаимодействия струи с поперечным сносящим потоком//Инженерно-физический журнал.-1985.- Т.Х IХ. № 5.-С.751-756.
20. Сафонов В.С., Одишария Г.Э., Швыряев А. А. Теория и практика анализа риска в газовой промышленности. - М.: «Олита», 1996.
21. Авалиани С.Л., Андрианова М.М., Печенникова Е.В., Пономарева О.В. Окружающая среда. Оценка риска для здоровья (мировой опыт). - М., 1996.
22. Меньшиков В.В., Швыряев А.А., Захарова Т.В. Анализ риска при систематическом загрязнении атмосферного воздуха опасными химическими веществами: Учебное пособие. – М.: Химич. фак. МГУ. 2003.
23. Беспамятнов Г. П., Кротов Ю. А. Предельно-допустимые концентрации химических веществ в окружающей среде. - Л.: Химия, 1985.
24. Быков А.А. и др. Методические рекомендации по анализу и управлению риском воздействия на здоровье населения вредных факторов окружающей среды. – М.: Анкил, 1999.
25. Захарова Т.В., Меньшиков В.В. Проведение оценки риска для здоровья населения от загрязнения подземных и поверхностных вод в районах размещения отвалов промышленных отходов // тез.кон «Проблема оценки риска загрязнения поверхностных и подземных вод в структуре» ТЭК.-М.: ВНИИГАЗ, 2001.-С.157-180.
26. Торегожина Ж.Р., Наурызбекова Ж.К., М.А. Жунусова, Батыс Қазақстан «Интергаз Орталық Азия» АҚ-ның қоршаған ортаға әсерін бағалау.- Международный научный журнал «Ізденіс/Поиск».-2012.-№4(2)7-С136-199 бет.
27. Безопасность России. Правовые, социально-экономические и научно-технические аспекты. Региональные проблемы безопасности с учетом риска возникновения природных и техногенных катастроф. – М.: МГФ «Знание», 1999.
28. Богдановский Г. А. Химическая экология. -М.: Изд. МГУ, 1994.
29. Швыряев А.А., Меньшиков В.В. Оценка риска от систематического загрязнения атмосферы в исследуемом регионе: Методические указания к задаче практикума. – М.: Химич.фак. МГУ. 2002.
30. Волков Э.П. Контроль загазованности атмосферы выбросами ТЭС.- М.: Энергоиздат, 1986.
31. Внуков А.К. Защита атмосферы от выбросов энергообъектов. - М.: Энергоиздат, 1992.
32. Кузьмин И.И., Пантелеев В.А. Оценка риска от техногенных атмосферных выбросов и задача управления риском в регионе //Сб.ВИНИТИ «Итоги науки и техники». Сер Проблемы безопасности при чрезвычайных ситуациях. - М., 1993. - № 4.- С.38-44.
33. Торегожина Ж.Р., Акберлиев А.Б. Анализ текущей экологической ситуации в Каспийском регионе. Нефть и газ/ 2012.-№5(71).
34. Оценка рисков для организмов человека, создаваемых химическими веществами: обоснование ориентировочных величин для установления предельно допустимых уровней экспозиции по показателям влияния на состояние здоровья. Гигиенические критерии качества окружающей среды 170. – Женева: МПХБ, ВОЗ. 1995.
35. ГОСТ Р 51897-2002. Менеджмент риска. Термины и определения: Издание официальное. – М.: Госстандарт России, 2002.
36. Кузьмин И.И., Махутов Н.А., Хетагуров С.В. Безопасность и риск: эколого-экономические аспекты.- Спб.: Санкт- Петербургский экономики и финансов. 1997.
37. Торегожина Ж.Р., Жунусова. М.А. Қауіпсіздік және тәуекел. Оқу әдістемелік құралы.-Алматы: Қазақ университеті, 2012.-63с.
38. Безопасность России. Правовые, социально-экономические и научно-технические аспекты. Региональные проблемы безопасности с учетом риска возникновения природных катастроф. - М.: МГФ «Знание», 1999.
39. Легасов В.А., Чайванов Б.Б., Черноплеков А.Н. Научные проблемы безопасности техносферы // Безопасность труда в промышленности.- 1988.- №1.-С.44-51
40. Гридэл Т.Е., Алленби Б.Р. Промышленная экология: учеб. Пособие для вузов / Пер. с англ. Под ред. проф. Э.В. Гирусова. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2004. – 527 с. (Серия «Зарубежный учебник»).
41. Меньшиков В.В. Безопасность жизнедеятельности. Безопасность и экологичность технических систем – М.: Изд-во МГУ, 2003. – 265 с.
42. Торегожина Ж.Р., Жунусова. М.А.Экологический ущерб предприятий Восточного Казахстана. Современная наука глазами молодых исследователей// Материалы X международной научно-практической конференции «Тюменский государственный университет» (Ишим, 25 апреля 2012 г.).-Ишим, 2012.-290с.
43. Гидаспов Б.В., Кузьмин И.И., Ласкин Б.Н., Азиев Р.Г. Научно-технический прогресс, безопасность и устойчивое развитие цивилизации // Ж.ВХО им Д.И. Менделеева. т. XXXV Химическая безопасность.- 1990.-С. 409-414.
44. «Аналитические справки о состоянии окружающей среды в областях в 2004 году / Отчеты ОТУООС, 2005.
45. Агентство по статистике РК. «Охрана окружающей среды в Республике Казахстана»/ Статистический сборник. Под А.А. Смаилова. – Алматы, 2000. - 64 с.
46. А.Ф. Порядина и А.Д. Хованского.Оценка и регулирование качества окружающей природной среды. Учебное пособие для инженера-эколога. – М.: НУМЦ Минприроды России, Издательский Дом «Прибой»Ю 1996.
47. В.А. Грачева. Промышленная экология: Учебное пособие /. – изд. 2-е, перераб. И доп. – М.: ИКЦ «МарТ»; Ростов н/Д: Издательский центр «МарТ», 2007. – 555 [1] c. – (Серия «Учебный курс»).
48. Информационный экологический бюллетень Министерства охраны окружающей среды Республики Казахстан, 2001 г.
49. Рохлин С.М., Рыженков И.И., Фетисов А.А.Экономика рационального использования нефтяных ресурсов недр.-Москва: Недра, 1991. – 236с.
50. Информационно-аналитический обзор «Контрольно-инспекционная и правоприменительная деятельность в области охраны окружающей среды Республики Казахстан за 2009 год. / Комитет природоохранного контроля: МООС РК, 2008.
51. Торегожина Ж.Р., Жунусова. М.А. Каспий маңы өлкесінің мұнай кен қорларының тәуекелін бағалаудың қазіргі заманғы әдістері/ Алматы: Қазақ университеті, 2013.
52. Программа производственного мониторинга окружающей среды за 2006-2009 гг.
53. Концепция экологической безопасности Республики Казахстан на 2004 – 2015 годы. – Астана, 2003.
54. Аналитические материалы в области охраны окружающей среды для подготовки доклада Правительства Республики Казахстан «Об итогах социально-экономического развития Республики Казахстан за 2009 год, задачах на первый квартал 2009 года и в целом на 2009 год».- Астана, 2008.
55. Аналитическая справка о деятельности государственной экологической экспертиз/ Астана: Департамент экологического регулирования МООС РК, 2008.
56. Классификатор отходов: Приказ Министра охраны окружающей среды РК от 31 мая 2007 г., № 169-п (с изменениями и дополнениями от 07.08.2008 г.)
57. Инструкция по проведению оценки воздействия намечаемой хозяйственной и иной деятельности на окружающую среду при разработке предплановой, плановой, предпроектной и проектной документации/ Утверждена приказом Министра охраны окружающей среды Республики Казахстан от «28» июня 2007 года, № 204-п
58. Булатов А.И., Макаренко П.П., Шеметов Ю.В.Охрана окружающей среды в нефтегазовой промышленности.-Москва: Недра,1997. – 483 с.
59. ГОСТ 17.4.3.02-85. Охрана природы. Почвы. Требования к охране плодородного слоя почвы при производстве земляных работ.
60. Бызова Н.Л., Гаргер Е.К., Иванов В.Н. Экспериментальные исследования атмосферной диффузии и расчеты рассеяния примеси. – Л.: Гидрометеоиздат, 1991.
2. Харченко С.Г. К вопросу о перспективах возможного развития законодательства в области экологической безопасности// Вестник Российской экономической академии им. Г.В.Плеханова. 2007. 4(16). С. 30-33.
3. Меньшиков В.В Концептуальные основы оценки экологического риска. М.: Изд-во МНЭПУ, 2001.-46 с.
4. Онищенко Г.Г и др. Основы оценки риска для здоровья населения при воздействии химических веществ, загрязняющих окружающую среду/Под ред. Ю.А. Рахманина.- М.:НИИЭЧ и ГОС. 2002.-408 с.
5. Шойгу С.К., Шахраманьян М.А. Безопасность России. Правовые, социально-экономические и научно-технические аспекты. -М.: МГФ «Знание», 1999. -592 с.
6. Филопулос Я. Формирование политики и институциональная основа риска в ЕС. М.: ТЕИС, 2005.- 92 с.
7. Ваганов П.А., Ман-Сунг Им Экологический риск: Учебное пособие.- СПб: Изд-во С.-Петербургского Ун-та, 1999.
8. Данилов-Данилян В. И., Лосев К.С. Экологический вызов и устойчивое развитие.-М.: Прогресс-традиция, 2000.-416 с.
9. Исидоров В.А. Введение в химическую экотоксикологию: Учеб пособие. – Спб: Химизидат, 1999.
10. Родионов А.И. и др. Технологические процессы экологической безопасности /Основы энвайроменталистики/.3-е изд. Перераб. И доп. – Калуга: Изд-во Н. Бочкаревой, 2000 – 800с.
11. А.Т., Степанова С.А.Экология, охрана природы, экологическая безопасность / Никитина – М.: Изд-во Новь, 2000.
12. Меньшиков В.В., Швыряев А.А. Опасные химические процессы и техногенный риск: Учебное пособие. –М.: Изд-во МГУ, 2003.
13. Мартынюк В.Ф., Прусенко Б.Е. Защита окружающей среды в чрезвычайных ситуациях. – М.:ФГУП, «Нефть и газ» РГУ нефти и газа им. И.М. Губкина, 2003.
14. Доброчеев О.В. Рассеяние тяжелых газов в атмосфере. Физический механизм. Математические модели. М.: РНЦ “Курчатовский институт”, 1993.
15. Едигаров А.С. Метод расчета зоны поражения при аварийных выбросах токсичного газа// Российский химический журнал.- 1995.Т. 39.- № 2.-С.94-100.
16. Едигаров А.С. Численный анализ различных моделей турбулентного переноса в задаче диффузии тяжелого газа. – Инженерно-физический журнал, 1991, т.61, № 3, с.501-503.
17. Едигаров А.С. Численный расчет турбулентного течения холодного тяжелого газа в атмосфере// Ж. вычисл. математики и мат. Физики. 1991. Т.31.- №.9.-С.1369-1380.
18. Детков С.П., Детков В.П., Астахов В.А. Охрана природы нефтегазовых районов.- М.: Недра, 1994.
19. Аверин Л.В., Кондрашков Ю.А., Щевяков Г.Г. Исследование процесса перемешивания на участке взаимодействия струи с поперечным сносящим потоком//Инженерно-физический журнал.-1985.- Т.Х IХ. № 5.-С.751-756.
20. Сафонов В.С., Одишария Г.Э., Швыряев А. А. Теория и практика анализа риска в газовой промышленности. - М.: «Олита», 1996.
21. Авалиани С.Л., Андрианова М.М., Печенникова Е.В., Пономарева О.В. Окружающая среда. Оценка риска для здоровья (мировой опыт). - М., 1996.
22. Меньшиков В.В., Швыряев А.А., Захарова Т.В. Анализ риска при систематическом загрязнении атмосферного воздуха опасными химическими веществами: Учебное пособие. – М.: Химич. фак. МГУ. 2003.
23. Беспамятнов Г. П., Кротов Ю. А. Предельно-допустимые концентрации химических веществ в окружающей среде. - Л.: Химия, 1985.
24. Быков А.А. и др. Методические рекомендации по анализу и управлению риском воздействия на здоровье населения вредных факторов окружающей среды. – М.: Анкил, 1999.
25. Захарова Т.В., Меньшиков В.В. Проведение оценки риска для здоровья населения от загрязнения подземных и поверхностных вод в районах размещения отвалов промышленных отходов // тез.кон «Проблема оценки риска загрязнения поверхностных и подземных вод в структуре» ТЭК.-М.: ВНИИГАЗ, 2001.-С.157-180.
26. Торегожина Ж.Р., Наурызбекова Ж.К., М.А. Жунусова, Батыс Қазақстан «Интергаз Орталық Азия» АҚ-ның қоршаған ортаға әсерін бағалау.- Международный научный журнал «Ізденіс/Поиск».-2012.-№4(2)7-С136-199 бет.
27. Безопасность России. Правовые, социально-экономические и научно-технические аспекты. Региональные проблемы безопасности с учетом риска возникновения природных и техногенных катастроф. – М.: МГФ «Знание», 1999.
28. Богдановский Г. А. Химическая экология. -М.: Изд. МГУ, 1994.
29. Швыряев А.А., Меньшиков В.В. Оценка риска от систематического загрязнения атмосферы в исследуемом регионе: Методические указания к задаче практикума. – М.: Химич.фак. МГУ. 2002.
30. Волков Э.П. Контроль загазованности атмосферы выбросами ТЭС.- М.: Энергоиздат, 1986.
31. Внуков А.К. Защита атмосферы от выбросов энергообъектов. - М.: Энергоиздат, 1992.
32. Кузьмин И.И., Пантелеев В.А. Оценка риска от техногенных атмосферных выбросов и задача управления риском в регионе //Сб.ВИНИТИ «Итоги науки и техники». Сер Проблемы безопасности при чрезвычайных ситуациях. - М., 1993. - № 4.- С.38-44.
33. Торегожина Ж.Р., Акберлиев А.Б. Анализ текущей экологической ситуации в Каспийском регионе. Нефть и газ/ 2012.-№5(71).
34. Оценка рисков для организмов человека, создаваемых химическими веществами: обоснование ориентировочных величин для установления предельно допустимых уровней экспозиции по показателям влияния на состояние здоровья. Гигиенические критерии качества окружающей среды 170. – Женева: МПХБ, ВОЗ. 1995.
35. ГОСТ Р 51897-2002. Менеджмент риска. Термины и определения: Издание официальное. – М.: Госстандарт России, 2002.
36. Кузьмин И.И., Махутов Н.А., Хетагуров С.В. Безопасность и риск: эколого-экономические аспекты.- Спб.: Санкт- Петербургский экономики и финансов. 1997.
37. Торегожина Ж.Р., Жунусова. М.А. Қауіпсіздік және тәуекел. Оқу әдістемелік құралы.-Алматы: Қазақ университеті, 2012.-63с.
38. Безопасность России. Правовые, социально-экономические и научно-технические аспекты. Региональные проблемы безопасности с учетом риска возникновения природных катастроф. - М.: МГФ «Знание», 1999.
39. Легасов В.А., Чайванов Б.Б., Черноплеков А.Н. Научные проблемы безопасности техносферы // Безопасность труда в промышленности.- 1988.- №1.-С.44-51
40. Гридэл Т.Е., Алленби Б.Р. Промышленная экология: учеб. Пособие для вузов / Пер. с англ. Под ред. проф. Э.В. Гирусова. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2004. – 527 с. (Серия «Зарубежный учебник»).
41. Меньшиков В.В. Безопасность жизнедеятельности. Безопасность и экологичность технических систем – М.: Изд-во МГУ, 2003. – 265 с.
42. Торегожина Ж.Р., Жунусова. М.А.Экологический ущерб предприятий Восточного Казахстана. Современная наука глазами молодых исследователей// Материалы X международной научно-практической конференции «Тюменский государственный университет» (Ишим, 25 апреля 2012 г.).-Ишим, 2012.-290с.
43. Гидаспов Б.В., Кузьмин И.И., Ласкин Б.Н., Азиев Р.Г. Научно-технический прогресс, безопасность и устойчивое развитие цивилизации // Ж.ВХО им Д.И. Менделеева. т. XXXV Химическая безопасность.- 1990.-С. 409-414.
44. «Аналитические справки о состоянии окружающей среды в областях в 2004 году / Отчеты ОТУООС, 2005.
45. Агентство по статистике РК. «Охрана окружающей среды в Республике Казахстана»/ Статистический сборник. Под А.А. Смаилова. – Алматы, 2000. - 64 с.
46. А.Ф. Порядина и А.Д. Хованского.Оценка и регулирование качества окружающей природной среды. Учебное пособие для инженера-эколога. – М.: НУМЦ Минприроды России, Издательский Дом «Прибой»Ю 1996.
47. В.А. Грачева. Промышленная экология: Учебное пособие /. – изд. 2-е, перераб. И доп. – М.: ИКЦ «МарТ»; Ростов н/Д: Издательский центр «МарТ», 2007. – 555 [1] c. – (Серия «Учебный курс»).
48. Информационный экологический бюллетень Министерства охраны окружающей среды Республики Казахстан, 2001 г.
49. Рохлин С.М., Рыженков И.И., Фетисов А.А.Экономика рационального использования нефтяных ресурсов недр.-Москва: Недра, 1991. – 236с.
50. Информационно-аналитический обзор «Контрольно-инспекционная и правоприменительная деятельность в области охраны окружающей среды Республики Казахстан за 2009 год. / Комитет природоохранного контроля: МООС РК, 2008.
51. Торегожина Ж.Р., Жунусова. М.А. Каспий маңы өлкесінің мұнай кен қорларының тәуекелін бағалаудың қазіргі заманғы әдістері/ Алматы: Қазақ университеті, 2013.
52. Программа производственного мониторинга окружающей среды за 2006-2009 гг.
53. Концепция экологической безопасности Республики Казахстан на 2004 – 2015 годы. – Астана, 2003.
54. Аналитические материалы в области охраны окружающей среды для подготовки доклада Правительства Республики Казахстан «Об итогах социально-экономического развития Республики Казахстан за 2009 год, задачах на первый квартал 2009 года и в целом на 2009 год».- Астана, 2008.
55. Аналитическая справка о деятельности государственной экологической экспертиз/ Астана: Департамент экологического регулирования МООС РК, 2008.
56. Классификатор отходов: Приказ Министра охраны окружающей среды РК от 31 мая 2007 г., № 169-п (с изменениями и дополнениями от 07.08.2008 г.)
57. Инструкция по проведению оценки воздействия намечаемой хозяйственной и иной деятельности на окружающую среду при разработке предплановой, плановой, предпроектной и проектной документации/ Утверждена приказом Министра охраны окружающей среды Республики Казахстан от «28» июня 2007 года, № 204-п
58. Булатов А.И., Макаренко П.П., Шеметов Ю.В.Охрана окружающей среды в нефтегазовой промышленности.-Москва: Недра,1997. – 483 с.
59. ГОСТ 17.4.3.02-85. Охрана природы. Почвы. Требования к охране плодородного слоя почвы при производстве земляных работ.
60. Бызова Н.Л., Гаргер Е.К., Иванов В.Н. Экспериментальные исследования атмосферной диффузии и расчеты рассеяния примеси. – Л.: Гидрометеоиздат, 1991.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 84 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 84 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАР
4
КІРІСПЕ
5
1
ӘДЕБИ ШОЛУ
6
1.1
Экологиялық қауіпсіздік тұрақты дамудың шарты ретінде
6
1.2
Тәуекелді сандық тұрғыдан бағалау
11
1.3
Химиялық заттар әсерінен тұрғындар денсаулығы үшін тәуекелін бағалау әдісі
19
1.3.1
Экологиялық-эпидемиялық зерттеулердің негізгі түрлері
22
1.3.2
Биомониторинг және тұрғындар денсаулығына қоршаған орта әсерін бағалау үшін оның шамасы
26
2
ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ӘДІСТЕРІ МЕН ОБЪЕКТІЛЕРІ
28
2.1
Экологиялық, техногендi тәуекелді сандық бағалаудың әдiстемелiк негiздерi.
28
2.2
Ластаушы заттар әсерінен денсаулық үшін тәуекелді бағалау әдісі
39
2.3
Зерттеу аймағының сипаттамасы
45
2.4
Атырау облысындағы Эмбімұнайгаз ӨФ және КазМұнайГаз АҚ өндірістік қызметі.
48
2.4.1
Эмбімұнайгаз ӨФ туралы жалпы мағлұмат.
48
2.4.2
Түзілген қалдықтардың сипаттамасы
53
2.5
Жылыоймұнайгаз МГӨӨ-ның жер ресурстарына әсерін бағалау әдістері
56
2.6
Каспий маңы өлкесінің экологиялық жағдайына статистикалық сараптама
59
3
НӘТИЖЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ
63
3.1
Рамалық конвенцияның негізгі ережелерін талдау
63
3.2
ҚР қоршаған ортаны қорғау бағытындағы заңнамалық базаның нәтижесіздігі
65
3.3
Каспий маңы өлкесіндегі МГӨӨ-ның топырақ жамылғысына әсерін бағалау.
68
3.4
Каспий маңы өлкесіндегі МГӨӨ-ғы экологиялық және техникалық тәуекелді бағалау нәтижелері
74
3.5
Каспий маңы өлкесінің экологиялық қауіпсіздігін жоғарылататын ұсыныстар тізімі
79
Қорытынды
81
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
82
ТҮЙІНДЕМЕ
Магистрлік диссертация жұмысы кіріспеден, негізгі және тәжірибелік бөлімнен, 83 беттен, 24 суреттен, 16 кестеден, қорытындыдан, 61 пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диссертациялық жұмыста Каспий маңы өлкесінің мұнай кен орындарының алғаш рет тәуекелін (экологиялық және техникалық тәуекел) бағалау жұмыстары жүзеге асырылып, кейбір мұнай кен орындары маңынан топырақ үлгісі алынып, сараптама жүргізілді. Алынған тәжірибелік мәліметтерге сүйене отырып, аталмыш аймақтың экологиялық жағдайын жақсарту мақсатында ұсыныстар мен шаралар жасалды.Сонымен қатар ҚР қоршаған ортаны қорғау саласындағы заңнаманың кемшіліктері көрсетілді және Жасыл Экономикаға өту жолданы анықталды
РЕЗЮМЕ
Магистрская диссертация состоит из введения, основной и экспериментальной части, 83 страниц печатного текста, включает 24 рисунка, 16 таблиц, заключения и 61 использованной литературы.
В магистерской диссертации исследованы образцы почв нефтедобывающих территорий Каспийского региона, проведен анализ экологического и технического риска. Даны рекомендации по улучшению окружающей среды данного региона, показаны некоторые недостатки существующей нормативно-правовой базы и определены пути перехода к Зеленой экономике.
SUMMARY
Master's thesis consists of an introduction, the main and the experimental part, 83 pages of text, includes 24 figures, 16 tables, conclusions and 61 references.
This thesis investigated soil samples of oil-producing areas of the Caspian Sea, and the first analysis and risk assessment. Showing some of the shortcomings of the existing standards and legal basis of environment, recommendations for improvement of the environment of the region.
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАР
АҚ - Акционерлік қоғам
МГӨӨ - Мұнай газ өндіруші өндірісорны
МГӨЦ - Мұнай және газ өндіру цехы
МЖОП - Мұнайды жинау орталық пунктті
ӨҚКБ - Өндірістік қызмет көрсету базасы
ЖСЖЦ - Жерасты скважиналарын жөндеу цехы
МЖШ - механикалық жөндеу шеберханалары
ОЖУ - объектілерді жөндеу участкісі
ПҚЖЖБЦ - пайдалану құрылғыларын жөндеу және жалға беру цехы
ТТ және АТЦ - технологиялық техника және арнайы техника цехы
КІРІСПЕ
Зерттеліп отырған жұмыстың мақсаты: Каспий маңы ойпаты аймағының экологиялық жағдайына эколого-химиялық зерттеу, сонымен қатар экологиялық және техникалық тәуекел дәрежесін бағалау жұмыстарын жүргізіп, басты ластағыштарды анықтап, кері әсерді төмендету бойынша ұсыныстар енгізу, сонымен қатар аталмыш аймақтың экологиялық жағдайын жақсарту мақсатында профилактикалық іс-шаралар енгізу.
Аталмыш мақсатқа сәйкес келесідей міндеттер орындалды:
Каспий маңы өлкесінің экологиялық жағдайына, экологиялық және техникалық тәуекелді бағалау жұмыстарына әдеби шолу жасау;
Каспий маңы өлкесінің басты ластағыштарына кешенді сараптама жүргізу;
Экологиялық және санитарлы-гигиеналық қызметтердің өзара қарым-қатынасын қарастыратын Салауатты Қазақстан бағдарламасына сәйкес қоршаған орта жағдайының Каспий маңы өлкесі тұрғындарының денсаулығына әсерін анықтау.
Зерттеліп отырған аймақтың экологиялық жағдайын жақсартуға негіз болатын кешенді іс шараларды өңдеу және енгізу.
Магистрлік диссертацияның өзектілігі:
Зерттеліп отырған аймаққа МГӨӨ-ның антропогендік әсеріне экологиялық және техникалық тәуекелін, сонымен қатар эколого-химиялқ бағалау жұмыстары жүргізілді.
Тұрғындардың денсаулық жағдайына санитарлы-гигиеналық бағалау жұмыстары жүргізілді және тұрғындардың денсаулық жағдайы мен қоршаған ортаның ластығы арасындағы байланыс анықталды.
Магистрлік диссертацияның практикалық маңыздылығы: зерттеу нәтижесінде алынған мағлұматтар аталмыш аймақтың экологиялық жағдайын жақсартуға бағытталған арнайы бағдарламаларды өңдеп жүзеге асыру үшін қажетті бастапқы мәліметтерді құруға негіз болады. Бұл мәселенің шешілуі Қазақстан Республикасы үшін өзекті екенін айта кеткен жөн.
ӘДЕБИ ШОЛУ
1.1 Экологиялық қауіпсіздік тұрақты дамудың шарты ретінде
Адам баласы өмір сүруінің мыңжылдықтар шекарасында "тіршілік әрекетінің қауіпсіздігі", "адам баласын техносферадағы әр түрлі тектегі кері әсерден қорғау және тіршілік әрекетінің жайлы шарттарына жету" сияқты түсініктерді қалыптастырудың қажеттілігі туды. Тiршiлiк әрекетiнiң қауiпсiздiгi адам баласының мекендеу ортасының күйiмен анықталады. Бұл қоршаған орта адамның қызметіне, денсаулығына және оның ұрпағына тікелей немесе жанама, дереу немесе шалғайдан дәл осы уақытта әсер ете алатын (физикалық, химиялық, биологиялық, әлеуметтiк тағы сол сияқтылар) факторлардың жиынтығына негізделген [1].
1970-шi жылдардағы Римдiк клубтың жұмыстарынан кейін ғылыми шеңберлерде Жер беті тұрғындарының қауiпсiздiгі талқылана бастады. Форрестор және Медоуздың экономика-математикалық үлгiлерi өнеркәсіптің дамуы пайдалы қазба-байлықтардың сарқылуына, үлкен территориялардың қоқыс тастайтын жерге айналуына және халық санының аппатты түрде өсуіне әкелетінін көрсетті.
БҰҰ 1992 жылы (әлемнiң дерлiк барлық елдерi) 150 елдiң жетекшiлерi қатысқан Рио-де-Жанейро конференциясын ұйымдастырды. Конференция "бiздiң балаларларға, ата-бабаларымыздан бізге қанша байлық қалса, сонша байлық қалдырайық" деген ұранмен өтіп, "тұрақты дамуға" өтудің қажеттiлiгiн жариялады [2].
Қауiпсiздiк әдiстемесі
Пайдаланылған қор көзқарасы тұрғысынан қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін қауіпсіздік деңгейі мен қауіпсіздік дәрежесі арасындағы тепе-теңдік қамтамасыз етілуі қажет, ал мұндай жағдай өз кезегінде қауіпсіздік деңгейі мен қауіпсіздік дәрежесін нақты бағалауды талап етеді. Тепе-теңдік және осы тепе-теңдікті сақтайтын механизмдер ерекше ықыласты талап етеді. Осылайша, қауіпсіздікті тиімді қамтамасыз ету үшін, қауіпсіздік деңгейін, қауіпсіздік дәрежесін бағалауды және осы жағдайда бірі екіншісіне тәуелді болғандықтан, екуінің арасындағы тепе-теңдік балансын табу механизмін өңдеуді талап етеді. Жоғарыда айтылған ой, қауіптілік сараптамасының негізінде шешім қабылдау үшін сандық негіз бола алатын сандық қауіпсіздік әдістемесінің жаңа мазмұнын анықтау қажет. Ол іс әрекеттердің келесідей реттілігі негізінде жүзеге асырылады.
Біріншіден, қауіпсіздіктің мақсатын және осы мақсатқа жету үшін қауіптілік дәрежесін бағалауға қажет критерилерді анықтау қажет. Бұл мән мәтінде басымдылықтардың бағыттары көрсетілген және қызығушылықтың басты аймағы сипатталған. Телеология (нысанның анықтағандықпен) ғылымына сәйкес мақсатты маңыздылық дәрежесі бойынша анықтау, мақсатқа жету стратегиясын жасау, бұл стратегияны әсер ету диаграммасы немесе шешім қабылдау ағашы ретінде ұсыну, мақсатқа жетудің барлық альтернативтарын, шығын, пайда және қауіптілікті есепке ала отырып, бағалау. Бұл іс-әрекеттер барлығы бірігіп, "шешім қабылдауға талдау жасау" деп аталатын ғылымның мазмұнын құрайды (decision analysis). Стэнфорд университеті сияқты университеттерде бұл ғылым 40 жылдам астам уақыт бойы оқытылып жүр. Ресейдің көптеген ЖОО-да оқытылатын сапалық кейде философиялық сипатқа ие және тек жұмысшылар тобын басқаруға бағытталған шешім қабылдау теориясына қарағанда, шешімді талдау теориясы шығын, пайда және қауіп тепе-теңдігінің негізінде оңтайлы шешім қабылдауға негізделген. Шешім қабылдау барысында ерекше көңіл бөлуді талап ететін "белгісіздікті талдау" шешімді талдау теориясының негізгі бөлігі болып табылады. Соңғы уақытта "белгісіздікті" талдау жеке ғылыми бағытқа айналып отыр, бұл бағыт бойынша жеке журналдар (мысалы, Journal of Risk and Uncertainty), монографиялар, кітаптар және белгісіздікті анықтау үшін арнайы нұсқаулар басылып шығарылады, ЖОО-да арнайы мамандандырылған курстар оқытылады. Қазақстанда бұл ғылыми бағыт жоқтың қасы.
Қауіпсіздік мақсатын дұрыс анықтау бүкіл әдістеменің мақсатының дұрыстығын анықтайды, қауіпсіздікті қамтамасыз ету ұстанымдарын өңдеуге және бірнеше сұрақтарға жауап беруге көмектеседі. Қандай қауіпсіздік деңгейлерін мүмкін деп санауға болады? Қандай құралдар қауіпсіздікті тиімді қамтамасыз етеді? Барлық мүмкіншіліктерді ескере отырып, жоспар, бағдарлама және жоба өңдеу кезінде және қауіпсіздікті қамтамасыз ету барысында қауіпсіздік құралдарын қалай таңдауға болады. Қауіпсіздік мақсаты қаншалықты нақты анықталса, осы мақсатқа жету критерийлері соншалықты қатаң анықталады және де әр мақсатқа қажетті: минималды қауіпсіздіктің (қауіптілік деңгейіне адекватты анықталған), ұтымды қауіпсіздіктің (анықталған оптималды критерилерінің негізінде), қол жетерлік қауіпсіздіктің (қауіпсіздікті қамтамасыз етуді көтерсе экономика жағынан тиімсіз, себебі осы әлеуметтік-экономикалық даму деңгейінде ары қарай қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін қоғамның дамуына қор жетіспейді, ал осы үшін қосымша қорларды тарту әлеуметтік-экономиканың дамуын тежейді) сандық көрсеткіштері қатаң түрде анықталады [3].
Қауiпсiздiктiң қандай мақсаттары орнатыла алады? Қауiпсiздiктiң ең маңызды мақсаттарының бiрi адамның өмiрi мен денсаулығы болып табылады. Қауіпсіздік үшін де, даму үшін де негізгі мақсат осы мақсат болып табылады. Бір ғана ерекшелігі қауіпсіздік үшін негізгі мақсат адам өмірі мен денсаулығын сақтау, ал даму үшін денсаулықты жақсарту және өмірді ұзарту, бірақ орташа өмір сүрудің ұзақтығы даму мен қауіпсіздіктің көрсеткіші болады, яғни қауіпсіздіктің деңгейі қаншалықты жоғары болса, өмір сүрудің күтілетін орташа ұзақтығы соншалықты үлкен болады. Қоршаған ортаның сапасы, әр-түрлі өндірістік саладағы кәсіптік қызметтің қауіпсіздігі, ұйымдар мен аймақтардың қауіпсіздігі қауіпсіздік мақсаттары бола алады [4].
Қауіпсіздік мақсатын дұрыс анықтау барлық логикалық тізбектің дұрыстығын алдын ала нақтылайды.
Екіншіден, "қауіпсіздік деңгейін" сандық тұрғыда өлшеу үшін сәйкесінше шкаланы орнату керек. Бұл шкала қандайда бір "баспалдақ" ретінде орналасуы қажет, әр "баспалдақтан баспалдаққа өткен кезде" әдістеменің бірінші бөлімінде қойылған мақсатқа біз бір қадам жақындаймыз. Әр өлшеу шкаласы үшін қауіпсіздік деңгейі қойылған мақсатқа жету дәрежесіне сәйкес анықталуы мүмкін. Егер қауіпсіздіктің мақсаты адам өмірі мен денсаулығы болса, онда қауіпсіздікті өлшеу шкаласы ретінде бір жыл өмірдегі адам денсаулығының жағдайы және күтілетін орташа өмір ұзақтығы болады. Қауіпсіздікті бағалау үшін өлшем, қауіпсіздіктің жақсаруы немесе нашарлауы қолжетімді және нақты статистикадан құрастырылған немесе абстрактілі болмауы тиіс керісінше, нақты, түсінікті және сенімді болуы қажет. Мемлекет тұрғындарының өлімі туралы ақпарат статистикаға (дүниежүзілік мемлекеттердің басым көпшілігінде көне және сенімді статистикалардың бірі болып саналады) негізделіп жасалады, сонымен қатар Бүкіл әлемдік Денсаулық сақтау Ұйымының анықтамасына сәйкес "қандайда бір жастық немесе жыныстық пирамиданың, баланың туылу құрылымының немесе көшіп қону тарихының ықпалына аз ұшырайтын халықтың барлық өлім жағдайының өлшемі", осы ақпарат күтілетін орташа өмір сүру ұзақтығы болып табылады.
Егер қоршаған ортаның (жағдайы) сапасы қауіпсіздіктің мақсаты болса, онда қауіпсіздіктің өлшем бірлігі ретінде қоршаған ортаның (жағдайы) сапасы (мысалы, ШРЭК-шекті рауалы экологиялық күш) бола алады. Сайып келгенде, қауіпсіздіктің әр мақсаты үшін қойылған мақсатқа жету дәрежесін анықтайтын өзінің өлшеу шкаласы анықталады [5].
Үшіншіден, әр-түрлі қауіп түрлері үшін қауіпті факторлардың өлшеу шкалаларын орнату керек: өнеркәсіптік ұйымдардағы мүмкін болатын қауіпті аппаттардан бастап, қауіпті табиғи аппаттарға дейін. Бұл шкала саясаттық, экологиялық, техногенді, әскери және т.б. осылар сияқты әртүрлі қауіпті факторларды өлшеуді, бағалауды және салыстыруды қамтамасыз етуі тиіс. Қазіргі таңда тәжірибе жүзінде қауіптілік дәрежесін сандық өлшеу үшін "бірлік" ретінде қауіптілік бірлігі қолданылатын "шкала" пайдаланылады. "Қауіп" термині жалпы түрде статистикалық мәліметтер көмегімен немесе төменде көрсетілген көрсеткіштерін:
oo қарастырып отырған қауіпті фактордың пайда болу мүмкіндігі (пайда болу жиілігі);
oo осы немесе басқада қауіптілік фактордың әсерінен туындайтын залалдың шамасын;
oo пайда болу мүмкіндігі мен залал өлшемінің белгісіздігін;
oo қосатын имитациялық үлгілер көмегімен өлшенетін көп компонентті өлшем ретінде қарастырылады.
Қазіргі таңда халықаралық кәсіби ұйымдармен қабылданған және дамыған елдердің басым көпшілігінде заңды түрде бекітілген қауіп, қауіпті басқару және бағалау әдістемесі туралы кәсіби түсінік нақты және жеткілікті түрде қалыптасқан [6].
Төртіншіден, шамадан тыс немесе жарамсыз (қауіптің осы деңгейінде кез-келген шаруашылық іс-әрекеттерге заңды түрде тиым салынуы және барлық қол жетімді әдістермен мұндай жағдайды болдырмау қажет) болып табылатын қауіптің деңгейін анықтауға мүмкіндік беретін әдістемені өңдеу қажет, қоршаған орта және адам үшін қауіптің жарамды деңгейі (қауіптіліктің осы деңгейінде кез-келген іс-әрекет мемлекетті басқару ұйымы жағынан бақылау объектісі болып табылады және экономикалық, әлеуметтік және экологиялық жағдайларды ескере отырып, шығын, пайда, және қауіп балансының негізінде қауіпті басқаруды қажет етеді) қауіпті және қауіпсіздікті басқару барысында (себебі осы кездегі мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық даму деңгейінде аса үлкен емес қауіпті басқара және бақылай алмайды) қауіп деңгейін ескермеуге болады. Шектен тыс, қабылдана алатын және ескерілмеуі мүмкін сияқты қауіп түрлері заңды түрде бекітілуі тиіс. Қауіптің бұл деңгейлері нақты түрде бағалаудың критерилері болып табылады - қоғамның даму деңгейі көзқарасы тұрғысынан қауіп қаншалықты үлкен және қауіпті анықтау жүріп жатқан аймақта қауіптің диапазоны анықталады [7].
Бесіншіден, жарамсыз қауіптен қорғайтын жүйені құруға мүмкіндік беретін инженерлік, әкімшілік және заң қорғаушылық шаралардың жиынтығын қосатын қауіпті басқарудың әдісін өңдеу.
Бұл әдістемеде әрбір деңгей келесі деңгейге "ойын ережелерін" бекітеді.
Мұндай әдіс объектінің құрылымдық-функционалдық жағдайының, басшылардың және жұмысшылардың кәсіби дайындық деңгейін, бірлескен ұйымның мәдени деңгейін, жүргізілетін кадрлық саясатты және т.б. қосатын ішкі және сыртқы жағдайларына байланысты шешім қабылдайтын адам факторының белсенді рөлін, қауіпсіздіктің қандайда бір "кеңістік жағдайын" қарастыруын талап етеді. "Белгілі бір нақты жағдайда қандай қауіпсіздік деңгейі қауіпсіз болып саналады" сонымен қатар қандай деңгей қажет және жеткілікті болады және неліктен екенін анықтағанда ғана осы немесе басқада қауіпсіздік маңызы белгілі бір "кеңістік ахуалында" қандайда бір маңызға ие болады. Яғни қауіпсіздік деңгейі абсалюттік емес, салыстырмалы түсінік болып табылады және оның анықтамасын да негізгі көңіл қауіпсіздік критерилеріне бөлінуі керек. Өз кезегінде қауіпсіздік критерилері өзіміз көрсеткен мақсатқа қаншалықты жақындағанымызды нақты анықтауы керек.
Қауіп келтіретін өндіріс орнына жүргізілетін талдау нәтижесі бойынша мұндай объектілер қоршаған ортада жұмыс істеу барысында адамдарға социалды-психологиялық әсер ететіні және сенімді технологиялардың болмауынан, фильтрлеуші құрылғылардың тиімді жұмыс істемеуінен және т.б. себептерден өндіріс орны орналасқан аймақтың атмосферасы зиянды заттармен ластанатынын, потенциалды қауіп төндіретіні анықталды. Сонымен қатар химиялық және басқада өндірістік салаларда толығымен апатсыз жұмысқа қол жеткізуге болмайтынын Отандық және дүниежүзілік тәжірибе нәтижесі көрсетіп отыр. Өндірістік қауіпсіздікті жақсарту жұмыстары қауіпті аймақтың мониторингін; апат болған жағдайдағы жою жоспарын және объектінің аймағындағы немесе оның сыртындағы аса қауіпті жағдайдағы іс-әрекет жоспарын өңдеуді қарастыратын кез-келген технологиялық үрдіс апаттың туу жағдайын минималды деңгейге түсіретін және зиянды заттардың қоршаған ортаға түсуін азайтатын технологияларға сөзсіз бағытталуы тиіс [8].
Объектілердің дұрыс орналасуы адам мен қоршаған ортаны қауіпсіздікпен қамтамасыз етудің бірден бір әдістемесі екенін естен шығармауымыз керек. Кәсіп орын орналасқан аймақтың халқы және шаруашылық құндылығы бар. Аймақтық, аудандық және ғаламдық масштабтарда қауіпті бағалау және басқару ғылыми тұрғыдан өңделе бастады. Мұндай мәселелер Ресейде де қарастырылды және ғылыми кітаптарда көрініс тапты. Теория қарқынды түрде дамып, экологиялық қауіпті төмендету талдау облысы бойынша мамандардың жетіспеушілігі байқалуда.
Қауіпсіздік әдістемесі қауіп менеджментінің негізі ретінде. Залал тигізетін заттардың адам денсаулығына әсерін комплексті түрде бағалау үшін қоршаған ортаның йерархиялық құрылымы мен адам жүйесін және динамика мен даму (жүйелілік талдау) арасындағы байланысты толығымен қарастыру керек. Осы жүйеге кіретін негізгі компоненттер: ластану көздерінің сипаттамасы; ластауыштардың ластану көздерінен адамға ауысуы (көшуі), олардың қоршаған ортада жиналуы және трансформациясы, ластауыштардың адамға әсерін бағалау (ластауыштардың концентрациясын, әсер ету уақытын,
әсер ету бетінің ауданын және т.б. анықтау); адам ағзасына түскен, әсер ететін заттың дозасын (ішкі дозаны) денсаулықтың әлсіреуіне әкелетін (ауру туғызатын немесе өлімге дейін әкелетін) адам ағзасының құрылымы мен функциясының өзгеруін бағалау.
Қауіп менеджменті - қауіпті бағалауға толығымен негіз болады және келесідей сұрақтарға жауап беруін талап етеді: қауіпті төмендету үшін қандай іс-әрекет жасалуы тиіс; пайда болған жағдайдан шығудың қандай қол жетерлік әдістері бар және осы әдістердің қайсысы іске асырылуы барысында ешқандай шығынсыз, табыс әкелетіні таңдалуы тиіс; болашақта таңдалатын әдістерге ағымдағы басқару шешімдері қандай әсерін тигізеді және қауіпті азайту бойынша қабылданған басқару шешімдерінің нәтижесі қандай болады.
Мұндай әдіс саяси шешімдерді қабылдау барысында ғылыми негізде альтернативті таңдауға мүмкіндік береді. Қауіпті талдау әдістемесі пайда, шығын және қауіп балансын сақтау негізінде шешім қабылдау үшін стратегияны таңдауға нұсқау болады [9].
Қауіп-менеджерлері белгісіздікті және қауіпті басқару стратегиясын моделдеуге мүмкіндік беретін заманауй ақпараттық бағдарламаларды меңгере білуі өте маңызды.
Осыған байланысты басқару ұйымдары және халықты ақпараттық қамтамасыз ету жоғары мәнге ие, себебі халыққа бұқаралық ақпарат құралдары арқылы қауіпті бағалаудың нәтижелерін дер кезінде жеткізіп, қауіпке байланысты дұрыс емес шешімді қабылдауды болдырмау мақсатында, шешім қабылдаушы тұлғаларға әсер ете алатындай халықта пайда болған қауіп туралы түсінік қалыптастыру [10].
Тәуекелді басқаруда ақпараттық қамтамасыз ету әлеуметтік және психологиялық аспектілерді, сонымен қатар қауіпті нормалау мәселелерін құрастырады.
1.2 Тәуекелді сандық тұрғыдан бағалау
Тәуекелді сараптау адам өмірі үшін қауіпті аурулар мен зақымдануды, мүліктің және қоршаған ортаның шығынға ұшырауын азайту мен алдын ала ескерту міндеттерін шешудегі тәжірибелік шара және іс -әрекеттер, яғни біздің елімізде кәсіпорын қауіпсіздігін қамтамасыз ету, ал шет елде - тәуекелді басқару деп аталатын саяси шешімдер қабылдаудағы жүйелі тәсілдердің бөлігі болып табылады. Бұл жерде тәуекелді сараптау және тәуекелді бағалау (Risk Analysis, Process Hazard Analysis) жекелеген тұлғалар немесе тұрғындар тобы, мүлік және қоршаған орта үшін тәуекелді бағалау және тәуекелдің пайда болуындағы ақпаратты жүйелі қолдану ретінде анықталады.
Тәуекелді талдау қауіпті бағалауға және қауіпті анықтауға (идентификациялауға) негізделген. Тәуекел (Risk) немес тәуекел деңгейі (level of risk)дегеніміз нақты бір қауіпті жағдайдың жиілігі немесе болу мүмкіндігінің бірлігі және нәтижесі.
Яғни тәуекел түсінігі екі элементті қарастырады: қауіпті жағдай болатын жиілік және оның нәтижесі. Тәуекел түсінігін осылайша қолдану қауіптілікті өлшенетін категория разрядына ауыстыруға мүмкіндік береді.
Тәуекел негізінде қауіп өлшемі болып табылады.
Тәуекелді анықтау - қауіптілікті және оның сипаттамасын анықтау үрдісі. Қызметтің ары қарайғы бағытын таңдаумен аяқталады.
Тәуекелді бағалау - қоршаған ортаға және адам денсаулығына кері әсерді тигізетін қауіпті бағалау үшін ғылыми-негізделген болжамдар мен қолжетімді ақпаратты қолдану.
Тәуекелді бағалау - қауіптіліктің жиілігі мен оның нәтижесін талдауды және олардың өзара бірлігін қарастырады.
Тәуекелді бағалаудың тиімділігі төменде көрсетілген жағдайлардың деңгейлеріне байланысты:
1. Есептеу әдісінің нақтылық және даму деңгейіне;
2. Тәжірибеде әдістерді қолдану үшін қосымша құрылғылардың даму деңгейіне;
3. Тәуекел сараптамасын жүзеге асыратын мамандардың құзырлығы мен біліктілігінің деңгейіне;
4. Сараптама жүргізу үшін объектілерді таңдауды, сараптама жүргізу үшін жоғары білікті мамандарды қатыстыру және сараптаманы қаржыландыруды ұйымдастыру деңгейі.
Тәуекелдің қауіптілік өлшемі тұрғысынан жалпылама түсінігі тұрғысынан тәуекел критерилері әртүрлі болуы мүмкін. Сәйкесінше тәуекел мақсаты әлеуметтік, потенциалды немесе экологиялық тәуекелді немесе нақты бір жағымсыз жағдайдың жүзеге асуы мүмкіндігін анықтау болып табылады. Қауіпке сараптама жүргізу үшін нақты іс әрекеттердің бір-бірінен айырмашылығы болуы мүмкін, бірақ өзгермейтін басты ерекшелігі, ол қауіпті анықтау, тәуекелді бағалау және өңдеу, қажет болса тәуекелді төмендету бойынша ұсыныстар [11].
Тәуекелге сараптама жүргізудің әдістері таңдалған қолайлы тәуекелге қойылған критерилермен анықталады. Сонымен қатар критерилер нормативтік-құқықтық құжаттармен немесе тәуекелге сараптаманы жоспарлау барысында анықталуы мүмкін. Тәуекел түсінігі қауіпті өлшеу үшін қолданады және тікелей жеке адамға немесе тұрғындар тобына, қоршаған ортаға немесе дүниелік заттарға қатысты болады. Өлшенетін мөлшерді көрсету үшін тәуекел дәрежесі немесе тәуекел деңгейі түсініктері қолданылады.
Рұқсат етілген тәуекел деңгейі, жеке тұлғаларға да қатысты, әрбір жағдайға байланысты анықталады. Мұндай амал тәуекелге сараптама жүргізу әдісін қолдану аймағын кеңейтеді және тәуекел сараптамасын анықтауға қажетті үрдіске шығармашылық сипат береді.
Экспертті бағалау нәтижелерінің негізінде рұқсат етілген тәуекел критерилері кеңінен таралуда. Осы амалды қолдану барысында өндіріс орынын тәуекел деңгейі бойынша төрт (немесе оданда көп) топтарға бөледі, яғни жоғарғы, аралық, төмен немесе болмашы тәуекел деңгейлері. Мұндай амалда тәуекелдің жоғарғы деңгейі рұқсат етілмеген болып саналады, ал аралық деңгей тәуекелді төмендету бойынша жұмыс бағдарламаларын жүргізуді талап етеді, төменгі деңгей рұқсат етілген болып табылады, ал болмашы деңгей мүлдем қарастырылмайды.
Тәуекелге сараптама жүргізу барысында рұқсат етілген тәуекелдің критерилеріне қойылатын талаптың бірі оның қаталдығы емес, оның нақтылығы мен негізділігі. Рұқсат етілген тәуекел деңгейін дұрыс таңдау және іс-шаралар қолдану процедурасын және тәуекел сараптамасының нәтижесін анықтылығы мен түсініктілігін арттырып, тәуекелді тиімді басқаруға мүмкіндік береді.
Қауіпті объектінің өмірлік айналымының әртүрлі этаптарында тәуекел сараптамасының нақты мақсаттары анықталуы мүмкін.
Тәуекел сараптамасын жүргізуге қойылатын талаптар
Тәуекел сараптамасын жүргізу үрдісінде келесідей іс-әрекеттер реттілігі сақтау керек:
oo Жоспарлау және жұмысты ұйымдастыру;
oo Қауіпті анықтау;
oo Қауіпті бағалау;
oo Тәуекелді басқару бойынша ұсыныстарды өңдеу.
Тәуекел сараптамасының әрбір деңгейінде құжаттар рәсімделуі керек.
Жұмысты жоспарлау және ұйымдастыру.
Тәуекел сараптамасы қарастырылып отырған үрдістердің күрделігіне, ақпараттың толықтығына және сараптама жүргізетін мамандардың біліктілік деңгейіне сәйкес болуы керек. Сонымен қатар қарапайым, бірақ нақты сараптама әдістері күрделі, бірақ әлі нақты емес және әдістемелермен қамтамасыз етілген әдістерден артықшылығы болуы керек.
Жоспарлау деңгейінде шешім қабылдау үшін негіз болатын тәуекел сараптамасына қажетті бастапқы мәліметтер және қабылдануы керек басқару шешімдері анықталуы керек.
Рұқсат етілген тәуекел критерилерін анықтау үшін жүргізілетін жұмыстың ерекше сипаттары және мүмкін болатын қауіптердің ерекшелігі ескерілуі керек. Жоспарлау бөліміне сарапталатын жүйемен танысу кіреді. Қажет болатын білімдердің базасын анықтау және оларды тәуекел сараптамасына қосу жүйемен алдын ала танысудың мақсаты болып табылады [12].
Тәуекелді анықтау.
Тәуекелді анықтаудың негізгі міндеттері - жүйеге қатысты барлық тәуекелді нақты және анық анықтау (осындай жүйелердің жұмыс тәжірибесі және сараптама мәліметтері мен қауіпсіздік ақпараты негізінде). Бұл жауапкершілікпен қарауды талап ететін деңгей болып саналады, себебі осы деңгейде қарастырылмаған қауіптер кейінгі деңгейлерде қарастырылмай қалып, апат туғызуы мүмкін. Бұл деңгейде кейінгі іс-әрекеттердің бағытын таңдау барысында алдын-ала бағалау жүргізіледі. Яғни олар:
oo Қауіп болмашы болғандықтан сараптаманы жүргізуді тоқтату туралы шешім қабылдау;
oo Тәуекел бойынша бүге-шігелі сараптама жүргізу туралы шешім қабылдау;
oo Қауіпті төмендету бойынша ұсыныстар жасау.
Тәуекелді бағалау
Күрделі техникалық жүйелер қажетті ақпараттар болғанның өзінде де жеке тәуекел шешімінің нақтылығын талап етеді. Мұндай жағдайда әртүрлі үлгілерді салыстыру үшін тәуекелге толық сандық бағалау жүргізу объектінің қауіпсіздік дәрежесіне қорытынды жасауға қарағанда тиімдірек.
Тәуекелді бағалау келесілерді қамтиды: жиілікті талдау, нәтижені сараптау және белгісіздікті сараптау. Бірақ, қауіп нәтижесі болмашы болса немесе тым аз болса бір ғана параметрді бағалауға болады. Тәуекелдің болу мүмкіндігін бағалау үшін статистикалық мәліметтерді қолданса да болды.
Тәуекелді бағалауға байланысты көптеген белгісіздіктер бар. Оның сараптамасы тәуекелді бағалаудың қажетті құрылымдық бөлігі болып табылады. Ереже бойынша, белгісіздіктің құрылғылардың тұрақтылығы мен адамдардың қателіктер негізгі көздеріне жатады. Тәуекелдің мөлшерін дұрыс анықтау үшін белгісіздік пен оның себептерін анықтау керек. Белгісіздік сараптамасы дегеніміз бастапқы тәуекелді бағалау барысында қолданған белгісіз параметрлер мен ұсыныстарды нәтижелердің белгісіздігіне ауыстыру. Белгісіздіктің себептері мүмкіндігінше анықталуы керек. Тәуекелді төмендету бойынша ұсыныстарды өңдеу.
Тәуекел сараптама үрдісі ұсыныстар өңдеумен аяқталады. Ұсыныстар тәуекелді рұқсат етілген деңгейінде қабылдауы мүмкін немесе тәуекелді төмендету бойынша іс-шараларды көрсетеді.
Тәуекелді төмендету бойынша іс-шаралар техникалық, эксплуатационды немесе ұйымдастырушылық сипатқа ие болуы мүмкін. Осындай іс-шараларды таңдау барысында тәуекелге әсер ететін іс-әрекеттерді бағалаудың маңызы зор [13].
Тәуекелді төмендету бойынша іс-шараларды өңдеу барысында келесідей мәселелерді ескеру керек:
oo Біріншіден қауіпсіздікті төмендетуге бағытталған бір-бірімен байланысқан, қарапайым ұсыныстар жасалып енгізілуде:
oo Тәуекел дәрежесін алдынғы нәтижесі белгісіз қандайда бір ұсынысты енгізу негізінде төмендету;
oo Тәуекелді төмендетуге бағытталған қорлар шектеулі;
oo Әрбір ұсынысты өңдеуге көптеген құралдар мен уақыт жұмсалады;
Қауіпті объектіде жұмыс жасау барысында эксплуатационды және ұйымдастырушылық іс-шаралар тәуекелді төмендету бойынша үлкен техникалық жүйелер үшін шектеулі мүмкіндіктерін толықтырады. Бұл жұмыс барысындағы объектілер үшін тәуекел-талдауын жасауда маңызды рөл атқарады.
Тәуекелді-талдауы туралы есеп тәуекелді талдау үрдісін құжаттауы қажет, сонымен қатар ол жерде келесідей құжаттар көрсетілуі керек: мақсаты мен міндеті; тәуекел талдауының шегін анықтайтын бастапқы және шектеулі мәліметтер; талданатын жүйенің сипаттамасы; талдау әдістемесі; қауіпті анықтаудың нәтижелері; пайдаланылатын моделдердің сипаттамасы және олардың бастапқы параметрлері мен қолдану мүмкіншіліктері; бастапқы мәліметтер; тәуекелді бағалау нәтижелері; белгісіздік талдауы; ұсыныстар.
Атмосфераға токсиканттарды тастау барысында мүмкін болатын ластану аймақтарын құру алгоритімі.
Тәуекелдің сандық көрсеткіштері
Қауіпті өндірістік объектілерді декларациалау барысында тәуекелдің келесідей көрсеткіштерін қарастыру қажет:
Жеке тұлғалық тәуекел - зерттеліп отырған қауіптілік факторының нәтижесінде жеке тұлғаның тәуекелге ұшырау жиілігі.
Ұжымдық тәуекел - белгілі бір уақыт аралығында мүмкін болатын апат нәтижесінде күтілетін өте қатты жарақат алғандар саны.
Әлеуметтік тәуекел - әлеуметтік ќауіпті деңгейде зардап шеккен адамдардың нақтылы санынан артық адам саны анықталған оқиға жиілігіне тәуелді.
Потенциалды аймақтық тәуекел - белгілі бір деңгейдегі кері әсердің қандайда бір жиілікте кеңістікте таралуы [14].
Осы көрсеткіштер арасындағы өзара байланыстарды қарастырайық. Тәуекелге сараптама жасау барысында апаттың әртүрлі жағдайлары анықталады. Апаттың физикалық жүру үрдістерін, адамға және басқада субъектілерге кері әсер ету сипаттамасын ескере отырып, әрбір апаттың өту жағдайына апаттың болу жиілігі (λ, 1жыл) және аймақтың ластану ықтималдылығы R(x,y) есептеледі. Потенциалды аймақтық тәуекелдің жалпы мөлшерін есептеу үшін (Р(x,y)) қарастырылып отырған аймақта болатын апаттың жиілігін ескере отырып (λj*Pj(x,y) теңдеуінің мәні аз болуы керек), ластану ықтималдылығы бар барлық аймақтардың қосындысын есептеу керек.
Тәуекелді бағалау үшін қарастырылып отырған аймақта тұрғындардың немесе жұмысшылардың орналасуын (N(x,y)) қарастыру керек. Тұрғындардың немесе жұмысшылардың орналасуы жылына орташа алғанда нақты аймақта болатын кері әсерге ұшырайтын субъектілердің санын сипаттайды. Жеке тұлғалық тәуекелдің орташа көрсеткішін есептеу үшін барлық субъектілердің ішінен кері әсерге ұшырайтын субъектілерді (N) көрсету үшін тек қана тәуекелге ұшырайтын аймақтағыларды (NR) ғана көрсету керек [15].
Орташа индивидуалды тәуекелді
Rind =FNR (1)
ретінде бағалайды. Орташа индивидуалды тәуекелдің көрсеткішінен басқа N(x,y) және R(x,y) мәндерін білсе, кері әсерге ұшыраған субъектілерді тәуекел деңгейі бойынша (N(R) орналасуын N-R диаграммасында құрастыруға болады. Бұл ақпарат жоғарғы деңгейдегі тәуекелге ұшыраған субъектілердің санын анықтау үшін қажет. Сонымен қатар субъктілердің территория бойында таралуы алуан түрлі болғандықтан, кейбір жағдайда субъектілерді территория немесе өндірістік мамандану бойынша топтарға біріктіруге болады. Субъектілер тобын территория Nг(x,y) бойынша бөлу үшін ұжымдық (Fг) және индивидуалды Rг_ind тәуекелді анықтау қажет.
Қоғамдық тәуекел көрсеткіштері әрбір апат үшін қарастырылып отырған территорияда субъектілердің орналасуын N(x,y) ескере отырып, тәуекелдің болу жиілігі (λ, 1жыл) мен аймақта болу мүмкіндігі (Р(x,y) негізінде анықталады. Апаттың болу жиілігі-λ. Апаттың болу аймағындағы (J) зардап шеккендердің санын есептегеннен кейін, зардап шеккендердің саны көп аппаттардың жалпы мөлшерін шығарып, F-N диаграммасын құруға болады [16].
АҚШ-тың Ұлттық ғылым академиясының берген анықтамасына сәйкес, тәуекелді бағалау дегеніміз қоршаған ортаға адам денсаулығының жағдайына кері әсері бар факторларының тигізетін қаупін бағалау үшін ғылыми негізделген болжамдарды және қолжетімді ғылыми ақпаратты қолдану. Адам денсаулығы үшін туындайтын тәуекел қоршаған ортаның ластануымен байланысты. Мұндай тәуекел келесідей жағдайларда туындайды:
oo Тәуекел көзінің болуы (қоршаған орта объектілерінде немесе тағам ретінде қолданатын өнімдерде улы заттардың болуы; улы заттарды қолданатын технологиялық үрдістер);
oo Адам денсаулығы үшін улы мөлшерде тәуекел көзінің болуы;
oo Жоғарыда көрсетілген мөлшерде улы заттың әсеріне тұрғындардың ұшырауы;
Жоғарыда көрсетілген жағдайлар адам денсаулығы үшін қауіп туғызады [17].
Тәуекелдің осындай құрылымын ескере отырып, оны бағалаудың төрт кезеңге бөлінетін негізгі элементтерін бөліп көрсетуге болады:
1. Қауіпті анықтау;
2. Әсер етуші дозаларды бағалау;
3. доза-эффект арақатынасын бағалау;
4. Тәуекелдің сипаттамасы.
Өндіріс объектілерінің қалыпты жағдайда жұмыс жасауы барысындағы тәуекел қоршаған орта мен тұрғындардың денсаулығына тікелей және үнемі әсер ететін, сонымен қатар мөлшері санитарлы-гигиеналық нормадан жоғары шығарылымдарға немесе улы және қауіпті заттардың сыртқа шығуы, тазартылмаған ағынды сулардың шығарылуы, улы қауіпті қалдықтардың жерге көмілуіне негізделуі мүмкін. Үнемі шығарылатын қалдықтардың әсері:
oo Ауаның ластануы - түтін шығаратын құбырлардың шығарылымдары, автокөліктердің түтіндері, әртүрлі заттарды жағу кезінде өнеркәсіп вентиляцияларынан шығатын ұшқыш қалдықтар;
oo Судың ластануы - өнеркәсіп ағынды суларының өзен-көлдерге түсуі; қышқыл жаңбырлар; автокөлік жолдарындағы жаңбыр суының топырақ арқылы жерасты суларына өтуі; топырақтың сілтіленуі барысында жерасты суларының ластануы [18].
Өндіріс орындарының нормалды жұмыс жасауы барысында стационарлы= шығарылым көздерінен шығатын шығарылымдардың нәтижесінде қоршаған орта объектілерінің ластануына сараптама жүргізу реттілігі
Қадам 1. Шығарылымдарды үнемі шығаратын көздерді анықтау.
Қадам 2. Шығарылымдарды үнемі шығаратын көздерді сипаттау: келесі сатыларда бағалау жүргізу үшін өндіріс орындары мен заттарды таңдап алу.
Мониторинг жүйесі бар болған жағдайда тікелей өлшемдердің мәліметтерін пайдалануға болады. Мониторинг жүйесі болмаса немесе бұл жүйе қажетті мәліметтермен толық қамтамасыз етпеген жағдайда шекті рауалы шығарылымдар (ШРШ) негізінде есептеуге болады. ШРШ бойынша мониторинг мәліметтері болмаған жағдайда, осыған ұқсас объектілерде жүргізу барысында алынған біріншілік бағалау нәтижелерін есептеудің баланстық әдістерін қолдану арқылы бұл нәтижелердің зерттеліп отырған объектіге қаншалықты сәйкес келетінін алдын ала тексеріп, қолдануға болады.
Қадам 3. Ауа, су, топырақ ортасындағы ластаушылардың мүмкін болатын таралу схемасын зерттеу жүргізу үшін таңдап алу.
Қадам 4. Сәйкесінше модельдер мен есептеулерді пайдалана отырып қарастырылып отырған ортадағы ластаушы заттардың таралуын бағалау.
Егер ластаушы заттарды қабылдайтын орта ауа болса, зерттеліп отырған аймақта ауа райының қолайсыз жағдайы барысында таралу үрдісі үшін ластаушы заттардың концентрацияларын белгілі моделдер мен есептеу кодтарын пайдалана отырып есептеу. 5 Қадамға өту.
Егер ластауыш заттарды қабылдайтын орта сулы орта болса, онда ластаушы заттардың концентрациясын белгілі бір уақыт аралығында және ластаушы көзінен белгілі бір қашықтық аралығында есептеу керек. 6 қадамға өту.
Егер ластаушы заттарды қабылдайтын орта топырақ болса, критикалық жүктемесін есептеу керек [19].
Қадам 5. Уақыт пен арақашықтық функциясы ретінде ластаушы заттардың концентрациясын бағалау үшін атмосферада таралу моделі пайдаланылады. Концерогендердің орташажылдық және NOx, SO2, CO және т.б. бөлшектердің жалпы суммасын (РМ 10) есептеңдер.
Ластаушы көзінен 50-80 км қашықтық үшін есептеулер жүргізу үшін қарапайым Гаус моделін қолдануға ұсыныс беріледі.
Күрделі жағдайларға және ауыр газдар үшін модофицияланған Гаус моделін қолдануға кеңес беріледі.
Қадам 6. Халықтың орналасу тығыздығын ескере отырып, импакты (импакты аймақ - әрбір химиялық қосылыс үшін шекті рауалы концентрациясынан жоғары концентрация болатын аймақ) аймақтағы қауіпті заттардың әсеріне үнемі ұшырайтын адамдар санын есептеу.
Қадам 7. Тұрғындар үшін доза-эффект байланысын пайдалана отырып, нақты бір эффектіге душар болған адамдар санын анықтау, сонымен қатар жеке тұлғалық және популяциялық тәуекелді бағалау.
Қадам 8. Қоршаған ортаға әсерді бағалау. Ол үшін қоршаған ортаға тиген залалды анықтауға арналған уақытша типтік әдістемені қолдануды немесе эксперттік бағалаудың нәтижелерін пайдалануға болады
Административті тұлғалар мен зерттеушілер қандайда бір мәселеге сараптама жасаудың мүмкіндіктерін шектейтін көптеген қиыншылықтармен кезігеді. Мұндай лимиттеуші факторларға келесілер жатады: қаражаттың, уақыттың және мәліметтердің шектеулігі. Мұндай жағдайларда сараптаманың күрделі әдістері қарапайым сараптамадағы белгісіздіктерді жоя алатынын алдын ала шешу керек. Сонымен қатар сараптама деңгейін анықтау керек.
Анықтау барысында келесілерді ескерген жөн:
oo Тәуекелді бағалай әрқашанда тереңдетілген әдістерді немесе кеңейтілген ақпарат көзін пайдалануды талап етеді, аз ғана ақпаратпен практикалық нәтиже алуға болады;
oo Экспрес-бағалау - нәтиженің шынайылығын төмендетеді, бірақ мәселенің масштабы туралы жалпылама түсінік береді;
oo Экспрес бағалаудың нәтижесі бағалаудың абсалютті емес салыстырмалы түрін жүргізуге жарамды;
oo Тәуекелді бағалау үшін нақты әрі арнайы амалды және көптеген ақпарат көздерін пайдалану керек;
oo Сараптаманы қарапайым әдістерден бастап, содан кейін күрделі әдістерге көшу керек;
oo Ең күрделі сараптамаларды қауіптілігі жоғары бір-бірімен байланысқан екі-үш мәселелерді шешуге қолдану керек.
Қауіп-қатер үшін жасалатын сараптама қауіп-қатердің жеке бөлімдеріне жасалатын экспресс-бағалауға қарағанда сараптаманың тереңдетілген деңгейде жүргізілгенін талап етеді. Қауіп-қатерді тереңірек және кешенді қарастыратын сараптаманың бірі аймақтың қауіп-қатер сараптамасы болып табылады [20].
Осылайша, сараптаманы жүргізу деңгейін таңдай отырып, келесі ережені естен шығармау керек: Егер сараптама барысында алынған ақпарат қабылданатын шешімге еш әсерін тигізбесе, онда ол ақпаратты алуға уақыт пен ақшаны жұмсаудың қажеті жоқ.
Тәуекелдің салыстырмалы сараптамасы.
Қауіп-қатердің салыстырмалы сараптамасы әртүрлі типтегі тәуекелді салыстыруға мүмкіндік береді, осының нәтижесінде жоғары деңгейде қауіп төндіретін тәуекелді анықтап, экономикалық сараптама және саяси сұраунамалар нәтижелерін ескере отырып, тәуекелді төмендету үшін қолдағы шектеулі ресурстарды рационалды бөлу. Осылайша қоршаған орта мен адам денсаулығы аймағындағы басылымдықтарды бекітеміз. Сонымен қатар салыстырмалы қауіп-қатерді жүргізу басымды мәселені таңдап, оны кешенді шешуге мүмкіндік береді;
Барлық тұрғындар үшін максималды пайда алуға мүмкіндік беретін, инвестициялаудың бағытын таңдау.
Тәуекел сараптамасын жүргізу бірнеше этаптан тұрады:
1. Мәселені анықтау:
oo Мәселенің өзін таңдау (қандай тәуекел қарастырылады, шешілетін мәселелер қарастырылады, әсіресе басқарылатын тәуекел түрлері таңдалады);
oo Салыстырмалы сараптаманың көлемін анықтау; аймақтық, қалалық немесе аудандық, ұлттық немесе федералды, ғаламдық немесе халықаралық;
oo Басқа аймақтардан әкелінген ластауыштар тәуекел сараптамасында қарастырыла ма (мысалы, ластауыштардың трансгенді таралуы)?;
oo Қоршаған орта жағдайы мен өмір сапасының бағалануы қарастырылады ма, әлде тек қана денсаулық жағдайы ғана бағаланады ма?
oo Белгілі бір сипатқа байланысты орналастыру әдісін таңдау:
* Кері әсердің нәтижесі бойынша (мысалы, ісік аурулары, тыныс алу жолының аурулары, балалар үшін қауіп-қатер туғызатын аурулар және т.б.)
* Өндірісі бойынша;
* Қоршаған ортаның компоненттері бойынша (су, топырақ, ауа);
* Орналасқан ауданы бойынша;
2. Мәлімет жинау - тәуекелді бағалауға қажетті ақпараттардың көлемін және типін анықтау.
3. Салыстыру әдістерін таңдау және қоршаған орта мәселелері бойынша басымдылықтарды таңдау:
* Қауіпті жағдайлардың саны немесе жиілігі;
* Жеке дара тәуекел;
* Тәуекелдің кеңістікте таралуы;
* Кері әсер нәтижесінің қайталануы және күрделілігі;
* Уақыт бойынша тәуекелдің өзгеру тенденциясы;
* Ластаушылардың биоаккумуляциясы, тұрақтылығы, балаларға әсері;
* Сараптаманың толықтығы (барлық ақпараттардың ескерілгендігіне көз жеткізу);
* Ақпараттың сапасы;
Тәуекелдің әрбір белгісі үшін бағалау жүйесін таңдау:
* Нақты критерилер негізінде бағалауды жүргізу;
* Балдың қандай типі қолданылады (пропорционалды немесе кәдімгі);
* Балға бөлу принципін таңдау.
1.3 Химиялық заттар әсерінен тұрғындар денсаулығы үшін тәуекелін бағалау әдісі
Жанама немесе жаңа тәуекелді қалыптастырмай-ақ кез келген тәуекелдің алдын алуға болады. Егер тәуекелдің алдын алмаса, онда оны бағалау және оны төмендету мен бақылау үшін тиімді әдістер жасау қажет.
Қажетсіз оқиға мүмкіндігі сияқты тәуекел кез келген адам мен кез келген экономикалық ақпараттың ажырамас компоненті болып табылады. Толығымен басқа адамдармен немесе мемлекетпен аталатын тәуекелдердің жартысы ерікті, ал қалғаны - мәжбүрлі болып табылады.
Жалпы түсінік бойынша тәуекел - бұл белгілі бір уақыт аралығында айтарлықтай салдарлы қандай да бір оқиғаның туу мүмкіндігі.
Тәуекелді талдау әдістемесін қолдану аймағы - бұл әртүрлі алдыңғы, қазіргі немесе келесі мүмкін экспозициялық зиянды факторлардың адам денсаулығы үшін потенциалды салдарын бағалау, сонымен қатар әртүрлі факторлардың, олардың пайда болу көздерінің салыстырмалы сипаттамасы, басқару шешімінің әртүрлі варианттарының медика-әлеуметтік пен экономикалық тиімділігі.
Әлеуметтік-гигиеналық мониторинг - тұрғындардың денсаулығы мен өмір сүру аймағы жағдайын бақылаудың, оларды талдаудың, бағалау мен болжаудың, сонымен қатар тұрғындардың денсаулық жағдайы мен өмір сүру аймағының әсер ету факторлары арасындағы себеп-салдарына байланысты анықтаудың мемлекеттік жүйесі [21].
Тәуекелді бағалау есептері 2001-2003 жж., Ресей Федерациясының қоршаған орта гигиенасы бойынша іс-әрекетінің Ұлттық жоспарының (ҚОГІҰЖ) негізгі алдыңғы қатардағы тізіміне енді, азаматтардың денсаулығын сақтау бойынша үкіметтік комиссиямен мақұлданған.
Ресей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАР
4
КІРІСПЕ
5
1
ӘДЕБИ ШОЛУ
6
1.1
Экологиялық қауіпсіздік тұрақты дамудың шарты ретінде
6
1.2
Тәуекелді сандық тұрғыдан бағалау
11
1.3
Химиялық заттар әсерінен тұрғындар денсаулығы үшін тәуекелін бағалау әдісі
19
1.3.1
Экологиялық-эпидемиялық зерттеулердің негізгі түрлері
22
1.3.2
Биомониторинг және тұрғындар денсаулығына қоршаған орта әсерін бағалау үшін оның шамасы
26
2
ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ӘДІСТЕРІ МЕН ОБЪЕКТІЛЕРІ
28
2.1
Экологиялық, техногендi тәуекелді сандық бағалаудың әдiстемелiк негiздерi.
28
2.2
Ластаушы заттар әсерінен денсаулық үшін тәуекелді бағалау әдісі
39
2.3
Зерттеу аймағының сипаттамасы
45
2.4
Атырау облысындағы Эмбімұнайгаз ӨФ және КазМұнайГаз АҚ өндірістік қызметі.
48
2.4.1
Эмбімұнайгаз ӨФ туралы жалпы мағлұмат.
48
2.4.2
Түзілген қалдықтардың сипаттамасы
53
2.5
Жылыоймұнайгаз МГӨӨ-ның жер ресурстарына әсерін бағалау әдістері
56
2.6
Каспий маңы өлкесінің экологиялық жағдайына статистикалық сараптама
59
3
НӘТИЖЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ
63
3.1
Рамалық конвенцияның негізгі ережелерін талдау
63
3.2
ҚР қоршаған ортаны қорғау бағытындағы заңнамалық базаның нәтижесіздігі
65
3.3
Каспий маңы өлкесіндегі МГӨӨ-ның топырақ жамылғысына әсерін бағалау.
68
3.4
Каспий маңы өлкесіндегі МГӨӨ-ғы экологиялық және техникалық тәуекелді бағалау нәтижелері
74
3.5
Каспий маңы өлкесінің экологиялық қауіпсіздігін жоғарылататын ұсыныстар тізімі
79
Қорытынды
81
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
82
ТҮЙІНДЕМЕ
Магистрлік диссертация жұмысы кіріспеден, негізгі және тәжірибелік бөлімнен, 83 беттен, 24 суреттен, 16 кестеден, қорытындыдан, 61 пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диссертациялық жұмыста Каспий маңы өлкесінің мұнай кен орындарының алғаш рет тәуекелін (экологиялық және техникалық тәуекел) бағалау жұмыстары жүзеге асырылып, кейбір мұнай кен орындары маңынан топырақ үлгісі алынып, сараптама жүргізілді. Алынған тәжірибелік мәліметтерге сүйене отырып, аталмыш аймақтың экологиялық жағдайын жақсарту мақсатында ұсыныстар мен шаралар жасалды.Сонымен қатар ҚР қоршаған ортаны қорғау саласындағы заңнаманың кемшіліктері көрсетілді және Жасыл Экономикаға өту жолданы анықталды
РЕЗЮМЕ
Магистрская диссертация состоит из введения, основной и экспериментальной части, 83 страниц печатного текста, включает 24 рисунка, 16 таблиц, заключения и 61 использованной литературы.
В магистерской диссертации исследованы образцы почв нефтедобывающих территорий Каспийского региона, проведен анализ экологического и технического риска. Даны рекомендации по улучшению окружающей среды данного региона, показаны некоторые недостатки существующей нормативно-правовой базы и определены пути перехода к Зеленой экономике.
SUMMARY
Master's thesis consists of an introduction, the main and the experimental part, 83 pages of text, includes 24 figures, 16 tables, conclusions and 61 references.
This thesis investigated soil samples of oil-producing areas of the Caspian Sea, and the first analysis and risk assessment. Showing some of the shortcomings of the existing standards and legal basis of environment, recommendations for improvement of the environment of the region.
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАР
АҚ - Акционерлік қоғам
МГӨӨ - Мұнай газ өндіруші өндірісорны
МГӨЦ - Мұнай және газ өндіру цехы
МЖОП - Мұнайды жинау орталық пунктті
ӨҚКБ - Өндірістік қызмет көрсету базасы
ЖСЖЦ - Жерасты скважиналарын жөндеу цехы
МЖШ - механикалық жөндеу шеберханалары
ОЖУ - объектілерді жөндеу участкісі
ПҚЖЖБЦ - пайдалану құрылғыларын жөндеу және жалға беру цехы
ТТ және АТЦ - технологиялық техника және арнайы техника цехы
КІРІСПЕ
Зерттеліп отырған жұмыстың мақсаты: Каспий маңы ойпаты аймағының экологиялық жағдайына эколого-химиялық зерттеу, сонымен қатар экологиялық және техникалық тәуекел дәрежесін бағалау жұмыстарын жүргізіп, басты ластағыштарды анықтап, кері әсерді төмендету бойынша ұсыныстар енгізу, сонымен қатар аталмыш аймақтың экологиялық жағдайын жақсарту мақсатында профилактикалық іс-шаралар енгізу.
Аталмыш мақсатқа сәйкес келесідей міндеттер орындалды:
Каспий маңы өлкесінің экологиялық жағдайына, экологиялық және техникалық тәуекелді бағалау жұмыстарына әдеби шолу жасау;
Каспий маңы өлкесінің басты ластағыштарына кешенді сараптама жүргізу;
Экологиялық және санитарлы-гигиеналық қызметтердің өзара қарым-қатынасын қарастыратын Салауатты Қазақстан бағдарламасына сәйкес қоршаған орта жағдайының Каспий маңы өлкесі тұрғындарының денсаулығына әсерін анықтау.
Зерттеліп отырған аймақтың экологиялық жағдайын жақсартуға негіз болатын кешенді іс шараларды өңдеу және енгізу.
Магистрлік диссертацияның өзектілігі:
Зерттеліп отырған аймаққа МГӨӨ-ның антропогендік әсеріне экологиялық және техникалық тәуекелін, сонымен қатар эколого-химиялқ бағалау жұмыстары жүргізілді.
Тұрғындардың денсаулық жағдайына санитарлы-гигиеналық бағалау жұмыстары жүргізілді және тұрғындардың денсаулық жағдайы мен қоршаған ортаның ластығы арасындағы байланыс анықталды.
Магистрлік диссертацияның практикалық маңыздылығы: зерттеу нәтижесінде алынған мағлұматтар аталмыш аймақтың экологиялық жағдайын жақсартуға бағытталған арнайы бағдарламаларды өңдеп жүзеге асыру үшін қажетті бастапқы мәліметтерді құруға негіз болады. Бұл мәселенің шешілуі Қазақстан Республикасы үшін өзекті екенін айта кеткен жөн.
ӘДЕБИ ШОЛУ
1.1 Экологиялық қауіпсіздік тұрақты дамудың шарты ретінде
Адам баласы өмір сүруінің мыңжылдықтар шекарасында "тіршілік әрекетінің қауіпсіздігі", "адам баласын техносферадағы әр түрлі тектегі кері әсерден қорғау және тіршілік әрекетінің жайлы шарттарына жету" сияқты түсініктерді қалыптастырудың қажеттілігі туды. Тiршiлiк әрекетiнiң қауiпсiздiгi адам баласының мекендеу ортасының күйiмен анықталады. Бұл қоршаған орта адамның қызметіне, денсаулығына және оның ұрпағына тікелей немесе жанама, дереу немесе шалғайдан дәл осы уақытта әсер ете алатын (физикалық, химиялық, биологиялық, әлеуметтiк тағы сол сияқтылар) факторлардың жиынтығына негізделген [1].
1970-шi жылдардағы Римдiк клубтың жұмыстарынан кейін ғылыми шеңберлерде Жер беті тұрғындарының қауiпсiздiгі талқылана бастады. Форрестор және Медоуздың экономика-математикалық үлгiлерi өнеркәсіптің дамуы пайдалы қазба-байлықтардың сарқылуына, үлкен территориялардың қоқыс тастайтын жерге айналуына және халық санының аппатты түрде өсуіне әкелетінін көрсетті.
БҰҰ 1992 жылы (әлемнiң дерлiк барлық елдерi) 150 елдiң жетекшiлерi қатысқан Рио-де-Жанейро конференциясын ұйымдастырды. Конференция "бiздiң балаларларға, ата-бабаларымыздан бізге қанша байлық қалса, сонша байлық қалдырайық" деген ұранмен өтіп, "тұрақты дамуға" өтудің қажеттiлiгiн жариялады [2].
Қауiпсiздiк әдiстемесі
Пайдаланылған қор көзқарасы тұрғысынан қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін қауіпсіздік деңгейі мен қауіпсіздік дәрежесі арасындағы тепе-теңдік қамтамасыз етілуі қажет, ал мұндай жағдай өз кезегінде қауіпсіздік деңгейі мен қауіпсіздік дәрежесін нақты бағалауды талап етеді. Тепе-теңдік және осы тепе-теңдікті сақтайтын механизмдер ерекше ықыласты талап етеді. Осылайша, қауіпсіздікті тиімді қамтамасыз ету үшін, қауіпсіздік деңгейін, қауіпсіздік дәрежесін бағалауды және осы жағдайда бірі екіншісіне тәуелді болғандықтан, екуінің арасындағы тепе-теңдік балансын табу механизмін өңдеуді талап етеді. Жоғарыда айтылған ой, қауіптілік сараптамасының негізінде шешім қабылдау үшін сандық негіз бола алатын сандық қауіпсіздік әдістемесінің жаңа мазмұнын анықтау қажет. Ол іс әрекеттердің келесідей реттілігі негізінде жүзеге асырылады.
Біріншіден, қауіпсіздіктің мақсатын және осы мақсатқа жету үшін қауіптілік дәрежесін бағалауға қажет критерилерді анықтау қажет. Бұл мән мәтінде басымдылықтардың бағыттары көрсетілген және қызығушылықтың басты аймағы сипатталған. Телеология (нысанның анықтағандықпен) ғылымына сәйкес мақсатты маңыздылық дәрежесі бойынша анықтау, мақсатқа жету стратегиясын жасау, бұл стратегияны әсер ету диаграммасы немесе шешім қабылдау ағашы ретінде ұсыну, мақсатқа жетудің барлық альтернативтарын, шығын, пайда және қауіптілікті есепке ала отырып, бағалау. Бұл іс-әрекеттер барлығы бірігіп, "шешім қабылдауға талдау жасау" деп аталатын ғылымның мазмұнын құрайды (decision analysis). Стэнфорд университеті сияқты университеттерде бұл ғылым 40 жылдам астам уақыт бойы оқытылып жүр. Ресейдің көптеген ЖОО-да оқытылатын сапалық кейде философиялық сипатқа ие және тек жұмысшылар тобын басқаруға бағытталған шешім қабылдау теориясына қарағанда, шешімді талдау теориясы шығын, пайда және қауіп тепе-теңдігінің негізінде оңтайлы шешім қабылдауға негізделген. Шешім қабылдау барысында ерекше көңіл бөлуді талап ететін "белгісіздікті талдау" шешімді талдау теориясының негізгі бөлігі болып табылады. Соңғы уақытта "белгісіздікті" талдау жеке ғылыми бағытқа айналып отыр, бұл бағыт бойынша жеке журналдар (мысалы, Journal of Risk and Uncertainty), монографиялар, кітаптар және белгісіздікті анықтау үшін арнайы нұсқаулар басылып шығарылады, ЖОО-да арнайы мамандандырылған курстар оқытылады. Қазақстанда бұл ғылыми бағыт жоқтың қасы.
Қауіпсіздік мақсатын дұрыс анықтау бүкіл әдістеменің мақсатының дұрыстығын анықтайды, қауіпсіздікті қамтамасыз ету ұстанымдарын өңдеуге және бірнеше сұрақтарға жауап беруге көмектеседі. Қандай қауіпсіздік деңгейлерін мүмкін деп санауға болады? Қандай құралдар қауіпсіздікті тиімді қамтамасыз етеді? Барлық мүмкіншіліктерді ескере отырып, жоспар, бағдарлама және жоба өңдеу кезінде және қауіпсіздікті қамтамасыз ету барысында қауіпсіздік құралдарын қалай таңдауға болады. Қауіпсіздік мақсаты қаншалықты нақты анықталса, осы мақсатқа жету критерийлері соншалықты қатаң анықталады және де әр мақсатқа қажетті: минималды қауіпсіздіктің (қауіптілік деңгейіне адекватты анықталған), ұтымды қауіпсіздіктің (анықталған оптималды критерилерінің негізінде), қол жетерлік қауіпсіздіктің (қауіпсіздікті қамтамасыз етуді көтерсе экономика жағынан тиімсіз, себебі осы әлеуметтік-экономикалық даму деңгейінде ары қарай қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін қоғамның дамуына қор жетіспейді, ал осы үшін қосымша қорларды тарту әлеуметтік-экономиканың дамуын тежейді) сандық көрсеткіштері қатаң түрде анықталады [3].
Қауiпсiздiктiң қандай мақсаттары орнатыла алады? Қауiпсiздiктiң ең маңызды мақсаттарының бiрi адамның өмiрi мен денсаулығы болып табылады. Қауіпсіздік үшін де, даму үшін де негізгі мақсат осы мақсат болып табылады. Бір ғана ерекшелігі қауіпсіздік үшін негізгі мақсат адам өмірі мен денсаулығын сақтау, ал даму үшін денсаулықты жақсарту және өмірді ұзарту, бірақ орташа өмір сүрудің ұзақтығы даму мен қауіпсіздіктің көрсеткіші болады, яғни қауіпсіздіктің деңгейі қаншалықты жоғары болса, өмір сүрудің күтілетін орташа ұзақтығы соншалықты үлкен болады. Қоршаған ортаның сапасы, әр-түрлі өндірістік саладағы кәсіптік қызметтің қауіпсіздігі, ұйымдар мен аймақтардың қауіпсіздігі қауіпсіздік мақсаттары бола алады [4].
Қауіпсіздік мақсатын дұрыс анықтау барлық логикалық тізбектің дұрыстығын алдын ала нақтылайды.
Екіншіден, "қауіпсіздік деңгейін" сандық тұрғыда өлшеу үшін сәйкесінше шкаланы орнату керек. Бұл шкала қандайда бір "баспалдақ" ретінде орналасуы қажет, әр "баспалдақтан баспалдаққа өткен кезде" әдістеменің бірінші бөлімінде қойылған мақсатқа біз бір қадам жақындаймыз. Әр өлшеу шкаласы үшін қауіпсіздік деңгейі қойылған мақсатқа жету дәрежесіне сәйкес анықталуы мүмкін. Егер қауіпсіздіктің мақсаты адам өмірі мен денсаулығы болса, онда қауіпсіздікті өлшеу шкаласы ретінде бір жыл өмірдегі адам денсаулығының жағдайы және күтілетін орташа өмір ұзақтығы болады. Қауіпсіздікті бағалау үшін өлшем, қауіпсіздіктің жақсаруы немесе нашарлауы қолжетімді және нақты статистикадан құрастырылған немесе абстрактілі болмауы тиіс керісінше, нақты, түсінікті және сенімді болуы қажет. Мемлекет тұрғындарының өлімі туралы ақпарат статистикаға (дүниежүзілік мемлекеттердің басым көпшілігінде көне және сенімді статистикалардың бірі болып саналады) негізделіп жасалады, сонымен қатар Бүкіл әлемдік Денсаулық сақтау Ұйымының анықтамасына сәйкес "қандайда бір жастық немесе жыныстық пирамиданың, баланың туылу құрылымының немесе көшіп қону тарихының ықпалына аз ұшырайтын халықтың барлық өлім жағдайының өлшемі", осы ақпарат күтілетін орташа өмір сүру ұзақтығы болып табылады.
Егер қоршаған ортаның (жағдайы) сапасы қауіпсіздіктің мақсаты болса, онда қауіпсіздіктің өлшем бірлігі ретінде қоршаған ортаның (жағдайы) сапасы (мысалы, ШРЭК-шекті рауалы экологиялық күш) бола алады. Сайып келгенде, қауіпсіздіктің әр мақсаты үшін қойылған мақсатқа жету дәрежесін анықтайтын өзінің өлшеу шкаласы анықталады [5].
Үшіншіден, әр-түрлі қауіп түрлері үшін қауіпті факторлардың өлшеу шкалаларын орнату керек: өнеркәсіптік ұйымдардағы мүмкін болатын қауіпті аппаттардан бастап, қауіпті табиғи аппаттарға дейін. Бұл шкала саясаттық, экологиялық, техногенді, әскери және т.б. осылар сияқты әртүрлі қауіпті факторларды өлшеуді, бағалауды және салыстыруды қамтамасыз етуі тиіс. Қазіргі таңда тәжірибе жүзінде қауіптілік дәрежесін сандық өлшеу үшін "бірлік" ретінде қауіптілік бірлігі қолданылатын "шкала" пайдаланылады. "Қауіп" термині жалпы түрде статистикалық мәліметтер көмегімен немесе төменде көрсетілген көрсеткіштерін:
oo қарастырып отырған қауіпті фактордың пайда болу мүмкіндігі (пайда болу жиілігі);
oo осы немесе басқада қауіптілік фактордың әсерінен туындайтын залалдың шамасын;
oo пайда болу мүмкіндігі мен залал өлшемінің белгісіздігін;
oo қосатын имитациялық үлгілер көмегімен өлшенетін көп компонентті өлшем ретінде қарастырылады.
Қазіргі таңда халықаралық кәсіби ұйымдармен қабылданған және дамыған елдердің басым көпшілігінде заңды түрде бекітілген қауіп, қауіпті басқару және бағалау әдістемесі туралы кәсіби түсінік нақты және жеткілікті түрде қалыптасқан [6].
Төртіншіден, шамадан тыс немесе жарамсыз (қауіптің осы деңгейінде кез-келген шаруашылық іс-әрекеттерге заңды түрде тиым салынуы және барлық қол жетімді әдістермен мұндай жағдайды болдырмау қажет) болып табылатын қауіптің деңгейін анықтауға мүмкіндік беретін әдістемені өңдеу қажет, қоршаған орта және адам үшін қауіптің жарамды деңгейі (қауіптіліктің осы деңгейінде кез-келген іс-әрекет мемлекетті басқару ұйымы жағынан бақылау объектісі болып табылады және экономикалық, әлеуметтік және экологиялық жағдайларды ескере отырып, шығын, пайда, және қауіп балансының негізінде қауіпті басқаруды қажет етеді) қауіпті және қауіпсіздікті басқару барысында (себебі осы кездегі мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық даму деңгейінде аса үлкен емес қауіпті басқара және бақылай алмайды) қауіп деңгейін ескермеуге болады. Шектен тыс, қабылдана алатын және ескерілмеуі мүмкін сияқты қауіп түрлері заңды түрде бекітілуі тиіс. Қауіптің бұл деңгейлері нақты түрде бағалаудың критерилері болып табылады - қоғамның даму деңгейі көзқарасы тұрғысынан қауіп қаншалықты үлкен және қауіпті анықтау жүріп жатқан аймақта қауіптің диапазоны анықталады [7].
Бесіншіден, жарамсыз қауіптен қорғайтын жүйені құруға мүмкіндік беретін инженерлік, әкімшілік және заң қорғаушылық шаралардың жиынтығын қосатын қауіпті басқарудың әдісін өңдеу.
Бұл әдістемеде әрбір деңгей келесі деңгейге "ойын ережелерін" бекітеді.
Мұндай әдіс объектінің құрылымдық-функционалдық жағдайының, басшылардың және жұмысшылардың кәсіби дайындық деңгейін, бірлескен ұйымның мәдени деңгейін, жүргізілетін кадрлық саясатты және т.б. қосатын ішкі және сыртқы жағдайларына байланысты шешім қабылдайтын адам факторының белсенді рөлін, қауіпсіздіктің қандайда бір "кеңістік жағдайын" қарастыруын талап етеді. "Белгілі бір нақты жағдайда қандай қауіпсіздік деңгейі қауіпсіз болып саналады" сонымен қатар қандай деңгей қажет және жеткілікті болады және неліктен екенін анықтағанда ғана осы немесе басқада қауіпсіздік маңызы белгілі бір "кеңістік ахуалында" қандайда бір маңызға ие болады. Яғни қауіпсіздік деңгейі абсалюттік емес, салыстырмалы түсінік болып табылады және оның анықтамасын да негізгі көңіл қауіпсіздік критерилеріне бөлінуі керек. Өз кезегінде қауіпсіздік критерилері өзіміз көрсеткен мақсатқа қаншалықты жақындағанымызды нақты анықтауы керек.
Қауіп келтіретін өндіріс орнына жүргізілетін талдау нәтижесі бойынша мұндай объектілер қоршаған ортада жұмыс істеу барысында адамдарға социалды-психологиялық әсер ететіні және сенімді технологиялардың болмауынан, фильтрлеуші құрылғылардың тиімді жұмыс істемеуінен және т.б. себептерден өндіріс орны орналасқан аймақтың атмосферасы зиянды заттармен ластанатынын, потенциалды қауіп төндіретіні анықталды. Сонымен қатар химиялық және басқада өндірістік салаларда толығымен апатсыз жұмысқа қол жеткізуге болмайтынын Отандық және дүниежүзілік тәжірибе нәтижесі көрсетіп отыр. Өндірістік қауіпсіздікті жақсарту жұмыстары қауіпті аймақтың мониторингін; апат болған жағдайдағы жою жоспарын және объектінің аймағындағы немесе оның сыртындағы аса қауіпті жағдайдағы іс-әрекет жоспарын өңдеуді қарастыратын кез-келген технологиялық үрдіс апаттың туу жағдайын минималды деңгейге түсіретін және зиянды заттардың қоршаған ортаға түсуін азайтатын технологияларға сөзсіз бағытталуы тиіс [8].
Объектілердің дұрыс орналасуы адам мен қоршаған ортаны қауіпсіздікпен қамтамасыз етудің бірден бір әдістемесі екенін естен шығармауымыз керек. Кәсіп орын орналасқан аймақтың халқы және шаруашылық құндылығы бар. Аймақтық, аудандық және ғаламдық масштабтарда қауіпті бағалау және басқару ғылыми тұрғыдан өңделе бастады. Мұндай мәселелер Ресейде де қарастырылды және ғылыми кітаптарда көрініс тапты. Теория қарқынды түрде дамып, экологиялық қауіпті төмендету талдау облысы бойынша мамандардың жетіспеушілігі байқалуда.
Қауіпсіздік әдістемесі қауіп менеджментінің негізі ретінде. Залал тигізетін заттардың адам денсаулығына әсерін комплексті түрде бағалау үшін қоршаған ортаның йерархиялық құрылымы мен адам жүйесін және динамика мен даму (жүйелілік талдау) арасындағы байланысты толығымен қарастыру керек. Осы жүйеге кіретін негізгі компоненттер: ластану көздерінің сипаттамасы; ластауыштардың ластану көздерінен адамға ауысуы (көшуі), олардың қоршаған ортада жиналуы және трансформациясы, ластауыштардың адамға әсерін бағалау (ластауыштардың концентрациясын, әсер ету уақытын,
әсер ету бетінің ауданын және т.б. анықтау); адам ағзасына түскен, әсер ететін заттың дозасын (ішкі дозаны) денсаулықтың әлсіреуіне әкелетін (ауру туғызатын немесе өлімге дейін әкелетін) адам ағзасының құрылымы мен функциясының өзгеруін бағалау.
Қауіп менеджменті - қауіпті бағалауға толығымен негіз болады және келесідей сұрақтарға жауап беруін талап етеді: қауіпті төмендету үшін қандай іс-әрекет жасалуы тиіс; пайда болған жағдайдан шығудың қандай қол жетерлік әдістері бар және осы әдістердің қайсысы іске асырылуы барысында ешқандай шығынсыз, табыс әкелетіні таңдалуы тиіс; болашақта таңдалатын әдістерге ағымдағы басқару шешімдері қандай әсерін тигізеді және қауіпті азайту бойынша қабылданған басқару шешімдерінің нәтижесі қандай болады.
Мұндай әдіс саяси шешімдерді қабылдау барысында ғылыми негізде альтернативті таңдауға мүмкіндік береді. Қауіпті талдау әдістемесі пайда, шығын және қауіп балансын сақтау негізінде шешім қабылдау үшін стратегияны таңдауға нұсқау болады [9].
Қауіп-менеджерлері белгісіздікті және қауіпті басқару стратегиясын моделдеуге мүмкіндік беретін заманауй ақпараттық бағдарламаларды меңгере білуі өте маңызды.
Осыған байланысты басқару ұйымдары және халықты ақпараттық қамтамасыз ету жоғары мәнге ие, себебі халыққа бұқаралық ақпарат құралдары арқылы қауіпті бағалаудың нәтижелерін дер кезінде жеткізіп, қауіпке байланысты дұрыс емес шешімді қабылдауды болдырмау мақсатында, шешім қабылдаушы тұлғаларға әсер ете алатындай халықта пайда болған қауіп туралы түсінік қалыптастыру [10].
Тәуекелді басқаруда ақпараттық қамтамасыз ету әлеуметтік және психологиялық аспектілерді, сонымен қатар қауіпті нормалау мәселелерін құрастырады.
1.2 Тәуекелді сандық тұрғыдан бағалау
Тәуекелді сараптау адам өмірі үшін қауіпті аурулар мен зақымдануды, мүліктің және қоршаған ортаның шығынға ұшырауын азайту мен алдын ала ескерту міндеттерін шешудегі тәжірибелік шара және іс -әрекеттер, яғни біздің елімізде кәсіпорын қауіпсіздігін қамтамасыз ету, ал шет елде - тәуекелді басқару деп аталатын саяси шешімдер қабылдаудағы жүйелі тәсілдердің бөлігі болып табылады. Бұл жерде тәуекелді сараптау және тәуекелді бағалау (Risk Analysis, Process Hazard Analysis) жекелеген тұлғалар немесе тұрғындар тобы, мүлік және қоршаған орта үшін тәуекелді бағалау және тәуекелдің пайда болуындағы ақпаратты жүйелі қолдану ретінде анықталады.
Тәуекелді талдау қауіпті бағалауға және қауіпті анықтауға (идентификациялауға) негізделген. Тәуекел (Risk) немес тәуекел деңгейі (level of risk)дегеніміз нақты бір қауіпті жағдайдың жиілігі немесе болу мүмкіндігінің бірлігі және нәтижесі.
Яғни тәуекел түсінігі екі элементті қарастырады: қауіпті жағдай болатын жиілік және оның нәтижесі. Тәуекел түсінігін осылайша қолдану қауіптілікті өлшенетін категория разрядына ауыстыруға мүмкіндік береді.
Тәуекел негізінде қауіп өлшемі болып табылады.
Тәуекелді анықтау - қауіптілікті және оның сипаттамасын анықтау үрдісі. Қызметтің ары қарайғы бағытын таңдаумен аяқталады.
Тәуекелді бағалау - қоршаған ортаға және адам денсаулығына кері әсерді тигізетін қауіпті бағалау үшін ғылыми-негізделген болжамдар мен қолжетімді ақпаратты қолдану.
Тәуекелді бағалау - қауіптіліктің жиілігі мен оның нәтижесін талдауды және олардың өзара бірлігін қарастырады.
Тәуекелді бағалаудың тиімділігі төменде көрсетілген жағдайлардың деңгейлеріне байланысты:
1. Есептеу әдісінің нақтылық және даму деңгейіне;
2. Тәжірибеде әдістерді қолдану үшін қосымша құрылғылардың даму деңгейіне;
3. Тәуекел сараптамасын жүзеге асыратын мамандардың құзырлығы мен біліктілігінің деңгейіне;
4. Сараптама жүргізу үшін объектілерді таңдауды, сараптама жүргізу үшін жоғары білікті мамандарды қатыстыру және сараптаманы қаржыландыруды ұйымдастыру деңгейі.
Тәуекелдің қауіптілік өлшемі тұрғысынан жалпылама түсінігі тұрғысынан тәуекел критерилері әртүрлі болуы мүмкін. Сәйкесінше тәуекел мақсаты әлеуметтік, потенциалды немесе экологиялық тәуекелді немесе нақты бір жағымсыз жағдайдың жүзеге асуы мүмкіндігін анықтау болып табылады. Қауіпке сараптама жүргізу үшін нақты іс әрекеттердің бір-бірінен айырмашылығы болуы мүмкін, бірақ өзгермейтін басты ерекшелігі, ол қауіпті анықтау, тәуекелді бағалау және өңдеу, қажет болса тәуекелді төмендету бойынша ұсыныстар [11].
Тәуекелге сараптама жүргізудің әдістері таңдалған қолайлы тәуекелге қойылған критерилермен анықталады. Сонымен қатар критерилер нормативтік-құқықтық құжаттармен немесе тәуекелге сараптаманы жоспарлау барысында анықталуы мүмкін. Тәуекел түсінігі қауіпті өлшеу үшін қолданады және тікелей жеке адамға немесе тұрғындар тобына, қоршаған ортаға немесе дүниелік заттарға қатысты болады. Өлшенетін мөлшерді көрсету үшін тәуекел дәрежесі немесе тәуекел деңгейі түсініктері қолданылады.
Рұқсат етілген тәуекел деңгейі, жеке тұлғаларға да қатысты, әрбір жағдайға байланысты анықталады. Мұндай амал тәуекелге сараптама жүргізу әдісін қолдану аймағын кеңейтеді және тәуекел сараптамасын анықтауға қажетті үрдіске шығармашылық сипат береді.
Экспертті бағалау нәтижелерінің негізінде рұқсат етілген тәуекел критерилері кеңінен таралуда. Осы амалды қолдану барысында өндіріс орынын тәуекел деңгейі бойынша төрт (немесе оданда көп) топтарға бөледі, яғни жоғарғы, аралық, төмен немесе болмашы тәуекел деңгейлері. Мұндай амалда тәуекелдің жоғарғы деңгейі рұқсат етілмеген болып саналады, ал аралық деңгей тәуекелді төмендету бойынша жұмыс бағдарламаларын жүргізуді талап етеді, төменгі деңгей рұқсат етілген болып табылады, ал болмашы деңгей мүлдем қарастырылмайды.
Тәуекелге сараптама жүргізу барысында рұқсат етілген тәуекелдің критерилеріне қойылатын талаптың бірі оның қаталдығы емес, оның нақтылығы мен негізділігі. Рұқсат етілген тәуекел деңгейін дұрыс таңдау және іс-шаралар қолдану процедурасын және тәуекел сараптамасының нәтижесін анықтылығы мен түсініктілігін арттырып, тәуекелді тиімді басқаруға мүмкіндік береді.
Қауіпті объектінің өмірлік айналымының әртүрлі этаптарында тәуекел сараптамасының нақты мақсаттары анықталуы мүмкін.
Тәуекел сараптамасын жүргізуге қойылатын талаптар
Тәуекел сараптамасын жүргізу үрдісінде келесідей іс-әрекеттер реттілігі сақтау керек:
oo Жоспарлау және жұмысты ұйымдастыру;
oo Қауіпті анықтау;
oo Қауіпті бағалау;
oo Тәуекелді басқару бойынша ұсыныстарды өңдеу.
Тәуекел сараптамасының әрбір деңгейінде құжаттар рәсімделуі керек.
Жұмысты жоспарлау және ұйымдастыру.
Тәуекел сараптамасы қарастырылып отырған үрдістердің күрделігіне, ақпараттың толықтығына және сараптама жүргізетін мамандардың біліктілік деңгейіне сәйкес болуы керек. Сонымен қатар қарапайым, бірақ нақты сараптама әдістері күрделі, бірақ әлі нақты емес және әдістемелермен қамтамасыз етілген әдістерден артықшылығы болуы керек.
Жоспарлау деңгейінде шешім қабылдау үшін негіз болатын тәуекел сараптамасына қажетті бастапқы мәліметтер және қабылдануы керек басқару шешімдері анықталуы керек.
Рұқсат етілген тәуекел критерилерін анықтау үшін жүргізілетін жұмыстың ерекше сипаттары және мүмкін болатын қауіптердің ерекшелігі ескерілуі керек. Жоспарлау бөліміне сарапталатын жүйемен танысу кіреді. Қажет болатын білімдердің базасын анықтау және оларды тәуекел сараптамасына қосу жүйемен алдын ала танысудың мақсаты болып табылады [12].
Тәуекелді анықтау.
Тәуекелді анықтаудың негізгі міндеттері - жүйеге қатысты барлық тәуекелді нақты және анық анықтау (осындай жүйелердің жұмыс тәжірибесі және сараптама мәліметтері мен қауіпсіздік ақпараты негізінде). Бұл жауапкершілікпен қарауды талап ететін деңгей болып саналады, себебі осы деңгейде қарастырылмаған қауіптер кейінгі деңгейлерде қарастырылмай қалып, апат туғызуы мүмкін. Бұл деңгейде кейінгі іс-әрекеттердің бағытын таңдау барысында алдын-ала бағалау жүргізіледі. Яғни олар:
oo Қауіп болмашы болғандықтан сараптаманы жүргізуді тоқтату туралы шешім қабылдау;
oo Тәуекел бойынша бүге-шігелі сараптама жүргізу туралы шешім қабылдау;
oo Қауіпті төмендету бойынша ұсыныстар жасау.
Тәуекелді бағалау
Күрделі техникалық жүйелер қажетті ақпараттар болғанның өзінде де жеке тәуекел шешімінің нақтылығын талап етеді. Мұндай жағдайда әртүрлі үлгілерді салыстыру үшін тәуекелге толық сандық бағалау жүргізу объектінің қауіпсіздік дәрежесіне қорытынды жасауға қарағанда тиімдірек.
Тәуекелді бағалау келесілерді қамтиды: жиілікті талдау, нәтижені сараптау және белгісіздікті сараптау. Бірақ, қауіп нәтижесі болмашы болса немесе тым аз болса бір ғана параметрді бағалауға болады. Тәуекелдің болу мүмкіндігін бағалау үшін статистикалық мәліметтерді қолданса да болды.
Тәуекелді бағалауға байланысты көптеген белгісіздіктер бар. Оның сараптамасы тәуекелді бағалаудың қажетті құрылымдық бөлігі болып табылады. Ереже бойынша, белгісіздіктің құрылғылардың тұрақтылығы мен адамдардың қателіктер негізгі көздеріне жатады. Тәуекелдің мөлшерін дұрыс анықтау үшін белгісіздік пен оның себептерін анықтау керек. Белгісіздік сараптамасы дегеніміз бастапқы тәуекелді бағалау барысында қолданған белгісіз параметрлер мен ұсыныстарды нәтижелердің белгісіздігіне ауыстыру. Белгісіздіктің себептері мүмкіндігінше анықталуы керек. Тәуекелді төмендету бойынша ұсыныстарды өңдеу.
Тәуекел сараптама үрдісі ұсыныстар өңдеумен аяқталады. Ұсыныстар тәуекелді рұқсат етілген деңгейінде қабылдауы мүмкін немесе тәуекелді төмендету бойынша іс-шараларды көрсетеді.
Тәуекелді төмендету бойынша іс-шаралар техникалық, эксплуатационды немесе ұйымдастырушылық сипатқа ие болуы мүмкін. Осындай іс-шараларды таңдау барысында тәуекелге әсер ететін іс-әрекеттерді бағалаудың маңызы зор [13].
Тәуекелді төмендету бойынша іс-шараларды өңдеу барысында келесідей мәселелерді ескеру керек:
oo Біріншіден қауіпсіздікті төмендетуге бағытталған бір-бірімен байланысқан, қарапайым ұсыныстар жасалып енгізілуде:
oo Тәуекел дәрежесін алдынғы нәтижесі белгісіз қандайда бір ұсынысты енгізу негізінде төмендету;
oo Тәуекелді төмендетуге бағытталған қорлар шектеулі;
oo Әрбір ұсынысты өңдеуге көптеген құралдар мен уақыт жұмсалады;
Қауіпті объектіде жұмыс жасау барысында эксплуатационды және ұйымдастырушылық іс-шаралар тәуекелді төмендету бойынша үлкен техникалық жүйелер үшін шектеулі мүмкіндіктерін толықтырады. Бұл жұмыс барысындағы объектілер үшін тәуекел-талдауын жасауда маңызды рөл атқарады.
Тәуекелді-талдауы туралы есеп тәуекелді талдау үрдісін құжаттауы қажет, сонымен қатар ол жерде келесідей құжаттар көрсетілуі керек: мақсаты мен міндеті; тәуекел талдауының шегін анықтайтын бастапқы және шектеулі мәліметтер; талданатын жүйенің сипаттамасы; талдау әдістемесі; қауіпті анықтаудың нәтижелері; пайдаланылатын моделдердің сипаттамасы және олардың бастапқы параметрлері мен қолдану мүмкіншіліктері; бастапқы мәліметтер; тәуекелді бағалау нәтижелері; белгісіздік талдауы; ұсыныстар.
Атмосфераға токсиканттарды тастау барысында мүмкін болатын ластану аймақтарын құру алгоритімі.
Тәуекелдің сандық көрсеткіштері
Қауіпті өндірістік объектілерді декларациалау барысында тәуекелдің келесідей көрсеткіштерін қарастыру қажет:
Жеке тұлғалық тәуекел - зерттеліп отырған қауіптілік факторының нәтижесінде жеке тұлғаның тәуекелге ұшырау жиілігі.
Ұжымдық тәуекел - белгілі бір уақыт аралығында мүмкін болатын апат нәтижесінде күтілетін өте қатты жарақат алғандар саны.
Әлеуметтік тәуекел - әлеуметтік ќауіпті деңгейде зардап шеккен адамдардың нақтылы санынан артық адам саны анықталған оқиға жиілігіне тәуелді.
Потенциалды аймақтық тәуекел - белгілі бір деңгейдегі кері әсердің қандайда бір жиілікте кеңістікте таралуы [14].
Осы көрсеткіштер арасындағы өзара байланыстарды қарастырайық. Тәуекелге сараптама жасау барысында апаттың әртүрлі жағдайлары анықталады. Апаттың физикалық жүру үрдістерін, адамға және басқада субъектілерге кері әсер ету сипаттамасын ескере отырып, әрбір апаттың өту жағдайына апаттың болу жиілігі (λ, 1жыл) және аймақтың ластану ықтималдылығы R(x,y) есептеледі. Потенциалды аймақтық тәуекелдің жалпы мөлшерін есептеу үшін (Р(x,y)) қарастырылып отырған аймақта болатын апаттың жиілігін ескере отырып (λj*Pj(x,y) теңдеуінің мәні аз болуы керек), ластану ықтималдылығы бар барлық аймақтардың қосындысын есептеу керек.
Тәуекелді бағалау үшін қарастырылып отырған аймақта тұрғындардың немесе жұмысшылардың орналасуын (N(x,y)) қарастыру керек. Тұрғындардың немесе жұмысшылардың орналасуы жылына орташа алғанда нақты аймақта болатын кері әсерге ұшырайтын субъектілердің санын сипаттайды. Жеке тұлғалық тәуекелдің орташа көрсеткішін есептеу үшін барлық субъектілердің ішінен кері әсерге ұшырайтын субъектілерді (N) көрсету үшін тек қана тәуекелге ұшырайтын аймақтағыларды (NR) ғана көрсету керек [15].
Орташа индивидуалды тәуекелді
Rind =FNR (1)
ретінде бағалайды. Орташа индивидуалды тәуекелдің көрсеткішінен басқа N(x,y) және R(x,y) мәндерін білсе, кері әсерге ұшыраған субъектілерді тәуекел деңгейі бойынша (N(R) орналасуын N-R диаграммасында құрастыруға болады. Бұл ақпарат жоғарғы деңгейдегі тәуекелге ұшыраған субъектілердің санын анықтау үшін қажет. Сонымен қатар субъктілердің территория бойында таралуы алуан түрлі болғандықтан, кейбір жағдайда субъектілерді территория немесе өндірістік мамандану бойынша топтарға біріктіруге болады. Субъектілер тобын территория Nг(x,y) бойынша бөлу үшін ұжымдық (Fг) және индивидуалды Rг_ind тәуекелді анықтау қажет.
Қоғамдық тәуекел көрсеткіштері әрбір апат үшін қарастырылып отырған территорияда субъектілердің орналасуын N(x,y) ескере отырып, тәуекелдің болу жиілігі (λ, 1жыл) мен аймақта болу мүмкіндігі (Р(x,y) негізінде анықталады. Апаттың болу жиілігі-λ. Апаттың болу аймағындағы (J) зардап шеккендердің санын есептегеннен кейін, зардап шеккендердің саны көп аппаттардың жалпы мөлшерін шығарып, F-N диаграммасын құруға болады [16].
АҚШ-тың Ұлттық ғылым академиясының берген анықтамасына сәйкес, тәуекелді бағалау дегеніміз қоршаған ортаға адам денсаулығының жағдайына кері әсері бар факторларының тигізетін қаупін бағалау үшін ғылыми негізделген болжамдарды және қолжетімді ғылыми ақпаратты қолдану. Адам денсаулығы үшін туындайтын тәуекел қоршаған ортаның ластануымен байланысты. Мұндай тәуекел келесідей жағдайларда туындайды:
oo Тәуекел көзінің болуы (қоршаған орта объектілерінде немесе тағам ретінде қолданатын өнімдерде улы заттардың болуы; улы заттарды қолданатын технологиялық үрдістер);
oo Адам денсаулығы үшін улы мөлшерде тәуекел көзінің болуы;
oo Жоғарыда көрсетілген мөлшерде улы заттың әсеріне тұрғындардың ұшырауы;
Жоғарыда көрсетілген жағдайлар адам денсаулығы үшін қауіп туғызады [17].
Тәуекелдің осындай құрылымын ескере отырып, оны бағалаудың төрт кезеңге бөлінетін негізгі элементтерін бөліп көрсетуге болады:
1. Қауіпті анықтау;
2. Әсер етуші дозаларды бағалау;
3. доза-эффект арақатынасын бағалау;
4. Тәуекелдің сипаттамасы.
Өндіріс объектілерінің қалыпты жағдайда жұмыс жасауы барысындағы тәуекел қоршаған орта мен тұрғындардың денсаулығына тікелей және үнемі әсер ететін, сонымен қатар мөлшері санитарлы-гигиеналық нормадан жоғары шығарылымдарға немесе улы және қауіпті заттардың сыртқа шығуы, тазартылмаған ағынды сулардың шығарылуы, улы қауіпті қалдықтардың жерге көмілуіне негізделуі мүмкін. Үнемі шығарылатын қалдықтардың әсері:
oo Ауаның ластануы - түтін шығаратын құбырлардың шығарылымдары, автокөліктердің түтіндері, әртүрлі заттарды жағу кезінде өнеркәсіп вентиляцияларынан шығатын ұшқыш қалдықтар;
oo Судың ластануы - өнеркәсіп ағынды суларының өзен-көлдерге түсуі; қышқыл жаңбырлар; автокөлік жолдарындағы жаңбыр суының топырақ арқылы жерасты суларына өтуі; топырақтың сілтіленуі барысында жерасты суларының ластануы [18].
Өндіріс орындарының нормалды жұмыс жасауы барысында стационарлы= шығарылым көздерінен шығатын шығарылымдардың нәтижесінде қоршаған орта объектілерінің ластануына сараптама жүргізу реттілігі
Қадам 1. Шығарылымдарды үнемі шығаратын көздерді анықтау.
Қадам 2. Шығарылымдарды үнемі шығаратын көздерді сипаттау: келесі сатыларда бағалау жүргізу үшін өндіріс орындары мен заттарды таңдап алу.
Мониторинг жүйесі бар болған жағдайда тікелей өлшемдердің мәліметтерін пайдалануға болады. Мониторинг жүйесі болмаса немесе бұл жүйе қажетті мәліметтермен толық қамтамасыз етпеген жағдайда шекті рауалы шығарылымдар (ШРШ) негізінде есептеуге болады. ШРШ бойынша мониторинг мәліметтері болмаған жағдайда, осыған ұқсас объектілерде жүргізу барысында алынған біріншілік бағалау нәтижелерін есептеудің баланстық әдістерін қолдану арқылы бұл нәтижелердің зерттеліп отырған объектіге қаншалықты сәйкес келетінін алдын ала тексеріп, қолдануға болады.
Қадам 3. Ауа, су, топырақ ортасындағы ластаушылардың мүмкін болатын таралу схемасын зерттеу жүргізу үшін таңдап алу.
Қадам 4. Сәйкесінше модельдер мен есептеулерді пайдалана отырып қарастырылып отырған ортадағы ластаушы заттардың таралуын бағалау.
Егер ластаушы заттарды қабылдайтын орта ауа болса, зерттеліп отырған аймақта ауа райының қолайсыз жағдайы барысында таралу үрдісі үшін ластаушы заттардың концентрацияларын белгілі моделдер мен есептеу кодтарын пайдалана отырып есептеу. 5 Қадамға өту.
Егер ластауыш заттарды қабылдайтын орта сулы орта болса, онда ластаушы заттардың концентрациясын белгілі бір уақыт аралығында және ластаушы көзінен белгілі бір қашықтық аралығында есептеу керек. 6 қадамға өту.
Егер ластаушы заттарды қабылдайтын орта топырақ болса, критикалық жүктемесін есептеу керек [19].
Қадам 5. Уақыт пен арақашықтық функциясы ретінде ластаушы заттардың концентрациясын бағалау үшін атмосферада таралу моделі пайдаланылады. Концерогендердің орташажылдық және NOx, SO2, CO және т.б. бөлшектердің жалпы суммасын (РМ 10) есептеңдер.
Ластаушы көзінен 50-80 км қашықтық үшін есептеулер жүргізу үшін қарапайым Гаус моделін қолдануға ұсыныс беріледі.
Күрделі жағдайларға және ауыр газдар үшін модофицияланған Гаус моделін қолдануға кеңес беріледі.
Қадам 6. Халықтың орналасу тығыздығын ескере отырып, импакты (импакты аймақ - әрбір химиялық қосылыс үшін шекті рауалы концентрациясынан жоғары концентрация болатын аймақ) аймақтағы қауіпті заттардың әсеріне үнемі ұшырайтын адамдар санын есептеу.
Қадам 7. Тұрғындар үшін доза-эффект байланысын пайдалана отырып, нақты бір эффектіге душар болған адамдар санын анықтау, сонымен қатар жеке тұлғалық және популяциялық тәуекелді бағалау.
Қадам 8. Қоршаған ортаға әсерді бағалау. Ол үшін қоршаған ортаға тиген залалды анықтауға арналған уақытша типтік әдістемені қолдануды немесе эксперттік бағалаудың нәтижелерін пайдалануға болады
Административті тұлғалар мен зерттеушілер қандайда бір мәселеге сараптама жасаудың мүмкіндіктерін шектейтін көптеген қиыншылықтармен кезігеді. Мұндай лимиттеуші факторларға келесілер жатады: қаражаттың, уақыттың және мәліметтердің шектеулігі. Мұндай жағдайларда сараптаманың күрделі әдістері қарапайым сараптамадағы белгісіздіктерді жоя алатынын алдын ала шешу керек. Сонымен қатар сараптама деңгейін анықтау керек.
Анықтау барысында келесілерді ескерген жөн:
oo Тәуекелді бағалай әрқашанда тереңдетілген әдістерді немесе кеңейтілген ақпарат көзін пайдалануды талап етеді, аз ғана ақпаратпен практикалық нәтиже алуға болады;
oo Экспрес-бағалау - нәтиженің шынайылығын төмендетеді, бірақ мәселенің масштабы туралы жалпылама түсінік береді;
oo Экспрес бағалаудың нәтижесі бағалаудың абсалютті емес салыстырмалы түрін жүргізуге жарамды;
oo Тәуекелді бағалау үшін нақты әрі арнайы амалды және көптеген ақпарат көздерін пайдалану керек;
oo Сараптаманы қарапайым әдістерден бастап, содан кейін күрделі әдістерге көшу керек;
oo Ең күрделі сараптамаларды қауіптілігі жоғары бір-бірімен байланысқан екі-үш мәселелерді шешуге қолдану керек.
Қауіп-қатер үшін жасалатын сараптама қауіп-қатердің жеке бөлімдеріне жасалатын экспресс-бағалауға қарағанда сараптаманың тереңдетілген деңгейде жүргізілгенін талап етеді. Қауіп-қатерді тереңірек және кешенді қарастыратын сараптаманың бірі аймақтың қауіп-қатер сараптамасы болып табылады [20].
Осылайша, сараптаманы жүргізу деңгейін таңдай отырып, келесі ережені естен шығармау керек: Егер сараптама барысында алынған ақпарат қабылданатын шешімге еш әсерін тигізбесе, онда ол ақпаратты алуға уақыт пен ақшаны жұмсаудың қажеті жоқ.
Тәуекелдің салыстырмалы сараптамасы.
Қауіп-қатердің салыстырмалы сараптамасы әртүрлі типтегі тәуекелді салыстыруға мүмкіндік береді, осының нәтижесінде жоғары деңгейде қауіп төндіретін тәуекелді анықтап, экономикалық сараптама және саяси сұраунамалар нәтижелерін ескере отырып, тәуекелді төмендету үшін қолдағы шектеулі ресурстарды рационалды бөлу. Осылайша қоршаған орта мен адам денсаулығы аймағындағы басылымдықтарды бекітеміз. Сонымен қатар салыстырмалы қауіп-қатерді жүргізу басымды мәселені таңдап, оны кешенді шешуге мүмкіндік береді;
Барлық тұрғындар үшін максималды пайда алуға мүмкіндік беретін, инвестициялаудың бағытын таңдау.
Тәуекел сараптамасын жүргізу бірнеше этаптан тұрады:
1. Мәселені анықтау:
oo Мәселенің өзін таңдау (қандай тәуекел қарастырылады, шешілетін мәселелер қарастырылады, әсіресе басқарылатын тәуекел түрлері таңдалады);
oo Салыстырмалы сараптаманың көлемін анықтау; аймақтық, қалалық немесе аудандық, ұлттық немесе федералды, ғаламдық немесе халықаралық;
oo Басқа аймақтардан әкелінген ластауыштар тәуекел сараптамасында қарастырыла ма (мысалы, ластауыштардың трансгенді таралуы)?;
oo Қоршаған орта жағдайы мен өмір сапасының бағалануы қарастырылады ма, әлде тек қана денсаулық жағдайы ғана бағаланады ма?
oo Белгілі бір сипатқа байланысты орналастыру әдісін таңдау:
* Кері әсердің нәтижесі бойынша (мысалы, ісік аурулары, тыныс алу жолының аурулары, балалар үшін қауіп-қатер туғызатын аурулар және т.б.)
* Өндірісі бойынша;
* Қоршаған ортаның компоненттері бойынша (су, топырақ, ауа);
* Орналасқан ауданы бойынша;
2. Мәлімет жинау - тәуекелді бағалауға қажетті ақпараттардың көлемін және типін анықтау.
3. Салыстыру әдістерін таңдау және қоршаған орта мәселелері бойынша басымдылықтарды таңдау:
* Қауіпті жағдайлардың саны немесе жиілігі;
* Жеке дара тәуекел;
* Тәуекелдің кеңістікте таралуы;
* Кері әсер нәтижесінің қайталануы және күрделілігі;
* Уақыт бойынша тәуекелдің өзгеру тенденциясы;
* Ластаушылардың биоаккумуляциясы, тұрақтылығы, балаларға әсері;
* Сараптаманың толықтығы (барлық ақпараттардың ескерілгендігіне көз жеткізу);
* Ақпараттың сапасы;
Тәуекелдің әрбір белгісі үшін бағалау жүйесін таңдау:
* Нақты критерилер негізінде бағалауды жүргізу;
* Балдың қандай типі қолданылады (пропорционалды немесе кәдімгі);
* Балға бөлу принципін таңдау.
1.3 Химиялық заттар әсерінен тұрғындар денсаулығы үшін тәуекелін бағалау әдісі
Жанама немесе жаңа тәуекелді қалыптастырмай-ақ кез келген тәуекелдің алдын алуға болады. Егер тәуекелдің алдын алмаса, онда оны бағалау және оны төмендету мен бақылау үшін тиімді әдістер жасау қажет.
Қажетсіз оқиға мүмкіндігі сияқты тәуекел кез келген адам мен кез келген экономикалық ақпараттың ажырамас компоненті болып табылады. Толығымен басқа адамдармен немесе мемлекетпен аталатын тәуекелдердің жартысы ерікті, ал қалғаны - мәжбүрлі болып табылады.
Жалпы түсінік бойынша тәуекел - бұл белгілі бір уақыт аралығында айтарлықтай салдарлы қандай да бір оқиғаның туу мүмкіндігі.
Тәуекелді талдау әдістемесін қолдану аймағы - бұл әртүрлі алдыңғы, қазіргі немесе келесі мүмкін экспозициялық зиянды факторлардың адам денсаулығы үшін потенциалды салдарын бағалау, сонымен қатар әртүрлі факторлардың, олардың пайда болу көздерінің салыстырмалы сипаттамасы, басқару шешімінің әртүрлі варианттарының медика-әлеуметтік пен экономикалық тиімділігі.
Әлеуметтік-гигиеналық мониторинг - тұрғындардың денсаулығы мен өмір сүру аймағы жағдайын бақылаудың, оларды талдаудың, бағалау мен болжаудың, сонымен қатар тұрғындардың денсаулық жағдайы мен өмір сүру аймағының әсер ету факторлары арасындағы себеп-салдарына байланысты анықтаудың мемлекеттік жүйесі [21].
Тәуекелді бағалау есептері 2001-2003 жж., Ресей Федерациясының қоршаған орта гигиенасы бойынша іс-әрекетінің Ұлттық жоспарының (ҚОГІҰЖ) негізгі алдыңғы қатардағы тізіміне енді, азаматтардың денсаулығын сақтау бойынша үкіметтік комиссиямен мақұлданған.
Ресей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz