Табысты құраушы факторлары
Кіріспе
1.ТАБЫСТЫ ҚҰРАУШЫ ФАКТОРЛАРЫНЫҢ МҮМКІН БОЛАТЫН СЦЕНАРИЙЛЕРІ АРҚЫЛЫ БИЗНЕСТІ ТАБЫСТЫҚ ТӘСІЛМЕН БАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бизнесті бағалаудың мәні, мақсаты және міндеттері
1.2 Бизнесті бағалаудың табыстық тәсілі және әдістері
1.3 Табысты құраушы факторларының мүмкін болатын сценарийлері
2.ТАБЫСТЫЛЫҚТЫ ҚҰРАСТЫРУШЫ ЭЛЕМЕНТТЕР ЖӘНЕ КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ НӘТИЖЕСІН АНЫҚТАУ
2.1Ұйымның қызметінің сипаттамасы және экономикалық көрсеткіштерінің талдау
2.2«ӨЭМ» ЖШС.нің бухгалтерлік есебін ұйымдастыру
2.3 «ӨЭМ» ұйымының табыстары мен шығыстарының есебі
3.«ӨЭМ» СІРЕКТЕСТІГІНІҢ ТАБЫСТЫЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАБЫСТЫЛЫҚ ТӘСІЛМЕН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ОНЫ АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Тікелей капитализация әдісімен есептеу
3.2 Ақша ағымын дисконттау әдісімен есептеу
3.3 Табысты құраушы факторларының мүмкін болатын сценарийлері арқылы бизнесті табыстық тәсілмен бағалаудың жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1.ТАБЫСТЫ ҚҰРАУШЫ ФАКТОРЛАРЫНЫҢ МҮМКІН БОЛАТЫН СЦЕНАРИЙЛЕРІ АРҚЫЛЫ БИЗНЕСТІ ТАБЫСТЫҚ ТӘСІЛМЕН БАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бизнесті бағалаудың мәні, мақсаты және міндеттері
1.2 Бизнесті бағалаудың табыстық тәсілі және әдістері
1.3 Табысты құраушы факторларының мүмкін болатын сценарийлері
2.ТАБЫСТЫЛЫҚТЫ ҚҰРАСТЫРУШЫ ЭЛЕМЕНТТЕР ЖӘНЕ КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ НӘТИЖЕСІН АНЫҚТАУ
2.1Ұйымның қызметінің сипаттамасы және экономикалық көрсеткіштерінің талдау
2.2«ӨЭМ» ЖШС.нің бухгалтерлік есебін ұйымдастыру
2.3 «ӨЭМ» ұйымының табыстары мен шығыстарының есебі
3.«ӨЭМ» СІРЕКТЕСТІГІНІҢ ТАБЫСТЫЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАБЫСТЫЛЫҚ ТӘСІЛМЕН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ОНЫ АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Тікелей капитализация әдісімен есептеу
3.2 Ақша ағымын дисконттау әдісімен есептеу
3.3 Табысты құраушы факторларының мүмкін болатын сценарийлері арқылы бизнесті табыстық тәсілмен бағалаудың жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Тақырыптың өзектілігі – бизнестің құнын бағалау тәсілдерін тәжірибеде іске асыру үшін ғылыми зерттеулер мен есептеулер жүргізу және пайда табу мақсатының қажетті элементі бизнесті тәуелсіз бағалау болып табылады.
Бизнес - бұл анықталған құрылым шеңберінде ұйымдастырылған және пайда табу мақсатында құрылған нақты қызмет. Осылайша, капитал - пайда табу мақсатында жүзеге асатын өнім өндіру мен қызмет көрсетудің кез - келген процессін жүзеге асыратын негіз болып табылады.
Бизнесті бағалау – бұл осы пайда табу мақсатында жүзеге асырылатын қызмет бүгінгі таңда қанша тұрады және болашақта қанша тұруы мүмкін екендігін анықтау. Кәсіпорынның құнын бағалау көбінесе келесі жағдайлардантуындайды:
- кәсіпорынды сату;
- кәсіпорын мүлігінің бөлігін сату;
- кәсіпорын мүлігін сақтандыру;
- негізгі қорларды қайта бағалау;
- мүлікке салық салу үшін, оның салық базасын анықтау;
- кәсіпорынды жалға беру, құнды бағалау жал төлемін белгілеу үшін маңызды;
- жауапкершілігі шектеулі қоғамда немесе серіктестіктің жарғылық үлесін сатып алу және сату;
несие алу үшін кәсіпорын мүлігін кепілге беру.
Қазіргі нарықтық жағдайда ұйымдарда табыстылық маңызды орын алады. Республикамыздағы бухгалтерлік есеп жүйесі максималды түрде халықаралық қаржылық есептілік стандартқа көше бастаған.
Қаржының тұрақтылығы мен рентабельділікке талдау жүргізу мәліметтері ұйымдардың жедел басшылық жұмысы және олардың құрылымдық бөлімдері үшін қолданылады, мемлекеттік қаржылық есеп беруді құрастыру үшін, экономикалық болжамды және ағымдағы жоспарды, қорыта келе, еліміздің экономикасын дамыту заңдылықтарын оқып білу және зерттеу қажет.
Қазіргі заман шартында шаруашылықпен айналысатын ұйымның қаржы жүйесі заманға сай, толық және дұрыс экономикалық ақпараттарсыз күрделі экономикалық механизммен басқару тәжірибелі түрде жүргізу мүмкін емес.
Жұмыстың мақсаты бағалауды жүзеге асыру үшін стандартқа, бағалау қызметі туралы заңға және бағалау объектісінің құжаттарына сүйене отырып, «ӨЭМ» ЖШС-нің компаниясын табыстық тәсілмен бағалау.
Бизнес - бұл анықталған құрылым шеңберінде ұйымдастырылған және пайда табу мақсатында құрылған нақты қызмет. Осылайша, капитал - пайда табу мақсатында жүзеге асатын өнім өндіру мен қызмет көрсетудің кез - келген процессін жүзеге асыратын негіз болып табылады.
Бизнесті бағалау – бұл осы пайда табу мақсатында жүзеге асырылатын қызмет бүгінгі таңда қанша тұрады және болашақта қанша тұруы мүмкін екендігін анықтау. Кәсіпорынның құнын бағалау көбінесе келесі жағдайлардантуындайды:
- кәсіпорынды сату;
- кәсіпорын мүлігінің бөлігін сату;
- кәсіпорын мүлігін сақтандыру;
- негізгі қорларды қайта бағалау;
- мүлікке салық салу үшін, оның салық базасын анықтау;
- кәсіпорынды жалға беру, құнды бағалау жал төлемін белгілеу үшін маңызды;
- жауапкершілігі шектеулі қоғамда немесе серіктестіктің жарғылық үлесін сатып алу және сату;
несие алу үшін кәсіпорын мүлігін кепілге беру.
Қазіргі нарықтық жағдайда ұйымдарда табыстылық маңызды орын алады. Республикамыздағы бухгалтерлік есеп жүйесі максималды түрде халықаралық қаржылық есептілік стандартқа көше бастаған.
Қаржының тұрақтылығы мен рентабельділікке талдау жүргізу мәліметтері ұйымдардың жедел басшылық жұмысы және олардың құрылымдық бөлімдері үшін қолданылады, мемлекеттік қаржылық есеп беруді құрастыру үшін, экономикалық болжамды және ағымдағы жоспарды, қорыта келе, еліміздің экономикасын дамыту заңдылықтарын оқып білу және зерттеу қажет.
Қазіргі заман шартында шаруашылықпен айналысатын ұйымның қаржы жүйесі заманға сай, толық және дұрыс экономикалық ақпараттарсыз күрделі экономикалық механизммен басқару тәжірибелі түрде жүргізу мүмкін емес.
Жұмыстың мақсаты бағалауды жүзеге асыру үшін стандартқа, бағалау қызметі туралы заңға және бағалау объектісінің құжаттарына сүйене отырып, «ӨЭМ» ЖШС-нің компаниясын табыстық тәсілмен бағалау.
1. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі, алматы, 2010ж.
2. « Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» 2010-жылдың 28-ші ақпандағы Қазақстан Республикасының Заңы
3. Қазақстан Республикасының « Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Салық кодексі (01.01.2011 жылға өзгерістер мен толықтырулар)
4. «Типтік шоттар жоспары:шоттар коррепонденциясын құрастыру жөнінде әдістемелік нұсқаулар» Алматы, 2010ж.
5. Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары, алматы, 2009ж.
6. Ұлттық қаржылық есептілік стандарттары, Алматы, 2010ж.
7. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау / Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001 ж.
8. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа. - М.: ИНФРАМ, 1995.
9. «Финансовый учёт и отчетность в соотоветствии с МСФО» Тулешова Г.А. Алматы-2000
10. Кеулімжаев К.К. Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері. Алматы, 2009ж.
11. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп» Радостовец В.К, Габдуллин Т.Ғ. Радостовец В.В. Шмидт О.И.., Қазақстан-орталық аудиті тәуелсіз аудиторлық компаниясы. Алматы –2006
12. «Аудит и анализ финансовой отчетности» Дюсембаев К.Ш. Егембердиев С.К., Дюсембаев З.К., Алматы 1998. Қаржы-қаражат.
13. «Анализ хозяйственной деятельности предприятия » Ковалев В.В. Волкова О.Н., Москва, Сервис. 2000 жылы
14. «Бухгалтерлік есеп» Баймуханова Алматы- 2008
15. «Бухгалтерский учет в организациях» Козлова Г.Н., Москва,2009
16. Бернстайн Л.А. Анализ финансовой отчетнсоти: теория, практика интерпретация:Пер. с англ. М.:2001.-624с.
17. «Қаржылық есеп» Рахимбекова Алматы-2008
18. Назарова В.Л. Шаруашылық субъектілеріндегі бухгалтерлік есеп. Алматы, 2008ж
19. Сейдахметова Ф.С. Қазіргі замандағы бухгалтерлік есеп. Алматы, 2011.-500б.
20. Б. Нидлз, Х.Андерсон, Д. Колдуэлл Принципы бухгалтерского учета.М.:Финансы и статистика,2002.-496с.
21. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятий АПК:учебник.Минск:Новое знание,2007.-736с.
22. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансовой отчетности. Алматы:Экономика, 2012.
“Бизнесті бағалау” пәні бойынша оқу-әдістемелік кешені. э.ғ.к., доцент Жанкубаев Б.А., оқытушы Сейтқожаева А.Т. Алматы, ҚазҰТУ, 2012. – 42 бет.
2 “ҚР дағы бағалау қызметі туралы” ҚР ның 2000 жылғы 30 қарашадағы № 109 Заңы
3 www.briz.kz сайты.
4 Оценка бизнеса, А.Г. Грязновой, М.А. Федотовой. - М.: 2000.
5 Бизнесті бағалау, Ж.А.Асқарова, Алматы 2010.
6 Оценка бизнеса, С.В.Валдайцев, Изд. СПбГУ, 2000.
2. « Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» 2010-жылдың 28-ші ақпандағы Қазақстан Республикасының Заңы
3. Қазақстан Республикасының « Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Салық кодексі (01.01.2011 жылға өзгерістер мен толықтырулар)
4. «Типтік шоттар жоспары:шоттар коррепонденциясын құрастыру жөнінде әдістемелік нұсқаулар» Алматы, 2010ж.
5. Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары, алматы, 2009ж.
6. Ұлттық қаржылық есептілік стандарттары, Алматы, 2010ж.
7. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау / Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001 ж.
8. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа. - М.: ИНФРАМ, 1995.
9. «Финансовый учёт и отчетность в соотоветствии с МСФО» Тулешова Г.А. Алматы-2000
10. Кеулімжаев К.К. Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері. Алматы, 2009ж.
11. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп» Радостовец В.К, Габдуллин Т.Ғ. Радостовец В.В. Шмидт О.И.., Қазақстан-орталық аудиті тәуелсіз аудиторлық компаниясы. Алматы –2006
12. «Аудит и анализ финансовой отчетности» Дюсембаев К.Ш. Егембердиев С.К., Дюсембаев З.К., Алматы 1998. Қаржы-қаражат.
13. «Анализ хозяйственной деятельности предприятия » Ковалев В.В. Волкова О.Н., Москва, Сервис. 2000 жылы
14. «Бухгалтерлік есеп» Баймуханова Алматы- 2008
15. «Бухгалтерский учет в организациях» Козлова Г.Н., Москва,2009
16. Бернстайн Л.А. Анализ финансовой отчетнсоти: теория, практика интерпретация:Пер. с англ. М.:2001.-624с.
17. «Қаржылық есеп» Рахимбекова Алматы-2008
18. Назарова В.Л. Шаруашылық субъектілеріндегі бухгалтерлік есеп. Алматы, 2008ж
19. Сейдахметова Ф.С. Қазіргі замандағы бухгалтерлік есеп. Алматы, 2011.-500б.
20. Б. Нидлз, Х.Андерсон, Д. Колдуэлл Принципы бухгалтерского учета.М.:Финансы и статистика,2002.-496с.
21. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятий АПК:учебник.Минск:Новое знание,2007.-736с.
22. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансовой отчетности. Алматы:Экономика, 2012.
“Бизнесті бағалау” пәні бойынша оқу-әдістемелік кешені. э.ғ.к., доцент Жанкубаев Б.А., оқытушы Сейтқожаева А.Т. Алматы, ҚазҰТУ, 2012. – 42 бет.
2 “ҚР дағы бағалау қызметі туралы” ҚР ның 2000 жылғы 30 қарашадағы № 109 Заңы
3 www.briz.kz сайты.
4 Оценка бизнеса, А.Г. Грязновой, М.А. Федотовой. - М.: 2000.
5 Бизнесті бағалау, Ж.А.Асқарова, Алматы 2010.
6 Оценка бизнеса, С.В.Валдайцев, Изд. СПбГУ, 2000.
Мазмұны
Кіріспе
1.Табысты құраушы факторларының мүмкін болатын сценарийлері арқылы бизнесті табыстық тәсілмен бағалаудың теориялық негіздері
1.1 Бизнесті бағалаудың мәні, мақсаты және міндеттері
1.2 Бизнесті бағалаудың табыстық тәсілі және әдістері
1.3 Табысты құраушы факторларының мүмкін болатын сценарийлері
2. ТАБЫСТЫЛЫҚТЫ ҚҰРАСТЫРУШЫ ЭЛЕМЕНТТЕР ЖӘНЕ КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ НӘТИЖЕСІН АНЫҚТАУ
2.1 Ұйымның қызметінің сипаттамасы және экономикалық көрсеткіштерінің талдау
2.2 ӨЭМ ЖШС-нің бухгалтерлік есебін ұйымдастыру
0.3 ӨЭМ ұйымының табыстары мен шығыстарының есебі
3.ӨЭМ СІРЕКТЕСТІГІНІҢ ТАБЫСТЫЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАБЫСТЫЛЫҚ ТӘСІЛМЕН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ОНЫ АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Тікелей капитализация әдісімен есептеу
3.2 Ақша ағымын дисконттау әдісімен есептеу
3.3 Табысты құраушы факторларының мүмкін болатын сценарийлері арқылы бизнесті табыстық тәсілмен бағалаудың жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі - бизнестің құнын бағалау тәсілдерін тәжірибеде іске асыру үшін ғылыми зерттеулер мен есептеулер жүргізу және пайда табу мақсатының қажетті элементі бизнесті тәуелсіз бағалау болып табылады.
Бизнес - бұл анықталған құрылым шеңберінде ұйымдастырылған және пайда табу мақсатында құрылған нақты қызмет. Осылайша, капитал - пайда табу мақсатында жүзеге асатын өнім өндіру мен қызмет көрсетудің кез - келген процессін жүзеге асыратын негіз болып табылады.
Бизнесті бағалау - бұл осы пайда табу мақсатында жүзеге асырылатын қызмет бүгінгі таңда қанша тұрады және болашақта қанша тұруы мүмкін екендігін анықтау. Кәсіпорынның құнын бағалау көбінесе келесі жағдайлардантуындайды:
oo кәсіпорынды сату;
oo кәсіпорын мүлігінің бөлігін сату;
oo кәсіпорын мүлігін сақтандыру;
oo негізгі қорларды қайта бағалау;
oo мүлікке салық салу үшін, оның салық базасын анықтау;
oo кәсіпорынды жалға беру, құнды бағалау жал төлемін белгілеу үшін маңызды;
oo жауапкершілігі шектеулі қоғамда немесе серіктестіктің жарғылық үлесін сатып алу және сату;
несие алу үшін кәсіпорын мүлігін кепілге беру.
Қазіргі нарықтық жағдайда ұйымдарда табыстылық маңызды орын алады. Республикамыздағы бухгалтерлік есеп жүйесі максималды түрде халықаралық қаржылық есептілік стандартқа көше бастаған.
Қаржының тұрақтылығы мен рентабельділікке талдау жүргізу мәліметтері ұйымдардың жедел басшылық жұмысы және олардың құрылымдық бөлімдері үшін қолданылады, мемлекеттік қаржылық есеп беруді құрастыру үшін, экономикалық болжамды және ағымдағы жоспарды, қорыта келе, еліміздің экономикасын дамыту заңдылықтарын оқып білу және зерттеу қажет.
Қазіргі заман шартында шаруашылықпен айналысатын ұйымның қаржы жүйесі заманға сай, толық және дұрыс экономикалық ақпараттарсыз күрделі экономикалық механизммен басқару тәжірибелі түрде жүргізу мүмкін емес.
Жұмыстың мақсаты - бағалауды жүзеге асыру үшін стандартқа, бағалау қызметі туралы заңға және бағалау объектісінің құжаттарына сүйене отырып, ӨЭМ ЖШС-нің компаниясын табыстық тәсілмен бағалау.
Жұмыстың міндеттері:
- бизнесті бағалаудың теориялық және ғылыми-әдістемелік негіздемелерін қарастыру;
- бизнесті бағалаудың тәсілі мен әдіс жүйелерін қарастыру;
- бизнесті бағалауда пайдаланылатын ақпараттың шынайылығын тексеру;
- бағалау тәсілдері мен әдістерін дұрыс таңдау арқылы бағалау жүргізу;
- қорытынды құнға талдау жасау.
Бизнесті бағалаудың міндеттері:
- өтімділігі жеткіліксіз акциясы бар кәсіпорын мен серіктестіктердің нарықтық құны туралы сенімді ақпаратты алудың басқа амалы жоқ болған кезде нарықтық құнын бақылау;
- өтімділігі жеткіліксіз акциясы бар жабық кәсіпорын немесе серіктестіктерді сату-сатып алу бағасы бойынша ұсыныстар дайындау;
- барлық үлгідегі кәсіпорынның қаржылық есебін құру мен аудиті кезінде олардың иелеріне кәсіпорынның шынайы қаржылық жағдайы және дамуы туралы толық ақпаратты беру үшін қолдану.
Жұмыстың құрылымы жұмысқа қойылған мақсаттар мен міндеттерді айқындайтын үш тараудан тұрады:
- бірінші бөлімде негізінен бизнесті бағалаудың жалпы сипаттамасы, Халықаралық Бағалау Стандарттары, бизнесті бағалаудағы негізгі түсініктер мен принциптері және бизнесті бағалаудағы үш тәсіл: шығындық, табыстық және салыстырмалы туралы айтылады;
oo екінші бөлімде ӨЭМ ЖШС-нің фирмасының пайда болу тарихы, нарықтағы жағдайы туралы айтылады;
oo үшінші бөлімде ӨЭМ ЖШС-нің фирмасын табыстық тәсілмен бағалау іске асырылады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қортындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыс негізінен ә кестеден, і суреттен тұрады.
1.Табысты құраушы факторларының мүмкін болатын сценарийлері арқылы бизнесті табыстық тәсілмен бағалаудың теориялық негіздері
1.1 Бизнесті бағалаудың мәні, мақсаты және міндеттері
Бизнес - бұл анықталған құрылым шеңберінде ұйымдастырылған нақты қызмет. Оның басты мақсаты - пайда табу. Осылайша, капитал - пайда табу мақсатында жүзеге асатын өнім өндіру мен қызмет көрсетудің кез келген процессін жүзеге асыратын негіз болып табылады. Пайда табу - экономиканың көптеген салаларындағы іс әрекеттің мақсаты мен қорытынды нәтижесі, яғни, бизнестің мақсаты мен нәтижесі. Кез-келген бизнестің кәсіпорын түріндегі өзінің экономикалық - ұйымдастырушылық түрі болады. Фирма - бұл өз қорынды капиталға ие болатын, бизнестің белгілі саладағы экономикалық - ұйымдастырушылық түрі болып табылатын, белгілі кәсіпорынның аты, белгісі, көрсеткіші.
Қазақстан Республикасындағы бағалау қызметі туралы заңына сәйкес бағалауда мынадай ұғымдар қолданылады:
Баға - бұл:
1) Бағалау объектілерінің құны туралы бағалаушылардың ғылыми негізделген пікірі.
2) Бағалау объектілерінің мүмкін болатын нарықтық құнының анықталуы.
Бағалау объектісі - бұл осыған қатысты бағалауды жүзеге асыратын азаматтық құқықтар объектісі.
Бағалау тақырыбы - бұл меншік құқығының әр түрлі тұрпаты. Бағалау тақырыбы болып үйге толық меншік құқығы болып табылады.
Толық меншік құқығы - меншікті иелену, пайдалану және өкімдену құқығы.
Бағалау күні - бағалау объектісінің мүмкін болатын нарықтық немесе өзге құнды анықталатын күні - жылы
Бағалау туралы есепті жасау күні - Бағалау туралы есепке қол қойылған күні - жылы.
Бағалау қызметтер - бұл оның нәтижелерін қолдану сферасы: қозғалмайтын мүлік объектісінің нақты құнын анықтаудағы Тапсырыс берушіге және басқа да қызығушы тұлғаларға сонымен қатар объектіні кепілге қою мақсатында көмек көрсету.
Бағалау мақсаты - бұл баға түрінің анықталуы және бағалауды Бағалау объектісінің нарықтық құны арқылы іске асыру.
Тапсырыс беруші - Орындаушы - бағалаушының қызметін тұтынушы, Келісім-шарт жақтарының бірі болып табылатын тұлға.
Бағалаушылар − Бағалауға және Бағалау туралы есепті құруға қатысушылар, компитентті жұмыс істеуге, бағалаудың кәсіптік стандарттарын сақтауға, өз мінез-құлықтарында сақсыз, әдепсіз немесе біліксіз әрекет танытпауға, тапсырысты риясыз, объективті, Бағалауға өзінің жеке мүддесін енгізбеу міндеттемелерін алған мамандар тобы.
Бағалау қызметінің ерекшеліктері - осыларға сәйкес бағалау қызметінің субъектілерімен қолданылатын бағалау принциптерін пайдаланғанда бағалау жұмыстарының орындалу сапасына; қозғалмайтын мүлікті; қозғалатын мүлікті; меншік кешені ретінде кәсіпорынды; интеллектуалды меншік объектілерін бағалау әдістеріне; бағалау туралы есептің формасы мен мазмұнына қойылатын талаптар бойынша бағалау жұмыстары жүргізуі тиіс, Қазақстанның мемлекеттік басқару органдарымен белгіленген ережелер.
Бизнесті бағалауды мәні бойынша басынан бастап фирманың қаржылық - шаруашылық қызметін талдаумен араластыруға болмайды. Бизнесті бағалау әрдайым тура сұраққа жауап береді: бизнес қанша тұрады немесе қанша тұруы мүмкін?
Бизнесті бағалаудың мәні әр түрлі жағдайларда нақтырақ анықталуы мүмкін:
- жабық бірлестіктің (акциялары қор нарығында таратылған акционерлік қоғам, соның ішінде формальды ғана ашық акционерлік қоғам деп аталатын (ААҚ) немесе өзімен мүлдем акционерлік қоғамды көрсетпейтін фирмалардың) гипотезалық құны;
- бақылау цифрлары максималды жарамды (сатып алушы үшін) немесе максималды мүмкін болатын (сатушы үшін) жабық бірлестік үшін немесе фирманы сату-сатып алу бойынша келісімдерді дайындау кезіндегі үлес үшін, сонымен қатар оның ішіндегі үлестік қатынастар үшін баға болуы мүмкін;
- жабық бірлестіктің құны біршама болашақтағы белгіленген уақытта ол қалай болады, мысалы, оны ашық бірлестікке ауыстырған кезде немесе сатуға шығарғанда;
- кейбір нағыз ашық бірлестіктің құны, егерде нарықта фирманы бағаламау немесе қор нарығының қатысушылары бірлестік туралы сенімсіз не толық ақпаратпен қолдануы себебті қайта бағалау жағдайында қор нарығы нұсқайтын басқамен салыстырғанда шынайырақ болады;
- біршама ғана ашық бірлестіктің, яғни кімнің акциялары қор нарығында жарияланған, бағасы келісілген, бірақ сатылмайтын, олар бойынша нақты аяқталған, келісілген бағасы бар екендігін растайтын немесе растамайтын сату-сатып алу келісімдің нағыз құны;
- материалды және материалды емес активтердің жиынтығынан, сондай-ақ берілген типтегі өнімді шығару мен сатуға меншік құқығынан тұратын, кейбір өнім типтерін өңдіру бойынша кәсіпорын кешенінің мүліктік құны;
- өнімнің бірнеше түрлерін сату мен шығару бойынша көп номенклуатуралық фирманың мүліктік кешенінің құны;
- келісім-шартта келісілген жеңілдіктер немесе бәсекелес артықшылықтардың кейбір мүліктік қызығушылықтарының құндылығы.
Бизнесті бағалау пәні жылжыматын мүлікті және зияткерлік меншік объектілерін бағалау пәндерімен шекаралас. Жылжымайтын мүлік пен зияткерлік меншік объектілерін бағалауға қарағанда бизнесті бағалау ауқымды және оларды өзіне қамтиды деген көзқарас таратылған.
Бизнесті бағалау пәнінің түбегейлі айырмашылық түсінігі бизнесті бағалау фирманы барлық міндеттерімен және жүзеге асыратын жоспарларымен, мүліктік кешенінің бағалануы, яғни ертеректе фирма иесінің мүлкін мінддеттемелерін ауырпалық түсірмей ие болғандарға өнімді сатуға және өндіруге мүмкіндік беретін мүлік болуы мүмкін.
Бірінші жағдайда бизнесті бағалау фирманы сатуға бағдарланады, екінші жағдайда - өзара толықтыратын мүлік пен фирманың меншік құқығы немесе оны бастайтын бизнестер, бизнес - түзулерді пакетте сату бойынша ықтимал келісімдерді өңдеуге бағытталған.
Бизнес-түзулерді бағалау бес негізгі мақсатты көздеуі мүмкін:
1) фирманың барлық бизнес-түзулерін бағалау, олардың барлық құн соммасы, осы фирманың нарықтық құнын жұмыс істеп тұрған кәсіпорындікі ретінде жалған сипаттау үшін қажет;
2) негізделген максималды бағдарланған бағаны анықтау;
3) бір өнімдік кәсіпорынды тұтас бағалау бағасы, оның жалғыз бизнес-түзуінің бағасымен сәйкес бағалау;
4) қарастырылып отырған бизнес-түзу бойынша сәйкес келетін инвестициялық жобаның нарықтық құндылығын бағалау;
5) жоспарланған инвестициялық жобаларды жүзеге асыру үшін бекітілген және оны шешу үшін бәсекелестік қабілеті бар, бірақ әлі де бағалау жобасы жүзеге асырылмаған кәсіпорынның жарғылық капиталының негізделіп бағдарланған нарықтық құнын орнату.
Фирманы және оның бөліктерін бағалау фирмамен жүзеге асырылатын бизнес-түзулерді бағалаудан итерілуі мүмкін. Дегенмен ол фирманың мүлігі негізінде де жүргізілуі ықтимал. Бағалау заты ретіндегі фирма үшін екі тәсілде лайықты, фирма жеке заңды тұлға болғандықтан, жеке меншігі де және шаруашылық қызметті жүргізуден түсетін пайдасы түсетін өзінің шоты да болады.
Бизнесті бағалаудың мақсаттары мен міндеттері:
- сол немесе басқа өтімділігі жеткілікті акциясы бар ашық кәсіпорынның ағымдағы нарықтық акцияға баға белгілеу қаншалықты нақты екенін, сонымен қатар ағымдағы тренд нарығындағы бақыланатын өзгерісті тексеру: бұл ұсақ және портфельді инвесторларға осы трендтің күтілетін жалғасында немесе өзгеруінде анықталуға, стратегиялық инветорларға осы кәсіпорынның қор нарығының мәліметтеріне ғана сүйенбей, тексеру пакеттерін алу немесе сатуға негізделген шешім қабылдауға көмектеседі;
- өтімділігі жеткіліксіз акциясы бар кәсіпорын мен серіктестіктердің нарықтық құны туралы сенімді ақпаратты алудың басқа амалы жоқ болған кезде нарықтық құнын бақылау;
- өтімділігі жеткіліксіз акциясы бар жабық кәсіпорын немесе серіктестіктерді сату-сатып алу бағасы бойынша ұсыныстар дайындау;
- барлық үлгідегі кәсіпорынның қаржылық есебін құру мен аудиті кезінде олардың иелеріне кәсіпорынның шынайы қаржылық жағдайы және дамуы туралы толық ақпаратты беру үшін қолдану.
Кәсіпорынды бағалау есептеуде оның даму сценарийі жасалады, ол соған бастапқыдан тәуелді. Сондықтан бизнеске сауатты тәсілді міндетті түрде, оның кез келген бағалауы есептеулерінде бастапқы кәсіпорын құны көрсетіледі, олардың ішінде екі қағида болуы мүмкін:
- әрекет ететін кәсіпорынды бағалау;
- кәсіпорынның ликвидациялық құнын бағалау.
Мүліктік кешенді бағалау ретіндегі бизнесті бағалаудың тәжірибелік ерекшеліктері
Бағалау заты - бірлестіктің мүліктік кешені болған кездегі бизнесті бағалаудың басты тәжірибелік пайдалану.
1) Заңмен тікелей қаралған, фирманың кредиторлары қызығушылығындағы мүліктік меншікті бағалаумен, сыртқы басқару факторлары енгізілген, банкрот-бірлестіктің мүліктік кешенін сатудан түсетін пайда құрал ретінде қолданылады:
- кәсіпорынның қаржылық сауығуы бизнес-жоспар үшін;
- кәсіпорынның сауығуынан кейін уақыты өтіп кеткен кредиторлық қарыздардың кредиторларға қайтарылуы, мүліктік кешеннің нарықтық құнының жоғарылауына сәйкес келеді.
Кез-келген жағдайда банкроттық үрдіс кондипломдық өндіруге дейін өткізілмейді, мүліктік кешеннің элементтері бөлек сатылады және оларды сатудан түскен табыс соммасы жалпы уақыты өткен кредиторлық қарыздардың 10%-нан аспауы керек.
Банкрот-фирманың мүліктік кешенін сату кезінде оның акциялары олардың бұрынғы иелерінен алынбайды. Банкрот-фирманың мүліктік кешенін бағалау тәжірибелік мақсатта жүргізіледі:
- оның мүмкін сатылымынан түсетін пайдадан кредиторлар үшін мүліктік кешеннің нарықтық құнын анықтау;
-мүліктік ккешенді сатудан түскен мүмкін пайда, бір жағынан, кредиторлар алдындағы қарызды жабуы керек, екінші жағынан - кәсіпорынның сауығуның қайнар көзі ретінде көрінуі қажет;
Осы екі мақсат мүліктік кешеннің тәркіленуін емес, нарықта еткілікті уақыт экспозициясы бар әрекеттегі сатылуын болжайды. Мүліктік кешеннің жаңа иелеріне сату, бұны құрайтынын жорамалдайды.
2) Егер фирма мүліктік кешен ретінде бірнеше бизнестен тұратын болса, онда қажет жағдайда иелері бизнестертің біреуін сату туралы шешім қабылдауы мүмкін, мысалы, қалғандарын қаржыландыру үшін. Бұл жағдай әр бизнестің бір-біріне тәуелсіз болған жағдайда ғана жүзеге асырылады.
1.2 Бизнесті бағалаудың табыстық тәсілі және әдістері
Табыстық әдіс логикасы кәсіпорынды бағалауда инвестордың күтуін ең анық сипаттайды. Бизнестің құны бағаланатын кәсіпорын әкелуі мүмкін болатын болашақта күтілетін табыс негізінде анықталады. Табыстық әдістің ішінде әдетте ерекшелетін екі түрі: ақша ағымын дисконттау және табысты капитализациялау әдістері.
Әдетте бизнесті нарықтық бағалау көбіне оның болашағының қаншалықты жақсы болатынына байланысты. Бизнестің нарықтық құнын бағалауда оның капиталының тек болашақта кез-келген табыс түрін алып келе алатын бөлігі ғана ескеріледі.
Мұнда осы табысты меншік иесі қашан алатыны және ол қандай тәуекелмен байланыстылығы ең маңызды болып табылады. Бизнесқа әсерін тигізетін аталған факторлардың барлығы ақша ағымын дисконттау ( ары қарай - ААД әдісі ) әдісін ескеруге мүмкіндік береді.
Әдістің мән-мағынасы. Бизнестің құнын ААД әдісімен анықтау кез келген инвестор берілген бизнес үшін оның болашақ табысының ағымдық құнынан үлкен соманы төлемейді деген тұжырымдамаға негізделеді. Ал иесі өз бизнесін мүмкін болатын болашақ табысының ағымдық құнынан аз бағаға сатпайды. Қарым-қатынас нәтижесінде екі жақ болашақ табыстың ағымдық құнына шамалас нарықтық баға туралы ортақ келісімге келеді деп саналады.
Бағалаудың берілген әдісі инвестициялық уәжді ескергендегі ең қолайлы болып есептеледі, өйткені өз ақшасын қолданыстағы кәсіпорынға салғалы жатқан кез келген инвестор имараттар, ғимараттар, көліктер, жабдықтар, материалды емес және т.б. құндылықтардан тұратын активтер жиынтығын емес оған салынған қаражатты ақтайтын, пайда алып келеті және өзінің дәулетін асыратын болашақ табыс ағымын сатып алады. Осы тұрғыдан қарастырғанда экономиканың қай саласына жатса да барлық кәсіпорындар тауар өнімінің тек бір түрін - ақшаны өндіреді.
Ақша ағымын дисконттау әдісі қолданыстағы кез келген кәсіпорынды бағалауда қолданыла алады. Бірақта ең дәл нәтижені осы әдіс қана беретін кейбір жағдайлар да бар. Берілген әдісті қолдану өзінің белгілі шарушылық (табыстық болғанда қалаулырақ) тарихы бар және тұрақты экономикалық даму кезеңінде тұрған кәсіпорындарды бағалауда ең тиімдісі болып табылады. ААД әдісі жүйелі түрде шығынға ұшырайтын кәсіпорындарды бағалауда ең аз дәрежеде қолданылуы мүмкін (бірақ бизнестің кері мөлшердегі құны да басқарушылық шешімдер қабылдауға себеп бола алады). Бұл әдісті болашағы үміттендіргіш жаңа кәсіпорындарды бағалау үшін қолдану кезінде абайлық сақтау қажет. Ретроспективті табыстың болмауы бизнестің болашақ ақша ағымыныңобьективті болжануына қиындық келтіреді.
Кәсіпорынды ақша ағымын дисконттау әдісімен бағалаудың негізгі кезеңдері:
1) ақша ағымының моделін таңдау;
2) болжау кезеңінің ұзақтығын анықтау;
3) өткізуден түскен жалпы табысты ретроспективті сараптама және болжау;
4) шығынды болжау және сараптау;
5) инвестицияларды болжау және сараптау;
6) болжау кезеңінің әр жылдық ақша ағымының көлемін есптеу;
7) дисконт мөлшерлемесін анықтау;
8) болжаудан кейінгі кезеңдегі құн мөлшерін есептеу;
9) болжаудан кейінгі кезеңдегі құн мен болашақ ақша ағымдарының ағымдық құндарын есептеу;
10) қорытынды түзетулерді енгізу;
Ақша ағымының моделін таңдау. Бизнесті бағалауда ақша ағымының екі моделінің біреуін қолдануға болады: меншікті капитал үшін; барлық салынған (инвестиция) капитал үшін. Төмендегі 1-кестеде меншікті капитал үшін ақша ағымының есебі келтірілген. Осы кестені колдану кезінде кәсіпорынның меншікті капиталының құнын есептейді.
1 - кесте
Меншікті капитал үшін ақша ағымының моделі
Іс-әрекет
Көрсеткіш
Қосу
Қосу (азайту)
Қосу (азайту)
Қосу (азайту)
Қорытынды
Салық төлегенннен кейінгі таза табыс
Амортизациялық аударымдар
Таза айналым капиталының азаюы (өсуі)
Активтарды сату (капиталды салымдар)
Ұзақ мерзімді қарыздар өсуі (азаюы)
Меншікті капитал үшін ақша ағымы
Осы модельге сәйкес барлық инвестициялық каитал үшін кәсіпорынның меншікті капиталының құны қарыз капитал мен артықшылықты капитал құнын алып тастағандағы оның операцияларының құны есебінде алынады.
Берілген модель әсіресе көп салалы бизнесті бағалауда қолайлы. Ақша ағымының моделін барлық инвестициялық капитал үшін қолданған кезде шартты түрде кәсіпорынның меншікті капиталын қарыз капиталынан ажыратпай отырып, жиынтық ақша ағымын есептей беруге болады. Осыдан алғанда есептеу таза табыстан емес пайыздар мен салықтарды төлегенге дейінгі табыстан басталады, яғни шартты түрде пайыздар табысқа салық салық деп есептеледі. Мұндай тұжырымдама Халықаралық бағалау стандарттарында тіркелген. Сонымен қатар бұл модельде шартты түрде кәсіпорынның меншікті капиталын қарыз капиталынан ажыратпайтындықтан ақша ағымын есептеу кезінде ұзақмерзімді қарыздың өзгерісі ескерілмейді. Екінші модель бойынша нәтиже кәсіпорынның барлық салынған капиталының нарықтық құны болып табылады.
2 -кесте
Барлық салынған капитал үшін ақша ағымының моделі
Іс-әрекет
Көрсеткіш
Табыс
Пайыздар мен салықтарды төлегенге дейінгі
Азайту
Табысқа салық
Қосу
Амортизациялық аударымдар
Қосу (азайту)
Таза айналым капиталының азаюы (өсуі)
Қосу (азайту)
Активтарды сату (капиталды салымдар)
Қорытынды Барлық салынған капитал үшін ақша ағымы
Екі модельде де ақша ағымы (ағымдық бағада) номиналды негізде де (инфляция жағдайын ескере отырып) нақты негізде де солай есептеліне алады.
Болжау кезеңінің ұзақтығын анықтау. ААД әдісіне сәйкес кәсіпорынның құны өткендегі емес болашақ табысқа негізделеді. Сондықтан бағалаушының мақсаты ағымдағы жылдан бастап кез келген болашақ уақыт кезеңіне (ақша ағымының қозғалыс туралы болжаулы есептемелер негізінде) ақша ағымының болжауын жасап шағару болып табылады. Болжау кезеңі ретінде компанияның өсу жылдамдығы тұрақталғанға дейінгі созылып жатқан уақыт аралығы алынады (постболжаулы кезеңде өсудің тұрақты ұзақмерзімді жылдамдықтары мен үздіксіз табыс ағымы алуы керек деп саналады).
Болжаулы кезеңнің баламалылық ұзақтығының анықтамасы - бұл оңай мәселе емес. Бір жағынан болжау кезеңі ұзақ болған сайын Боқылаулар саны да көбейеді және кәсіпорынның ағымдық құнының нәтижеллік мөлшері де соғұрлым негіздірек болып көрінеді. Ал екінші жағынан болжау кезеңі ұзақ болған сайын табыстың, шығынның, инфляция мен ақша ағымдары қарқынының нақты мөлшерлерін божау қиындай түседі. Экономикасы дамыған елдерде қалыптақан тәжірибеге сүйенсек бағалау мақсаты мен пайда болған жағдайға қарай кәсіпорынды бағалау үшін болжау кезеңі 5-тен 10 жылды құрауы мүмкін. Адекватты ұзақмерзімді божаулар ерекше қиыншылық тудыратын тұрақсыз өтпелі экономикасы бар елдерде бөлек жағдайларда болжау кезеңін 3 жылға дейінгі мерзімге қысқартуға болады.
Өткізуден түскен жалпы табысты ретроспективті сараптама және болжау. Жалпы табысты сараптау және оны болжау детальді қарастыру мен мынадай бір қатар факторларды ескеруді талап етеді:
oo шығарылатын өнім номенклатурасы;
oo өнімнің шығару көлемі мен бағасы;
oo кәсіпорын өсуінің ретроспективті қарқыны;
oo өнімге деген сұраныс;
oo инфляция қарқыны;
oo қолда бар өндіріс қуаттылығы;
oo капитал салымдарының болашағы мен мүмкін болатын салдары;
oo сұраныстың жарқын болашағын анықтайтын экономикадағы жалпы жағдай;
oo қазіргі бәсекелестік деңгейін ескергендегі нақты саладағы жағдай;
oo бағаланатын кәсіпорынның нарықтағы үлесі;
oo болжаудан кейінгі кезеңдегі өсудің ұзақмерзімді қарқыны;
oo берілген кәсіпорын менеджерлерінің жоспарлары.
Жалпы табыстың болжауы кәсіпорын мен толықтай сала қызметінің ретроспективті көрсеткіштерімен логикалық сәйкестікте болу керек деген ортақ ережені ұстану өте маңызды.
Инфляция қарқыны белгілі бір уақыт аралығындағы баға деңгейінің орташа өзгерісін сипаттайтын баға индексі көмегімен өлшенеді. Ол үшінмына формула қолданылады:
∑ P1∙ G1
Ip = - - - - - - - - (1) ∑ P0∙ G1
Мұндағы:
Ip − инфляция индексі;
P1 − сарапталған кезеңдегі бағалар;
P0 − алғашқы кезеңегі бағалар;
G1 − сарапталған кезеңдегі өткізілген тауар саны.
Кез келген сала ішінде ең аз дегенде бірнеше кәсіпорын нарықтағы өз үлесіне күрес жүргізеді. Бұл жерде әр түрлі варианттардың болуы мүмкін. Өз үлесіңді кішірейіп жатқан нарықта жолы болмайтын бәсекелестердің арқасынде өсіріп алуға, не керісінше өсіп жатқан нарықта жоғалтып алуға болады. Осыған байланысты кәсіпорын жұмыс істегелі жатқан нарықтық сегменттің өлшемі мен шектеулерін тура анықтап алу қажет. Бағалаушының міндеті: соңғы тұтынушылардың сұранысы мен қажеттілігін ескерегендегі кәсіпорынмен ұсталынып отырған нақты нарық үлесінің өзгеріс тенденциясын анықтау керек. Сонымен қатар мынадай факторларды сараптап алғаны жөн:
1) осы уақытта кәсіпорын иелігіндегі нарық үлесін;
2) осы үлес өзгерісінің ретроспективті тенденциясын;
3) кәсіпорынның бизнес-жоспарын. Әсіресе кәсіпорын нарықтағы өз үлесін қандай жолмен сақтап не үлкейтіп алғысы келетіндігіне ерекше көңіл бөлу керек;
4) негізгі бәсекелестердің жағдайларын сараптаптау.
Шығынды болжау және сараптау. Берілген кезеңде бағалаушы мынаны істеуге міндетті:
oo шығын құрылымын, әсіресе тұрақты шығын мен ауыспалы шығын қатынасын зерттеу;
oo шығынның әр категориясы үшін инфляциялық күтімді бағалау;
oo қаржылық есепте болатын, бірақ болашақта кездеспейтін төтенше және бір мезгілді шығын баптарын зерттеу;
oo активтердің бүгінгі санына және болашақтағы өсімі мен шығысына қарай амортизациялық салымдарды анықтау;
oo болжанған қарыздар деңгейіне негізделіп, пайыздарды төлеудің шығындарын есептеу;
oo болжанатын шығындарды бәсекелес кәсіпорындардың сәйкес көрсеткіштерімен немесе ұқсас орташа салалық көрсеткіштермен салыстыру.
1- сурет
Инвестицияларды болжау мен сараптау
Инвестицияларды болжау мен сараптау. Бұндай сарсаптау үш негізгі компаненттен тұрады және 1-суретте көрсетілген кезекпен жүзеге асырылады:
Дисконттау мөлшерлемесін анықтау. Техникалық, яғни математикалық көзқараспен дисконттау қойылымы - бұл болашақ табыс ағымын бизнестің нарықтық құнын анықтау үшін негіз болатын ағымдық құнның бірегей көлеміне қайта есептеу үшін қолданылатын пайыз қойылымы, олар бірнешеу болуы мүмкін. Экономикалық мағынада дисконттау мөлшерлеменің ұғымында тәуекел деңгейі бойынша салыстырылатын инвестициялық объектілерге салынатын капиталдың инвесторлар талап ететін қойылымы берілген, басқаша айтқанда, бағалау күніне тәуекелдің салыстырмалы деңгейіндегі қолда бар инвестициялық вариант бойынша талап етілетін табыс мөлшерлемесі.
Дисконттау қойылымын есептеу бағалау үшін негіз болып қандай ақша ағымы қолданылатынына байланысты. Меншікті капиталдың ақша ағымы үшін меншік иесімен талап етілетін салынған капитал үсті түсімінің қойылымына тең дисконттау қойылымы қолданылады. Капиталды активтерді бағалау моделіне сәйкес дисконттау қойылымы мына формуламен анықталады:
R=Rf +β ∙(Rm - R f)+S1+S2+C (2)
Мұндағы:
R - инвестормен талап етілетін (меншікті капитал үшін) табыс мөлшерлемесі;
Rf - тәуекелсіз табыс қойылымы;
β - бета коэффиценті (мемлекетте болып жатқан макроэкономикалық және саяси процестермен байланысты систематикалық тәуекел өлшемі);
Rm - нарықтың жалпы табыстылығы (құнды қағаздардың орташа нарықтық қоржыны);
S1 - кіші кәсіпорындар үшін сыйақы;
S2 - жеке компанияларға тән тәуекел үшін сыйақы;
C - мемлекеттік тәуекел.
Бета коэффиценті тәуекел өлшемі болып табылады. Қор нарығында тәуекелдің екі түрі ерекшеленеді: белгілі бір компания үшін спецификалық, оны тағы жүйелі емес тәуекел деп те атайды, және акциялары айналымда жүрген компанияларға тән жалпы нарықтық, ол жүйелі тәуекел деп аталады.Капитал активтерін бағалау моделінде бета коэффицентінің көмегімен систематикалық тәуекел мөлшері анықталады. Бета белгілі компания акцияларының жалпы табысиылығын жалпы қор нарығының ортақ табыстылығымен салыстырғандағы ауытқу амплетудасына сәйкес есептелінеді.
Компания акцияларының бір кезең бойынша жалпы табыстылығы:
P1 - P0 + D
R = ──────── 3)
P0
Мұндағы:
P1 - кезеңнің соңына қарай акцияладың нарықтық құны;
P0 - кезеңнің басындағы акцияладың нарықтық құны;
D - кезең бойына төленген дивидендтер.
Тұтқасыз бета - бұл компанияның қарызы болмаған кезде онда болатын бета. Содан соң тұтқасыз негізде бағаланатын компанияның салыстырылатындарға қарағандағы тәуекелі қайда екендігін анықтау қажет. Осыдан кейін ғана бағаланатын компания үшін капиталдың бір немесе бірнеше берілген құрылымы бойынша жаңа тұтқасыз бетасын анықтау керек. Нәтижесі нарықтан алынған, бағаланатын компания үшін қаржы тұтқасының деңгейіне қарай арнайы түзетілген бета болып табылады.
Тұтқасыз бетаны есептеу формуласы:
Bu = Bl 1 + (1 - t) wd we (4)
Мұндағы:
Bu - тұтқасыз бета;
B l - тұтқалы бета;
t − компания үшін салық қойылымы;
wd - капитал құрылымындағы қарыз үлесі;
Нарықтың жалпы табыстылығының көрсеткіші болып ортақ нарықтық табыстылық индексі табылады және ол специалисттердің статистикалық мәліметтеді сараптауы бойнша есептелінеді.
Дисконтау мөлшерлемесінің кумулятивті құрылым әдісінің формуласы:
E(Ri) = Rf + RPm + RPs + Rpu (5)
Мұндағы:
E(Ri) - i құнды қағазына күтіліп отырған табыс қойылымы;
Rf - бағалау күніндегі жағдайы бойынша тәуекелсіз құнды қағаздың дабыс қойылымы;
RPm − акцияларға тәуекел үшін жалпы нарықтық сыйақы;
RPs − кіші компаниялар үшін тәуекел үшін сыйақы;
Rpu − белгілі компанияның жүйелі емес тәуекел үшін сыйақы.
Барлық инвестицияға салынған ақша үшін меншікті және қарыз қаражаттың салмақталған қайтарым мөлшерлемелеріне тең дисконттау мөлшерлемелері қолданылады. Мұнда таразы болатын капитал құрылымындағы қарыз және меншікті қаражаттардың үлестері. Мұндай дисконттау мөлшерлемесі капиталдың орта салмақталған құны (weighted average cost of capital - WACC) деп аталады.
Капиталдың орта салмақталған құны:
WACC = kd (1 - tc) wd + kp w p+k s w s (6)
Мұндағы:
kd - қарыз капиталды тарту құны;
tc - кәсіпорынның табысына салық мөлшерлемесі;
wd - кәсіпорын капиталының құрылымындағы қарыз капитал үлесі;
kp - акционерлік капиталды тарту құны (артықшылықты акциялардың);
wp - кәсіпорын капиталының құрылымындағы артықшылықты акцияларды үлесі;
ks − акционерлік капиталды тарту құны (жай акциялардың);
w s − кәсіпорын капиталының құрылымындағы жай акциялардың үлесі.
WACC- ты қолдану жағдайлары. Мысалыға, сатып алушы компанияны сатып алғаннан кейін барлық акционерлік пен қарыз капиталды ұстап отырғандар ақшасын толықтай төлеп компанияны өздігінше рефинанстағысы келген жағдайды қарастыралық. Маңыздысы - қарыз бен меншікті капиталдың қатысты салмақтары әр компаненттің баланстық емес нарықтық құндарына негізделуі керектігі.
Болжаудан кейінгі кезеңдегі құн мөлшерін есептеу. Постболжаулы кезеңдегі құн мөлшерін анықтау бизнес болжау кезеңі аяқталғаннан кейін де пайда әкеле алады деген алғышартқа негізделеді.
Бизнестің даму болашағына қарай болжаудан кейінгі кезеңде әдістердің біреуін немесе дисконттау мөлшерлемесін есептеу моделі таңдалады.
oo жойылу құнының әдісі. Берілген әдіс болжаудан кейінгі кезеңде компанияның банкротқа ұшырауы мен оның акцияларының болашақта сатылуы күтіліп отырған жағдайда қолданылады.
oo таза активтер әдісі. Есептеу техникасы жойылу құнын есептеу техникасына ұқсас, бірақ мұнда компания активтерінің жедел сатылуына шегерімдер мен жойылу кетен шығындар ескерілмейді.
oo сатылу мүмкіндігінің әдісі. Ол салыстырмалы компанияларды сату бойынша ретроспективті мәліметтерді сараптаудан алынғанарнайы коэффиценттердің көмегімен ақша ағымын құн көрсеткштеріне қайта санауға негізделеді.
oo Гордон моделі. Модель бойынша болжаудан кейінгі кезеңнің жылдық табысы ұзақмерзімді өсу қарқыны мен дисконттау қойылымының арасындағы айырмасы түрінде есептелінетін капитализация мөлшерлемесі көмегімен анықталған құн көрсеткіштеріне капитализацияланады. Өсу қарқындары болмаған жағдайда капитализация қойылымы дисконттау қойылымына тең болады. Гордон моделі қалдық кезеңде тұрақты табыс алу болжамына негізделеді, және тозу мен какпитал салымы мөлшерлері тең деп тұжырымдайды.
Гордон моделіне сәйкес соңғы бағаны есептеу мына формуламен арқылы көрсетілген:
V(term) = CF( t +1 ) (Rd - g) (7)
Мұндағы:
V (term) - болжаудан кейінгі кезеңдегі құн;
CF( t +1 ) - болжаудан кейінгі кезеңнің бірінші жыл бойынша табыстың ақша ағымы;
R d − дисконттау мөлшерлемесі;
g − ақша ағымы өсуінің ұзақмерзімді қарқындары.
Болжаудан кейінгі кезеңдегі құн мен болашақ ақша ағымдарының ағымдық құндарын есептеу. Ағымдық құндарды есептеу техникалық есеп болып табылады.
Бағалауда ААД (ақша ағымын дисконттау) әдісін қолдану кезінде божау кезеңінде бағалау объектісі әкелетін болашақта күтіліп отырған кезеңдік ақша ағымдарының ағымдық құндары мен божаудан кейінгі кезеңдегі ағымдық құнды сомалау керек.
Бизнес құнының алдын-ала жасалған мөлшері екі құраушыдан тұрады:
-болжау кезеңі аралығындағы ақша ағымдарының ағымдық құны;
-болжаудан кейінгі кезеңдегі құнның ағымдық мәні.
Қорытынды түзетулерді енгізу. Кәсіпорын құнының алдын-ала жасалған мөлшетін анықтағаннан кейін нарықтық құнның соңғы мөлшерін алу үшін қорытынды түзетулерді енгізу керек. Олардың ішінде екеуі ерекшеленеді: қызмет атқармайтын активтер құнының мөлшеріне түзету және меншікті айналым капиталының көлеміне түзету.
Біріншісі құнды есептеу кезінде кәсіпорынның тек өндірісте, пайда табуда, яғни ақша ағымының қалыптасуында іске қосылған активтер ғана ескерілетіндігімен ерекшеленеді. Бірақ кез келген кәсіпорында әр уақыт кезеңінде тікелей өндірісте болмайтын активтер болуы мүмкін, әдеттен бұл оның құны жоқтығын білдірмейді.
Екіншісі - меншікті айналым капиталының нақты мөлшерін есептеу. Дисконтталған ақша ағымының моделіне өткізудің болжанған деңгейіне тәуелді меншікті айналым капиталының талап етілетін мөлшері кіреді. Кәсіпорын қолдануында бар меншікті айналым капиталының нақты мөлшері талап етілетін мөлшерімен сәйкес келмеуі мүмкін. Сәйкесінше мынадай тузету жасау керек: меншкті айналым капиталының қосылуы, ал ал жетіспегені алдын-ала жасалған құнның мөлшерінен алынып тасталуы керек.
Кәсіпорынды ААД әдісімен бағалау нәтижесінде өтімді акцияладың басқару қоржынының құны шығады. Егер де басқару қожыны болмаған жағдайда шегерім жасалады.
Табысты капитализациялау әдісі.
Табысты капитализациялау әдісі де бизнесті бағалаудың табыстық тәсілдерінің бірі болып табылады. Ол кәсіпорын меншігінің бір бөлігінің құны осы меншік болашақта алып келетін табыстың ағымдық құнына тең деген тұжырымдамаға негізделеді.
Бұл әдістің мән-мағынасы мына формулада жатыр
Таза табыс
Бағалау құны = -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- (8)
Капитализация қойылымы
Табысты капитализациялау әдісі әсіресе кәсіпорын болашақта ұзақ мерзім ішінде бірдей мөлшердегі табыс алып келетіні күтіліп отырған (не өның өсу жылдамдығы үнемі болса) жағдайда өте қолайлы.
Жылжымайтын мүлікке қарағанда бизнесті бағалауда бұл әдіс бағаланатын кәсіпорындардың көбісіне тән табыс мөлшерлерінің және ақша ағымдарының жыл сайын үнемі өзгеріп отыратындығына байланысты сирек қолданылады.
Қабылданған табыс базасына қарай әдістің бірқатар түрлері бар. Мысалыға, төмендегілердің капитализациясын ерекшелеуге болады:
oo таза табыстың;
oo салықтарды төлегенге дейінгі табыстың;
oo нақты төленген дивидендтер;
oo потенциалды дивидендтер.
Табысты капитализациялау әдісін қолдану әдетте мынадай кезеңдерді қарастырады:
1) Қаржылық есептің, оның нормализациясы мен (қажет болған жағдайда) трансформациясының сараптамасы;
2) Капитализацияланатын табыстың мөлшерін таңдау;
3) Капитализациялау қойылымын есептеу;
4) Құнның мөлшерін алдын-ала анықтау;
5) Функционалды активтердің болуына (ондай активтер болған жағдайда) түзету жүгізу;
6) Бағаланатын үлестің бақылаушы не бақылаушы еместігіне, сонымен қатар өтімділігінің жеткіліксіздігіне (қажетті болса) түзету жүгізу.
Қаржылық есепті сараптау. Кәсіпорынның активтерін бағалау мақсатында қаржылық есебін сараптау үшін негізгі құжаттар баланстық есеп пен қаржылық нәтижелер және оларды қолдану туралы есеп болып табылады. Үлестік жарна инвестициялық қоры активтерін бағалау мақсаттары үшін бұл құжаттардың соңғы үш жылдығының болғаны жөн. Сонымен қатар бағалаушы есеп берген кезде онда осы құжаттардың аудиторлық тексеруден өткен-өтпегендігін көсетіп кетуі тиіс.
Кәсіпорынның қаржылық есебін сараптау кезіндебағалаушы міндетті түрде олардың нормализациясын жүргізуі тиіс, яғни кәсіпорынның бұрығы қызметінде реттелмеген және болашақта қайталану мүмкіндігі шамалы, баланстық есептің де қаржылық нәтижелері мен оларды қолдану туралы есептің де әр түрлі төтенше және бір жолғы тарауларына түзетулер жасауы тиіс.
Төтенше және бір жолғы тарауларларына төмендегілер мысал бола алады:
oo активтерді сатудан түскен пайда мен шығын, әсіресе компания ондай активтерді үнемі сата алмаған жағдайда;
oo компанияның бір бөлігін сатудан түскен пайда мен шығын;
oo сақтандырудың әр түрінен түскен түсімдер;
oo сот шағымын қанағаттандырудан түскен түсімдер;
oo жұмыстағы ұзақ үзілістер не көтерілістердің салдары;
oo бағалардың аномалды ауытқуларының салдары.
Сонымен қатар бағалаушы бугалтерлік есепті жалпы қабылданған стандартқа келтіру болып табылатын трансформациясын жүргізуі керек. Берілген операция бағалау кезінде міндетті емес, бірақ мүмкіндігінше болғаны дұрыс.
Түзету жүргізген кезге бағалаушы басты назарын мына тарауларға аударуы керек:
oo дебиторлық қарыз;
oo тауар-материалды қор;
oo есептелген амортизация;
oo негізгі қорлардың қалдық құны;
oo кредиторлық қарыз.
Дебиторлық қарыз несиеге сату құнымен үмітсіз қарыздар бойынша ысыраптың ретроспективті пайызы мен үмітсіз қарыздар бойынша шығындар түрінде есептелетін бүгінгі несиеге сату үлесін салыстыру жолымен потенциалды үмітсіз қарыздарға түзетіледі. Нәтижесінде бүгінгі есептеулердің жетіспеушілігі не артықшылығы туралы қорытындылар жасауға болады.
Тауар-материалды қордың құнына түзету кезінде бағалаушы ең аз құн - алғашқы не нарықтық құн бойынша бағалау принципін ұстануы керек. Осы принципке сай, егерқорлардың нарықтық құны оның өзіндік құнынан төмен болса, олардың есптемелік құны сәйкесінше төмендетілуі керек.
Тозу мен амортизацияны сараптау кезінде бағалаушы тозуды есептеудің жай әдісі не тездетілген амортизация қолданылып жатқанын анықтау керек.
Қаржылық есепті сараптау кезінде бағалаушы бағаланатын кәсіпорынның өз міндеттемелеріне адалдық көзқарасы туралы алғышартқа сүенуі тиіс. Осыған орай әдетте кредиторлық борыш түзетілмейді.
Капитализацияланатын табыстың мөлшерін таңдау. Берілген кезең нәтижелері капитализацияланатын ағымдық өндірістік қызметінің кезеңін таңдауды тұжырымдайды. Бағалаушы бірнеше варианттың ішінен таңдауына болады:
oo соңғы есеп беру жылының табысы;
oo бірінші болжау жылының табысы;
oo соңғы (3-5) есеп беру жылдары табысының орташа мөлшері.
Капитализацияланатын мөлшер ретінде не салықтарды төлегеннен кейінгі табыс, не салықтарды төлегенге дейінгі табыс, не ақша ағымының мөлшері бола алады.
Көп жағдайда капитализацияланатын мөлшер ретінде соңғы есеп беру жылының табысы алынады.
Капитализациялау қойылымын есептеу. Әдетте капитализация қойылымы кәсіпорындар үшін дисконттау қойылымынан күтіліп отырған табыстың не ақша ағымының орташа жылдық өсу жылдамдығын шығару жолымен алынады. Сәйкесінше бір кәсіпорын үшін әдетте капитализация қойылымы сол кәсіпорынның дисконттау қойылымынан төмен.
Математика тілімен айтқанда капитализация қойылымы - бұл бір уақыт кезеңінде ақша ағымы не табыс мөлшерін құн көрсеткішіне алмастыратын бөлгіш.
Сонымен капитализация қойылымын анықтау үшін ең алдымен сәйкес дисконт қойылымын есептеп алу керек. Дисконт қойылымын анықтаудың әр түрлі әдістері бар, солардың ішінде ең көп таралған түрлері:
oo капиталды активтерді бағалау моделі;
oo кумулятивті құрылу әдісі;
oo капиталдың ортамөлшерленген құн моделі.
Дисконттау қойылымы белгілі болғандағы капитализация қойылымы жалпы жағдайда:
Rk=Rd - g (9)
Мұндағы:
Rd - дисконттау қойылымы;
g - табыстың не ақша ағымының ұзақмерзімді өсу жылдамдығы.
Соңғы уақытта табысты капитализациялау әдісі қарапайым операциялардың орындалу болып табылады.
Қызмет атқармайтын активтерге түзету жүргізу үшін активтердің белгілі бір түріне арналған (жылжымайтын мүлік, көлік пен жабдықтар), қолданылған әдістер бойынша нарықтық құнын бағалау
1.3 Табысты құраушы факторларының мүмкін болатын сценарийлері
Сценарий әдістері классикалық тұрғыда тәжірибелі мамандардың жобаны іске асырудың әр-түрлі шарттарын қарастырады. Ол өз кезегінде шығын мен тиімділік шарттарына сәйкес жауап беру керек.
Көбінесе тәжірибеде ең аз дегенде үш сценарий қолданылады. Олар: максималды, шынайы және минималды.
Сценарий әдісінің негізгі кемшілігі болып жобаға қатысты тек қана көзделген, яғни қарастырылған тәсілдерді қолданған кезде, кейбір жағдайлардың ескерілмеуі.
Сонымен қатар сол немесе басқа теорияның анықталу ықтималдылығы барлық бағалау үрдісін дұрыс жүргізілгендігіне сенім білдіртпейді.
Соған қарамастан бұл әдісті басқа әдістер кешенінде қолдану, адами фактордың бағалау үрдісіне тигізетін ықпалын азайтады.
Максималды сценарий кезінде негізінен бағаланатын объектіден максималды мөлшерде пайда табу қарастырылады. Оны басқаша оптимистік деп атайды.
Шынайы сценарий әдісі негізінен бағалау жүргізілген кезде нақты, яғни шынайы сандарға көз жүгіртеді. Басқаша айтқанда реалистік әдіс.
Минималды сценарий әдісі бағаланатын объектіден минималды пайда табуға негізделеді. Ол писсимистік әдіс.
Қоғамда өндірілген барлық өнім - оны өндіруге қатысқан барлық факторлардың табыстарының сомасы. Табыстардың функционалдық бөлінуі бұл олардың факторлар - еңбек, процент, рента және пайда қалыптасады. Өндіріс факторлары жүйесіндегі негізгі өзара байланыс капиталмен байланысты болады, сондықтан функционалдық бөлінуді еңбек және меншік табыстарының арақатынасы деуге болады. Табыстарды функционалдық бөлу еңбек және капиталға келетін табыстың үлесін көрсетеді, ал біздің міндетіміз - қоғамның жиынтық табысындағы еңбек және капитал үлестерінің арақатынастарының өзгерістерін бақылап білу, өзгерістердің себептерін анықтап, оларға баға беру.
Экономикалық теорияның қандай бағытында болмасын, еңбек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1.Табысты құраушы факторларының мүмкін болатын сценарийлері арқылы бизнесті табыстық тәсілмен бағалаудың теориялық негіздері
1.1 Бизнесті бағалаудың мәні, мақсаты және міндеттері
1.2 Бизнесті бағалаудың табыстық тәсілі және әдістері
1.3 Табысты құраушы факторларының мүмкін болатын сценарийлері
2. ТАБЫСТЫЛЫҚТЫ ҚҰРАСТЫРУШЫ ЭЛЕМЕНТТЕР ЖӘНЕ КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ НӘТИЖЕСІН АНЫҚТАУ
2.1 Ұйымның қызметінің сипаттамасы және экономикалық көрсеткіштерінің талдау
2.2 ӨЭМ ЖШС-нің бухгалтерлік есебін ұйымдастыру
0.3 ӨЭМ ұйымының табыстары мен шығыстарының есебі
3.ӨЭМ СІРЕКТЕСТІГІНІҢ ТАБЫСТЫЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАБЫСТЫЛЫҚ ТӘСІЛМЕН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ОНЫ АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Тікелей капитализация әдісімен есептеу
3.2 Ақша ағымын дисконттау әдісімен есептеу
3.3 Табысты құраушы факторларының мүмкін болатын сценарийлері арқылы бизнесті табыстық тәсілмен бағалаудың жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі - бизнестің құнын бағалау тәсілдерін тәжірибеде іске асыру үшін ғылыми зерттеулер мен есептеулер жүргізу және пайда табу мақсатының қажетті элементі бизнесті тәуелсіз бағалау болып табылады.
Бизнес - бұл анықталған құрылым шеңберінде ұйымдастырылған және пайда табу мақсатында құрылған нақты қызмет. Осылайша, капитал - пайда табу мақсатында жүзеге асатын өнім өндіру мен қызмет көрсетудің кез - келген процессін жүзеге асыратын негіз болып табылады.
Бизнесті бағалау - бұл осы пайда табу мақсатында жүзеге асырылатын қызмет бүгінгі таңда қанша тұрады және болашақта қанша тұруы мүмкін екендігін анықтау. Кәсіпорынның құнын бағалау көбінесе келесі жағдайлардантуындайды:
oo кәсіпорынды сату;
oo кәсіпорын мүлігінің бөлігін сату;
oo кәсіпорын мүлігін сақтандыру;
oo негізгі қорларды қайта бағалау;
oo мүлікке салық салу үшін, оның салық базасын анықтау;
oo кәсіпорынды жалға беру, құнды бағалау жал төлемін белгілеу үшін маңызды;
oo жауапкершілігі шектеулі қоғамда немесе серіктестіктің жарғылық үлесін сатып алу және сату;
несие алу үшін кәсіпорын мүлігін кепілге беру.
Қазіргі нарықтық жағдайда ұйымдарда табыстылық маңызды орын алады. Республикамыздағы бухгалтерлік есеп жүйесі максималды түрде халықаралық қаржылық есептілік стандартқа көше бастаған.
Қаржының тұрақтылығы мен рентабельділікке талдау жүргізу мәліметтері ұйымдардың жедел басшылық жұмысы және олардың құрылымдық бөлімдері үшін қолданылады, мемлекеттік қаржылық есеп беруді құрастыру үшін, экономикалық болжамды және ағымдағы жоспарды, қорыта келе, еліміздің экономикасын дамыту заңдылықтарын оқып білу және зерттеу қажет.
Қазіргі заман шартында шаруашылықпен айналысатын ұйымның қаржы жүйесі заманға сай, толық және дұрыс экономикалық ақпараттарсыз күрделі экономикалық механизммен басқару тәжірибелі түрде жүргізу мүмкін емес.
Жұмыстың мақсаты - бағалауды жүзеге асыру үшін стандартқа, бағалау қызметі туралы заңға және бағалау объектісінің құжаттарына сүйене отырып, ӨЭМ ЖШС-нің компаниясын табыстық тәсілмен бағалау.
Жұмыстың міндеттері:
- бизнесті бағалаудың теориялық және ғылыми-әдістемелік негіздемелерін қарастыру;
- бизнесті бағалаудың тәсілі мен әдіс жүйелерін қарастыру;
- бизнесті бағалауда пайдаланылатын ақпараттың шынайылығын тексеру;
- бағалау тәсілдері мен әдістерін дұрыс таңдау арқылы бағалау жүргізу;
- қорытынды құнға талдау жасау.
Бизнесті бағалаудың міндеттері:
- өтімділігі жеткіліксіз акциясы бар кәсіпорын мен серіктестіктердің нарықтық құны туралы сенімді ақпаратты алудың басқа амалы жоқ болған кезде нарықтық құнын бақылау;
- өтімділігі жеткіліксіз акциясы бар жабық кәсіпорын немесе серіктестіктерді сату-сатып алу бағасы бойынша ұсыныстар дайындау;
- барлық үлгідегі кәсіпорынның қаржылық есебін құру мен аудиті кезінде олардың иелеріне кәсіпорынның шынайы қаржылық жағдайы және дамуы туралы толық ақпаратты беру үшін қолдану.
Жұмыстың құрылымы жұмысқа қойылған мақсаттар мен міндеттерді айқындайтын үш тараудан тұрады:
- бірінші бөлімде негізінен бизнесті бағалаудың жалпы сипаттамасы, Халықаралық Бағалау Стандарттары, бизнесті бағалаудағы негізгі түсініктер мен принциптері және бизнесті бағалаудағы үш тәсіл: шығындық, табыстық және салыстырмалы туралы айтылады;
oo екінші бөлімде ӨЭМ ЖШС-нің фирмасының пайда болу тарихы, нарықтағы жағдайы туралы айтылады;
oo үшінші бөлімде ӨЭМ ЖШС-нің фирмасын табыстық тәсілмен бағалау іске асырылады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қортындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыс негізінен ә кестеден, і суреттен тұрады.
1.Табысты құраушы факторларының мүмкін болатын сценарийлері арқылы бизнесті табыстық тәсілмен бағалаудың теориялық негіздері
1.1 Бизнесті бағалаудың мәні, мақсаты және міндеттері
Бизнес - бұл анықталған құрылым шеңберінде ұйымдастырылған нақты қызмет. Оның басты мақсаты - пайда табу. Осылайша, капитал - пайда табу мақсатында жүзеге асатын өнім өндіру мен қызмет көрсетудің кез келген процессін жүзеге асыратын негіз болып табылады. Пайда табу - экономиканың көптеген салаларындағы іс әрекеттің мақсаты мен қорытынды нәтижесі, яғни, бизнестің мақсаты мен нәтижесі. Кез-келген бизнестің кәсіпорын түріндегі өзінің экономикалық - ұйымдастырушылық түрі болады. Фирма - бұл өз қорынды капиталға ие болатын, бизнестің белгілі саладағы экономикалық - ұйымдастырушылық түрі болып табылатын, белгілі кәсіпорынның аты, белгісі, көрсеткіші.
Қазақстан Республикасындағы бағалау қызметі туралы заңына сәйкес бағалауда мынадай ұғымдар қолданылады:
Баға - бұл:
1) Бағалау объектілерінің құны туралы бағалаушылардың ғылыми негізделген пікірі.
2) Бағалау объектілерінің мүмкін болатын нарықтық құнының анықталуы.
Бағалау объектісі - бұл осыған қатысты бағалауды жүзеге асыратын азаматтық құқықтар объектісі.
Бағалау тақырыбы - бұл меншік құқығының әр түрлі тұрпаты. Бағалау тақырыбы болып үйге толық меншік құқығы болып табылады.
Толық меншік құқығы - меншікті иелену, пайдалану және өкімдену құқығы.
Бағалау күні - бағалау объектісінің мүмкін болатын нарықтық немесе өзге құнды анықталатын күні - жылы
Бағалау туралы есепті жасау күні - Бағалау туралы есепке қол қойылған күні - жылы.
Бағалау қызметтер - бұл оның нәтижелерін қолдану сферасы: қозғалмайтын мүлік объектісінің нақты құнын анықтаудағы Тапсырыс берушіге және басқа да қызығушы тұлғаларға сонымен қатар объектіні кепілге қою мақсатында көмек көрсету.
Бағалау мақсаты - бұл баға түрінің анықталуы және бағалауды Бағалау объектісінің нарықтық құны арқылы іске асыру.
Тапсырыс беруші - Орындаушы - бағалаушының қызметін тұтынушы, Келісім-шарт жақтарының бірі болып табылатын тұлға.
Бағалаушылар − Бағалауға және Бағалау туралы есепті құруға қатысушылар, компитентті жұмыс істеуге, бағалаудың кәсіптік стандарттарын сақтауға, өз мінез-құлықтарында сақсыз, әдепсіз немесе біліксіз әрекет танытпауға, тапсырысты риясыз, объективті, Бағалауға өзінің жеке мүддесін енгізбеу міндеттемелерін алған мамандар тобы.
Бағалау қызметінің ерекшеліктері - осыларға сәйкес бағалау қызметінің субъектілерімен қолданылатын бағалау принциптерін пайдаланғанда бағалау жұмыстарының орындалу сапасына; қозғалмайтын мүлікті; қозғалатын мүлікті; меншік кешені ретінде кәсіпорынды; интеллектуалды меншік объектілерін бағалау әдістеріне; бағалау туралы есептің формасы мен мазмұнына қойылатын талаптар бойынша бағалау жұмыстары жүргізуі тиіс, Қазақстанның мемлекеттік басқару органдарымен белгіленген ережелер.
Бизнесті бағалауды мәні бойынша басынан бастап фирманың қаржылық - шаруашылық қызметін талдаумен араластыруға болмайды. Бизнесті бағалау әрдайым тура сұраққа жауап береді: бизнес қанша тұрады немесе қанша тұруы мүмкін?
Бизнесті бағалаудың мәні әр түрлі жағдайларда нақтырақ анықталуы мүмкін:
- жабық бірлестіктің (акциялары қор нарығында таратылған акционерлік қоғам, соның ішінде формальды ғана ашық акционерлік қоғам деп аталатын (ААҚ) немесе өзімен мүлдем акционерлік қоғамды көрсетпейтін фирмалардың) гипотезалық құны;
- бақылау цифрлары максималды жарамды (сатып алушы үшін) немесе максималды мүмкін болатын (сатушы үшін) жабық бірлестік үшін немесе фирманы сату-сатып алу бойынша келісімдерді дайындау кезіндегі үлес үшін, сонымен қатар оның ішіндегі үлестік қатынастар үшін баға болуы мүмкін;
- жабық бірлестіктің құны біршама болашақтағы белгіленген уақытта ол қалай болады, мысалы, оны ашық бірлестікке ауыстырған кезде немесе сатуға шығарғанда;
- кейбір нағыз ашық бірлестіктің құны, егерде нарықта фирманы бағаламау немесе қор нарығының қатысушылары бірлестік туралы сенімсіз не толық ақпаратпен қолдануы себебті қайта бағалау жағдайында қор нарығы нұсқайтын басқамен салыстырғанда шынайырақ болады;
- біршама ғана ашық бірлестіктің, яғни кімнің акциялары қор нарығында жарияланған, бағасы келісілген, бірақ сатылмайтын, олар бойынша нақты аяқталған, келісілген бағасы бар екендігін растайтын немесе растамайтын сату-сатып алу келісімдің нағыз құны;
- материалды және материалды емес активтердің жиынтығынан, сондай-ақ берілген типтегі өнімді шығару мен сатуға меншік құқығынан тұратын, кейбір өнім типтерін өңдіру бойынша кәсіпорын кешенінің мүліктік құны;
- өнімнің бірнеше түрлерін сату мен шығару бойынша көп номенклуатуралық фирманың мүліктік кешенінің құны;
- келісім-шартта келісілген жеңілдіктер немесе бәсекелес артықшылықтардың кейбір мүліктік қызығушылықтарының құндылығы.
Бизнесті бағалау пәні жылжыматын мүлікті және зияткерлік меншік объектілерін бағалау пәндерімен шекаралас. Жылжымайтын мүлік пен зияткерлік меншік объектілерін бағалауға қарағанда бизнесті бағалау ауқымды және оларды өзіне қамтиды деген көзқарас таратылған.
Бизнесті бағалау пәнінің түбегейлі айырмашылық түсінігі бизнесті бағалау фирманы барлық міндеттерімен және жүзеге асыратын жоспарларымен, мүліктік кешенінің бағалануы, яғни ертеректе фирма иесінің мүлкін мінддеттемелерін ауырпалық түсірмей ие болғандарға өнімді сатуға және өндіруге мүмкіндік беретін мүлік болуы мүмкін.
Бірінші жағдайда бизнесті бағалау фирманы сатуға бағдарланады, екінші жағдайда - өзара толықтыратын мүлік пен фирманың меншік құқығы немесе оны бастайтын бизнестер, бизнес - түзулерді пакетте сату бойынша ықтимал келісімдерді өңдеуге бағытталған.
Бизнес-түзулерді бағалау бес негізгі мақсатты көздеуі мүмкін:
1) фирманың барлық бизнес-түзулерін бағалау, олардың барлық құн соммасы, осы фирманың нарықтық құнын жұмыс істеп тұрған кәсіпорындікі ретінде жалған сипаттау үшін қажет;
2) негізделген максималды бағдарланған бағаны анықтау;
3) бір өнімдік кәсіпорынды тұтас бағалау бағасы, оның жалғыз бизнес-түзуінің бағасымен сәйкес бағалау;
4) қарастырылып отырған бизнес-түзу бойынша сәйкес келетін инвестициялық жобаның нарықтық құндылығын бағалау;
5) жоспарланған инвестициялық жобаларды жүзеге асыру үшін бекітілген және оны шешу үшін бәсекелестік қабілеті бар, бірақ әлі де бағалау жобасы жүзеге асырылмаған кәсіпорынның жарғылық капиталының негізделіп бағдарланған нарықтық құнын орнату.
Фирманы және оның бөліктерін бағалау фирмамен жүзеге асырылатын бизнес-түзулерді бағалаудан итерілуі мүмкін. Дегенмен ол фирманың мүлігі негізінде де жүргізілуі ықтимал. Бағалау заты ретіндегі фирма үшін екі тәсілде лайықты, фирма жеке заңды тұлға болғандықтан, жеке меншігі де және шаруашылық қызметті жүргізуден түсетін пайдасы түсетін өзінің шоты да болады.
Бизнесті бағалаудың мақсаттары мен міндеттері:
- сол немесе басқа өтімділігі жеткілікті акциясы бар ашық кәсіпорынның ағымдағы нарықтық акцияға баға белгілеу қаншалықты нақты екенін, сонымен қатар ағымдағы тренд нарығындағы бақыланатын өзгерісті тексеру: бұл ұсақ және портфельді инвесторларға осы трендтің күтілетін жалғасында немесе өзгеруінде анықталуға, стратегиялық инветорларға осы кәсіпорынның қор нарығының мәліметтеріне ғана сүйенбей, тексеру пакеттерін алу немесе сатуға негізделген шешім қабылдауға көмектеседі;
- өтімділігі жеткіліксіз акциясы бар кәсіпорын мен серіктестіктердің нарықтық құны туралы сенімді ақпаратты алудың басқа амалы жоқ болған кезде нарықтық құнын бақылау;
- өтімділігі жеткіліксіз акциясы бар жабық кәсіпорын немесе серіктестіктерді сату-сатып алу бағасы бойынша ұсыныстар дайындау;
- барлық үлгідегі кәсіпорынның қаржылық есебін құру мен аудиті кезінде олардың иелеріне кәсіпорынның шынайы қаржылық жағдайы және дамуы туралы толық ақпаратты беру үшін қолдану.
Кәсіпорынды бағалау есептеуде оның даму сценарийі жасалады, ол соған бастапқыдан тәуелді. Сондықтан бизнеске сауатты тәсілді міндетті түрде, оның кез келген бағалауы есептеулерінде бастапқы кәсіпорын құны көрсетіледі, олардың ішінде екі қағида болуы мүмкін:
- әрекет ететін кәсіпорынды бағалау;
- кәсіпорынның ликвидациялық құнын бағалау.
Мүліктік кешенді бағалау ретіндегі бизнесті бағалаудың тәжірибелік ерекшеліктері
Бағалау заты - бірлестіктің мүліктік кешені болған кездегі бизнесті бағалаудың басты тәжірибелік пайдалану.
1) Заңмен тікелей қаралған, фирманың кредиторлары қызығушылығындағы мүліктік меншікті бағалаумен, сыртқы басқару факторлары енгізілген, банкрот-бірлестіктің мүліктік кешенін сатудан түсетін пайда құрал ретінде қолданылады:
- кәсіпорынның қаржылық сауығуы бизнес-жоспар үшін;
- кәсіпорынның сауығуынан кейін уақыты өтіп кеткен кредиторлық қарыздардың кредиторларға қайтарылуы, мүліктік кешеннің нарықтық құнының жоғарылауына сәйкес келеді.
Кез-келген жағдайда банкроттық үрдіс кондипломдық өндіруге дейін өткізілмейді, мүліктік кешеннің элементтері бөлек сатылады және оларды сатудан түскен табыс соммасы жалпы уақыты өткен кредиторлық қарыздардың 10%-нан аспауы керек.
Банкрот-фирманың мүліктік кешенін сату кезінде оның акциялары олардың бұрынғы иелерінен алынбайды. Банкрот-фирманың мүліктік кешенін бағалау тәжірибелік мақсатта жүргізіледі:
- оның мүмкін сатылымынан түсетін пайдадан кредиторлар үшін мүліктік кешеннің нарықтық құнын анықтау;
-мүліктік ккешенді сатудан түскен мүмкін пайда, бір жағынан, кредиторлар алдындағы қарызды жабуы керек, екінші жағынан - кәсіпорынның сауығуның қайнар көзі ретінде көрінуі қажет;
Осы екі мақсат мүліктік кешеннің тәркіленуін емес, нарықта еткілікті уақыт экспозициясы бар әрекеттегі сатылуын болжайды. Мүліктік кешеннің жаңа иелеріне сату, бұны құрайтынын жорамалдайды.
2) Егер фирма мүліктік кешен ретінде бірнеше бизнестен тұратын болса, онда қажет жағдайда иелері бизнестертің біреуін сату туралы шешім қабылдауы мүмкін, мысалы, қалғандарын қаржыландыру үшін. Бұл жағдай әр бизнестің бір-біріне тәуелсіз болған жағдайда ғана жүзеге асырылады.
1.2 Бизнесті бағалаудың табыстық тәсілі және әдістері
Табыстық әдіс логикасы кәсіпорынды бағалауда инвестордың күтуін ең анық сипаттайды. Бизнестің құны бағаланатын кәсіпорын әкелуі мүмкін болатын болашақта күтілетін табыс негізінде анықталады. Табыстық әдістің ішінде әдетте ерекшелетін екі түрі: ақша ағымын дисконттау және табысты капитализациялау әдістері.
Әдетте бизнесті нарықтық бағалау көбіне оның болашағының қаншалықты жақсы болатынына байланысты. Бизнестің нарықтық құнын бағалауда оның капиталының тек болашақта кез-келген табыс түрін алып келе алатын бөлігі ғана ескеріледі.
Мұнда осы табысты меншік иесі қашан алатыны және ол қандай тәуекелмен байланыстылығы ең маңызды болып табылады. Бизнесқа әсерін тигізетін аталған факторлардың барлығы ақша ағымын дисконттау ( ары қарай - ААД әдісі ) әдісін ескеруге мүмкіндік береді.
Әдістің мән-мағынасы. Бизнестің құнын ААД әдісімен анықтау кез келген инвестор берілген бизнес үшін оның болашақ табысының ағымдық құнынан үлкен соманы төлемейді деген тұжырымдамаға негізделеді. Ал иесі өз бизнесін мүмкін болатын болашақ табысының ағымдық құнынан аз бағаға сатпайды. Қарым-қатынас нәтижесінде екі жақ болашақ табыстың ағымдық құнына шамалас нарықтық баға туралы ортақ келісімге келеді деп саналады.
Бағалаудың берілген әдісі инвестициялық уәжді ескергендегі ең қолайлы болып есептеледі, өйткені өз ақшасын қолданыстағы кәсіпорынға салғалы жатқан кез келген инвестор имараттар, ғимараттар, көліктер, жабдықтар, материалды емес және т.б. құндылықтардан тұратын активтер жиынтығын емес оған салынған қаражатты ақтайтын, пайда алып келеті және өзінің дәулетін асыратын болашақ табыс ағымын сатып алады. Осы тұрғыдан қарастырғанда экономиканың қай саласына жатса да барлық кәсіпорындар тауар өнімінің тек бір түрін - ақшаны өндіреді.
Ақша ағымын дисконттау әдісі қолданыстағы кез келген кәсіпорынды бағалауда қолданыла алады. Бірақта ең дәл нәтижені осы әдіс қана беретін кейбір жағдайлар да бар. Берілген әдісті қолдану өзінің белгілі шарушылық (табыстық болғанда қалаулырақ) тарихы бар және тұрақты экономикалық даму кезеңінде тұрған кәсіпорындарды бағалауда ең тиімдісі болып табылады. ААД әдісі жүйелі түрде шығынға ұшырайтын кәсіпорындарды бағалауда ең аз дәрежеде қолданылуы мүмкін (бірақ бизнестің кері мөлшердегі құны да басқарушылық шешімдер қабылдауға себеп бола алады). Бұл әдісті болашағы үміттендіргіш жаңа кәсіпорындарды бағалау үшін қолдану кезінде абайлық сақтау қажет. Ретроспективті табыстың болмауы бизнестің болашақ ақша ағымыныңобьективті болжануына қиындық келтіреді.
Кәсіпорынды ақша ағымын дисконттау әдісімен бағалаудың негізгі кезеңдері:
1) ақша ағымының моделін таңдау;
2) болжау кезеңінің ұзақтығын анықтау;
3) өткізуден түскен жалпы табысты ретроспективті сараптама және болжау;
4) шығынды болжау және сараптау;
5) инвестицияларды болжау және сараптау;
6) болжау кезеңінің әр жылдық ақша ағымының көлемін есптеу;
7) дисконт мөлшерлемесін анықтау;
8) болжаудан кейінгі кезеңдегі құн мөлшерін есептеу;
9) болжаудан кейінгі кезеңдегі құн мен болашақ ақша ағымдарының ағымдық құндарын есептеу;
10) қорытынды түзетулерді енгізу;
Ақша ағымының моделін таңдау. Бизнесті бағалауда ақша ағымының екі моделінің біреуін қолдануға болады: меншікті капитал үшін; барлық салынған (инвестиция) капитал үшін. Төмендегі 1-кестеде меншікті капитал үшін ақша ағымының есебі келтірілген. Осы кестені колдану кезінде кәсіпорынның меншікті капиталының құнын есептейді.
1 - кесте
Меншікті капитал үшін ақша ағымының моделі
Іс-әрекет
Көрсеткіш
Қосу
Қосу (азайту)
Қосу (азайту)
Қосу (азайту)
Қорытынды
Салық төлегенннен кейінгі таза табыс
Амортизациялық аударымдар
Таза айналым капиталының азаюы (өсуі)
Активтарды сату (капиталды салымдар)
Ұзақ мерзімді қарыздар өсуі (азаюы)
Меншікті капитал үшін ақша ағымы
Осы модельге сәйкес барлық инвестициялық каитал үшін кәсіпорынның меншікті капиталының құны қарыз капитал мен артықшылықты капитал құнын алып тастағандағы оның операцияларының құны есебінде алынады.
Берілген модель әсіресе көп салалы бизнесті бағалауда қолайлы. Ақша ағымының моделін барлық инвестициялық капитал үшін қолданған кезде шартты түрде кәсіпорынның меншікті капиталын қарыз капиталынан ажыратпай отырып, жиынтық ақша ағымын есептей беруге болады. Осыдан алғанда есептеу таза табыстан емес пайыздар мен салықтарды төлегенге дейінгі табыстан басталады, яғни шартты түрде пайыздар табысқа салық салық деп есептеледі. Мұндай тұжырымдама Халықаралық бағалау стандарттарында тіркелген. Сонымен қатар бұл модельде шартты түрде кәсіпорынның меншікті капиталын қарыз капиталынан ажыратпайтындықтан ақша ағымын есептеу кезінде ұзақмерзімді қарыздың өзгерісі ескерілмейді. Екінші модель бойынша нәтиже кәсіпорынның барлық салынған капиталының нарықтық құны болып табылады.
2 -кесте
Барлық салынған капитал үшін ақша ағымының моделі
Іс-әрекет
Көрсеткіш
Табыс
Пайыздар мен салықтарды төлегенге дейінгі
Азайту
Табысқа салық
Қосу
Амортизациялық аударымдар
Қосу (азайту)
Таза айналым капиталының азаюы (өсуі)
Қосу (азайту)
Активтарды сату (капиталды салымдар)
Қорытынды Барлық салынған капитал үшін ақша ағымы
Екі модельде де ақша ағымы (ағымдық бағада) номиналды негізде де (инфляция жағдайын ескере отырып) нақты негізде де солай есептеліне алады.
Болжау кезеңінің ұзақтығын анықтау. ААД әдісіне сәйкес кәсіпорынның құны өткендегі емес болашақ табысқа негізделеді. Сондықтан бағалаушының мақсаты ағымдағы жылдан бастап кез келген болашақ уақыт кезеңіне (ақша ағымының қозғалыс туралы болжаулы есептемелер негізінде) ақша ағымының болжауын жасап шағару болып табылады. Болжау кезеңі ретінде компанияның өсу жылдамдығы тұрақталғанға дейінгі созылып жатқан уақыт аралығы алынады (постболжаулы кезеңде өсудің тұрақты ұзақмерзімді жылдамдықтары мен үздіксіз табыс ағымы алуы керек деп саналады).
Болжаулы кезеңнің баламалылық ұзақтығының анықтамасы - бұл оңай мәселе емес. Бір жағынан болжау кезеңі ұзақ болған сайын Боқылаулар саны да көбейеді және кәсіпорынның ағымдық құнының нәтижеллік мөлшері де соғұрлым негіздірек болып көрінеді. Ал екінші жағынан болжау кезеңі ұзақ болған сайын табыстың, шығынның, инфляция мен ақша ағымдары қарқынының нақты мөлшерлерін божау қиындай түседі. Экономикасы дамыған елдерде қалыптақан тәжірибеге сүйенсек бағалау мақсаты мен пайда болған жағдайға қарай кәсіпорынды бағалау үшін болжау кезеңі 5-тен 10 жылды құрауы мүмкін. Адекватты ұзақмерзімді божаулар ерекше қиыншылық тудыратын тұрақсыз өтпелі экономикасы бар елдерде бөлек жағдайларда болжау кезеңін 3 жылға дейінгі мерзімге қысқартуға болады.
Өткізуден түскен жалпы табысты ретроспективті сараптама және болжау. Жалпы табысты сараптау және оны болжау детальді қарастыру мен мынадай бір қатар факторларды ескеруді талап етеді:
oo шығарылатын өнім номенклатурасы;
oo өнімнің шығару көлемі мен бағасы;
oo кәсіпорын өсуінің ретроспективті қарқыны;
oo өнімге деген сұраныс;
oo инфляция қарқыны;
oo қолда бар өндіріс қуаттылығы;
oo капитал салымдарының болашағы мен мүмкін болатын салдары;
oo сұраныстың жарқын болашағын анықтайтын экономикадағы жалпы жағдай;
oo қазіргі бәсекелестік деңгейін ескергендегі нақты саладағы жағдай;
oo бағаланатын кәсіпорынның нарықтағы үлесі;
oo болжаудан кейінгі кезеңдегі өсудің ұзақмерзімді қарқыны;
oo берілген кәсіпорын менеджерлерінің жоспарлары.
Жалпы табыстың болжауы кәсіпорын мен толықтай сала қызметінің ретроспективті көрсеткіштерімен логикалық сәйкестікте болу керек деген ортақ ережені ұстану өте маңызды.
Инфляция қарқыны белгілі бір уақыт аралығындағы баға деңгейінің орташа өзгерісін сипаттайтын баға индексі көмегімен өлшенеді. Ол үшінмына формула қолданылады:
∑ P1∙ G1
Ip = - - - - - - - - (1) ∑ P0∙ G1
Мұндағы:
Ip − инфляция индексі;
P1 − сарапталған кезеңдегі бағалар;
P0 − алғашқы кезеңегі бағалар;
G1 − сарапталған кезеңдегі өткізілген тауар саны.
Кез келген сала ішінде ең аз дегенде бірнеше кәсіпорын нарықтағы өз үлесіне күрес жүргізеді. Бұл жерде әр түрлі варианттардың болуы мүмкін. Өз үлесіңді кішірейіп жатқан нарықта жолы болмайтын бәсекелестердің арқасынде өсіріп алуға, не керісінше өсіп жатқан нарықта жоғалтып алуға болады. Осыған байланысты кәсіпорын жұмыс істегелі жатқан нарықтық сегменттің өлшемі мен шектеулерін тура анықтап алу қажет. Бағалаушының міндеті: соңғы тұтынушылардың сұранысы мен қажеттілігін ескерегендегі кәсіпорынмен ұсталынып отырған нақты нарық үлесінің өзгеріс тенденциясын анықтау керек. Сонымен қатар мынадай факторларды сараптап алғаны жөн:
1) осы уақытта кәсіпорын иелігіндегі нарық үлесін;
2) осы үлес өзгерісінің ретроспективті тенденциясын;
3) кәсіпорынның бизнес-жоспарын. Әсіресе кәсіпорын нарықтағы өз үлесін қандай жолмен сақтап не үлкейтіп алғысы келетіндігіне ерекше көңіл бөлу керек;
4) негізгі бәсекелестердің жағдайларын сараптаптау.
Шығынды болжау және сараптау. Берілген кезеңде бағалаушы мынаны істеуге міндетті:
oo шығын құрылымын, әсіресе тұрақты шығын мен ауыспалы шығын қатынасын зерттеу;
oo шығынның әр категориясы үшін инфляциялық күтімді бағалау;
oo қаржылық есепте болатын, бірақ болашақта кездеспейтін төтенше және бір мезгілді шығын баптарын зерттеу;
oo активтердің бүгінгі санына және болашақтағы өсімі мен шығысына қарай амортизациялық салымдарды анықтау;
oo болжанған қарыздар деңгейіне негізделіп, пайыздарды төлеудің шығындарын есептеу;
oo болжанатын шығындарды бәсекелес кәсіпорындардың сәйкес көрсеткіштерімен немесе ұқсас орташа салалық көрсеткіштермен салыстыру.
1- сурет
Инвестицияларды болжау мен сараптау
Инвестицияларды болжау мен сараптау. Бұндай сарсаптау үш негізгі компаненттен тұрады және 1-суретте көрсетілген кезекпен жүзеге асырылады:
Дисконттау мөлшерлемесін анықтау. Техникалық, яғни математикалық көзқараспен дисконттау қойылымы - бұл болашақ табыс ағымын бизнестің нарықтық құнын анықтау үшін негіз болатын ағымдық құнның бірегей көлеміне қайта есептеу үшін қолданылатын пайыз қойылымы, олар бірнешеу болуы мүмкін. Экономикалық мағынада дисконттау мөлшерлеменің ұғымында тәуекел деңгейі бойынша салыстырылатын инвестициялық объектілерге салынатын капиталдың инвесторлар талап ететін қойылымы берілген, басқаша айтқанда, бағалау күніне тәуекелдің салыстырмалы деңгейіндегі қолда бар инвестициялық вариант бойынша талап етілетін табыс мөлшерлемесі.
Дисконттау қойылымын есептеу бағалау үшін негіз болып қандай ақша ағымы қолданылатынына байланысты. Меншікті капиталдың ақша ағымы үшін меншік иесімен талап етілетін салынған капитал үсті түсімінің қойылымына тең дисконттау қойылымы қолданылады. Капиталды активтерді бағалау моделіне сәйкес дисконттау қойылымы мына формуламен анықталады:
R=Rf +β ∙(Rm - R f)+S1+S2+C (2)
Мұндағы:
R - инвестормен талап етілетін (меншікті капитал үшін) табыс мөлшерлемесі;
Rf - тәуекелсіз табыс қойылымы;
β - бета коэффиценті (мемлекетте болып жатқан макроэкономикалық және саяси процестермен байланысты систематикалық тәуекел өлшемі);
Rm - нарықтың жалпы табыстылығы (құнды қағаздардың орташа нарықтық қоржыны);
S1 - кіші кәсіпорындар үшін сыйақы;
S2 - жеке компанияларға тән тәуекел үшін сыйақы;
C - мемлекеттік тәуекел.
Бета коэффиценті тәуекел өлшемі болып табылады. Қор нарығында тәуекелдің екі түрі ерекшеленеді: белгілі бір компания үшін спецификалық, оны тағы жүйелі емес тәуекел деп те атайды, және акциялары айналымда жүрген компанияларға тән жалпы нарықтық, ол жүйелі тәуекел деп аталады.Капитал активтерін бағалау моделінде бета коэффицентінің көмегімен систематикалық тәуекел мөлшері анықталады. Бета белгілі компания акцияларының жалпы табысиылығын жалпы қор нарығының ортақ табыстылығымен салыстырғандағы ауытқу амплетудасына сәйкес есептелінеді.
Компания акцияларының бір кезең бойынша жалпы табыстылығы:
P1 - P0 + D
R = ──────── 3)
P0
Мұндағы:
P1 - кезеңнің соңына қарай акцияладың нарықтық құны;
P0 - кезеңнің басындағы акцияладың нарықтық құны;
D - кезең бойына төленген дивидендтер.
Тұтқасыз бета - бұл компанияның қарызы болмаған кезде онда болатын бета. Содан соң тұтқасыз негізде бағаланатын компанияның салыстырылатындарға қарағандағы тәуекелі қайда екендігін анықтау қажет. Осыдан кейін ғана бағаланатын компания үшін капиталдың бір немесе бірнеше берілген құрылымы бойынша жаңа тұтқасыз бетасын анықтау керек. Нәтижесі нарықтан алынған, бағаланатын компания үшін қаржы тұтқасының деңгейіне қарай арнайы түзетілген бета болып табылады.
Тұтқасыз бетаны есептеу формуласы:
Bu = Bl 1 + (1 - t) wd we (4)
Мұндағы:
Bu - тұтқасыз бета;
B l - тұтқалы бета;
t − компания үшін салық қойылымы;
wd - капитал құрылымындағы қарыз үлесі;
Нарықтың жалпы табыстылығының көрсеткіші болып ортақ нарықтық табыстылық индексі табылады және ол специалисттердің статистикалық мәліметтеді сараптауы бойнша есептелінеді.
Дисконтау мөлшерлемесінің кумулятивті құрылым әдісінің формуласы:
E(Ri) = Rf + RPm + RPs + Rpu (5)
Мұндағы:
E(Ri) - i құнды қағазына күтіліп отырған табыс қойылымы;
Rf - бағалау күніндегі жағдайы бойынша тәуекелсіз құнды қағаздың дабыс қойылымы;
RPm − акцияларға тәуекел үшін жалпы нарықтық сыйақы;
RPs − кіші компаниялар үшін тәуекел үшін сыйақы;
Rpu − белгілі компанияның жүйелі емес тәуекел үшін сыйақы.
Барлық инвестицияға салынған ақша үшін меншікті және қарыз қаражаттың салмақталған қайтарым мөлшерлемелеріне тең дисконттау мөлшерлемелері қолданылады. Мұнда таразы болатын капитал құрылымындағы қарыз және меншікті қаражаттардың үлестері. Мұндай дисконттау мөлшерлемесі капиталдың орта салмақталған құны (weighted average cost of capital - WACC) деп аталады.
Капиталдың орта салмақталған құны:
WACC = kd (1 - tc) wd + kp w p+k s w s (6)
Мұндағы:
kd - қарыз капиталды тарту құны;
tc - кәсіпорынның табысына салық мөлшерлемесі;
wd - кәсіпорын капиталының құрылымындағы қарыз капитал үлесі;
kp - акционерлік капиталды тарту құны (артықшылықты акциялардың);
wp - кәсіпорын капиталының құрылымындағы артықшылықты акцияларды үлесі;
ks − акционерлік капиталды тарту құны (жай акциялардың);
w s − кәсіпорын капиталының құрылымындағы жай акциялардың үлесі.
WACC- ты қолдану жағдайлары. Мысалыға, сатып алушы компанияны сатып алғаннан кейін барлық акционерлік пен қарыз капиталды ұстап отырғандар ақшасын толықтай төлеп компанияны өздігінше рефинанстағысы келген жағдайды қарастыралық. Маңыздысы - қарыз бен меншікті капиталдың қатысты салмақтары әр компаненттің баланстық емес нарықтық құндарына негізделуі керектігі.
Болжаудан кейінгі кезеңдегі құн мөлшерін есептеу. Постболжаулы кезеңдегі құн мөлшерін анықтау бизнес болжау кезеңі аяқталғаннан кейін де пайда әкеле алады деген алғышартқа негізделеді.
Бизнестің даму болашағына қарай болжаудан кейінгі кезеңде әдістердің біреуін немесе дисконттау мөлшерлемесін есептеу моделі таңдалады.
oo жойылу құнының әдісі. Берілген әдіс болжаудан кейінгі кезеңде компанияның банкротқа ұшырауы мен оның акцияларының болашақта сатылуы күтіліп отырған жағдайда қолданылады.
oo таза активтер әдісі. Есептеу техникасы жойылу құнын есептеу техникасына ұқсас, бірақ мұнда компания активтерінің жедел сатылуына шегерімдер мен жойылу кетен шығындар ескерілмейді.
oo сатылу мүмкіндігінің әдісі. Ол салыстырмалы компанияларды сату бойынша ретроспективті мәліметтерді сараптаудан алынғанарнайы коэффиценттердің көмегімен ақша ағымын құн көрсеткштеріне қайта санауға негізделеді.
oo Гордон моделі. Модель бойынша болжаудан кейінгі кезеңнің жылдық табысы ұзақмерзімді өсу қарқыны мен дисконттау қойылымының арасындағы айырмасы түрінде есептелінетін капитализация мөлшерлемесі көмегімен анықталған құн көрсеткіштеріне капитализацияланады. Өсу қарқындары болмаған жағдайда капитализация қойылымы дисконттау қойылымына тең болады. Гордон моделі қалдық кезеңде тұрақты табыс алу болжамына негізделеді, және тозу мен какпитал салымы мөлшерлері тең деп тұжырымдайды.
Гордон моделіне сәйкес соңғы бағаны есептеу мына формуламен арқылы көрсетілген:
V(term) = CF( t +1 ) (Rd - g) (7)
Мұндағы:
V (term) - болжаудан кейінгі кезеңдегі құн;
CF( t +1 ) - болжаудан кейінгі кезеңнің бірінші жыл бойынша табыстың ақша ағымы;
R d − дисконттау мөлшерлемесі;
g − ақша ағымы өсуінің ұзақмерзімді қарқындары.
Болжаудан кейінгі кезеңдегі құн мен болашақ ақша ағымдарының ағымдық құндарын есептеу. Ағымдық құндарды есептеу техникалық есеп болып табылады.
Бағалауда ААД (ақша ағымын дисконттау) әдісін қолдану кезінде божау кезеңінде бағалау объектісі әкелетін болашақта күтіліп отырған кезеңдік ақша ағымдарының ағымдық құндары мен божаудан кейінгі кезеңдегі ағымдық құнды сомалау керек.
Бизнес құнының алдын-ала жасалған мөлшері екі құраушыдан тұрады:
-болжау кезеңі аралығындағы ақша ағымдарының ағымдық құны;
-болжаудан кейінгі кезеңдегі құнның ағымдық мәні.
Қорытынды түзетулерді енгізу. Кәсіпорын құнының алдын-ала жасалған мөлшетін анықтағаннан кейін нарықтық құнның соңғы мөлшерін алу үшін қорытынды түзетулерді енгізу керек. Олардың ішінде екеуі ерекшеленеді: қызмет атқармайтын активтер құнының мөлшеріне түзету және меншікті айналым капиталының көлеміне түзету.
Біріншісі құнды есептеу кезінде кәсіпорынның тек өндірісте, пайда табуда, яғни ақша ағымының қалыптасуында іске қосылған активтер ғана ескерілетіндігімен ерекшеленеді. Бірақ кез келген кәсіпорында әр уақыт кезеңінде тікелей өндірісте болмайтын активтер болуы мүмкін, әдеттен бұл оның құны жоқтығын білдірмейді.
Екіншісі - меншікті айналым капиталының нақты мөлшерін есептеу. Дисконтталған ақша ағымының моделіне өткізудің болжанған деңгейіне тәуелді меншікті айналым капиталының талап етілетін мөлшері кіреді. Кәсіпорын қолдануында бар меншікті айналым капиталының нақты мөлшері талап етілетін мөлшерімен сәйкес келмеуі мүмкін. Сәйкесінше мынадай тузету жасау керек: меншкті айналым капиталының қосылуы, ал ал жетіспегені алдын-ала жасалған құнның мөлшерінен алынып тасталуы керек.
Кәсіпорынды ААД әдісімен бағалау нәтижесінде өтімді акцияладың басқару қоржынының құны шығады. Егер де басқару қожыны болмаған жағдайда шегерім жасалады.
Табысты капитализациялау әдісі.
Табысты капитализациялау әдісі де бизнесті бағалаудың табыстық тәсілдерінің бірі болып табылады. Ол кәсіпорын меншігінің бір бөлігінің құны осы меншік болашақта алып келетін табыстың ағымдық құнына тең деген тұжырымдамаға негізделеді.
Бұл әдістің мән-мағынасы мына формулада жатыр
Таза табыс
Бағалау құны = -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- (8)
Капитализация қойылымы
Табысты капитализациялау әдісі әсіресе кәсіпорын болашақта ұзақ мерзім ішінде бірдей мөлшердегі табыс алып келетіні күтіліп отырған (не өның өсу жылдамдығы үнемі болса) жағдайда өте қолайлы.
Жылжымайтын мүлікке қарағанда бизнесті бағалауда бұл әдіс бағаланатын кәсіпорындардың көбісіне тән табыс мөлшерлерінің және ақша ағымдарының жыл сайын үнемі өзгеріп отыратындығына байланысты сирек қолданылады.
Қабылданған табыс базасына қарай әдістің бірқатар түрлері бар. Мысалыға, төмендегілердің капитализациясын ерекшелеуге болады:
oo таза табыстың;
oo салықтарды төлегенге дейінгі табыстың;
oo нақты төленген дивидендтер;
oo потенциалды дивидендтер.
Табысты капитализациялау әдісін қолдану әдетте мынадай кезеңдерді қарастырады:
1) Қаржылық есептің, оның нормализациясы мен (қажет болған жағдайда) трансформациясының сараптамасы;
2) Капитализацияланатын табыстың мөлшерін таңдау;
3) Капитализациялау қойылымын есептеу;
4) Құнның мөлшерін алдын-ала анықтау;
5) Функционалды активтердің болуына (ондай активтер болған жағдайда) түзету жүгізу;
6) Бағаланатын үлестің бақылаушы не бақылаушы еместігіне, сонымен қатар өтімділігінің жеткіліксіздігіне (қажетті болса) түзету жүгізу.
Қаржылық есепті сараптау. Кәсіпорынның активтерін бағалау мақсатында қаржылық есебін сараптау үшін негізгі құжаттар баланстық есеп пен қаржылық нәтижелер және оларды қолдану туралы есеп болып табылады. Үлестік жарна инвестициялық қоры активтерін бағалау мақсаттары үшін бұл құжаттардың соңғы үш жылдығының болғаны жөн. Сонымен қатар бағалаушы есеп берген кезде онда осы құжаттардың аудиторлық тексеруден өткен-өтпегендігін көсетіп кетуі тиіс.
Кәсіпорынның қаржылық есебін сараптау кезіндебағалаушы міндетті түрде олардың нормализациясын жүргізуі тиіс, яғни кәсіпорынның бұрығы қызметінде реттелмеген және болашақта қайталану мүмкіндігі шамалы, баланстық есептің де қаржылық нәтижелері мен оларды қолдану туралы есептің де әр түрлі төтенше және бір жолғы тарауларына түзетулер жасауы тиіс.
Төтенше және бір жолғы тарауларларына төмендегілер мысал бола алады:
oo активтерді сатудан түскен пайда мен шығын, әсіресе компания ондай активтерді үнемі сата алмаған жағдайда;
oo компанияның бір бөлігін сатудан түскен пайда мен шығын;
oo сақтандырудың әр түрінен түскен түсімдер;
oo сот шағымын қанағаттандырудан түскен түсімдер;
oo жұмыстағы ұзақ үзілістер не көтерілістердің салдары;
oo бағалардың аномалды ауытқуларының салдары.
Сонымен қатар бағалаушы бугалтерлік есепті жалпы қабылданған стандартқа келтіру болып табылатын трансформациясын жүргізуі керек. Берілген операция бағалау кезінде міндетті емес, бірақ мүмкіндігінше болғаны дұрыс.
Түзету жүргізген кезге бағалаушы басты назарын мына тарауларға аударуы керек:
oo дебиторлық қарыз;
oo тауар-материалды қор;
oo есептелген амортизация;
oo негізгі қорлардың қалдық құны;
oo кредиторлық қарыз.
Дебиторлық қарыз несиеге сату құнымен үмітсіз қарыздар бойынша ысыраптың ретроспективті пайызы мен үмітсіз қарыздар бойынша шығындар түрінде есептелетін бүгінгі несиеге сату үлесін салыстыру жолымен потенциалды үмітсіз қарыздарға түзетіледі. Нәтижесінде бүгінгі есептеулердің жетіспеушілігі не артықшылығы туралы қорытындылар жасауға болады.
Тауар-материалды қордың құнына түзету кезінде бағалаушы ең аз құн - алғашқы не нарықтық құн бойынша бағалау принципін ұстануы керек. Осы принципке сай, егерқорлардың нарықтық құны оның өзіндік құнынан төмен болса, олардың есптемелік құны сәйкесінше төмендетілуі керек.
Тозу мен амортизацияны сараптау кезінде бағалаушы тозуды есептеудің жай әдісі не тездетілген амортизация қолданылып жатқанын анықтау керек.
Қаржылық есепті сараптау кезінде бағалаушы бағаланатын кәсіпорынның өз міндеттемелеріне адалдық көзқарасы туралы алғышартқа сүенуі тиіс. Осыған орай әдетте кредиторлық борыш түзетілмейді.
Капитализацияланатын табыстың мөлшерін таңдау. Берілген кезең нәтижелері капитализацияланатын ағымдық өндірістік қызметінің кезеңін таңдауды тұжырымдайды. Бағалаушы бірнеше варианттың ішінен таңдауына болады:
oo соңғы есеп беру жылының табысы;
oo бірінші болжау жылының табысы;
oo соңғы (3-5) есеп беру жылдары табысының орташа мөлшері.
Капитализацияланатын мөлшер ретінде не салықтарды төлегеннен кейінгі табыс, не салықтарды төлегенге дейінгі табыс, не ақша ағымының мөлшері бола алады.
Көп жағдайда капитализацияланатын мөлшер ретінде соңғы есеп беру жылының табысы алынады.
Капитализациялау қойылымын есептеу. Әдетте капитализация қойылымы кәсіпорындар үшін дисконттау қойылымынан күтіліп отырған табыстың не ақша ағымының орташа жылдық өсу жылдамдығын шығару жолымен алынады. Сәйкесінше бір кәсіпорын үшін әдетте капитализация қойылымы сол кәсіпорынның дисконттау қойылымынан төмен.
Математика тілімен айтқанда капитализация қойылымы - бұл бір уақыт кезеңінде ақша ағымы не табыс мөлшерін құн көрсеткішіне алмастыратын бөлгіш.
Сонымен капитализация қойылымын анықтау үшін ең алдымен сәйкес дисконт қойылымын есептеп алу керек. Дисконт қойылымын анықтаудың әр түрлі әдістері бар, солардың ішінде ең көп таралған түрлері:
oo капиталды активтерді бағалау моделі;
oo кумулятивті құрылу әдісі;
oo капиталдың ортамөлшерленген құн моделі.
Дисконттау қойылымы белгілі болғандағы капитализация қойылымы жалпы жағдайда:
Rk=Rd - g (9)
Мұндағы:
Rd - дисконттау қойылымы;
g - табыстың не ақша ағымының ұзақмерзімді өсу жылдамдығы.
Соңғы уақытта табысты капитализациялау әдісі қарапайым операциялардың орындалу болып табылады.
Қызмет атқармайтын активтерге түзету жүргізу үшін активтердің белгілі бір түріне арналған (жылжымайтын мүлік, көлік пен жабдықтар), қолданылған әдістер бойынша нарықтық құнын бағалау
1.3 Табысты құраушы факторларының мүмкін болатын сценарийлері
Сценарий әдістері классикалық тұрғыда тәжірибелі мамандардың жобаны іске асырудың әр-түрлі шарттарын қарастырады. Ол өз кезегінде шығын мен тиімділік шарттарына сәйкес жауап беру керек.
Көбінесе тәжірибеде ең аз дегенде үш сценарий қолданылады. Олар: максималды, шынайы және минималды.
Сценарий әдісінің негізгі кемшілігі болып жобаға қатысты тек қана көзделген, яғни қарастырылған тәсілдерді қолданған кезде, кейбір жағдайлардың ескерілмеуі.
Сонымен қатар сол немесе басқа теорияның анықталу ықтималдылығы барлық бағалау үрдісін дұрыс жүргізілгендігіне сенім білдіртпейді.
Соған қарамастан бұл әдісті басқа әдістер кешенінде қолдану, адами фактордың бағалау үрдісіне тигізетін ықпалын азайтады.
Максималды сценарий кезінде негізінен бағаланатын объектіден максималды мөлшерде пайда табу қарастырылады. Оны басқаша оптимистік деп атайды.
Шынайы сценарий әдісі негізінен бағалау жүргізілген кезде нақты, яғни шынайы сандарға көз жүгіртеді. Басқаша айтқанда реалистік әдіс.
Минималды сценарий әдісі бағаланатын объектіден минималды пайда табуға негізделеді. Ол писсимистік әдіс.
Қоғамда өндірілген барлық өнім - оны өндіруге қатысқан барлық факторлардың табыстарының сомасы. Табыстардың функционалдық бөлінуі бұл олардың факторлар - еңбек, процент, рента және пайда қалыптасады. Өндіріс факторлары жүйесіндегі негізгі өзара байланыс капиталмен байланысты болады, сондықтан функционалдық бөлінуді еңбек және меншік табыстарының арақатынасы деуге болады. Табыстарды функционалдық бөлу еңбек және капиталға келетін табыстың үлесін көрсетеді, ал біздің міндетіміз - қоғамның жиынтық табысындағы еңбек және капитал үлестерінің арақатынастарының өзгерістерін бақылап білу, өзгерістердің себептерін анықтап, оларға баға беру.
Экономикалық теорияның қандай бағытында болмасын, еңбек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz