Банктік несие және банк депозиті
КІРІСПЕ 5
1.БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ 7
1.1Банк және банк жүйесіне сипаттамма 8
1.2 Қазақстандағы банк жүйесінің қалыптасуы және даму кезеңдері 10
1.3 Қазақстандағы екі деңгейлі банк жүйесін құру 13
2 БАНКТІК НЕСИЕ ЖӘНЕ БАНК ДЕПОЗИТІ 23
2.1 Несие және оның қызметтері 23
2.2 Несиелеу механизімі. Банктердің несие беру процессі 25
2.2.1 Несиелеу механизмі. Банктердегі несие беру процесі 27
2.3 Депозит туралы түсінік. Депозиттің жіктелуі 30
2.3.1.Депозит туралы түсінік 30
2.4 Банктердегі депозиттік операциялар. Дамыту жолдары 35
2.4.1.Коммерциялық банктердің депозиттік операциялар 35
2.4.2 Жеке тұлғалардың депозиттерін сақтандыру 40
2.5 БАНКТІК ЕСЕПТЕР 45
3 ДЕПОЗИТТІ . НЕСИЕЛІК КАЛЬКУЛЯТОР 49
3.1 Депозитті . несиелик калькулятор жайлы жалпы түсінік 49
3.2 Программаның алгоритімі және жұмыс істеу принціпі 50
ҚОРЫТЫНДЫ 54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 55
ҚОСЫМШАСЫ 56
1.БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ 7
1.1Банк және банк жүйесіне сипаттамма 8
1.2 Қазақстандағы банк жүйесінің қалыптасуы және даму кезеңдері 10
1.3 Қазақстандағы екі деңгейлі банк жүйесін құру 13
2 БАНКТІК НЕСИЕ ЖӘНЕ БАНК ДЕПОЗИТІ 23
2.1 Несие және оның қызметтері 23
2.2 Несиелеу механизімі. Банктердің несие беру процессі 25
2.2.1 Несиелеу механизмі. Банктердегі несие беру процесі 27
2.3 Депозит туралы түсінік. Депозиттің жіктелуі 30
2.3.1.Депозит туралы түсінік 30
2.4 Банктердегі депозиттік операциялар. Дамыту жолдары 35
2.4.1.Коммерциялық банктердің депозиттік операциялар 35
2.4.2 Жеке тұлғалардың депозиттерін сақтандыру 40
2.5 БАНКТІК ЕСЕПТЕР 45
3 ДЕПОЗИТТІ . НЕСИЕЛІК КАЛЬКУЛЯТОР 49
3.1 Депозитті . несиелик калькулятор жайлы жалпы түсінік 49
3.2 Программаның алгоритімі және жұмыс істеу принціпі 50
ҚОРЫТЫНДЫ 54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 55
ҚОСЫМШАСЫ 56
Жеке тұлғалар үшін негізгі банктық өнімдер несиелер мен депозиттер болып табылады. Көптеген банктердің ғаламтор сайттарында несиелерді немесе депозиттерді жоспарлауға байланысты бағдарламаларды табуға болады. Бұл бағдарламалар жорамалданған депозит жинақтарын немесе несие бойынша төлемдерді оңай және тез есептеу үшін шығарылған.
Меніңбұл тақырыбым көптеген адамдар үшін өзекті болып табылатындықтан осы ғылыми жобаны таңдадым. Өйткені көптеген адамдар түрлі материалды қажеттіліктерге (тұрмыстағы кішкене шығындардан бастап жылжымайтын мүлікті сатып алуға дейін) кететін шығындарды жоспарлайды. Әрине, қандай да болсын сомманы жинау үшін көп уақыт қажет, сондықтан да банктердің несиелік бағдарламаларын қолданады. Көптеген тұтынушылар алдын ала жинақтау мен белгілі уақыттан кейін несие алу туралы да ойланады. Алайда қолда бар депозитты және несие калькуляторларын бір бағдарламалық үстемеде орындауға мүмкіндік бермейді.
Мысалы, 2015 жылы мен жоғарғы оқу орнына түсуім керек. Мені қызықтыратын мамандықта бюджеттік орындардың саны шектеулі. Сондықтан да, менің ата-анама менің оқуымды төлеуге тура келеді. Біз Білім берудің мемлекеттік жинақтықтаушы жүйесі бойынша үздіксіз салымдарды салып бастадық. Бағдарлама бойынша қатысушы-банк сыйақыларымен қоса жорамалданған мемлекет сыйақылары жалпы екінші дәрежелі банктердің депозитты бағдарламаларының мөлшерлемелерінен асып түседі. Алайда, біздің отбасы бөле алатын ай сайынғы жинақтар сомасы белгіленге мерзімге дейін қажетті соманы жинауға мүмкіндік бермейді. Сондықтан бізге қарыздық құралдарды пайдалануға тура келеді.
Ғылыми жетекшім менің алдыма келесі міндеттерді белгілеп берді:
- банк құралдарын анықтау мен зерттеу;
- депозит бойынша жинақталған қорды, несие бойынша төлемдерді есептеуге арналған жалпы формулалар мен депозитті-несиелік формулалар жиының қорыту;
- депозитті-несиелік калькуляторды жазу.
Осы жұмыстың нәтижелері біздің отбасымыз бен басқа адамдарға білім алу мен басқа да мақсаттарда жинақтау мен несиені тез және тиімді жоспарлаудың құралын алуға мүмкіндік береді. Тұтынушылар қолда бар айлық жинақтаулар мен несие бойынша төлемдердің қаржылық мүмкіндіктері кезінде қарыз бойынша оны өтеу мерзімдерін есептей алады.
Банк құралдарын зерттеуден кейін мен тез есептеу формулаларын таптым. Формуланы қорыту кезінде арифметикалық және геометриялық прогрессия қосындыларын есептеу пайдаланылды. Формулалардың қорытылулары Microsoft Visual С++ автоматтандырылған кестелері көмегімен тексерілді. Олардың нәтижелері сәйкес болып шықты.
Меніңбұл тақырыбым көптеген адамдар үшін өзекті болып табылатындықтан осы ғылыми жобаны таңдадым. Өйткені көптеген адамдар түрлі материалды қажеттіліктерге (тұрмыстағы кішкене шығындардан бастап жылжымайтын мүлікті сатып алуға дейін) кететін шығындарды жоспарлайды. Әрине, қандай да болсын сомманы жинау үшін көп уақыт қажет, сондықтан да банктердің несиелік бағдарламаларын қолданады. Көптеген тұтынушылар алдын ала жинақтау мен белгілі уақыттан кейін несие алу туралы да ойланады. Алайда қолда бар депозитты және несие калькуляторларын бір бағдарламалық үстемеде орындауға мүмкіндік бермейді.
Мысалы, 2015 жылы мен жоғарғы оқу орнына түсуім керек. Мені қызықтыратын мамандықта бюджеттік орындардың саны шектеулі. Сондықтан да, менің ата-анама менің оқуымды төлеуге тура келеді. Біз Білім берудің мемлекеттік жинақтықтаушы жүйесі бойынша үздіксіз салымдарды салып бастадық. Бағдарлама бойынша қатысушы-банк сыйақыларымен қоса жорамалданған мемлекет сыйақылары жалпы екінші дәрежелі банктердің депозитты бағдарламаларының мөлшерлемелерінен асып түседі. Алайда, біздің отбасы бөле алатын ай сайынғы жинақтар сомасы белгіленге мерзімге дейін қажетті соманы жинауға мүмкіндік бермейді. Сондықтан бізге қарыздық құралдарды пайдалануға тура келеді.
Ғылыми жетекшім менің алдыма келесі міндеттерді белгілеп берді:
- банк құралдарын анықтау мен зерттеу;
- депозит бойынша жинақталған қорды, несие бойынша төлемдерді есептеуге арналған жалпы формулалар мен депозитті-несиелік формулалар жиының қорыту;
- депозитті-несиелік калькуляторды жазу.
Осы жұмыстың нәтижелері біздің отбасымыз бен басқа адамдарға білім алу мен басқа да мақсаттарда жинақтау мен несиені тез және тиімді жоспарлаудың құралын алуға мүмкіндік береді. Тұтынушылар қолда бар айлық жинақтаулар мен несие бойынша төлемдердің қаржылық мүмкіндіктері кезінде қарыз бойынша оны өтеу мерзімдерін есептей алады.
Банк құралдарын зерттеуден кейін мен тез есептеу формулаларын таптым. Формуланы қорыту кезінде арифметикалық және геометриялық прогрессия қосындыларын есептеу пайдаланылды. Формулалардың қорытылулары Microsoft Visual С++ автоматтандырылған кестелері көмегімен тексерілді. Олардың нәтижелері сәйкес болып шықты.
1 «Ақша, несие, банктер»: оқу құралы/ Сейтқасымов Г.С. – екінші басылым.- Алматы: « Экономика », 1999.
2 Бикеева Н.Ж., Бектұрғанова Қ.И. « Кәсіби экономика тілі », оқулық./ - Астана: « Таным », 2003.
3 « Жас қазақ » ақпаратты – сараптамалық апталық газеті, № 17 (17) 26 – ақпан 2004 ж.
4 Қазақстанның « Өмір » атты қоғамдық журналы, № 4 (5), сәуір 2004 ,
5 Көшенова Б.А. « Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары »: оқу құралы./ - Алматы: « Экономика », 2000.
6 Мақыш С.Б. «Ақша айналысы және несие» : оқу құралы./ - Алматы: «Экономика», 2004.
7 Саниев М.С. «Ақша, несие, банктер» : оқу құралы./ - Алматы, 2001
8 Мақыш С.Б. «Ақша айналысы және несие» Алматы 2004ж;
9 Сейтқасымов Ғ.С. «Ақша, несие, банктер» Алматы 2001ж;
10 Көшенова Б. «Ақша,несие,банктер» Алматы 2005ж;
11 Дюсембаев Н.М. «Перспективы развития ипотечного кредитования в Казахстане»Банки Казахстана 2004ж. №1:
12 Донцов С.С. «Современные перспективы развития жилищного кредитования в Казахстане»Банки Казахстана 2004ж. №6:
13 Абаев Н. «Развитие ипотечного кредитования и создание рынка ипотечных облигаций в Республике Казахстан» РЦБК 2005ж №8:
14 Назарбаев Н.Ә.(сөзі) «Тұрғын үй құрлысының өркендеуі экономиканы, бүкіл елді өркендетеді» Егемен Қазақстан 1 маусым 2004 жыл;
15 Батаева Қ. «Ипотекалық несие: бүгіні мен болашағы» Алматы Ақшамы 22 мамыр 2004жыл;
16 Кусаинов Сагындык. "Правда и мифы ипотеки, или Особенности развития казахстанского ипотечного кредитования” - Газета.кз , 24.10.2003
17 Иконников Алексей. “Нужна ли нам ипотека?” - Континент №12(74) 12, 25 июня 2002 г.
2 Бикеева Н.Ж., Бектұрғанова Қ.И. « Кәсіби экономика тілі », оқулық./ - Астана: « Таным », 2003.
3 « Жас қазақ » ақпаратты – сараптамалық апталық газеті, № 17 (17) 26 – ақпан 2004 ж.
4 Қазақстанның « Өмір » атты қоғамдық журналы, № 4 (5), сәуір 2004 ,
5 Көшенова Б.А. « Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары »: оқу құралы./ - Алматы: « Экономика », 2000.
6 Мақыш С.Б. «Ақша айналысы және несие» : оқу құралы./ - Алматы: «Экономика», 2004.
7 Саниев М.С. «Ақша, несие, банктер» : оқу құралы./ - Алматы, 2001
8 Мақыш С.Б. «Ақша айналысы және несие» Алматы 2004ж;
9 Сейтқасымов Ғ.С. «Ақша, несие, банктер» Алматы 2001ж;
10 Көшенова Б. «Ақша,несие,банктер» Алматы 2005ж;
11 Дюсембаев Н.М. «Перспективы развития ипотечного кредитования в Казахстане»Банки Казахстана 2004ж. №1:
12 Донцов С.С. «Современные перспективы развития жилищного кредитования в Казахстане»Банки Казахстана 2004ж. №6:
13 Абаев Н. «Развитие ипотечного кредитования и создание рынка ипотечных облигаций в Республике Казахстан» РЦБК 2005ж №8:
14 Назарбаев Н.Ә.(сөзі) «Тұрғын үй құрлысының өркендеуі экономиканы, бүкіл елді өркендетеді» Егемен Қазақстан 1 маусым 2004 жыл;
15 Батаева Қ. «Ипотекалық несие: бүгіні мен болашағы» Алматы Ақшамы 22 мамыр 2004жыл;
16 Кусаинов Сагындык. "Правда и мифы ипотеки, или Особенности развития казахстанского ипотечного кредитования” - Газета.кз , 24.10.2003
17 Иконников Алексей. “Нужна ли нам ипотека?” - Континент №12(74) 12, 25 июня 2002 г.
Мазмұны
КІРІСПЕ 5
1. БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ 7
1.1 Банк және банк жүйесіне сипаттамма 8
1.2 Қазақстандағы банк жүйесінің қалыптасуы және даму кезеңдері 10
1.3 Қазақстандағы екі деңгейлі банк жүйесін құру 13
2 БАНКТІК НЕСИЕ ЖӘНЕ БАНК ДЕПОЗИТІ 23
2.1 Несие және оның қызметтері 23
2.2 Несиелеу механизімі. Банктердің несие беру процессі 25
2.2.1 Несиелеу механизмі. Банктердегі несие беру процесі 27
2.3 Депозит туралы түсінік. Депозиттің жіктелуі 30
2.3.1.Депозит туралы түсінік 30
2.4 Банктердегі депозиттік операциялар. Дамыту жолдары 35
2.4.1.Коммерциялық банктердің депозиттік операциялар 35
2.4.2 Жеке тұлғалардың депозиттерін сақтандыру 40
2.5 БАНКТІК ЕСЕПТЕР 45
3 ДЕПОЗИТТІ - НЕСИЕЛІК КАЛЬКУЛЯТОР 49
3.1 Депозитті - несиелик калькулятор жайлы жалпы түсінік 49
3.2 Программаның алгоритімі және жұмыс істеу принціпі 50
ҚОРЫТЫНДЫ 54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 55
ҚОСЫМШАСЫ 56
КІРІСПЕ
Жеке тұлғалар үшін негізгі банктық өнімдер несиелер мен депозиттер болып табылады. Көптеген банктердің ғаламтор сайттарында несиелерді немесе депозиттерді жоспарлауға байланысты бағдарламаларды табуға болады. Бұл бағдарламалар жорамалданған депозит жинақтарын немесе несие бойынша төлемдерді оңай және тез есептеу үшін шығарылған.
Менің бұл тақырыбым көптеген адамдар үшін өзекті болып табылатындықтан осы ғылыми жобаны таңдадым. Өйткені көптеген адамдар түрлі материалды қажеттіліктерге (тұрмыстағы кішкене шығындардан бастап жылжымайтын мүлікті сатып алуға дейін) кететін шығындарды жоспарлайды. Әрине, қандай да болсын сомманы жинау үшін көп уақыт қажет, сондықтан да банктердің несиелік бағдарламаларын қолданады. Көптеген тұтынушылар алдын ала жинақтау мен белгілі уақыттан кейін несие алу туралы да ойланады. Алайда қолда бар депозитты және несие калькуляторларын бір бағдарламалық үстемеде орындауға мүмкіндік бермейді.
Мысалы, 2015 жылы мен жоғарғы оқу орнына түсуім керек. Мені қызықтыратын мамандықта бюджеттік орындардың саны шектеулі. Сондықтан да, менің ата-анама менің оқуымды төлеуге тура келеді. Біз Білім берудің мемлекеттік жинақтықтаушы жүйесі бойынша үздіксіз салымдарды салып бастадық. Бағдарлама бойынша қатысушы-банк сыйақыларымен қоса жорамалданған мемлекет сыйақылары жалпы екінші дәрежелі банктердің депозитты бағдарламаларының мөлшерлемелерінен асып түседі. Алайда, біздің отбасы бөле алатын ай сайынғы жинақтар сомасы белгіленге мерзімге дейін қажетті соманы жинауға мүмкіндік бермейді. Сондықтан бізге қарыздық құралдарды пайдалануға тура келеді.
Ғылыми жетекшім менің алдыма келесі міндеттерді белгілеп берді:
- банк құралдарын анықтау мен зерттеу;
- депозит бойынша жинақталған қорды, несие бойынша төлемдерді есептеуге арналған жалпы формулалар мен депозитті-несиелік формулалар жиының қорыту;
- депозитті-несиелік калькуляторды жазу.
Осы жұмыстың нәтижелері біздің отбасымыз бен басқа адамдарға білім алу мен басқа да мақсаттарда жинақтау мен несиені тез және тиімді жоспарлаудың құралын алуға мүмкіндік береді. Тұтынушылар қолда бар айлық жинақтаулар мен несие бойынша төлемдердің қаржылық мүмкіндіктері кезінде қарыз бойынша оны өтеу мерзімдерін есептей алады.
Банк құралдарын зерттеуден кейін мен тез есептеу формулаларын таптым. Формуланы қорыту кезінде арифметикалық және геометриялық прогрессия қосындыларын есептеу пайдаланылды. Формулалардың қорытылулары Microsoft Visual С++ автоматтандырылған кестелері көмегімен тексерілді. Олардың нәтижелері сәйкес болып шықты.
Содан кейін мен жинақтау мен несиелеуді ыңғайлы қылдыратын бағдарламаны жасадым. Бұл бағдарлама белгілі жинақтау мерзімі мен айлық салымдар, қажетті несие мөлшері мен несиені өтеу мерзімі бойынша жинақтау мөлшерін есептеп, салымшының қаржылық мүмкіндіктерін ескереді.
Жетекшімнің маған қойған мақсаттары орындалды деп ойлаймын. Жұмыс нәтижелері менің ата-анама алдағы шығындарды жоспарлауға мүмкіндік береді.
1. БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
1.1 Банк және банк жүйесіне сипаттамма
Біздің дәуірімізге дейін ежелгі Грецияда, Египетте, Римде банктік қызметтің жақсы дамығаны анықталған. Бәрінен бұрын банк ісі Италияда қалпына келтірілді.Алғашқы банктердің Италияда пайда болу себебі,оның сол уақыттарда дүниежүзілік сауда орталығы болғандығын ескеріп, әр елдің ақшалары мен тауарларының сол елге қарай ағылып, банкирлердің сауда операцияларына тікелей қатысуына байланысты түсіндіріледі. Италияның ірі орталықтарында дами бастаған банк ісі ХІІ ғасырдың соңынан бастап басқа елдерге де, атап айтқанда Францияға, Англияға және Германияға кең етек жая бастады
Банк жүйесі деген сөздің өзінен, оның басты элементі негізінде ақшаға байланысты операцияларды жүргізетін, әртүрлі банктер болып табылатынын түсінуге болады.
Банктер туралы түрлі-түрлі пікірлер айтылып жүр. Кейбір мамандар банкті кәсіп орны, мекеме, - дейді, екіншілері - экономикалық басқару орны, - дейді, үшіншілері - делдалдық ұйым, - дейді. Төртіншілері - несиелік кәсіпорны деп сипаттайды.
Банк - өзінің жарғысы бар, толық шаруашылық есеп және өзін-өзі қаржыландыру негізінде қызмет жасайтын заңды тұлға. Ол - ақша қаражатын тарту, орналастыру және басқа банктік операциялар жүргізетін мекеме.
"Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы" Қазақстан Республикасының Заңы (1995 ж. 31 тамыз N 2444) бойынша банк - банк қызметiн жүзеге асыруға құқылы коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға. Банктiң ресми мәртебесi заңды тұлғаны әділет органдарында (тіркеуші органдарда) банк ретiнде мемлекеттiк тiркеумен және банк операцияларын жүргiзуге қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөнiндегi уәкілетті органның лицензиясы болуымен белгiленедi.
Алғашқы банктер капитализмнің мануфактура тұсында және ең бастысы, Италияның жекелеген қалаларында (Венеция, Генуя) XIV-XV пайда болған. Банк тауар шаруашылығының ерекше институты ретінде тауар шаруашылығының ерте кезеңінде, яғни тауар-ақша қатынастарының дамуына байланыссыз, ақша айналысын реттеу үшін пайда болған делінеді.
Банк сөзі banco деген италиян тілінен аударғанда айырбас столы дегенді білдіреді. Бұл айырбас столы тауарлармен сауда жасалатын алаңдарда құрылады. Сауда мемлекеттер мен қалалардың, жекеленген тұлғалардың әртүрлі монеталармен жасалған. Банктер пайда болардың алдында ақша-сауда капиталының өкілдері саудагерлердің ақшалай салымдарын қабылдап оларды әртүрлі елдің ақшаларына айырбастауға маманданып отырған. Уақыт өте келе, айырбастаушылар бұл салымдарды, сондай-ақ өздерінің ақша-қаражаттарын саудаға беріп, пайыз алу үшін пайдалана бастайды. Сөйтіп, айырбастаушылар біртіндеп банкирлерге айналады. [1]
Ресей Федерациясының банк жүйесі батыс елдердің банк жүйесіне қарағанда кеш қалыптаса бастап, өзінің даму жолында бірнеше кезеңдерден өтті. Алғашқы банктер ХVІІІ ғасырдың екінші жартысында мемлекеттік (қазыналық) банк түрінде пайда болып, ХІХ ғасырдың аяғы және ХХ ғасырдың басында Ресей банк жүйесі негізінен мынадай банк мекемелерінен құралды: мемлекеттік банк; қоғамдық қалалық және жер банктері; көп буынды жеке банктер - акционерлік банктер, өзара несиелейтін қоғамдар, коммерциялық банктер, несие-жинақтау серіктестіктері; банктік кеңселер, сауда үйлері, айырбастау дүкендері.
Экономикалық қайта құру процесі банк жүйесін реформалаудан бастады. 1930-1932 жылдары жүргізілген несие реформасы еліміздің банк жүйесінің дамуындағы жаңа кезеңін бастады. Несие реформасының мақсаты - несиелеу мен несие-есеп жұмыстарының жаңа түрлерін енгізу, коммерциялық және жанама банктік несиелеуді тікелей банктік несиемен ауыстыру болып табылды. Несие реформасын жүзеге асыру барысында мына мәселелерге назар аударылды:
1) тікелей банктік несие енгізу;
2) шаруашылық есепті енгізу;
3) қысқа мерзімді несиелеу процесін енгізу;
4) өндіріс мекемелерінің өзінің және қарызға алған қаражаттарының жұмсалу бағыттырын ажырату;
5) шаруашылықты несиелеудің принциптерін бекіту;
6) банк жүйесін қайта құру, яғни мемлекеттік банк пен ұзақ мерзімді несие беретін арнайы банктердің қызметін ажырату.
Қазақстан кеңес дәуірінің кезеңінде одақтас республикалардың бірі болғандықтан, оның жеке банк жүйесі болған жоқ. Ол кезде Қазақстанның аумағында КСРО-ның орталықтанған банк жүйесінің филиалдары мен бөлімшелері жұмыс атқарды.
1987 жылға дейін банк жүйесіне КСРО мемлекеттік банкі, КСРО құрылыс банкі және КСРО сыртқы сауда банкі секілді үш монополистік банктер кірді. Сондай-ақ, мемлекеттік еңбек жинақ кассалар жүйесі де болды. Банк жүйесіндегі негізгі орынды КСРО Мемлекеттік Банкі иеленді. КСРО Мемлекеттік Банкі эмиссиялық институт бола отырып, қысқа мерзімге несие беру, шаруашылыққа кассалық және есептік қызметті көрсетуді іске асыратын орталық болды. Сол себепті, ол - мемлекеттік басқару және бақылау органына айналды. КСРО Мемлекеттік Банкі несие беру ресурстарына іс жүзіндегі монополист еді. Оның шоттарында барлық қаражаттар шоғырланып,жалпы мемлекеттік несие беру қорын қалыптастырды.Атаулы қордың қаражаттары арнайы бекітілген несие беру жоспарларына сәйкес, орталықтан берілетін. Жергілікті жерлердегі несие беру мекемелерінің қызметі нақты қарыз алушыларға арнайы ережеге сәйкес, жоспармен көрсетілген мақсаттарға ғана берілумен шектелді. Банктік мекемелер клиенттер алдында емес жоғарыда тұрған ұйымдардың алдында жауапты болды. Сонымен, несие реформасының нәтижесінде жоспарлы социалистік экономикаға сәйкес үйлестіру типіндегі несие-банк жүйесі құрылып, Мемлекеттік Банк өндіріс пен тауар айналымын есептейтін және бақылайтын біріңғай аппаратқа айналды. Коммерциялық банктердің рөлі төмендеп, кейін елде тек мемлекеттік банктерден тұратын монобанктік жүйе қалыптасты. [2]
Кеңестер Одағы тарағаннан кейін, нарықтық экономика бағытын таңдаған көптеген жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы, осы мемлекеттерде жаңа банк жүйелерінің дүниеге келуіне әкеліп соқты.
1.2 Қазақстандағы банк жүйесінің қалыптасуы және даму кезеңдері
Қазақстан Республикасының Банк жүйесінің қалыптасу мен даму жолдарын бірнеше кезеңге бөлуге болады.
Бірінші кезең, 1917 мен 1930 жылдар аралығы - патшалық Ресейден қалған банк жүйесін жаңадан қалыптастыру, бұл кезде әртүрлі меншіктегі банктер мен несие мекемелері қатар қызмет істеді.
Екінші кезең, 1930-1987 жылдардың аралығы - елде КСРО Мемлекеттік банкі әмбебап қызмет атқарды, яғни ол мемлекеттің орталық банкі ретінде эмиссиялау және несие беру қызметімен қоса клиенттерге де қызмет көрсетті.
Үшінші кезең, 1988-1991 жылдар аралығы - елде мемлекеттік маманданған банктердің құрылуы, яғни КСРО Мемлекеттік банкі (банктердің банкісі) ретінде эмиссиялық, ереже, нұсқау және т.б. нормативті актілер шығарушылық, бақылау және басқа қызметтермен шұғылданып, ал маманданған банктер экономиканың әртүрлі салаларына қызмет көрсетті. Сонымен бірге 1990 жылдың басында кооперативтік және коммерциялық банктер де құрыла бастады.
Төртінші кезең, 1991 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейін - нарықтық банк жүйесінің қалыптасу кезеңі, яғни тәуелсіз республиканың нарықтық қатынастарға өту жағдайында екі деңгейлік банк жүйесінің пайда болуы және дамуы
Төртінші кезең өзгеріп отырған қызмет жағдайына қарай банк жүйесі икемделуімен сипатталады.
1995 жылы Қазақстандағы банк жүйесін қайта құрудың алғашқы бағдарламасы әзірленіп жатты. Ол Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен 1995 жылы 15 ақпанда бекітілді. Атаулы құжат 1) өз кезегінде ақшалай несиелік саясатты тиімді жүргізіп, Ұлттық банк үшін заңдармен көзделген негізгі міндеттерді барынша толығымен орындауға ықпал жасар еді;
1 - кесте. Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу және даму кезеңдері
1930 жылға дейінгі банк жүйесі
1930-1987 жж.
(Одақтық бір деңгейлі банк жүйесі)
1988-1990 жж.
(Одақтық бір деңгейлі маманданған банктер жүйесі)
1991 жылдан бастап (дербес екі деңгейлі банк жүйесі)
Ресей Мемлекеттік Банкі және көптеген несие-банк мекемелері
КСРО Мембанкі (оның ішінде КСРО Мемлекеттік еңбек жинақ кассалары жүйесі).
2. КСРО Мемлекеттік Құрылыс банкі.
3. КСРО Сыртқы- сауда банкі.
Банк жүйесін қайта ұйымдастыру: КСРО Мембанкі және Маманданған банктер: КСРО Өнеркәсіп құрылыс банкі.
КСРО Агроөнеркәсіп банкі. КСРО Тұрғын үй - әлеуметтік банкі. КСРО Жинақ банкі. КСРО Сыртқы-эконом банкі.
Жаңадан кооперативтік және коммерциялық банктердің құрыла бастау.
Егемен Қазақстанда өзінің банк жүйесінің құрылуы. Екі деңгейлі банк жүйесі - Ұлттық банк және коммерциялық банктер.
2) экономикалық көтермелеу шараларын және нормативтік жетілдіру құралдарын дұрыс қолдану көмегімен және Ұлттық Банк тарапынан бақылауды күшейту халықаралық стандарттарға жақын келетін банктер тобына сай деңгейдегі, барлық коммерциялық банктер қызметін сапалы жақсартуға әкелуі мүмкін; 3) банкаралық ақша-несиелік және валюталық нарықтарды дамыту және тереңдету жолымен, олар арқылы пайыздық ставкалар мен айырбастау курсы айқындаушы жағдайға дейін жетіп, және Ұлттық Банк оларға тек өзінің жалпы реттеу әдісі және іріктеп тексеру әдісі арқылы ғана әсер етуі; 4) республикалық деффицитті Ұлттық Банктің тікелей несиелеуден бас тартып, оны ішкі және сыртқы қаржылық нарығында инфляциялық тәсілмен қаржыландыруға көшуі; 5) шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында жүзеге асырылатын төлемдердің уақытында болуы, тиімділігі және қауіпсіздігі саласында сапалы деңгейге жету және ұзақ мерзімді ұлттық төлем жүйесін құруды кеңейту;
6) орта, ұзақ мерзімдік инвестициялық несиелеу жүйесінің негізін қалауы. Осылайша,Бағдарламаның біржақты болуына қарамастан, нақты алғанда оны жүзеге асырылуына қол жеткізілді. Бәрінен бұрын, ақша-несиелік реттеудің тәсілдері мен құралдары дами түсті. Банктерді қайта қаржыландыру механизмі мәнді өзгерістерге ұшырады. Директивтік несиелер беру 1995 жылдың ақпан айынан бастап тоқтатылды. Орталықтандырылған қайнар көздердің есебінен берілетін несиелердің көлемі мен мерзімдері қысқартылды. Экономиканы несиелеу міндеті негізінен алғанда Ұлттық Банктен халық салымдарын, шаруашылық жүргізуші субъектілердің еркін қаражаттарын тарту және өздерінің жеке сыртқы қарыз алу жолдары есебінен экономиканы несиелеуді қамтамасыз ету жүктелген екінші деңгейдегі банктерге көшті. Ұлттық Банк орталық банктерге тән міндеттерді атқаруға кірісті: олардың жойылу қаупін қолдау мақсатында екінші деңгейдегі банктерді несиелеу, Үкіметті несиелеу және жалпы алғанда ақша-несиелік және валюталық реттеу. [3]
1995 жылдың тамыз айында Қазақстан Республикасының Банктер және банк қызметі туралы Заң шықты. Осы заң бойынша банк құрылымының негіздері, оларды құру және жою тәртібі, олардың қызмет ету тәртібі анықталды және екі деңгейлік банк жүйесі қалыптасты. Бірінші деңгейіне - Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі орналасты, ал екінші деңгейіне - басқа банктер кірді. Олар - мемлекеттік банк, депозиттік банк, инвестициялық банк, мемлекетаралық банк және шетел қатысуымен құрылған банктер. Нарықтық экономика принципінде құрылған банктердің маңызы зор. Банк жүйесінің бір қалыпты қызмет етуі бүтіндей экономиканың дамуына ықпал етеді.
1998 жылдың соңына қарай Қазақстанның екінші дәрежелі банк жүйесі екінші деңгейлі банктерден тұрды және банктік емес қаржылық мекемелер жүйесімен толықтырылды. Екінші деңгейдегі банктер корпоративтік бағалы қағаздарды инвестициялаумен және оларға диллерлік операция жүргізуден басқа, барлық банктік қызмет түрлерін көрсетеді, жүзеге асырады және қажетті капитализация деңгейіне қол жеткізеді.
Сонымен қатар, 2003 жылы 6 наурызда Микрокредиттік ұйым туралы Заңына сәйкес Қазақстан Республикасында микрокредиттік ұйымдар пайда болды. Олар Қазақстан Республикасының несие жүйесіне кіретін жаңа нысандағы мекеме болып табылады. Бұл мекемелер нарықтағы өзгерістерге байланысты шағын кәсіпкерлік субъектілері болып табылатын жеке және заңды тұлғалардың қызметін ынталандыруға бағытталған міндеттерді қамтамасыз ету және оларға қаржылық қолдау көрсету мақсатында құрылған.
Еліміздің банк жүйесінің дамуының қазіргі кезеңіндегі барлық проблемалар сыртқы және ішкі сипатта болады. Сыртқы сипаттағы негізгі факторларға мыналарды жатқызады: Қазақстан банктері өзінің дамуының соңғы жылдарында саясатта, экономикада және әлеуметтік салада күрделі қарама-қайшы және болжауға жатпайтын құбылыстардың ортасында қалып отырды. Банктік құрылым мемлекеттің жалпы экономикалық жүйесінің маңызды бөлігі болып табылады. Банк жүйесінің экономикалық дамуға қоса алатын және қосуға міндетті үлесі тиімді мемлекеттік басқаруға, банктік жүйенің қызметін реттейтін заңдарға, экономикаға және саяси ортаға, сондай-ақ, еліміздің салт-дәстүріне байланысты болады. Аталған факторлар банктердің дамуының және қызмет етуінің сипатын анықтайды.
Банк жүйесінің объективті түрде дамуының негізін қалаушы қағидаларының бірі - нарықтың барлық субъектілері үшін мүмкіндіктерінің теңдігі принципі, соның ішінде билік пен ара-қатынастарының теңдігі. Іс жүзінде Қазақстан егемендік алған күннен бастап банктік қызмет саласына мемлекеттің араласуы экономиканың басқа секторымен салыстырғанда орасан зор болды. Осыған байланысты банк жүйесінің Үкіметтік және басқа да мемлекеттік органдарға қатысты мүдделерін білдіру үшін банктердің экономикалық-саяси одақтар құру құқықтарын заңды түрде рәсімдеу ұсынылған болатын. Атаулы одақтың құрамына кіретін банктердің адал қызметін және өтемділігін бақылауды жүргізу үшін мемлекеттік бақылау органынан тәуелсіз одақтың құрамына ревизиялық комиссиялар кіретін болды. Сонымен бірге мемлекеттің несиелік қызметін, бағытын және тәртібін қамтамасыз ету үшін, несие ісі туралы заң қабылдануы қажет. Бұл заң бақылау мен қадағалаудың нысандары туралы, қызметтердің коммерциялық мәні туралы, несие ісінде заң бұзушылықтар мен күрес жөніндегі нұсқауларды қамтуы тиіс.
Сенімді банк жүйесі ұлттық валютаның тұрақтылығының және Қазақстанда жүргізіліп жатқан экономикалық қайта құрулардың табысты болуының кепілі болып табылады. Сондықтан да, Қазақстанның экономикасын реформалаудың барлық кезеңінде Ұлттық Банк еліміздің банк жүйесін сауықтандыру жөніндегі шараларды іске асырып отырды.
1.3 Қазақстандағы екі деңгейлі банк жүйесін құру
Қазақстан Республикасының екі деңгейлі банк жүйесі бар.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасының орталық банкі болып табылады және Қазақстан Республикасы банк жүйесінің жоғарғы (бірінші) деңгейін білдіреді. Ерекше құқықтық мәртебесі бар Қазақстанның Даму банкін қоспағанда, барлық өзге банктер төменгі (екінші) деңгейдегі банктер болып саналады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі - Қазақстан Республикасының Орталық банкі.Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі басқа елдердің орталық банктерімен, халықаралық банктермен және өзге де қаржы-несие ұйымдарымен қарым-қатынастарда өз өкілеттігі шегінде Қазақстан Республикасының мүддесін білдіреді. Ұлттық Банк Қазақстан Республикасының Президентіне есеп береді, алайда өзіне заңмен берілген өкілеттіктер шегінде өз қызметінде тәуелсіз.
Ұлттық банк - заңды тұлға, дербес балансы бар, өзіне тікелей бағынатын төменгі бөлімшелерімен бірге тіке бағыныстағы біртұтас орталықтандырылған құрылым, іс-әрекетін толық шаруашылық есеп негізінде жүргізеді.Әр түрлі салық жинаудан, баж салығын және кеден салығын төлеуден босатылады. Ол республиканың кез келген жерінде және одан тыс жерлерден өзінің басқармасын және басқа да бөлімшелерін ашуға құқығы бар. Өз жұмысын үкіметпен келісіп, үнемі кеңесіп жүргізеді. Үкімет Ұлттық банктің міндеттемелері бойынша жауапты емес, дәл сол сияқты, егер өзіне белгілі жауапкершілік алмаса, Ұлттық банк те үкіметтің міндеттемелері бойынша жауап бермейді.Үкіметтің өкілдік және атқарушы органдарының Ұлттық банк пен оның құрылымдық бөлімшелерінің заңды қызметтерін атқаруға араласуға құқығы бар .
Ұлттық Банк өз қызметін Қазақстан Республикасының Үкіметімен үйлестіріп отырады, өз қызметінде Үкіметтің экономикалық саясатын ескереді және егер бұл оның негізгі функцияларын орындау мен ақша-несие және валюта саясатын жүзеге асыруға қайшы келмесе, оны іске асыруға жәрдемдеседі.
Ұлттық Банк сатылы бағыну жүйесі бар бірыңғай орталықтандырылған құрылымды білдіреді. Ұлттық Банктің жоғарғы органы Басқарма, ал оперативті басқару органы - Директорлар кеңесі болып табылады.
Ұлттық Банктің негізгі мақсаты Қазақстан Республикасында бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады. Негізгі мақсатты іске асыру үшін Қазақстанның Ұлттық Банкіне мынадай міндеттер жүктеледі:
־ мемлекеттің ақша - несие саясатын әзірлеу және жүргізу;
־ төлем жүйелерінің жұмыс істеуін қамтамасыз ету;
־ валюталық реттеуді және валюталық бақылауды жүзеге асыру;
־ қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге ықпал ету.
Сонымен бірге, Ұлттық Банк:
־ айналыстағы ақша массасының көлемін реттеу арқылы бағалы қағаздарды эмиссиялайды, Қазақстан Республикасының аумағында банкноталар мен монеталардың жалғыз эмитенті болып табылады;
Жуырда Қазақстан Ұлттық Банкі 2006 жылы жаңа сериядағы банкноталарды айналысқа шығару туралы шешім қабылдады .
־ Қазақстан Республикасының Үкіметімен келісе отырып, оның мемлекеттік борышына қызмет көрсетуге қатысады және Қазақстан Ұлттық Банкінің мемлекеттік борышына қызмет көрсетеді;
־ банктер үшін соңғы сатыдағы кредитор болып табылады;
־ банктің, қаржы кеңесшісінің, Үкімет агентінің функциясын жүзеге асырады;
־ төлем жүйесінің үздіксіз жұмыс істеуін ұйымдастырады;
־ Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де функцияларды, өкілеттіктерді және құқықтарды жүзеге асырады. [5]
Ұлттық Банк Қазақстан Республикасының мемлекеттік ақша-несие саясатын айқындайтын және жүзеге асыратын жалғыз орган болып табылады. Ақша-несие саясаты:
־ ресми қайта қаржыландыру ставкасын;
־ ақша-несие саясатының негізгі операциялары бойынша сыйақы ставкаларының деңгейлерін;
־ ең аз міндетті резервтердің нормативтерін;
־ ерекше жағдайларда операциялардың жекелеген түрлерінің деңгейіне және көлеміне қойылатын тікелей сандық шектеулерді белгілеу арқылы жүзеге асырылады.
Ұлттық Банктің құрылымына (1-сызбанұсқа) мынылар кіреді:
־ департаменттерден, басқармалардан (1 басқарма Астана қаласында) жеке бөлімдерден тұратын орталық аппарат;
16 аумақтық филиал;
־ Кассалық операциялар және құндылықтарды сақтау орталығы;
־ Ұлттық Банктің Ресей Федерациясындағы өкілдігі;
6 есеп беретін ұйым (Республикалық мемлекеттік кәсіпорындар):
־ Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы;
־ Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Банктік сервис бюросы;
־ Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Қазақстан теңге сарайы;
־ Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Автобазасы;
־ Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Алматы ғимараттарды пайдалану орталығы;
־ Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Банкнот фабрикасы.
Ұлттық Банк:
־ Қазақстанның жеке тұлғалардың салымдарына кепілдік беру (сақтандыру) қоры,
־ Қазақстан Ипотекалық Компаниясы,
־ Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры,
־ Қазақстан ипотекалық кредиттерге кепілдік беру қоры,
־ Қазақстан Актуарлық орталығы жабық акционерлік қоғамдарының 100%-ті құрылтайшысы және Процессинг орталығы жабық акционерлік қоғамы құрылтайшыларының бірі (Ұлттық Банктің үлесі - 80,6%) болып табылады. [6]
1 - сурет. Ұлттық банктің ұйымдық құрлымы
Қазіргі коммерциялық банктер -- бұл тікелей кәсіпорындарға, ұйымдарға, сондай-ақ халыққа қызмет ететін банктерді білдіреді.
Коммердиялық банктер деп, бұл жерде Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктер туралы айтылып отыр.
Коммерциялық банктер мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
1. Жарғылық капиталдың қалыптасуына қарай:
* мемлекеттік;
* акционерлік;
* жеке;
* пай қосу арқылы (жауапкершілігі шектеулі серіктестік);
* аралас (шетел капиталының қатысуымен).
2. Операцияларының турлеріне қарай:
* әмбебап, яғни экономиканың барлықсалаларына бірдей және кең көлемді банктік қызмет көрсететін банктер;
* маманданған, яғни бір ғана салаға қызмет көрсететін банктер;
3. Аумақтық белгісіне қарай:
* халықаралық;
* мемлекетаралық
* ұлттық;
* аймақтық;
4. Салалық белгісіне қарай:
* өнеркәсіптік банктер;
* сауда банктері;
* ауыл шаруашылық банктері;
* құрылыс банктері;
* басқа.
5. Филиалдар санына қарай:
* филиалсыз;
* кеп филиалды.
Акционерлік банктердің жарғылық капиталы шығаратын акцияларын сатудан түсетін түсімдерден қүралады. Акциялар екі түрге бөлінеді: жай және артықшылығы бар.
Жай акция -- оның иелеріне сол қоғамды басқару ісіне араласуына, оның пайдасына қарай дивидент алып отыруға күқык береді. Ал артықшылығы бар акция -- оның иесіне коғамды басқаруға қатысуына құқық бермегенмен, уақытылы, яғни қоғамның пайдасына байланыссыз тұрақты пайызын алуға, қоғам банкроттыққа ұшыраған жағдайларда жай акция иесінен бұрын қоғамға косқан өз үлесін алуға құқық береді.
Егер де банк жауапкершілік шектеулі қоғам түрінде құрылған болса, онда оның жарғылық қорының әр құрылтайшыға тиетін үлесі құрылтайшылық құжатта анықталады және бұл банктің қатынасушылары немесе кұрылтайшылары өздерінетиісті үлес шегінде ғана оның міндетгемелеріне жауап береді.
Банктің ұйымдастырылуы және құқықтық нысанындағы байланыссыз, оның жарғылық капиталы оның қатынасушылары, жеке және занды тұлғалар есебінен кұрылады. Және олардың міндеттемелерінің қамтамасыз ету құралы болып табылады. Жарғылық капитал, оның қатынасушыларының меншікті қаражаты есебінен ғана құрылуы мүмкін. Банктік несиелер есебінен жарғылық капиталды құруға тыйым салынады. Банктің жарғылық капиталы тек ақшалай қаражаттар есебінен құрылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасындағы банктік жүйеде 01.01.2009 жылғы статистикалық мәліметтер бойынша қазіргі жұмыс жасайтын екінші деңгейдегі банктердің барлығы дерлік акционерлік қоғам нысанындағы банктер, соның ішінде екі банк кана мемлекетке 100% тиесілі банктер, оларға: Қазақстан Даму банкі мен Тұрғын үй құрылысы банкі, ал шетел капиталының қатысуымен (100 - 10 банк, 50% -- аса - 6 банк) құрылған банктерде саны - 16, онын ішінде еншілес банктер -- 11.
1.1 - кесте. Банктік сектордың кұрылымы
Банктік сектордың кұрылымы
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Екінші деңгейдегі банктердін саны, с.і:
55
47
44
32
34
35
34
33
35
37
-- жарғылық капиталға 100% мемлекеттің қатысуымен
1
1
2
2
2
1
1
1
1
1
ЕДБ-дің филиалдар саны
426
418
400
368
355
385
418
324
352
379
Есеп айырысу-кассалық бөлімшелер саны
1065
964
1020
1005
1023
1106
1312
1489
2028
2167
ЕДБ-дің шетелдегі өкілдіктерінің саны
2
5
7
9
10
11
17
22
17
14
ҚР-ғы бейрезидент-банктердің өкілдіктерінің саны
17
15
12
13
20
18
18
23
26
31
Жеке тұлғалардың салымдарын міндетті ұжымдық кепілдендіру жүйесінің қатысушы-банктерінің саны
12
18
19
22
29
34
33
32
33
35
Кастодиандық қызмеггі жүргізуге арналаған лицензиясы бар банктер саны
10
10
10
10
10
9
11
9
10
10
90-жылдың басында банктердің саны 200-ден асты, әрине бұл, олардың экстенсивті жағынан дамуын сипаттаса, 95-жылдың орта кезінен бастап, 2000 жылғадейін Халықаралық стандартқа өтуі барысында банктеріміздің саны бірден кысқарды, әрине бұл құбылысты, олардың интенсивтік немесе сапалық өсуімен байланыстыруға болады.
2009 жылдың 1 қаңтарына Қазақстандағы жұмыс жасайтын банктер саны 37 құрады, соның ішінде Алматы қаласында 32 банк, 31 филиал және 284 есеп айырысу-кассалық бөлімдер қызмет етеді.
Жалпы банктердің 90%-ының бір ірі қалада болуы банк капиталының республиканың өзге өңірлерде дұрыс бөлінбеуіне ықпал етуін көрсетеді. Банктердің тек Алматы қаласында шоғырлануы, оның бұрынғы астана, қазіргі қаржы орталығына айналу себебіне байланысты болып отыр.
Біздің ойымызша, банктердің қатарында бүгінгі күні өңірлік банктер жетіспейді, қазіргі банктердің өңірлерде филиалдарын ұстауы аймақтардың экономикалық жағынан толық қамтамасыз ете алмайтыны сөзсіз, сондықтан ендігі жерде өңірлердің ез банктерінің ашылу мәселесін шешу қажет.
Халықаралық сарапшылардың бағалауынша 15 млн. халқы бар ел үшін 33 банк көптік жасайды екен. Банктердің кептігі банктердің бәсекелестігін арттыра түсетіндігін ескерсек, Үкіметтіңүлкен үштіктің банк нарығын монополияландыруы туралы айтылған сыны орынсыздау сияқты көрінеді. Әсіресе үлкен үштіктің банктік қызметтер нарығын монополияландыруы, олардың банктік топ құруымен тікелей байланысты болып отыр.
Қазақстан Республикасында бүгінгі күні мынадай банктерден кұралған
9 банктік топ қызмет етуде:
* Қазкоммерцбанк АҚ,
* ТұранӘлемБанкі АҚ,
* Қазақстан Халык Банкі АҚ,
* Темірбанк АҚ,
* ЦентрКредитБанкі АҚ,
* НұрБанк АҚ,
* Каспий Банкі АҚ,
* АБН АМРО Қазақстан Банкі ЕБ АҚ,
* АСҚ Банкі АҚ.
Еншілес банктердің немесе шетелдік банктердің қызмет етуінің біздің банктік сектордың дамуы үшін оң және теріс әсер етуі мүмкін. Оң жағы ондай банктердің болуы бәсекелестікті тудыра отырып, банктің қызметтері мен операцияларының сапаларын арттыруға ықпал етеді. Яғни жаңа технологиялармен жұмыс жасауға ынталандырады. Ал теріс әсері бүгінгі күні олардың көбі, шетелден қарыз алуға жатысты бар мүмкіндіктерін пайдаланып, банктердің сыртқы қарыздарының өсуіне ықпал етуде.
2003 -- 2007 жылдар аралығында Қазақстан Республикасының банк секторы экономикалық өсу, халықтын, табысының, нақты сектор кәсіпорындарының несиелік қабілеттілігінің есуі жөне халықаралық капитал нарығындағы қаржы ресурстарынын, арзандауы жағдайында дамыды. Осы факторларға байланысты банктердегі халықтың салымдарының және банктердің жиынты0 активтерінің көлемінің өсуі негізделді және банктердің жоғары несиелік белсенділігі мен жалпы банк 0ызметі ауқымының өсу үрдісі айқындалды. [7]
Отандық банктердің сыртқы экономикалық қызметін кеңейтудің бір жолы болып шетелдерде және ТМД елдерінде өкілеттіктері мен еншілес банктерін ашу болып табылады. Бүгінгі күні отандық банктеріміздің 14 өкілдіктері республикамыздан тысқары жерлерде қызмет етуде. 2005 жылы АСҚ банкі АҚ-ның Ресей Федерациясында және Альянс Банк АҚ-ның Қырғызстанда еншілес банктері ашылды. Осындай тәсілмен, 2006 жылы Қазақстанның 4 коммерциялық банкінің көрші мемлекеттерде орналасқан 5 еншілес банкі пайда болды.
1.2 - кесте. Екінші деңгейдегі банктерінің қаржылық көрсеткіштері
Банктің атауы
Активтер
Оның ішінде заемдар
Міндеттемелер
Меншікті капитал
КАЗКОММЕРЦБАНК АҚ
2 493 408 621
2 546 948 940
2 234 252 444
259 156 177
БТА Банк АҚ
2449 863 696
2 595 393 642
3 471 703 200
-1 021 839 50
Қазақстан Халық Банкі АҚ
1 150 352 391
891 270 843
1 056 169 289
94 183 102
БанкЦентрКредит АҚ
1013 843 544
688 788 580
924 033 523
89 810 021
Альянс Банкі АҚ
534 242 248
679 847 221
1 064 226 915
-529 984 667
KASPI BANK АҚ
319 206 537
235 359 574
286 617 478
32 589 059
Евразийский Банк АҚ
313 025 328
164 031 147
284 714 655
28 310 673
Нұрбанк АҚ
297 990 205
256 121 210
253 045 475
44 944 730
АҚ ЕБ БанкТұранӘлем
283 540 842
276 064 016
268 450 988
15 089 854
RBS (Kazakhstan) ЕБ АҚ
173 991553
49 480 867
154 296 478
19 695 075
Ситибанк Казахстан АҚ
159 715 841
32 106 503
143 088 481
16 627 360
Ресей Жинақ банкі АҚ ЕБ
152 583 766
87 038 189
117 620 592
34 963 174
ЦЕСНАБАНК АҚ
149 557 109
99 069 691
131 416 165
18 140 944
HSBC Банк Қазақстан АҚ ЕБ
117 483 778
56 435 954
107 779 888
9 703 890
Қазақстандағы Қытай Банкі
ЕБ АҚ
95 106 186
1 666 455
85 683 274
9 422 912
Казинвестбанк АҚ
75 475 706
56 364 317
64 551 239
10 924 467
Қазақстанның Тұрғын үй кұрылысы жинақ банкі АҚ
65 171 066
38 026 283
48 975 746
16 195 320
Альфа-банк ЕБ АҚ
41 833 340
16 947 443
33 231 027
8 602 313
Delta Bank АҚ
27 761676
17 970 564
21 228 750
6 532 926
Астана-Финанс банкі АҚ
15 083 504
11 493 057
9 790 246
5 293 258
Хоум Кредит Банк АҚ
10 839 463
9 603 030
6 976 467
3 862 996
AsiaCreditBank ББ АҚ
7 349 801
3 355 216
3 513 340
3 836 461
Заман-Банк АҚ
3 814 087
3 281 879
380 045
3 434 042
Жиынтығы
2 102 229 066
10 145 712 903
12 650 225 046
-547 995 980
Коммерциялық банктердің қызметін басқару құрылымы
Коммерциялық банктердің ұымдастырылу құрылымы банкті басқару құрылымына және оның функционалдык бөлімшелері мен әр түрлі қызметтерінің құрылымына бөлінеді.
Басқару органы пайда алу мақсатында коммерциялык банктің қызметіне тиімді жетекшілік етуді камтамасыз етеді. Банктің құрылтайшылары басқару органына тікелей қатысады.
Акционерлік коммерциялық банктің ең жоғарғы органы -- акционерлердің жалпы жиналысы болып табылады.
Акционерлердің жалпы жиналысы жылына бір рет шақырылып отырады. Бұл жиналыста мынадай міндетгер шешіледі:
* банктің жарғысына өзгерістер енгізу;
* банктің жарғылық капиталын өзгерту;
* банктің Кеңесін сайлау;
* банктің жылдық есебін бекіту;
* банктің табысын бөлу;
* банктің құрылымдық немесе еншілес белімшелерін құру және тарату.
Екінші басқару органы -- банктің қадагалау кеңесі болып табылады. Банктің бақылау кеңесі -- банк қызметіне бақылау жасау органы ретінде, келесідей міндеттерді шешеді:
* нормативтік актілерді бекітеді;
* Басқарма немесе Басқарма төрағасының шешімі бойынша жасалған мәмілелерді бекітеді.
Келесі басқару органы - бұл басқарма (Банк кеңесі). Басқарма (банк кеңесі) - атқарушы немесе өкілеггі орган, яғни ол банктің иелерінен, оның акционерлерінен құралады және олардың мүдделерін қорғайды.
Басқарманың міндеттеріне мыналар жатады:
* банктің стратегиялық мақсатын анықтау;
* банктің саясаттарын жасау;
* жетекшілік қызметке кадрлар тандау;
* комитеттерді кұру;
* ссудалық және инвестициялық операцияларға бақылау жасау.
Басқарма төрағасы -- бұл банктің бірінші жетекшісі болып табылады және ол банк кызметіне жетекшілікті жүзеге асырады. Банк төрагасьіна мынадай міндеттер жүктеледі:
* банктің қызметіне катысты барлық сұрақтар бойынша бұйрықтар шығару және нұсқаулар беру;
* барлық мемлекеттік және басқа да органдарда, басқа банктерде, онын, ішінде шетелдік банктерде банк қызметіне қатысты барлық сұрақтар бойынша өкілеттілікті жүзеге асыру;
* банктің мүлкіне және қаражаттарына ие болу;
* банктің штаттық жұмысшыларының саны мен құрылымын бекіту;
* еңбек келісімшарты бойынша банктің лауазымды тұлғалары- мен келісімдер (контрактілер) жасасу.
* Ревизиялық комиссия -- банк қызметіне қаржылык есептің дұрыстығы жағынан бақылау жасаушы орган болып табылады.
Несивлік комитет -- бұл несиенің берілуіне байланысты қорытынды жасаушы орган.
Несиелік комитет мынадай міндеттерді орындайды:
* несие алуға берген клиенттің өтінішін және несиелік қызметкердің несие беру туралы қорытындысын қарайды;
* несие беру немесе одан бас тарту туралы шешім шығарады;
* несиелік тәуекелдерге байланысты несиелеу нысандарын анықтайды;
* несие сомасы мен мерзімін анықтап, пайыз мөлшерлемесін бекітеді;
* несиені қайтаруды қамтамасыз ету тәсілдеріне талаптар белгілейді;
* несиелеу шартын бекітеді (несиелік лимит, несиелік желі);
* берілген несиелерге мониторинг жүргізу тәртібін бекітеді;
* банктің несиелік стратегиясын жасайды;
* несиелеу бойынша бөлімшелердің жұмысын талдайды;
* несиелік комитеттің мәжілісі хаттамаларына қол қояды және хаттамаларды тіркеу кітабын жүргізеді.
Қызмет бөліміне: кадр бөлімі, заң бөлімі, күзет бөлімі, әкімшілік-шарушылық бөлімі жәнет.с.с. кіреді.
Ал банктің функционалдык құрылымына барлық департаменттер мен бөлімдер жатады. Мысал ретінде Банк ЦентрКредит АҚ-ын басқарудың ұйымдастырушылық құрылымына тоқталайық. [9]
2 БАНКТІК НЕСИЕ ЖӘНЕ БАНК ДЕПОЗИТІ
2.1 Несие және оның қызметтері
Несие - нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық шаруашылық субъектілерімен қатар, мемлекет те, үкімет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Құнның қозғалысы - бұл несиенің қозғалысының кіндігін сипаттайды. Несиелік қатынастардың экономикалық негізіне капитал айналымын жатқызуға болады.
Несие - бұл пайыз төлеу мен қайтару шартында уақытша пайдалануға берілетін ссудалық капитал қозғалысы.
Несие айырбас сатысында пайда бола отырып, қарыз мәмілесінің формасы ретінде құн қозғалысының үздіксіздігінің қамтамасыз етуге тиіс. Құн қозғалымы несие қозғалысының ядросы болып табылады. Айырбас процесінде мәміленің екі түрі ажыратылады: қарыз мәмілесі және сатып алу-сату мәмілесі. Несие қарыз мәмілесі ретінде ауарлар айналыс процесіне себепші болады. Қарыз мәмілесі атуар айналысының ерекше формасы және сатып алу-сату мәмілесіне қарсы қойып салыстыру арқылы сипатталуы мүмкін. Олардың арасындағы негізгі айырмашылық мында: сатып алу-сату кезінде тауарларды өзара ұсыну бір мезгілде жүреді, қазір мәмілесі кезінде эквивалентінің қайтарылуы кейінге қалдырылады.
Несие мен ссуданың арасында да өзара айырмашылық бар. Несие - бұл банктің қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлі формаларының болуын және сондай-ақ олардың жұмсалымдарының бір формасының білдіретін кең ұғымды сипаттайды. Ссуда - бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелік қатынастарды ұйымдастырудың бір ғана формасын білдіреді.
Экономикалық категория ретінде несие - кәсіпорындар, ұйымдар және бірлестіктер сондай-ақ халық арасындағы несие қорын құру және оларды қайтарылу, пайыз төлеу шартында мерзімге уақытша пайдалануға беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығы.
Зерттеу заты сияқты несие құрылымы бір-бірімен өзара байланысты элменттерден, мұндай элементке несиелік қатынастар субъектілері жатады. Несиелік мәмілелер бойынша несиелік қатынастар субъектісіне қарыз беруші және қарыз алушы жатады.
Қарыз беруші - бұл несие алушы және оны қайтаруға міндетті, несиелік қатынастың екінші жағы борышқор және қарыз алушы бір-бірімен жақын сөздар болмағанымен де олардың түсініктері әр түрлі. Мысалға, кәсіпорын немесе жеке азаматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты төлемдері кешігуі мүмкін, бірақ бұл жерде ешқандай да несиелік қатынас туындамайды. Борыш бұл тек қана экономикалық қатынасты емес, сондай-ақ адамзаттық қатынастар жағдайын сипаттайды. Борыш - бұл өте ауқымды ұғым. Ал қарыз алушы - бұл қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлға. [10]
Қарыз беруші және қарыз алушымен қатар несиенің құрылымының элементіне берілетін объекті де жатады. Беру объектісі - бұл құнның ерекше бөлігі. Яғни қарызға берілген құнды білдіреді.
Несиенің экономикадағы орны мен ролі, оның атқаратын қызметтерімен сипатталады. Жалпы несие экономикалық категория ретінде мынадай қызметтерді атқарады:
1. Қайта бөлу;
2. Айналыс шығындарын үнемдеу;
3. Айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
4. Капиталдың шоғырлануын жеделдету;
5. Ғылыми-техникалық прогресті жеделдету.
Несиенің қайта бөлу қызметі кез келген елдің ұлттық экономикасының толық қанды жұмыс жасауына өз үлесін қосады. Несиенің бұл қызметінің көмегімен экономикалық жүйенің бір саласынан екінші бір саласына капитал ағымы болады. Несиенің бұл қызметінің қаржыны қайта бөлу қызметінен айырмашылығы қаржының бөлінуі әкімшілік негізде жүргізілсе, ал салалар мен аймақтар арасындағы капитал ағымы несие арқылы, яғни ол нарықтық механизм негізінде жүзеге асырылады.
Несиенің айналыс шығындарын үнемдеу қызметінің іс жүзіне асуы несиенің экономикалық мәнінен туындайды. Шаруашылық субъектлеріндегі ақшалай қаражаттардың түсуі мен жұмсалуы арасындағы уақытша болатын алшақтық кей жағдайларда қарыз алушылардың барлық категориялары өздерінің меншікті қаражатқа деген жетіспеушіліктің орнын толтыру үшін несиені пайдаланады. Бұл дегеніміз капитал айналымын қамтамасыз етіп қана қоймай, айналыс шығындарын үнемдеуге де мүмкіндік жасайды.
Ал келесі қызметі, яғни несиенің айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру. Қазіргі несиелік шаруашылықта мұндай орын алмастыруға толық мүмкіндік бар. Бұл қызметі іске асу процесінде тек қана тауар айналысын емес, сондай-ақ нақты нақты ақшалардың уақытша орнын ауыстыра отырып, ақша айналысында жылдамдатады. Несиенің бұл қызметі несиелік ақшалар: чектер, вексельдер, несиелік карточкалар көмегімен жүзеге асады.
Несиенің капиталды шоғырландыру процесі экономиканың тұрақты дамуына жағдай жасау үшін маңызды болып табылады. Мұндай мідеттерді шешуде несиенің бұл қызметі өндірістің ауқымын ұлғайта отырып, пайда алуға мүмкіндік береді. Бұл қызмет шаруашылықтағы маңызды болып саналатын және дамуды қажет ететін салаларға несие беру арқылы оларды қызмет етуге ынталандырады.
Несиенің ғылыми-техникалық прогресті жеделдету қызметі ғылыми-техникалық ұйымдардың қызметін қаржыландырумен сипатталады. Сондықтан да, несиенің көмегінсіз көптеген ғылыми зерттеу орталықтарының жұмыс жасауы қиындыққа түседі. Сондай-ақ несиенің өндірісте және жалпы экономикалық дамуда инновациялы өндірісті ынталандырушы да қызметінің маңызы жоғары. [11]
2.2 Несиелеу механизімі. Банктердің несие беру процессі
Несиенің түрлері коммерциялық және банктік несиеден туындайды. Коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне әр түрлі несиелерді ұсынады. Ол несиелер келесідей белгілеріне байланысты жіктеліп, несиенің түрлерін құрайды:
1. Қарыз алушылардың категориясына қарай:
1) Қаржылық институттарға берілетін несиелер;
* Мақсатты қорларға;
* Банктерге;
* Қаржы-несиелік мекемелерге.
2) Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер:
* өнеркәсіп салаларына;
* ауыл шаруашылығына;
* сауда-саттыққа;
* дайындау ұйымдарына;
* жабдықтау-сату ұйымдарына;
* кооперативтерге;
* жеке кәсіпкерлерге.
3) Тұтыну мақсатына берілетін несиелер.
1. Мерзіміне қарай:
* Қысқа мерзімді ( 1 жылға дейін);
* Орта мерзімді ( 1 жылдан 3-5 жылға дейін);
* Ұзақ мерзімді ( 5 жылдан жоғары).
2. Тағайындалу және пайдалану сипатына қарай:
* Негізгі қорларға жұмсалатын;
* Айналым қаражатына жұмсалатын.
*
3. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:
* Кепілхатпен;
* Кепілдемемен;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 5
1. БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ 7
1.1 Банк және банк жүйесіне сипаттамма 8
1.2 Қазақстандағы банк жүйесінің қалыптасуы және даму кезеңдері 10
1.3 Қазақстандағы екі деңгейлі банк жүйесін құру 13
2 БАНКТІК НЕСИЕ ЖӘНЕ БАНК ДЕПОЗИТІ 23
2.1 Несие және оның қызметтері 23
2.2 Несиелеу механизімі. Банктердің несие беру процессі 25
2.2.1 Несиелеу механизмі. Банктердегі несие беру процесі 27
2.3 Депозит туралы түсінік. Депозиттің жіктелуі 30
2.3.1.Депозит туралы түсінік 30
2.4 Банктердегі депозиттік операциялар. Дамыту жолдары 35
2.4.1.Коммерциялық банктердің депозиттік операциялар 35
2.4.2 Жеке тұлғалардың депозиттерін сақтандыру 40
2.5 БАНКТІК ЕСЕПТЕР 45
3 ДЕПОЗИТТІ - НЕСИЕЛІК КАЛЬКУЛЯТОР 49
3.1 Депозитті - несиелик калькулятор жайлы жалпы түсінік 49
3.2 Программаның алгоритімі және жұмыс істеу принціпі 50
ҚОРЫТЫНДЫ 54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 55
ҚОСЫМШАСЫ 56
КІРІСПЕ
Жеке тұлғалар үшін негізгі банктық өнімдер несиелер мен депозиттер болып табылады. Көптеген банктердің ғаламтор сайттарында несиелерді немесе депозиттерді жоспарлауға байланысты бағдарламаларды табуға болады. Бұл бағдарламалар жорамалданған депозит жинақтарын немесе несие бойынша төлемдерді оңай және тез есептеу үшін шығарылған.
Менің бұл тақырыбым көптеген адамдар үшін өзекті болып табылатындықтан осы ғылыми жобаны таңдадым. Өйткені көптеген адамдар түрлі материалды қажеттіліктерге (тұрмыстағы кішкене шығындардан бастап жылжымайтын мүлікті сатып алуға дейін) кететін шығындарды жоспарлайды. Әрине, қандай да болсын сомманы жинау үшін көп уақыт қажет, сондықтан да банктердің несиелік бағдарламаларын қолданады. Көптеген тұтынушылар алдын ала жинақтау мен белгілі уақыттан кейін несие алу туралы да ойланады. Алайда қолда бар депозитты және несие калькуляторларын бір бағдарламалық үстемеде орындауға мүмкіндік бермейді.
Мысалы, 2015 жылы мен жоғарғы оқу орнына түсуім керек. Мені қызықтыратын мамандықта бюджеттік орындардың саны шектеулі. Сондықтан да, менің ата-анама менің оқуымды төлеуге тура келеді. Біз Білім берудің мемлекеттік жинақтықтаушы жүйесі бойынша үздіксіз салымдарды салып бастадық. Бағдарлама бойынша қатысушы-банк сыйақыларымен қоса жорамалданған мемлекет сыйақылары жалпы екінші дәрежелі банктердің депозитты бағдарламаларының мөлшерлемелерінен асып түседі. Алайда, біздің отбасы бөле алатын ай сайынғы жинақтар сомасы белгіленге мерзімге дейін қажетті соманы жинауға мүмкіндік бермейді. Сондықтан бізге қарыздық құралдарды пайдалануға тура келеді.
Ғылыми жетекшім менің алдыма келесі міндеттерді белгілеп берді:
- банк құралдарын анықтау мен зерттеу;
- депозит бойынша жинақталған қорды, несие бойынша төлемдерді есептеуге арналған жалпы формулалар мен депозитті-несиелік формулалар жиының қорыту;
- депозитті-несиелік калькуляторды жазу.
Осы жұмыстың нәтижелері біздің отбасымыз бен басқа адамдарға білім алу мен басқа да мақсаттарда жинақтау мен несиені тез және тиімді жоспарлаудың құралын алуға мүмкіндік береді. Тұтынушылар қолда бар айлық жинақтаулар мен несие бойынша төлемдердің қаржылық мүмкіндіктері кезінде қарыз бойынша оны өтеу мерзімдерін есептей алады.
Банк құралдарын зерттеуден кейін мен тез есептеу формулаларын таптым. Формуланы қорыту кезінде арифметикалық және геометриялық прогрессия қосындыларын есептеу пайдаланылды. Формулалардың қорытылулары Microsoft Visual С++ автоматтандырылған кестелері көмегімен тексерілді. Олардың нәтижелері сәйкес болып шықты.
Содан кейін мен жинақтау мен несиелеуді ыңғайлы қылдыратын бағдарламаны жасадым. Бұл бағдарлама белгілі жинақтау мерзімі мен айлық салымдар, қажетті несие мөлшері мен несиені өтеу мерзімі бойынша жинақтау мөлшерін есептеп, салымшының қаржылық мүмкіндіктерін ескереді.
Жетекшімнің маған қойған мақсаттары орындалды деп ойлаймын. Жұмыс нәтижелері менің ата-анама алдағы шығындарды жоспарлауға мүмкіндік береді.
1. БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
1.1 Банк және банк жүйесіне сипаттамма
Біздің дәуірімізге дейін ежелгі Грецияда, Египетте, Римде банктік қызметтің жақсы дамығаны анықталған. Бәрінен бұрын банк ісі Италияда қалпына келтірілді.Алғашқы банктердің Италияда пайда болу себебі,оның сол уақыттарда дүниежүзілік сауда орталығы болғандығын ескеріп, әр елдің ақшалары мен тауарларының сол елге қарай ағылып, банкирлердің сауда операцияларына тікелей қатысуына байланысты түсіндіріледі. Италияның ірі орталықтарында дами бастаған банк ісі ХІІ ғасырдың соңынан бастап басқа елдерге де, атап айтқанда Францияға, Англияға және Германияға кең етек жая бастады
Банк жүйесі деген сөздің өзінен, оның басты элементі негізінде ақшаға байланысты операцияларды жүргізетін, әртүрлі банктер болып табылатынын түсінуге болады.
Банктер туралы түрлі-түрлі пікірлер айтылып жүр. Кейбір мамандар банкті кәсіп орны, мекеме, - дейді, екіншілері - экономикалық басқару орны, - дейді, үшіншілері - делдалдық ұйым, - дейді. Төртіншілері - несиелік кәсіпорны деп сипаттайды.
Банк - өзінің жарғысы бар, толық шаруашылық есеп және өзін-өзі қаржыландыру негізінде қызмет жасайтын заңды тұлға. Ол - ақша қаражатын тарту, орналастыру және басқа банктік операциялар жүргізетін мекеме.
"Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы" Қазақстан Республикасының Заңы (1995 ж. 31 тамыз N 2444) бойынша банк - банк қызметiн жүзеге асыруға құқылы коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға. Банктiң ресми мәртебесi заңды тұлғаны әділет органдарында (тіркеуші органдарда) банк ретiнде мемлекеттiк тiркеумен және банк операцияларын жүргiзуге қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөнiндегi уәкілетті органның лицензиясы болуымен белгiленедi.
Алғашқы банктер капитализмнің мануфактура тұсында және ең бастысы, Италияның жекелеген қалаларында (Венеция, Генуя) XIV-XV пайда болған. Банк тауар шаруашылығының ерекше институты ретінде тауар шаруашылығының ерте кезеңінде, яғни тауар-ақша қатынастарының дамуына байланыссыз, ақша айналысын реттеу үшін пайда болған делінеді.
Банк сөзі banco деген италиян тілінен аударғанда айырбас столы дегенді білдіреді. Бұл айырбас столы тауарлармен сауда жасалатын алаңдарда құрылады. Сауда мемлекеттер мен қалалардың, жекеленген тұлғалардың әртүрлі монеталармен жасалған. Банктер пайда болардың алдында ақша-сауда капиталының өкілдері саудагерлердің ақшалай салымдарын қабылдап оларды әртүрлі елдің ақшаларына айырбастауға маманданып отырған. Уақыт өте келе, айырбастаушылар бұл салымдарды, сондай-ақ өздерінің ақша-қаражаттарын саудаға беріп, пайыз алу үшін пайдалана бастайды. Сөйтіп, айырбастаушылар біртіндеп банкирлерге айналады. [1]
Ресей Федерациясының банк жүйесі батыс елдердің банк жүйесіне қарағанда кеш қалыптаса бастап, өзінің даму жолында бірнеше кезеңдерден өтті. Алғашқы банктер ХVІІІ ғасырдың екінші жартысында мемлекеттік (қазыналық) банк түрінде пайда болып, ХІХ ғасырдың аяғы және ХХ ғасырдың басында Ресей банк жүйесі негізінен мынадай банк мекемелерінен құралды: мемлекеттік банк; қоғамдық қалалық және жер банктері; көп буынды жеке банктер - акционерлік банктер, өзара несиелейтін қоғамдар, коммерциялық банктер, несие-жинақтау серіктестіктері; банктік кеңселер, сауда үйлері, айырбастау дүкендері.
Экономикалық қайта құру процесі банк жүйесін реформалаудан бастады. 1930-1932 жылдары жүргізілген несие реформасы еліміздің банк жүйесінің дамуындағы жаңа кезеңін бастады. Несие реформасының мақсаты - несиелеу мен несие-есеп жұмыстарының жаңа түрлерін енгізу, коммерциялық және жанама банктік несиелеуді тікелей банктік несиемен ауыстыру болып табылды. Несие реформасын жүзеге асыру барысында мына мәселелерге назар аударылды:
1) тікелей банктік несие енгізу;
2) шаруашылық есепті енгізу;
3) қысқа мерзімді несиелеу процесін енгізу;
4) өндіріс мекемелерінің өзінің және қарызға алған қаражаттарының жұмсалу бағыттырын ажырату;
5) шаруашылықты несиелеудің принциптерін бекіту;
6) банк жүйесін қайта құру, яғни мемлекеттік банк пен ұзақ мерзімді несие беретін арнайы банктердің қызметін ажырату.
Қазақстан кеңес дәуірінің кезеңінде одақтас республикалардың бірі болғандықтан, оның жеке банк жүйесі болған жоқ. Ол кезде Қазақстанның аумағында КСРО-ның орталықтанған банк жүйесінің филиалдары мен бөлімшелері жұмыс атқарды.
1987 жылға дейін банк жүйесіне КСРО мемлекеттік банкі, КСРО құрылыс банкі және КСРО сыртқы сауда банкі секілді үш монополистік банктер кірді. Сондай-ақ, мемлекеттік еңбек жинақ кассалар жүйесі де болды. Банк жүйесіндегі негізгі орынды КСРО Мемлекеттік Банкі иеленді. КСРО Мемлекеттік Банкі эмиссиялық институт бола отырып, қысқа мерзімге несие беру, шаруашылыққа кассалық және есептік қызметті көрсетуді іске асыратын орталық болды. Сол себепті, ол - мемлекеттік басқару және бақылау органына айналды. КСРО Мемлекеттік Банкі несие беру ресурстарына іс жүзіндегі монополист еді. Оның шоттарында барлық қаражаттар шоғырланып,жалпы мемлекеттік несие беру қорын қалыптастырды.Атаулы қордың қаражаттары арнайы бекітілген несие беру жоспарларына сәйкес, орталықтан берілетін. Жергілікті жерлердегі несие беру мекемелерінің қызметі нақты қарыз алушыларға арнайы ережеге сәйкес, жоспармен көрсетілген мақсаттарға ғана берілумен шектелді. Банктік мекемелер клиенттер алдында емес жоғарыда тұрған ұйымдардың алдында жауапты болды. Сонымен, несие реформасының нәтижесінде жоспарлы социалистік экономикаға сәйкес үйлестіру типіндегі несие-банк жүйесі құрылып, Мемлекеттік Банк өндіріс пен тауар айналымын есептейтін және бақылайтын біріңғай аппаратқа айналды. Коммерциялық банктердің рөлі төмендеп, кейін елде тек мемлекеттік банктерден тұратын монобанктік жүйе қалыптасты. [2]
Кеңестер Одағы тарағаннан кейін, нарықтық экономика бағытын таңдаған көптеген жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы, осы мемлекеттерде жаңа банк жүйелерінің дүниеге келуіне әкеліп соқты.
1.2 Қазақстандағы банк жүйесінің қалыптасуы және даму кезеңдері
Қазақстан Республикасының Банк жүйесінің қалыптасу мен даму жолдарын бірнеше кезеңге бөлуге болады.
Бірінші кезең, 1917 мен 1930 жылдар аралығы - патшалық Ресейден қалған банк жүйесін жаңадан қалыптастыру, бұл кезде әртүрлі меншіктегі банктер мен несие мекемелері қатар қызмет істеді.
Екінші кезең, 1930-1987 жылдардың аралығы - елде КСРО Мемлекеттік банкі әмбебап қызмет атқарды, яғни ол мемлекеттің орталық банкі ретінде эмиссиялау және несие беру қызметімен қоса клиенттерге де қызмет көрсетті.
Үшінші кезең, 1988-1991 жылдар аралығы - елде мемлекеттік маманданған банктердің құрылуы, яғни КСРО Мемлекеттік банкі (банктердің банкісі) ретінде эмиссиялық, ереже, нұсқау және т.б. нормативті актілер шығарушылық, бақылау және басқа қызметтермен шұғылданып, ал маманданған банктер экономиканың әртүрлі салаларына қызмет көрсетті. Сонымен бірге 1990 жылдың басында кооперативтік және коммерциялық банктер де құрыла бастады.
Төртінші кезең, 1991 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейін - нарықтық банк жүйесінің қалыптасу кезеңі, яғни тәуелсіз республиканың нарықтық қатынастарға өту жағдайында екі деңгейлік банк жүйесінің пайда болуы және дамуы
Төртінші кезең өзгеріп отырған қызмет жағдайына қарай банк жүйесі икемделуімен сипатталады.
1995 жылы Қазақстандағы банк жүйесін қайта құрудың алғашқы бағдарламасы әзірленіп жатты. Ол Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен 1995 жылы 15 ақпанда бекітілді. Атаулы құжат 1) өз кезегінде ақшалай несиелік саясатты тиімді жүргізіп, Ұлттық банк үшін заңдармен көзделген негізгі міндеттерді барынша толығымен орындауға ықпал жасар еді;
1 - кесте. Қазақстанда банк жүйесінің қалыптасу және даму кезеңдері
1930 жылға дейінгі банк жүйесі
1930-1987 жж.
(Одақтық бір деңгейлі банк жүйесі)
1988-1990 жж.
(Одақтық бір деңгейлі маманданған банктер жүйесі)
1991 жылдан бастап (дербес екі деңгейлі банк жүйесі)
Ресей Мемлекеттік Банкі және көптеген несие-банк мекемелері
КСРО Мембанкі (оның ішінде КСРО Мемлекеттік еңбек жинақ кассалары жүйесі).
2. КСРО Мемлекеттік Құрылыс банкі.
3. КСРО Сыртқы- сауда банкі.
Банк жүйесін қайта ұйымдастыру: КСРО Мембанкі және Маманданған банктер: КСРО Өнеркәсіп құрылыс банкі.
КСРО Агроөнеркәсіп банкі. КСРО Тұрғын үй - әлеуметтік банкі. КСРО Жинақ банкі. КСРО Сыртқы-эконом банкі.
Жаңадан кооперативтік және коммерциялық банктердің құрыла бастау.
Егемен Қазақстанда өзінің банк жүйесінің құрылуы. Екі деңгейлі банк жүйесі - Ұлттық банк және коммерциялық банктер.
2) экономикалық көтермелеу шараларын және нормативтік жетілдіру құралдарын дұрыс қолдану көмегімен және Ұлттық Банк тарапынан бақылауды күшейту халықаралық стандарттарға жақын келетін банктер тобына сай деңгейдегі, барлық коммерциялық банктер қызметін сапалы жақсартуға әкелуі мүмкін; 3) банкаралық ақша-несиелік және валюталық нарықтарды дамыту және тереңдету жолымен, олар арқылы пайыздық ставкалар мен айырбастау курсы айқындаушы жағдайға дейін жетіп, және Ұлттық Банк оларға тек өзінің жалпы реттеу әдісі және іріктеп тексеру әдісі арқылы ғана әсер етуі; 4) республикалық деффицитті Ұлттық Банктің тікелей несиелеуден бас тартып, оны ішкі және сыртқы қаржылық нарығында инфляциялық тәсілмен қаржыландыруға көшуі; 5) шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында жүзеге асырылатын төлемдердің уақытында болуы, тиімділігі және қауіпсіздігі саласында сапалы деңгейге жету және ұзақ мерзімді ұлттық төлем жүйесін құруды кеңейту;
6) орта, ұзақ мерзімдік инвестициялық несиелеу жүйесінің негізін қалауы. Осылайша,Бағдарламаның біржақты болуына қарамастан, нақты алғанда оны жүзеге асырылуына қол жеткізілді. Бәрінен бұрын, ақша-несиелік реттеудің тәсілдері мен құралдары дами түсті. Банктерді қайта қаржыландыру механизмі мәнді өзгерістерге ұшырады. Директивтік несиелер беру 1995 жылдың ақпан айынан бастап тоқтатылды. Орталықтандырылған қайнар көздердің есебінен берілетін несиелердің көлемі мен мерзімдері қысқартылды. Экономиканы несиелеу міндеті негізінен алғанда Ұлттық Банктен халық салымдарын, шаруашылық жүргізуші субъектілердің еркін қаражаттарын тарту және өздерінің жеке сыртқы қарыз алу жолдары есебінен экономиканы несиелеуді қамтамасыз ету жүктелген екінші деңгейдегі банктерге көшті. Ұлттық Банк орталық банктерге тән міндеттерді атқаруға кірісті: олардың жойылу қаупін қолдау мақсатында екінші деңгейдегі банктерді несиелеу, Үкіметті несиелеу және жалпы алғанда ақша-несиелік және валюталық реттеу. [3]
1995 жылдың тамыз айында Қазақстан Республикасының Банктер және банк қызметі туралы Заң шықты. Осы заң бойынша банк құрылымының негіздері, оларды құру және жою тәртібі, олардың қызмет ету тәртібі анықталды және екі деңгейлік банк жүйесі қалыптасты. Бірінші деңгейіне - Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі орналасты, ал екінші деңгейіне - басқа банктер кірді. Олар - мемлекеттік банк, депозиттік банк, инвестициялық банк, мемлекетаралық банк және шетел қатысуымен құрылған банктер. Нарықтық экономика принципінде құрылған банктердің маңызы зор. Банк жүйесінің бір қалыпты қызмет етуі бүтіндей экономиканың дамуына ықпал етеді.
1998 жылдың соңына қарай Қазақстанның екінші дәрежелі банк жүйесі екінші деңгейлі банктерден тұрды және банктік емес қаржылық мекемелер жүйесімен толықтырылды. Екінші деңгейдегі банктер корпоративтік бағалы қағаздарды инвестициялаумен және оларға диллерлік операция жүргізуден басқа, барлық банктік қызмет түрлерін көрсетеді, жүзеге асырады және қажетті капитализация деңгейіне қол жеткізеді.
Сонымен қатар, 2003 жылы 6 наурызда Микрокредиттік ұйым туралы Заңына сәйкес Қазақстан Республикасында микрокредиттік ұйымдар пайда болды. Олар Қазақстан Республикасының несие жүйесіне кіретін жаңа нысандағы мекеме болып табылады. Бұл мекемелер нарықтағы өзгерістерге байланысты шағын кәсіпкерлік субъектілері болып табылатын жеке және заңды тұлғалардың қызметін ынталандыруға бағытталған міндеттерді қамтамасыз ету және оларға қаржылық қолдау көрсету мақсатында құрылған.
Еліміздің банк жүйесінің дамуының қазіргі кезеңіндегі барлық проблемалар сыртқы және ішкі сипатта болады. Сыртқы сипаттағы негізгі факторларға мыналарды жатқызады: Қазақстан банктері өзінің дамуының соңғы жылдарында саясатта, экономикада және әлеуметтік салада күрделі қарама-қайшы және болжауға жатпайтын құбылыстардың ортасында қалып отырды. Банктік құрылым мемлекеттің жалпы экономикалық жүйесінің маңызды бөлігі болып табылады. Банк жүйесінің экономикалық дамуға қоса алатын және қосуға міндетті үлесі тиімді мемлекеттік басқаруға, банктік жүйенің қызметін реттейтін заңдарға, экономикаға және саяси ортаға, сондай-ақ, еліміздің салт-дәстүріне байланысты болады. Аталған факторлар банктердің дамуының және қызмет етуінің сипатын анықтайды.
Банк жүйесінің объективті түрде дамуының негізін қалаушы қағидаларының бірі - нарықтың барлық субъектілері үшін мүмкіндіктерінің теңдігі принципі, соның ішінде билік пен ара-қатынастарының теңдігі. Іс жүзінде Қазақстан егемендік алған күннен бастап банктік қызмет саласына мемлекеттің араласуы экономиканың басқа секторымен салыстырғанда орасан зор болды. Осыған байланысты банк жүйесінің Үкіметтік және басқа да мемлекеттік органдарға қатысты мүдделерін білдіру үшін банктердің экономикалық-саяси одақтар құру құқықтарын заңды түрде рәсімдеу ұсынылған болатын. Атаулы одақтың құрамына кіретін банктердің адал қызметін және өтемділігін бақылауды жүргізу үшін мемлекеттік бақылау органынан тәуелсіз одақтың құрамына ревизиялық комиссиялар кіретін болды. Сонымен бірге мемлекеттің несиелік қызметін, бағытын және тәртібін қамтамасыз ету үшін, несие ісі туралы заң қабылдануы қажет. Бұл заң бақылау мен қадағалаудың нысандары туралы, қызметтердің коммерциялық мәні туралы, несие ісінде заң бұзушылықтар мен күрес жөніндегі нұсқауларды қамтуы тиіс.
Сенімді банк жүйесі ұлттық валютаның тұрақтылығының және Қазақстанда жүргізіліп жатқан экономикалық қайта құрулардың табысты болуының кепілі болып табылады. Сондықтан да, Қазақстанның экономикасын реформалаудың барлық кезеңінде Ұлттық Банк еліміздің банк жүйесін сауықтандыру жөніндегі шараларды іске асырып отырды.
1.3 Қазақстандағы екі деңгейлі банк жүйесін құру
Қазақстан Республикасының екі деңгейлі банк жүйесі бар.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасының орталық банкі болып табылады және Қазақстан Республикасы банк жүйесінің жоғарғы (бірінші) деңгейін білдіреді. Ерекше құқықтық мәртебесі бар Қазақстанның Даму банкін қоспағанда, барлық өзге банктер төменгі (екінші) деңгейдегі банктер болып саналады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі - Қазақстан Республикасының Орталық банкі.Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі басқа елдердің орталық банктерімен, халықаралық банктермен және өзге де қаржы-несие ұйымдарымен қарым-қатынастарда өз өкілеттігі шегінде Қазақстан Республикасының мүддесін білдіреді. Ұлттық Банк Қазақстан Республикасының Президентіне есеп береді, алайда өзіне заңмен берілген өкілеттіктер шегінде өз қызметінде тәуелсіз.
Ұлттық банк - заңды тұлға, дербес балансы бар, өзіне тікелей бағынатын төменгі бөлімшелерімен бірге тіке бағыныстағы біртұтас орталықтандырылған құрылым, іс-әрекетін толық шаруашылық есеп негізінде жүргізеді.Әр түрлі салық жинаудан, баж салығын және кеден салығын төлеуден босатылады. Ол республиканың кез келген жерінде және одан тыс жерлерден өзінің басқармасын және басқа да бөлімшелерін ашуға құқығы бар. Өз жұмысын үкіметпен келісіп, үнемі кеңесіп жүргізеді. Үкімет Ұлттық банктің міндеттемелері бойынша жауапты емес, дәл сол сияқты, егер өзіне белгілі жауапкершілік алмаса, Ұлттық банк те үкіметтің міндеттемелері бойынша жауап бермейді.Үкіметтің өкілдік және атқарушы органдарының Ұлттық банк пен оның құрылымдық бөлімшелерінің заңды қызметтерін атқаруға араласуға құқығы бар .
Ұлттық Банк өз қызметін Қазақстан Республикасының Үкіметімен үйлестіріп отырады, өз қызметінде Үкіметтің экономикалық саясатын ескереді және егер бұл оның негізгі функцияларын орындау мен ақша-несие және валюта саясатын жүзеге асыруға қайшы келмесе, оны іске асыруға жәрдемдеседі.
Ұлттық Банк сатылы бағыну жүйесі бар бірыңғай орталықтандырылған құрылымды білдіреді. Ұлттық Банктің жоғарғы органы Басқарма, ал оперативті басқару органы - Директорлар кеңесі болып табылады.
Ұлттық Банктің негізгі мақсаты Қазақстан Республикасында бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады. Негізгі мақсатты іске асыру үшін Қазақстанның Ұлттық Банкіне мынадай міндеттер жүктеледі:
־ мемлекеттің ақша - несие саясатын әзірлеу және жүргізу;
־ төлем жүйелерінің жұмыс істеуін қамтамасыз ету;
־ валюталық реттеуді және валюталық бақылауды жүзеге асыру;
־ қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге ықпал ету.
Сонымен бірге, Ұлттық Банк:
־ айналыстағы ақша массасының көлемін реттеу арқылы бағалы қағаздарды эмиссиялайды, Қазақстан Республикасының аумағында банкноталар мен монеталардың жалғыз эмитенті болып табылады;
Жуырда Қазақстан Ұлттық Банкі 2006 жылы жаңа сериядағы банкноталарды айналысқа шығару туралы шешім қабылдады .
־ Қазақстан Республикасының Үкіметімен келісе отырып, оның мемлекеттік борышына қызмет көрсетуге қатысады және Қазақстан Ұлттық Банкінің мемлекеттік борышына қызмет көрсетеді;
־ банктер үшін соңғы сатыдағы кредитор болып табылады;
־ банктің, қаржы кеңесшісінің, Үкімет агентінің функциясын жүзеге асырады;
־ төлем жүйесінің үздіксіз жұмыс істеуін ұйымдастырады;
־ Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де функцияларды, өкілеттіктерді және құқықтарды жүзеге асырады. [5]
Ұлттық Банк Қазақстан Республикасының мемлекеттік ақша-несие саясатын айқындайтын және жүзеге асыратын жалғыз орган болып табылады. Ақша-несие саясаты:
־ ресми қайта қаржыландыру ставкасын;
־ ақша-несие саясатының негізгі операциялары бойынша сыйақы ставкаларының деңгейлерін;
־ ең аз міндетті резервтердің нормативтерін;
־ ерекше жағдайларда операциялардың жекелеген түрлерінің деңгейіне және көлеміне қойылатын тікелей сандық шектеулерді белгілеу арқылы жүзеге асырылады.
Ұлттық Банктің құрылымына (1-сызбанұсқа) мынылар кіреді:
־ департаменттерден, басқармалардан (1 басқарма Астана қаласында) жеке бөлімдерден тұратын орталық аппарат;
16 аумақтық филиал;
־ Кассалық операциялар және құндылықтарды сақтау орталығы;
־ Ұлттық Банктің Ресей Федерациясындағы өкілдігі;
6 есеп беретін ұйым (Республикалық мемлекеттік кәсіпорындар):
־ Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы;
־ Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Банктік сервис бюросы;
־ Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Қазақстан теңге сарайы;
־ Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Автобазасы;
־ Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Алматы ғимараттарды пайдалану орталығы;
־ Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Банкнот фабрикасы.
Ұлттық Банк:
־ Қазақстанның жеке тұлғалардың салымдарына кепілдік беру (сақтандыру) қоры,
־ Қазақстан Ипотекалық Компаниясы,
־ Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры,
־ Қазақстан ипотекалық кредиттерге кепілдік беру қоры,
־ Қазақстан Актуарлық орталығы жабық акционерлік қоғамдарының 100%-ті құрылтайшысы және Процессинг орталығы жабық акционерлік қоғамы құрылтайшыларының бірі (Ұлттық Банктің үлесі - 80,6%) болып табылады. [6]
1 - сурет. Ұлттық банктің ұйымдық құрлымы
Қазіргі коммерциялық банктер -- бұл тікелей кәсіпорындарға, ұйымдарға, сондай-ақ халыққа қызмет ететін банктерді білдіреді.
Коммердиялық банктер деп, бұл жерде Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктер туралы айтылып отыр.
Коммерциялық банктер мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
1. Жарғылық капиталдың қалыптасуына қарай:
* мемлекеттік;
* акционерлік;
* жеке;
* пай қосу арқылы (жауапкершілігі шектеулі серіктестік);
* аралас (шетел капиталының қатысуымен).
2. Операцияларының турлеріне қарай:
* әмбебап, яғни экономиканың барлықсалаларына бірдей және кең көлемді банктік қызмет көрсететін банктер;
* маманданған, яғни бір ғана салаға қызмет көрсететін банктер;
3. Аумақтық белгісіне қарай:
* халықаралық;
* мемлекетаралық
* ұлттық;
* аймақтық;
4. Салалық белгісіне қарай:
* өнеркәсіптік банктер;
* сауда банктері;
* ауыл шаруашылық банктері;
* құрылыс банктері;
* басқа.
5. Филиалдар санына қарай:
* филиалсыз;
* кеп филиалды.
Акционерлік банктердің жарғылық капиталы шығаратын акцияларын сатудан түсетін түсімдерден қүралады. Акциялар екі түрге бөлінеді: жай және артықшылығы бар.
Жай акция -- оның иелеріне сол қоғамды басқару ісіне араласуына, оның пайдасына қарай дивидент алып отыруға күқык береді. Ал артықшылығы бар акция -- оның иесіне коғамды басқаруға қатысуына құқық бермегенмен, уақытылы, яғни қоғамның пайдасына байланыссыз тұрақты пайызын алуға, қоғам банкроттыққа ұшыраған жағдайларда жай акция иесінен бұрын қоғамға косқан өз үлесін алуға құқық береді.
Егер де банк жауапкершілік шектеулі қоғам түрінде құрылған болса, онда оның жарғылық қорының әр құрылтайшыға тиетін үлесі құрылтайшылық құжатта анықталады және бұл банктің қатынасушылары немесе кұрылтайшылары өздерінетиісті үлес шегінде ғана оның міндетгемелеріне жауап береді.
Банктің ұйымдастырылуы және құқықтық нысанындағы байланыссыз, оның жарғылық капиталы оның қатынасушылары, жеке және занды тұлғалар есебінен кұрылады. Және олардың міндеттемелерінің қамтамасыз ету құралы болып табылады. Жарғылық капитал, оның қатынасушыларының меншікті қаражаты есебінен ғана құрылуы мүмкін. Банктік несиелер есебінен жарғылық капиталды құруға тыйым салынады. Банктің жарғылық капиталы тек ақшалай қаражаттар есебінен құрылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасындағы банктік жүйеде 01.01.2009 жылғы статистикалық мәліметтер бойынша қазіргі жұмыс жасайтын екінші деңгейдегі банктердің барлығы дерлік акционерлік қоғам нысанындағы банктер, соның ішінде екі банк кана мемлекетке 100% тиесілі банктер, оларға: Қазақстан Даму банкі мен Тұрғын үй құрылысы банкі, ал шетел капиталының қатысуымен (100 - 10 банк, 50% -- аса - 6 банк) құрылған банктерде саны - 16, онын ішінде еншілес банктер -- 11.
1.1 - кесте. Банктік сектордың кұрылымы
Банктік сектордың кұрылымы
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Екінші деңгейдегі банктердін саны, с.і:
55
47
44
32
34
35
34
33
35
37
-- жарғылық капиталға 100% мемлекеттің қатысуымен
1
1
2
2
2
1
1
1
1
1
ЕДБ-дің филиалдар саны
426
418
400
368
355
385
418
324
352
379
Есеп айырысу-кассалық бөлімшелер саны
1065
964
1020
1005
1023
1106
1312
1489
2028
2167
ЕДБ-дің шетелдегі өкілдіктерінің саны
2
5
7
9
10
11
17
22
17
14
ҚР-ғы бейрезидент-банктердің өкілдіктерінің саны
17
15
12
13
20
18
18
23
26
31
Жеке тұлғалардың салымдарын міндетті ұжымдық кепілдендіру жүйесінің қатысушы-банктерінің саны
12
18
19
22
29
34
33
32
33
35
Кастодиандық қызмеггі жүргізуге арналаған лицензиясы бар банктер саны
10
10
10
10
10
9
11
9
10
10
90-жылдың басында банктердің саны 200-ден асты, әрине бұл, олардың экстенсивті жағынан дамуын сипаттаса, 95-жылдың орта кезінен бастап, 2000 жылғадейін Халықаралық стандартқа өтуі барысында банктеріміздің саны бірден кысқарды, әрине бұл құбылысты, олардың интенсивтік немесе сапалық өсуімен байланыстыруға болады.
2009 жылдың 1 қаңтарына Қазақстандағы жұмыс жасайтын банктер саны 37 құрады, соның ішінде Алматы қаласында 32 банк, 31 филиал және 284 есеп айырысу-кассалық бөлімдер қызмет етеді.
Жалпы банктердің 90%-ының бір ірі қалада болуы банк капиталының республиканың өзге өңірлерде дұрыс бөлінбеуіне ықпал етуін көрсетеді. Банктердің тек Алматы қаласында шоғырлануы, оның бұрынғы астана, қазіргі қаржы орталығына айналу себебіне байланысты болып отыр.
Біздің ойымызша, банктердің қатарында бүгінгі күні өңірлік банктер жетіспейді, қазіргі банктердің өңірлерде филиалдарын ұстауы аймақтардың экономикалық жағынан толық қамтамасыз ете алмайтыны сөзсіз, сондықтан ендігі жерде өңірлердің ез банктерінің ашылу мәселесін шешу қажет.
Халықаралық сарапшылардың бағалауынша 15 млн. халқы бар ел үшін 33 банк көптік жасайды екен. Банктердің кептігі банктердің бәсекелестігін арттыра түсетіндігін ескерсек, Үкіметтіңүлкен үштіктің банк нарығын монополияландыруы туралы айтылған сыны орынсыздау сияқты көрінеді. Әсіресе үлкен үштіктің банктік қызметтер нарығын монополияландыруы, олардың банктік топ құруымен тікелей байланысты болып отыр.
Қазақстан Республикасында бүгінгі күні мынадай банктерден кұралған
9 банктік топ қызмет етуде:
* Қазкоммерцбанк АҚ,
* ТұранӘлемБанкі АҚ,
* Қазақстан Халык Банкі АҚ,
* Темірбанк АҚ,
* ЦентрКредитБанкі АҚ,
* НұрБанк АҚ,
* Каспий Банкі АҚ,
* АБН АМРО Қазақстан Банкі ЕБ АҚ,
* АСҚ Банкі АҚ.
Еншілес банктердің немесе шетелдік банктердің қызмет етуінің біздің банктік сектордың дамуы үшін оң және теріс әсер етуі мүмкін. Оң жағы ондай банктердің болуы бәсекелестікті тудыра отырып, банктің қызметтері мен операцияларының сапаларын арттыруға ықпал етеді. Яғни жаңа технологиялармен жұмыс жасауға ынталандырады. Ал теріс әсері бүгінгі күні олардың көбі, шетелден қарыз алуға жатысты бар мүмкіндіктерін пайдаланып, банктердің сыртқы қарыздарының өсуіне ықпал етуде.
2003 -- 2007 жылдар аралығында Қазақстан Республикасының банк секторы экономикалық өсу, халықтын, табысының, нақты сектор кәсіпорындарының несиелік қабілеттілігінің есуі жөне халықаралық капитал нарығындағы қаржы ресурстарынын, арзандауы жағдайында дамыды. Осы факторларға байланысты банктердегі халықтың салымдарының және банктердің жиынты0 активтерінің көлемінің өсуі негізделді және банктердің жоғары несиелік белсенділігі мен жалпы банк 0ызметі ауқымының өсу үрдісі айқындалды. [7]
Отандық банктердің сыртқы экономикалық қызметін кеңейтудің бір жолы болып шетелдерде және ТМД елдерінде өкілеттіктері мен еншілес банктерін ашу болып табылады. Бүгінгі күні отандық банктеріміздің 14 өкілдіктері республикамыздан тысқары жерлерде қызмет етуде. 2005 жылы АСҚ банкі АҚ-ның Ресей Федерациясында және Альянс Банк АҚ-ның Қырғызстанда еншілес банктері ашылды. Осындай тәсілмен, 2006 жылы Қазақстанның 4 коммерциялық банкінің көрші мемлекеттерде орналасқан 5 еншілес банкі пайда болды.
1.2 - кесте. Екінші деңгейдегі банктерінің қаржылық көрсеткіштері
Банктің атауы
Активтер
Оның ішінде заемдар
Міндеттемелер
Меншікті капитал
КАЗКОММЕРЦБАНК АҚ
2 493 408 621
2 546 948 940
2 234 252 444
259 156 177
БТА Банк АҚ
2449 863 696
2 595 393 642
3 471 703 200
-1 021 839 50
Қазақстан Халық Банкі АҚ
1 150 352 391
891 270 843
1 056 169 289
94 183 102
БанкЦентрКредит АҚ
1013 843 544
688 788 580
924 033 523
89 810 021
Альянс Банкі АҚ
534 242 248
679 847 221
1 064 226 915
-529 984 667
KASPI BANK АҚ
319 206 537
235 359 574
286 617 478
32 589 059
Евразийский Банк АҚ
313 025 328
164 031 147
284 714 655
28 310 673
Нұрбанк АҚ
297 990 205
256 121 210
253 045 475
44 944 730
АҚ ЕБ БанкТұранӘлем
283 540 842
276 064 016
268 450 988
15 089 854
RBS (Kazakhstan) ЕБ АҚ
173 991553
49 480 867
154 296 478
19 695 075
Ситибанк Казахстан АҚ
159 715 841
32 106 503
143 088 481
16 627 360
Ресей Жинақ банкі АҚ ЕБ
152 583 766
87 038 189
117 620 592
34 963 174
ЦЕСНАБАНК АҚ
149 557 109
99 069 691
131 416 165
18 140 944
HSBC Банк Қазақстан АҚ ЕБ
117 483 778
56 435 954
107 779 888
9 703 890
Қазақстандағы Қытай Банкі
ЕБ АҚ
95 106 186
1 666 455
85 683 274
9 422 912
Казинвестбанк АҚ
75 475 706
56 364 317
64 551 239
10 924 467
Қазақстанның Тұрғын үй кұрылысы жинақ банкі АҚ
65 171 066
38 026 283
48 975 746
16 195 320
Альфа-банк ЕБ АҚ
41 833 340
16 947 443
33 231 027
8 602 313
Delta Bank АҚ
27 761676
17 970 564
21 228 750
6 532 926
Астана-Финанс банкі АҚ
15 083 504
11 493 057
9 790 246
5 293 258
Хоум Кредит Банк АҚ
10 839 463
9 603 030
6 976 467
3 862 996
AsiaCreditBank ББ АҚ
7 349 801
3 355 216
3 513 340
3 836 461
Заман-Банк АҚ
3 814 087
3 281 879
380 045
3 434 042
Жиынтығы
2 102 229 066
10 145 712 903
12 650 225 046
-547 995 980
Коммерциялық банктердің қызметін басқару құрылымы
Коммерциялық банктердің ұымдастырылу құрылымы банкті басқару құрылымына және оның функционалдык бөлімшелері мен әр түрлі қызметтерінің құрылымына бөлінеді.
Басқару органы пайда алу мақсатында коммерциялык банктің қызметіне тиімді жетекшілік етуді камтамасыз етеді. Банктің құрылтайшылары басқару органына тікелей қатысады.
Акционерлік коммерциялық банктің ең жоғарғы органы -- акционерлердің жалпы жиналысы болып табылады.
Акционерлердің жалпы жиналысы жылына бір рет шақырылып отырады. Бұл жиналыста мынадай міндетгер шешіледі:
* банктің жарғысына өзгерістер енгізу;
* банктің жарғылық капиталын өзгерту;
* банктің Кеңесін сайлау;
* банктің жылдық есебін бекіту;
* банктің табысын бөлу;
* банктің құрылымдық немесе еншілес белімшелерін құру және тарату.
Екінші басқару органы -- банктің қадагалау кеңесі болып табылады. Банктің бақылау кеңесі -- банк қызметіне бақылау жасау органы ретінде, келесідей міндеттерді шешеді:
* нормативтік актілерді бекітеді;
* Басқарма немесе Басқарма төрағасының шешімі бойынша жасалған мәмілелерді бекітеді.
Келесі басқару органы - бұл басқарма (Банк кеңесі). Басқарма (банк кеңесі) - атқарушы немесе өкілеггі орган, яғни ол банктің иелерінен, оның акционерлерінен құралады және олардың мүдделерін қорғайды.
Басқарманың міндеттеріне мыналар жатады:
* банктің стратегиялық мақсатын анықтау;
* банктің саясаттарын жасау;
* жетекшілік қызметке кадрлар тандау;
* комитеттерді кұру;
* ссудалық және инвестициялық операцияларға бақылау жасау.
Басқарма төрағасы -- бұл банктің бірінші жетекшісі болып табылады және ол банк кызметіне жетекшілікті жүзеге асырады. Банк төрагасьіна мынадай міндеттер жүктеледі:
* банктің қызметіне катысты барлық сұрақтар бойынша бұйрықтар шығару және нұсқаулар беру;
* барлық мемлекеттік және басқа да органдарда, басқа банктерде, онын, ішінде шетелдік банктерде банк қызметіне қатысты барлық сұрақтар бойынша өкілеттілікті жүзеге асыру;
* банктің мүлкіне және қаражаттарына ие болу;
* банктің штаттық жұмысшыларының саны мен құрылымын бекіту;
* еңбек келісімшарты бойынша банктің лауазымды тұлғалары- мен келісімдер (контрактілер) жасасу.
* Ревизиялық комиссия -- банк қызметіне қаржылык есептің дұрыстығы жағынан бақылау жасаушы орган болып табылады.
Несивлік комитет -- бұл несиенің берілуіне байланысты қорытынды жасаушы орган.
Несиелік комитет мынадай міндеттерді орындайды:
* несие алуға берген клиенттің өтінішін және несиелік қызметкердің несие беру туралы қорытындысын қарайды;
* несие беру немесе одан бас тарту туралы шешім шығарады;
* несиелік тәуекелдерге байланысты несиелеу нысандарын анықтайды;
* несие сомасы мен мерзімін анықтап, пайыз мөлшерлемесін бекітеді;
* несиені қайтаруды қамтамасыз ету тәсілдеріне талаптар белгілейді;
* несиелеу шартын бекітеді (несиелік лимит, несиелік желі);
* берілген несиелерге мониторинг жүргізу тәртібін бекітеді;
* банктің несиелік стратегиясын жасайды;
* несиелеу бойынша бөлімшелердің жұмысын талдайды;
* несиелік комитеттің мәжілісі хаттамаларына қол қояды және хаттамаларды тіркеу кітабын жүргізеді.
Қызмет бөліміне: кадр бөлімі, заң бөлімі, күзет бөлімі, әкімшілік-шарушылық бөлімі жәнет.с.с. кіреді.
Ал банктің функционалдык құрылымына барлық департаменттер мен бөлімдер жатады. Мысал ретінде Банк ЦентрКредит АҚ-ын басқарудың ұйымдастырушылық құрылымына тоқталайық. [9]
2 БАНКТІК НЕСИЕ ЖӘНЕ БАНК ДЕПОЗИТІ
2.1 Несие және оның қызметтері
Несие - нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық шаруашылық субъектілерімен қатар, мемлекет те, үкімет те, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Құнның қозғалысы - бұл несиенің қозғалысының кіндігін сипаттайды. Несиелік қатынастардың экономикалық негізіне капитал айналымын жатқызуға болады.
Несие - бұл пайыз төлеу мен қайтару шартында уақытша пайдалануға берілетін ссудалық капитал қозғалысы.
Несие айырбас сатысында пайда бола отырып, қарыз мәмілесінің формасы ретінде құн қозғалысының үздіксіздігінің қамтамасыз етуге тиіс. Құн қозғалымы несие қозғалысының ядросы болып табылады. Айырбас процесінде мәміленің екі түрі ажыратылады: қарыз мәмілесі және сатып алу-сату мәмілесі. Несие қарыз мәмілесі ретінде ауарлар айналыс процесіне себепші болады. Қарыз мәмілесі атуар айналысының ерекше формасы және сатып алу-сату мәмілесіне қарсы қойып салыстыру арқылы сипатталуы мүмкін. Олардың арасындағы негізгі айырмашылық мында: сатып алу-сату кезінде тауарларды өзара ұсыну бір мезгілде жүреді, қазір мәмілесі кезінде эквивалентінің қайтарылуы кейінге қалдырылады.
Несие мен ссуданың арасында да өзара айырмашылық бар. Несие - бұл банктің қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлі формаларының болуын және сондай-ақ олардың жұмсалымдарының бір формасының білдіретін кең ұғымды сипаттайды. Ссуда - бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелік қатынастарды ұйымдастырудың бір ғана формасын білдіреді.
Экономикалық категория ретінде несие - кәсіпорындар, ұйымдар және бірлестіктер сондай-ақ халық арасындағы несие қорын құру және оларды қайтарылу, пайыз төлеу шартында мерзімге уақытша пайдалануға беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығы.
Зерттеу заты сияқты несие құрылымы бір-бірімен өзара байланысты элменттерден, мұндай элементке несиелік қатынастар субъектілері жатады. Несиелік мәмілелер бойынша несиелік қатынастар субъектісіне қарыз беруші және қарыз алушы жатады.
Қарыз беруші - бұл несие алушы және оны қайтаруға міндетті, несиелік қатынастың екінші жағы борышқор және қарыз алушы бір-бірімен жақын сөздар болмағанымен де олардың түсініктері әр түрлі. Мысалға, кәсіпорын немесе жеке азаматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты төлемдері кешігуі мүмкін, бірақ бұл жерде ешқандай да несиелік қатынас туындамайды. Борыш бұл тек қана экономикалық қатынасты емес, сондай-ақ адамзаттық қатынастар жағдайын сипаттайды. Борыш - бұл өте ауқымды ұғым. Ал қарыз алушы - бұл қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлға. [10]
Қарыз беруші және қарыз алушымен қатар несиенің құрылымының элементіне берілетін объекті де жатады. Беру объектісі - бұл құнның ерекше бөлігі. Яғни қарызға берілген құнды білдіреді.
Несиенің экономикадағы орны мен ролі, оның атқаратын қызметтерімен сипатталады. Жалпы несие экономикалық категория ретінде мынадай қызметтерді атқарады:
1. Қайта бөлу;
2. Айналыс шығындарын үнемдеу;
3. Айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
4. Капиталдың шоғырлануын жеделдету;
5. Ғылыми-техникалық прогресті жеделдету.
Несиенің қайта бөлу қызметі кез келген елдің ұлттық экономикасының толық қанды жұмыс жасауына өз үлесін қосады. Несиенің бұл қызметінің көмегімен экономикалық жүйенің бір саласынан екінші бір саласына капитал ағымы болады. Несиенің бұл қызметінің қаржыны қайта бөлу қызметінен айырмашылығы қаржының бөлінуі әкімшілік негізде жүргізілсе, ал салалар мен аймақтар арасындағы капитал ағымы несие арқылы, яғни ол нарықтық механизм негізінде жүзеге асырылады.
Несиенің айналыс шығындарын үнемдеу қызметінің іс жүзіне асуы несиенің экономикалық мәнінен туындайды. Шаруашылық субъектлеріндегі ақшалай қаражаттардың түсуі мен жұмсалуы арасындағы уақытша болатын алшақтық кей жағдайларда қарыз алушылардың барлық категориялары өздерінің меншікті қаражатқа деген жетіспеушіліктің орнын толтыру үшін несиені пайдаланады. Бұл дегеніміз капитал айналымын қамтамасыз етіп қана қоймай, айналыс шығындарын үнемдеуге де мүмкіндік жасайды.
Ал келесі қызметі, яғни несиенің айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру. Қазіргі несиелік шаруашылықта мұндай орын алмастыруға толық мүмкіндік бар. Бұл қызметі іске асу процесінде тек қана тауар айналысын емес, сондай-ақ нақты нақты ақшалардың уақытша орнын ауыстыра отырып, ақша айналысында жылдамдатады. Несиенің бұл қызметі несиелік ақшалар: чектер, вексельдер, несиелік карточкалар көмегімен жүзеге асады.
Несиенің капиталды шоғырландыру процесі экономиканың тұрақты дамуына жағдай жасау үшін маңызды болып табылады. Мұндай мідеттерді шешуде несиенің бұл қызметі өндірістің ауқымын ұлғайта отырып, пайда алуға мүмкіндік береді. Бұл қызмет шаруашылықтағы маңызды болып саналатын және дамуды қажет ететін салаларға несие беру арқылы оларды қызмет етуге ынталандырады.
Несиенің ғылыми-техникалық прогресті жеделдету қызметі ғылыми-техникалық ұйымдардың қызметін қаржыландырумен сипатталады. Сондықтан да, несиенің көмегінсіз көптеген ғылыми зерттеу орталықтарының жұмыс жасауы қиындыққа түседі. Сондай-ақ несиенің өндірісте және жалпы экономикалық дамуда инновациялы өндірісті ынталандырушы да қызметінің маңызы жоғары. [11]
2.2 Несиелеу механизімі. Банктердің несие беру процессі
Несиенің түрлері коммерциялық және банктік несиеден туындайды. Коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне әр түрлі несиелерді ұсынады. Ол несиелер келесідей белгілеріне байланысты жіктеліп, несиенің түрлерін құрайды:
1. Қарыз алушылардың категориясына қарай:
1) Қаржылық институттарға берілетін несиелер;
* Мақсатты қорларға;
* Банктерге;
* Қаржы-несиелік мекемелерге.
2) Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер:
* өнеркәсіп салаларына;
* ауыл шаруашылығына;
* сауда-саттыққа;
* дайындау ұйымдарына;
* жабдықтау-сату ұйымдарына;
* кооперативтерге;
* жеке кәсіпкерлерге.
3) Тұтыну мақсатына берілетін несиелер.
1. Мерзіміне қарай:
* Қысқа мерзімді ( 1 жылға дейін);
* Орта мерзімді ( 1 жылдан 3-5 жылға дейін);
* Ұзақ мерзімді ( 5 жылдан жоғары).
2. Тағайындалу және пайдалану сипатына қарай:
* Негізгі қорларға жұмсалатын;
* Айналым қаражатына жұмсалатын.
*
3. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:
* Кепілхатпен;
* Кепілдемемен;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz