ХХ ғ-ның басындағы қазақ халқының әлеуметтік-саяси жағдайы

І Кіріспе

ІІ Негізгі бөлім
1. ХХ ғ.ның басындағы қазақ халқының әлеуметтік.саяси жағдайы
2. Көтеріліс барысы
3. Қолбасшылары мен ірі орталықтары
4. Көтерілістің басылуы

ІІІ Қорытынды

Қазақстан тарихындағы ХХ ғасыр ірі оқиғаларға толы. Олардың бірі 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс. Бұл кезең қазақ халқының отаршылдыққа қарсы күрестің соңғы қадамы болып саналады.
Менің бұл тақырыпты таңдауымның себебі – 2 жылға созылған көтеріліс еліміздің тәуелсіздігіне жетер жолына үлкен үлес қосты.
Менің мақсатым – бұл тақырыпты сіздерге толығымен ашып жеткізу.
Көтерілістің басты себептері әлеуметтік-экономикалық және саяси сипаттағы факторлар: отаршылдық езгінің күшеюі, жерді тартып алу, салықтар мен алымдардың шамадан тыс ұлғайтылуы, қазақ халқы мен аймақтың басқа байырғы халықтары жөнінде патша өкіметі жүргізген орыстандыру саясаты, қалың бұқара жағдайының күрт нашарлауы болды.
1914 жылы басталған бірінші дүниежүзілік соғыс Ресей халықтарына аса ауыр қасірет әкелді. Әлеуметтік және ұлттық езгі күшейді. Соғыс жылдарында жергілікті жерлердегі патша шенеуніктерінің озбырлығы мен зорлық-зомбылығы өлшеусіз өсті. Қазақтардан, бірінші кезекте Сырдария және Жетісу облыстарында жерлерін жаппай тартып алу жалғастырылды. Бір ғана Жетісу облысында соғыстың алғашқы 3 жылында 1800 мың деятина жақсы жайылымдар мен егістік алаптар тартып алынды, ал осы жерлердің нағыз қожайындары қазақтар шаруашылық жүргізуге онша жарамды емес, немесе мүлде жарамсыз шөл немесе шөлейт аудандарға күшпен көшірілді.
Соғыс орасан көп мөлшерде шикізатты, азық-түлікті, малды және басқа да материалдық құндылықтарды жалмап жұтты. Шаңырақтағы жаңа әскери салық енгізілді. Соғыс басталған соң жергілікті халыққа салынатын салықтар 3-4 есе, ал жекелеген жағдайларда 15 есе өсірілді.
Егіс алаптарының қысқартылуы нәтижесінде ауыл шаруашылық өндірісі сұмдық құлдырап кетті.
1916 жылдың ортасына қарай патша өкіметінің қазақ халқынан тартып алған жерінің жалпы көлемі 45 миллион десятинаға теңелді.

1. Ермұханова Х.К. «Қазақстан тарихы»
2. Нысанбаев А.Н. «Қазақстан Республикасының Энциклопедиясы»
3. Мусин Ч. «Қазақстан тарихы»
4. 5 томдық Қазақстан тарихы энциклопедиясы
5. Мұқанов С. «Ботагөз» романы

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

І Кіріспе

ІІ Негізгі бөлім
1. ХХ ғ-ның басындағы қазақ халқының әлеуметтік-саяси жағдайы
2. Көтеріліс барысы
3. Қолбасшылары мен ірі орталықтары
4. Көтерілістің басылуы

ІІІ Қорытынды

Кіріспе

Қазақстан тарихындағы ХХ ғасыр ірі оқиғаларға толы. Олардың бірі 1916
жылғы ұлт-азаттық көтеріліс. Бұл кезең қазақ халқының отаршылдыққа қарсы
күрестің соңғы қадамы болып саналады.
Менің бұл тақырыпты таңдауымның себебі – 2 жылға созылған көтеріліс
еліміздің тәуелсіздігіне жетер жолына үлкен үлес қосты.
Менің мақсатым – бұл тақырыпты сіздерге толығымен ашып жеткізу.
Көтерілістің басты себептері әлеуметтік-экономикалық және саяси
сипаттағы факторлар: отаршылдық езгінің күшеюі, жерді тартып алу, салықтар
мен алымдардың шамадан тыс ұлғайтылуы, қазақ халқы мен аймақтың басқа
байырғы халықтары жөнінде патша өкіметі жүргізген орыстандыру саясаты,
қалың бұқара жағдайының күрт нашарлауы болды.
1914 жылы басталған бірінші дүниежүзілік соғыс Ресей халықтарына аса
ауыр қасірет әкелді. Әлеуметтік және ұлттық езгі күшейді. Соғыс жылдарында
жергілікті жерлердегі патша шенеуніктерінің озбырлығы мен зорлық-зомбылығы
өлшеусіз өсті. Қазақтардан, бірінші кезекте Сырдария және Жетісу
облыстарында жерлерін жаппай тартып алу жалғастырылды. Бір ғана Жетісу
облысында соғыстың алғашқы 3 жылында 1800 мың деятина жақсы жайылымдар мен
егістік алаптар тартып алынды, ал осы жерлердің нағыз қожайындары қазақтар
шаруашылық жүргізуге онша жарамды емес, немесе мүлде жарамсыз шөл немесе
шөлейт аудандарға күшпен көшірілді.
Соғыс орасан көп мөлшерде шикізатты, азық-түлікті, малды және басқа
да материалдық құндылықтарды жалмап жұтты. Шаңырақтағы жаңа әскери салық
енгізілді. Соғыс басталған соң жергілікті халыққа салынатын салықтар 3-4
есе, ал жекелеген жағдайларда 15 есе өсірілді.
Егіс алаптарының қысқартылуы нәтижесінде ауыл шаруашылық өндірісі
сұмдық құлдырап кетті.
1916 жылдың ортасына қарай патша өкіметінің қазақ халқынан тартып алған
жерінің жалпы көлемі 45 миллион десятинаға теңелді.
Әлеуметтік және ұлттық езгінің күшеюі, соғыс кеспаты – халық
бұқарасының қайыршалынуы, қымбатшылық, ашаршылық еңбекшілердің жағдайына
ауыр әсер етті және өлке халқының әр түрлі топтары тарапынанбелсенді
наразылық түғызды.
Соғыс Ресей империясында пісіп-жетіліп келе жатқан жалрыға бірдей
дағдарыс үрдісін тездетті. Қазақстанның, Орталық Азияның барлық дерлік
аудандарын қамтыған, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс соның жарқын
көріністерінің бірі ьолды.
Жер жөнінен қазақтар соңғы он жылда өте қатты қысым көрді: облыста 1903
жылы құрылған қоныс аудару басқармасы 1908-1909 жылдарда қазақтардан жерді
алып қоюды күшті қарқынмен жүргізді. Соның салдарынан қазақтардың дайын
суландыру арықтары, бау-бақшасы мен қора-қопсылары бар ең жақсы жерлері
тартып алынды. Одар сусыз нашар жерлерге қуылды; орман алқаптары түгелдей
қазынаның пайдаланылуына алынды.
Мұндай көрініс Қазақстанда жер-жерде байқалды.
Көтерілістің бұрқ ете қалуына патшаның 1916 жылғы 25 маусымдағы
Қазақстанның, Орталық Азияның және ішінара Сібірдің 19 жаспен 43 жасқа
дейінгі бұратана ер азаматтарын тыл жұмыстарына (қорғаныс құрылыстарын
және әскери қатынас жолдарын салу, майдан өңірі маңайында жолдар салу және
т.б.) Реквизициялау туралы жарлығы тікелей себеп болды. Оның үстіне
жарлықта жұмылдыру, әскери шақыру деген сөз емес, қайта әңгіме бейнебір
малды реквизициялау (өткізу, алу) туралы болып отырған сияқты, реквизиция
(жеке адамның мүлкін зорлап алу) деген сөз қолданылды. Бас штабтың салғырт
салығы бойынша тыл жұмыстарына Қазақстаннан, Орталық Азиядан 400 мың адам,
соның ішінде қазақтар мекендеген барлық облыстардан 240 мыңға жуық адам
алу жоспарланды. Егер өлкедегі қазақ шаруашылықтарының саны 700 мыңнан сәл
асатынын ескеретін болсақ, әрбір үшінші шаруашылық қызметкерінен айырылды
екен, ал сонымен бірге мұндай мөлшерде жұмысшы қолын әкету ұлттық
ауқымдағы сұмдық апатқа айналатын еді.
Қазақстанда көтеріліс 1916 жылғы 25 маусымдағы патша жарлығы
жарияланғаннан кейін басталды. Шілденің бас кезінде Қазақстанның барлық
аймақтарында дерлік стихиялы наразылықтар басталып, көп ұзамай қарулы
көтеріліске ұласты. Халық ашу-засының алғашқы соққыларының тылдағы
жұмыстарға алынатындардың тізімдерін тікелей жасаған болыс басқарушылар,
ауыл старшындары және патша әкімшілігінің басқа да төменгі билік иелері
ұшырады. Ол кезде қазақтарда метрикалық куәліктердің болмағанын пайдаланып,
олар тізімге жас шамасына қарамастан кедейлерді қалауынша енгізді; ал
байлардың балаларын пара алып шақырудан босатты. Іс жүзінде тізімдер жасау
жүйесі жаппай парақорлық пен қиянат жасаушылық туғызды.
Оның үстіне патшалық өкімет орындары лауазымды адамдарды, болыстарды,
село және ауыл басқарушыларын; байырғы тұрғындардан шыққан төменгі шенді
полицейлерді; имамдарды, молдалар мен мүдәрістерді, ұсақ кредит
мекемелеріндегі есепшілер мен бугалтерлерді; жоғары және орта оқу
орындарында оқушыларды; үкіметтік мекемелердің шененіктерін, дворян және
құрметті азамат құқықтарын пайдаланатын адамдарды әскерге алудан босатты.
Патша жарлығының қатаңдығы және жергілікті жерлерде оны асырудың
әділетсіз тәсілдері түңілуге дейін жеткізген, қолына түскенімен қаруланған
еңбекшілер патша өкіметінің өкілдеріне: болыс басқарушыларына, ауыл
старшындарыфна, полицейлерге, казактарға, шенеуліктерге бас салып Адам
бенрмейміз! деп айқайлап, оларды ұрып соқты. Көтерілісшілер болыс
басқарушыларының, ауыо старшындарына кеңселерін мен үйлерін өрттеді.
Жүргізілген істер мен жұмысқа алынушылардың тізімдерін жойып, аңғалдықпен
олар тыл жұмыстарына адам алудан осындай жолмен құтыламыз деп санады.
Стихиялық қозғалыс бірте-бірте ұйымдасқан сипат алып, қарулы
көтеріліске ұлыса бастады; ірі ошақтары (Жетісу мен Торғайда) пайда болоды.
Көтеріліс бүкіл Қазақстанды қамтыды және оның өткір жүзі патша өкіметінің
әскери отаршылдық және кең көлемде орыстандыру саясатына және белгілі бір
дәрежеде ауылдардың феодал-бай үстем топтарына қарсы бағытталған ұлт-
азаттық қозғалысына ұласты. Осы тұрғыдан ол Ресейдің жұмысшы табы мен
шаруларының соғысқа және патша өкіметіне қарсы революциялық қозғалысымен
ұштасты.
1916 жылғы көтерілістің басты мақсаты ұлттық және саяси азаттық болды.
Сол арқылы ол қазақ халқының бостандық пен тәуелсіздік жолындағы бұрынғы
бүкіл күресінің қорытындысын шығарды. Көтерілістің негізгі қозғаушы күші
ұлттық шаруалардың қалың тобы, сондай-ақ сол кезде туып келе жатқан
жергілікті жұмысшы табының өкілдері, қолөнершілер болды.
Сонымен бірге көтерілістің ұлт-азаттық сипатта болуы себепті қазақ
халқының барлық топтарының өкілдері (екінің бірінде байлар, болыс
басқарушылары, билер), сондай-ақ демократияшыл зиялылардың жекелеген
өкілдері қатысты.
Күрделі және әртекті болған көтеріліс ең-байтақ өлке аудандарының
көпшілігінде ұлт-азаттық сипатқа ие болды. Тек жекеленген жерлерде ғана
қозғалыстың басшылығын байлардың үстем топтары мен клерикал элементтер
қолына алды.
Көтеріліске қазақтармен қатар ұйғырлар, өзбектер, қырғыздар, дүнгендер
және басқа да кейбір халықтардың өкілдері қатысқан Оңтүстік облыстарды
(Жетісу және Сырдария облысы) қоспағанда, Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-
азаттық қозғалысы құрамы жағынан бір ұлттың қозғалысы болды.
Қазақ қоғамында патшаның жарлығы мен көтеріліске көзқарас бір мәнде
болған жоқ: байлардың үстем топтарының белгілі бір бөлігі, сондай-ақ
бұратаналық әкімшілік дейтіннің шенеуніктері реквезиция туралы патша
жарлығын сөзсіз қолдады және оны басты жүзеге асырушылар болды; қазақ
зиялыларының батыл өкілдері (мысалы, Тоқаш Бокин, Жаңабай Ниязбеков,
Әубәкір Жүнісов, Тұрар Рысқұлов, Әліби Жангелдин, Сейітқали Мендешев,
Бәймен Алманов және басқалар) патша жарлығына батыл қарсы шықты және
халықты қарулы қарсылыққа шақырды, ал Қазақ газетінің төңірегіне
біріккен либерал-демократияшыл зиялылардың жетекшілері (А.Байтұрсынов,
Ә.Бөкеханов, М.Дулатов және басқалар) патша әкімшілігін адам алуға
асықпауға, қайта әуелі дайындық шараларын жүргізуге көзін жеткізуге талай
рет әрекет жасады.
Содан соң ұлттық зиялыларының жетекшілері 1916 жылы 7 тамызда Орынборда
шақырылған бес облыс (Торғай, Орал, Ақмола, Семей және Жетісу) өкілдері
жеке кеңесін өткізеді.
Кеңеске қатысушылар осы мәселелерді шешу барысында өкімет орындарына 17
тармақтан тұратын қарар ұсынды. Олардың ең бастылары мыналар болып
табылады:
1) ... Солтүстік уездер үшін адам алу 1917 жылғы 1 қаңтарға дейін,
ал оңтүстік уездер үшін – 1917 жылғы 15 наурызға дейін кейінге қалдырылсын.
2) Бірінші кезекте 19-31 жастағылардың үштен бірі шақырылсын, шақыру
жасы кішіден басталсын, өйткені бұл жастағылардың дені әлі шаңырақ құрып
үлгірмегендер.
5) Алынғандар мүмкін болғанынша жергілікті жерлердегі мемлекет
қорғау жөніндегі жұмыстарға қалдырылсын.
9) Қалалардағы мұсылман медреселерінің шәкірттері шақырудан
босатылсын.
10) Бұрынғы асығыс жасалып, дұрыс берілмеген тізімдер ...
қайтарылсын; құрамына әрбір он шаңырақтан бір адам, қатысатын комитет
сайланып, ауыл жиынының қатысуымен жаңа тізім жасау осы комитетке
тапсырылсын.
14) Ауырып қалған жұмысшылар жараланғандармен бірдей медициналық
күтімді пайдаланады.
15) Жұмысшы қазақтар қалалық және земстволық одақтар мекемелерінің
қарауында болуға тиіс. Жұмысшы қазақтарды басқаратын мекемелердің құққтары
мен міндеттері туралы нұсқау шығарылуға тиіс.
17) Қазақ жұмысшылары дәлелді себептер бойынша, қажет болуына қарай
демалыс алатын болсын.
Патшалық өкімет орындарына табыс етілген бұл құжатқа Қазақстанның бес
облысы өкілдері кеңесінің төрағасы Ә.Бөкейханов және оның хатшылары
О.Алмасов пен М.Дулатов қол қойған.
Міржақып Дулатов 1929жылғы қаңтарда ОГПУ тергеушісіне берген жауабында
былай деп мәлімдеді: 1916 жыл келді. 19-43 жасқа дейінгі қазақ халқын тыл
жұмыстарына реквизициялау туралы 25 маусымдағы патша жарлығы кенеттен
жарияланды. Қазақ халқы толқынды... Далаға зеңбіректер мен пулеметтер бар
жазалау отрядтары ағылды. Губернаторлар жер-жерге барды, түрмелер батыл
адамдарға лық толды. Ақтөбеге келген Торғай вице-губернаторы ... тура былай
деді: Бірде-бір қазақ тірі қалмаса да патша жарлығы орындалады.
Жеке-жеке бұрқ еткен толқулар көп ұзамай қарудың күшімен басып-
жанышталып, жұмысшыларды реквизициялау мен майданға жөнелту басталды. Сол
кезде Қазақ газетінің редакциясы тыл жұмыстарына жөнелтілген қазақтардың
мұқтаждарына қызмет көрсетуге ұйғарды және осы мақсатпен барлық қазақ
зиялыларына реквизицияланғандар жұмыс істейтін майдандарға өз еркімен
барып, оларда бұратаналар бөлімін құруға шақырды. Зиялылар (көпшілік бөлігі
халық мұғалімдері) бұған үн қосты және көп кешікпей Минскіде земство
одағының жанынан бұратаналар бөлімі құрылды. Мен Минскіге бәрінен
кейінірек аттанып кеттім....
Қазақстанның әр түрлі аудандарында пайда болған стихиялы қозғалыс бірте-
бірте ұйымдасқан сипат ала бастады: Жетісуда (басшылары - Бекболат Әшекеев,
Ұзақ Саурықов, Жәмеңке Ммбетов, Тоқаш Бокин, Әубәкір жүнісов, Серікбай
Қанаев, Монай және Мұқан Ұзақбаевтар мен басқалар) және Торғайда (басшылары
- Әбдіғапар Жанбосынов, Амангелді Иманов, Әліби Жангелдин және басқалар)
оның ірі ошақтары пайда болды.
Жетісудағы көтеріліс тарихын:
1) шілде – стихиялық наразылық көріністері.
2) тамыз – оның қарулы көтеріліске ұласуы
3) қыркүйек–қазан – көтерлстің бірітіндеп бәсеңдеуі және жеңіліс
табуы деген кезеңге бөлуге болады.
М.Тынышбаевтың айтуы бойынша, 25 маусымдағы патша жарлығы Жетісу
қалаларында 8 шілдеде белгілі болған. Облыстың жекеленген уездеріне
жұмысшыларды шақыру туралы телеграммалар одан да бұрын, 2 және 3 шілдеде
келіп түскен.
Щақыру туралы хабарлар мен алынатындардың тізімдерін жасау туралы
сыбыстар жер-жерде толқулар туғызды. Жаркент уезінің Әлжан болысы
қазақтары: Жат жерде өлгенше, осында өз жерімізде өлеміз. Бәрімізді атып
тастасаңдар да, жұмысқа бармаймыз және ешкімді жібермейміз,- деп айқай
салған. 6 шілдеде Ақбейіт алқабында болған албан руының (Жаркент уезі) 16
болысы өкілдерінің жиналысында көтерілістің Қарқара ошағы басшыларының
бірі Жәмеңке Мәмбетов былай деп мәлімдеді: балалар қырылғанша, кәрілердің
өлгені жақсы, ақ патшаның жарлығын орындамаймыз. Оны Ұ.Саурықов, С.Қанаев,
Қ.Шорманов, Қ.Құдайбергенов, Қ.Шотаманов және жиналысқа басқа да
қатысушылар қолдады. Бұл шешімді Ж.Мәмбетов 11 шілдеде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.