Ақтөбе облысының демографиялық дамуының қазіргі жағдайы
Кіріспе
І Ақтөбе облысының халқының орналасуына әсер етуші факторлар
1.1 Облыс халқының орналасуындағы табиғи фактордың алатын орны
1.2 Ақтөбе облысының демографиялық жағдайына экономикалық.географиялық жағдайының әсері
ІІ Ақтөбе облысының демографиялық дамуының қазіргі жағдайы
2.1 Облыс халқының табиғи өсімі және көші.қоны мен оның негізгі мәселелері
2.2 Халықтың жастық және жыныстық құрамының бүгінгі сипаты
2.3 Ақтөбе облысындағы халықтың ұлттық және діни құрамы
2.4 Облыс халқының таралып орналасуы. Қала халқы және урбандалу
2.5 Ақтөбе облысының аудандарының негізгі демографиялық көрсеткіштері
3.2 Ақтөбе облысының экономикалық.географиялық жағдайының халқының орналасуына әсері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
І Ақтөбе облысының халқының орналасуына әсер етуші факторлар
1.1 Облыс халқының орналасуындағы табиғи фактордың алатын орны
1.2 Ақтөбе облысының демографиялық жағдайына экономикалық.географиялық жағдайының әсері
ІІ Ақтөбе облысының демографиялық дамуының қазіргі жағдайы
2.1 Облыс халқының табиғи өсімі және көші.қоны мен оның негізгі мәселелері
2.2 Халықтың жастық және жыныстық құрамының бүгінгі сипаты
2.3 Ақтөбе облысындағы халықтың ұлттық және діни құрамы
2.4 Облыс халқының таралып орналасуы. Қала халқы және урбандалу
2.5 Ақтөбе облысының аудандарының негізгі демографиялық көрсеткіштері
3.2 Ақтөбе облысының экономикалық.географиялық жағдайының халқының орналасуына әсері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Халықты көптеген ғылымдар, ең алдымен – халықтар географиясы, демография мен этнография зерттейді. Елді, аймақты, елді мекендерді зерттеу үшін, халықтың санын, оның жыл сайынғы өзгерісі мен жынысқа, жасқа байланысты таралуын, қала мен ауылда қанша халық тұратынын, олардың ішінде еңбекке жарамды адамдар санын, олардың шаруашылықтың қай саласы мен айналысатынын, ұлттық құрамын, еңбек ету дағдысын, әдет-ғұрпын білудің маңызы зор.
Статистикалық мәліметтер бойынша демография тұтастай халықты жаңғыртудың жаппай әлеуметтік процестер ретіндегі оның компоненттерін, әлеуметтік – экономикалық процестерге тәуелді олардың халықтың жастық-жыныстық құрылымымен өзара сандық байланыстарын, халық санының өсуі мен қоғамдық дамудың өзара байланыстарын зерттейді.
Демографиялық ахуалға кезінде кері әсерін тигізген әлеуметтік-экономикалық дағдарыс еліміздің негізгі байлығы болып табылатын - адамдар ресурстары жағдайын да көрініс тапты. Егеменді ел болып, іргемізді бүтіндеп отырған кезде ұзақ жылдар бойы отаршылдық тұзағына түскен ұлттық санамыз қайта жанданып, даму үстінде болды. Соның бір жарқын көрінісі ұлттық демографиялық мінез-құлқымызда орын алып отырған келелі өзгерістерден айқын байқалады. Халықтың демографиялық санасы көп қатпарлы, ол ұлттық санамыздың бастау алар мәйегі және оны өсіре алатын басты дәнекері.
Әлеуметтік тұрақтылықтың еліміздің негізгі байлығы – халық санының өсіміне тигізер әсері оң болмақ. Ал, халықтың өсімі – мемлекеттің алдында тұрған үлкен мәселе. Оны шешу – заман талабы. Өйткені, осыншама кең-байтақ жеріміз бола тұрып, халықтың саны өспесе, ұлт болшағына үлкен қатер төнетіндігі сөзсіз. Осы мақсаттарға жетуде халықтың табиғи өсімімен қатар, елдегі этнодемографиялық дамудың қозғаушы күштерінің бірі – көші-қон құбылыстарын реттеу өте маңызды.
Ақтөбе облысындағы демографиялық жағдайды соңғы жылдары аймақта елеулі түрде бала туушылықтың жоғарылауы, қаза болу деңгейінің төмендігі және халықтың көші-қон қалпының елеулі баяулауы нәтижесінен жағымды деп бағалауға болады.
Статистикалық мәліметтер бойынша демография тұтастай халықты жаңғыртудың жаппай әлеуметтік процестер ретіндегі оның компоненттерін, әлеуметтік – экономикалық процестерге тәуелді олардың халықтың жастық-жыныстық құрылымымен өзара сандық байланыстарын, халық санының өсуі мен қоғамдық дамудың өзара байланыстарын зерттейді.
Демографиялық ахуалға кезінде кері әсерін тигізген әлеуметтік-экономикалық дағдарыс еліміздің негізгі байлығы болып табылатын - адамдар ресурстары жағдайын да көрініс тапты. Егеменді ел болып, іргемізді бүтіндеп отырған кезде ұзақ жылдар бойы отаршылдық тұзағына түскен ұлттық санамыз қайта жанданып, даму үстінде болды. Соның бір жарқын көрінісі ұлттық демографиялық мінез-құлқымызда орын алып отырған келелі өзгерістерден айқын байқалады. Халықтың демографиялық санасы көп қатпарлы, ол ұлттық санамыздың бастау алар мәйегі және оны өсіре алатын басты дәнекері.
Әлеуметтік тұрақтылықтың еліміздің негізгі байлығы – халық санының өсіміне тигізер әсері оң болмақ. Ал, халықтың өсімі – мемлекеттің алдында тұрған үлкен мәселе. Оны шешу – заман талабы. Өйткені, осыншама кең-байтақ жеріміз бола тұрып, халықтың саны өспесе, ұлт болшағына үлкен қатер төнетіндігі сөзсіз. Осы мақсаттарға жетуде халықтың табиғи өсімімен қатар, елдегі этнодемографиялық дамудың қозғаушы күштерінің бірі – көші-қон құбылыстарын реттеу өте маңызды.
Ақтөбе облысындағы демографиялық жағдайды соңғы жылдары аймақта елеулі түрде бала туушылықтың жоғарылауы, қаза болу деңгейінің төмендігі және халықтың көші-қон қалпының елеулі баяулауы нәтижесінен жағымды деп бағалауға болады.
1. www.wikipedya.ru Уикипедия. Ашық энциклопедия интернет реурсы.
2. Қазақстан. Энциклопедия, 1-том. Алматы, 2004
3. www.aktobe.gov.kz Ақтөбе облысы әкімдігінің ресми сайты
4. Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980 гг.). – Алма-Ата: Ғылым, 1991. – 252 с.;
5. Еңсепов Қ. Қазақстандағы көші-қон процестері және оның зерттелуі. / Қ. Еңсепов, - Алматы: 2007.- 97б.
6. «Регионы Казахстана 2006» статистикалық мәліметтер жинағы, Алматы, 2006.-111 б.
7. Галиев А.Б. Этнодемографические и эмиграционные процессы в Казахстане / А.Б.Галиев // Политолгический аспект.// Евразийское сообщество: экономика, политика, безопасность. - 1996. – №4 – 45-58
8. Абланова Э.А. Қазақтар динамикасы / Э.А.Абланова – Алматы: 2000.- 35-37 б.
9. Ғали Ә. Этнодемография және саясат сыры / Ә.Ғали. Д.Ғали.- Астана: 2003. – 94-100 б.,111 б.
10. www.aktobe.stat.kz Ақтөбе облысы статистика демпартаменті
11. Аяғанов Б. Тенденции и динамика изменений нацианального состава Казахстана / Б. Аяғанов // Евразийское сообщество: экономика, политика, безопасность. – 1995.- №9-10; 3-21 б.
12. Найманбаев Б.Р. Қазақстандағы 1970-1999 жж.аралығындағы көші- қон процестерінің тарихы: Автореф. дис. тарих ғыл. канд./ Б.Р.Найманбаев.-Алматы, 2004.- 19б.
13. Тәтімов М.Б. Динамика численности Казахского народа / М.Б.Тәтімов // (этнодемографический обзор) // Столичное обозрение.-1999.- 25 шілде – 4-5 б.
14. Концепция миграционной политики Республики Казахстан.Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 5 қыркүйектегі қаулысы. – Алматы. – 2000.-132 бет
15. "Ақтөбе облысының демографиялық жылнамалығы" Статистикалық жинақ.Ақтөбе/2010 - 117 б.
16. Макеев И.Ю. Миграция русскоязычного населения из Казахстана / И.Ю.Макеев // - 1999.- №11.-16-24 беттер
17. Кушербаев К.Е. Динамика этнической структуры населения Казахстана / К.Е.Кушербаев // Евразийское сообщество: экономика, политика, безопасность.-1996-№4-32-37 б.
18. Құдайбергенов А.И. Қазақстан халқының әлеуметтік және ұлттық құрамындағы өзгерістер. / А.И.Құдайбергенов.- Алматы: 2000.-117б.
19. Дүние жүзі қазақтарының құрылтайы. – Алматы: Ата-Мұра – Қазақстан, 1993.-3-5б.
20. Тәтімов М.Б. Демографиялық болжам – келешекке көзқарас / М.Б.Тәтімов // Қазақстан – Заман.- 2002.- 19- сәуір. – 12-13 б.
21. Тәтімов М.Б.Влияние демографических и миграционных процессов на внутренюю стабильность РК / М.Б.Тәтімов // Саясат, 1995. - №5. – 18-23 б.
22. Татімов М.Б. Демографическая депопуляция / М.Б.Татімов // (Стратегические последствия в Казахстане) // Мысль, 1997.- №3.- 30
23. Ковалев В.А. География населения. / В.А.Ковалев, И.Я.Ковальская - М.: Знание,1978.-243 б.
24. Осколкова О.Н. Миграции рабочей силы в странах Азии / О.Н.Осколкова // Азия и Африка сегодня, 1999.-№7.- 47-56 б.
25. Садовская Е.Ю. Миграции в Казахстане на рубеже 21 века: основные тенденции и перспективы / Е.Ю.Садовская.- Алматы: 2001.- 463 б.
26. Қазақстан және ТМД елдері. Квартал сайын шығатын журнал.- Алматы: Қазақстан Республикасының статистика агенттігі.- №1.-2000.-259 бет.
27. Погосяна Г.Р. Экономика труда: ЖОО арналған оқулық / под.ред. Г.Р.Погосяна, Л.И.Жукова.-М.: Наука, 1991.-225 б.
28. Ақтөбе облысының демографиялық жылнамалығы Статистикалық жинақ. Ақтөбе/2012 - 181 б.
2. Қазақстан. Энциклопедия, 1-том. Алматы, 2004
3. www.aktobe.gov.kz Ақтөбе облысы әкімдігінің ресми сайты
4. Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980 гг.). – Алма-Ата: Ғылым, 1991. – 252 с.;
5. Еңсепов Қ. Қазақстандағы көші-қон процестері және оның зерттелуі. / Қ. Еңсепов, - Алматы: 2007.- 97б.
6. «Регионы Казахстана 2006» статистикалық мәліметтер жинағы, Алматы, 2006.-111 б.
7. Галиев А.Б. Этнодемографические и эмиграционные процессы в Казахстане / А.Б.Галиев // Политолгический аспект.// Евразийское сообщество: экономика, политика, безопасность. - 1996. – №4 – 45-58
8. Абланова Э.А. Қазақтар динамикасы / Э.А.Абланова – Алматы: 2000.- 35-37 б.
9. Ғали Ә. Этнодемография және саясат сыры / Ә.Ғали. Д.Ғали.- Астана: 2003. – 94-100 б.,111 б.
10. www.aktobe.stat.kz Ақтөбе облысы статистика демпартаменті
11. Аяғанов Б. Тенденции и динамика изменений нацианального состава Казахстана / Б. Аяғанов // Евразийское сообщество: экономика, политика, безопасность. – 1995.- №9-10; 3-21 б.
12. Найманбаев Б.Р. Қазақстандағы 1970-1999 жж.аралығындағы көші- қон процестерінің тарихы: Автореф. дис. тарих ғыл. канд./ Б.Р.Найманбаев.-Алматы, 2004.- 19б.
13. Тәтімов М.Б. Динамика численности Казахского народа / М.Б.Тәтімов // (этнодемографический обзор) // Столичное обозрение.-1999.- 25 шілде – 4-5 б.
14. Концепция миграционной политики Республики Казахстан.Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 5 қыркүйектегі қаулысы. – Алматы. – 2000.-132 бет
15. "Ақтөбе облысының демографиялық жылнамалығы" Статистикалық жинақ.Ақтөбе/2010 - 117 б.
16. Макеев И.Ю. Миграция русскоязычного населения из Казахстана / И.Ю.Макеев // - 1999.- №11.-16-24 беттер
17. Кушербаев К.Е. Динамика этнической структуры населения Казахстана / К.Е.Кушербаев // Евразийское сообщество: экономика, политика, безопасность.-1996-№4-32-37 б.
18. Құдайбергенов А.И. Қазақстан халқының әлеуметтік және ұлттық құрамындағы өзгерістер. / А.И.Құдайбергенов.- Алматы: 2000.-117б.
19. Дүние жүзі қазақтарының құрылтайы. – Алматы: Ата-Мұра – Қазақстан, 1993.-3-5б.
20. Тәтімов М.Б. Демографиялық болжам – келешекке көзқарас / М.Б.Тәтімов // Қазақстан – Заман.- 2002.- 19- сәуір. – 12-13 б.
21. Тәтімов М.Б.Влияние демографических и миграционных процессов на внутренюю стабильность РК / М.Б.Тәтімов // Саясат, 1995. - №5. – 18-23 б.
22. Татімов М.Б. Демографическая депопуляция / М.Б.Татімов // (Стратегические последствия в Казахстане) // Мысль, 1997.- №3.- 30
23. Ковалев В.А. География населения. / В.А.Ковалев, И.Я.Ковальская - М.: Знание,1978.-243 б.
24. Осколкова О.Н. Миграции рабочей силы в странах Азии / О.Н.Осколкова // Азия и Африка сегодня, 1999.-№7.- 47-56 б.
25. Садовская Е.Ю. Миграции в Казахстане на рубеже 21 века: основные тенденции и перспективы / Е.Ю.Садовская.- Алматы: 2001.- 463 б.
26. Қазақстан және ТМД елдері. Квартал сайын шығатын журнал.- Алматы: Қазақстан Республикасының статистика агенттігі.- №1.-2000.-259 бет.
27. Погосяна Г.Р. Экономика труда: ЖОО арналған оқулық / под.ред. Г.Р.Погосяна, Л.И.Жукова.-М.: Наука, 1991.-225 б.
28. Ақтөбе облысының демографиялық жылнамалығы Статистикалық жинақ. Ақтөбе/2012 - 181 б.
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Халықты көптеген ғылымдар, ең алдымен - халықтар географиясы, демография мен этнография зерттейді. Елді, аймақты, елді мекендерді зерттеу үшін, халықтың санын, оның жыл сайынғы өзгерісі мен жынысқа, жасқа байланысты таралуын, қала мен ауылда қанша халық тұратынын, олардың ішінде еңбекке жарамды адамдар санын, олардың шаруашылықтың қай саласы мен айналысатынын, ұлттық құрамын, еңбек ету дағдысын, әдет-ғұрпын білудің маңызы зор.
Статистикалық мәліметтер бойынша демография тұтастай халықты жаңғыртудың жаппай әлеуметтік процестер ретіндегі оның компоненттерін, әлеуметтік - экономикалық процестерге тәуелді олардың халықтың жастық-жыныстық құрылымымен өзара сандық байланыстарын, халық санының өсуі мен қоғамдық дамудың өзара байланыстарын зерттейді.
Демографиялық ахуалға кезінде кері әсерін тигізген әлеуметтік-экономикалық дағдарыс еліміздің негізгі байлығы болып табылатын - адамдар ресурстары жағдайын да көрініс тапты. Егеменді ел болып, іргемізді бүтіндеп отырған кезде ұзақ жылдар бойы отаршылдық тұзағына түскен ұлттық санамыз қайта жанданып, даму үстінде болды. Соның бір жарқын көрінісі ұлттық демографиялық мінез-құлқымызда орын алып отырған келелі өзгерістерден айқын байқалады. Халықтың демографиялық санасы көп қатпарлы, ол ұлттық санамыздың бастау алар мәйегі және оны өсіре алатын басты дәнекері.
Әлеуметтік тұрақтылықтың еліміздің негізгі байлығы - халық санының өсіміне тигізер әсері оң болмақ. Ал, халықтың өсімі - мемлекеттің алдында тұрған үлкен мәселе. Оны шешу - заман талабы. Өйткені, осыншама кең-байтақ жеріміз бола тұрып, халықтың саны өспесе, ұлт болшағына үлкен қатер төнетіндігі сөзсіз. Осы мақсаттарға жетуде халықтың табиғи өсімімен қатар, елдегі этнодемографиялық дамудың қозғаушы күштерінің бірі - көші-қон құбылыстарын реттеу өте маңызды.
Ақтөбе облысындағы демографиялық жағдайды соңғы жылдары аймақта елеулі түрде бала туушылықтың жоғарылауы, қаза болу деңгейінің төмендігі және халықтың көші-қон қалпының елеулі баяулауы нәтижесінен жағымды деп бағалауға болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Ақтөбе облысындағы демографиялық жағдайға әсер етуші факторларды ескере отырып, қазіргі кездегі сандық және сапалық құрылымындағы өзгерістерді талдау, көші-қон процесін, оның түрлері мен барысын, нәтижелерін, оның облыстың әлеуметтік-демографиялық дамуына әсерін анықтап, кешенді түрде зерттеу, облыс халқының тұрмысындағы оң өзгерістері мен негізгі мәселелерін қарастыру.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
* Ақтөбе облысының халқының орналасуына әсер етуші табиғи және экономикалық факторларды анықтау;
* Облыс халқының табиғи өсімі және көші-қоны мен оның негізгі мәселелерін қарастыру;
* Халықтың жастық және жыныстық құрамының бүгінгі ахуалына сипаттама беру;
* Облыс халқының таралып орналасуы.Қала халқы және урбандалу дәрежесін саралау.
Зерттеу жұмысының объектісі: Ақтөбе облысындағы демографиялық жағдайды кешенді зерттеу.
Зерттеу жұмысының теориялық негізі: Халықтың демографиялық жағдайының терең зерттелуіне үлкен үлес қосқан отандық және шетелдік ғалымдардың зерттемелері, ғылыми конференциялардың материалдары және басқа жарияланымдары болып табылды.
Зерттеудің талдамалық базасын Статистика жөніндегі Қазақстан Республикасы агенттігінің ресми статистикалық материалдары, Ақтөбе облысының статистика департаментінің цифрлік мәліметтері, интернет ресурстары құрады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, тарау өз ішінде бөлімдерден, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Зерттеу жұмысының әдісі: Салыстырмалы - аналитикалық, экономикалық-статистикалық, сызбалы талдау, топтастыру, есептік-құрылымдық, және экономикалық-математикалық модельдеу, жүйелеу, картографиялық әдістері қолданылды.
І Ақтөбе облысының халқының орналасуына әсер етуші факторлар
0.1 Облыс халқының орналасуындағы табиғи фактордың алатын орны
Белгілі бір аумақта (елде, аймақта, қалада, ауылда) өмір сүріп жатқан адамдар сол жердің халқын құрайды. Географтар үшін ол табиғат пен шаруашылық сияқты негізгі зерттеу нысандарының бірі болып табылады. Былайша айтқанда, табиғат пен шаруашылық адамдар қандай ортада өмір сүріп, өздерінің тіршілігін қалай қамтамасыз ететіндігін білу үшін зерттеледі.
Табиғат жағдайлары мен қорлары - халықтың орналасуының негізгі факторы болып саналады. Табиғи орта адамның өміріне, шаруашылығына, мәдениетіне әсерін тигізе отырып, өзі де оның іс -әрекетінің нәтижесінде өзгеріске ұшырайды.
Бұл өзара байланыста, ең алдымен, шаруашылықтың дамуына табиғат жағдайларының маңызы зор. Ал шаруашылық өз кезегінде халықтың орналасуына, өмір сүру ұзақтығына, әл-ауқатының деңгейіне тікелей байланысты болады. Сондықтан оларды халықтың орналасуына әсер етуші факторлар ретінде қарастыра аламыз және оларды келесідей түрге жіктеуге болады:
* географиялық орны;
* жер бедері;
* климаты;
* ішкі сулары;
* пайдалы қазбалары өндірудің тау - кен геологиялық жағдайлары;
Табиғат жағдайлары шаруашылықта, яғни өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығында тікелей пайдаланылмайды. Олар ауыл шаруашылығын, пайдалы қазбалар өндіретін өнеркәсіпті, көліктің кей түрлерін орналастыруға әсер етіп, олардың жұмысын қиындата түседі. Сондықтан табиғат жағдайлары шаруашылықтың даму тұрғысында халықтың орналасуына қолайлы және қолайсыз болуы мүмкін.
Ақтөбе облысының халқының орналасу жағдайына жоғарыда атап көрсеткендей келесі табиғи факторлар әсер етеді:
Географиялық орны. Ақтөбе облысының жалпы аумағы 300,6 мың км2 құрайды. Облыстың территориясы 48˚-51˚35` солтүстік ендік және 45˚30`-543˚5` шығыс бойлықтардың аралығын қамтиды. Ақтөбе облысы Орал тауларының салалары - Мұғалжардың кіші таулары болып табылатын Еуропа пен Азия тоғысында орналасқан. Облыс батысында Каспий маңы ойпатымен, оңтүстігінде Үстірт жонымен, оңтүстік-шығысында Тұран ойпатымен және солтүстік орталығынан оңтүстікке қарай Мұғалжармен шекараласатын аумақты алып жатыр.
Жер бедері. Жер бедерінің сипатына қарай облыстың аумағы 5 геоморфологиялық аудандарға бөлінеді:
* Мұғалжар таулары,
* Орал-Жем үстірті,
* Торғай-Арал маңы жазығы,
* Үстірт беткейі
* Каспий сырты ойпаты.
Облыс жер бедерінің басты бөлігі болып табылатын Мұғалжар таулы қыратында экономикаға әсер етуші теңдесі жоқ байлығы хром және никель кендерінің ірі қоры бар, олар Кемпірсай алабында орналасқан. Ал оған көршілес жатқан Орал-Жем үстіртінде вольфрам мен молибденнің т.б. пайдалы қазбалардың ірі қорлары өндірісте пайдаланылады. Сондықтан бұл жерлер шикізат көзіне жақын өндіріс орындарының болуында маңызды рөл атқарады. Торғай-Арал маңы жазық болып келуі өсімдік шаруашылығы, мал шаруашылығы мен байланыс жолдарын жүргізуге қолайлы болып келеді. Жайлымдардың басым бөлігі өсімдігінің құрамы, сумен қамтамасыз етілуі жағынан алғанда негізінен шөп талғамайтын қой мен түйе малдарын жаю үшін жарамды. Облыс экономикасының дамуына ондағы таулар мен жазықтардың орналасу жағдайы маңызды әсер етеді. Ақтөбе облысының - географиялық жағдайына тән нәрсе - оның территориясында Ембі мұнайлы алабы бар. Мұндай геологиялық аймақтардың ұштасуы ауыр өнеркәсіптің жетекші салаларының мамандануына шешуші ықпал етеді.
Физикалық-географиялық жағдайлардан шығатын болсақ, экономикалық әлеует мен халықты қайта көшіру жүйесінің қалыптасуын ескере келе, Ақтөбе облысын қазіргі уақытта минералды жаңартылым мен жандыру-энергетикалық ресурстардың жекелеген түрлерін алып қайта өндіру базасында жекелеген кіші қалалар, орта қалалар және қала типтес поселкелер орналсқан аумаққа жатқызуға болады. Мысалы, Темір, жем, Хромтау және т.б. қалалар жатады.
Климаты. Облыс құрлықтан шалғай, мұхиттар мен биік таулы жүйелерден алыста жатыр. Ауа райы шұғыл континентті: қыс тұрақты ұзақ, орташа температурасы қаңтар айында -15-16 С. Жаз қуаң және ыстық, орташа температурасы шілде айында +22+25 С. Жылдың жауын-шашынның орташа мөлшері 125-350 мм.
Қыста аумақ Сібір антициклонының ықпалында болса, жазда жылы, шөл даланың құрғақ субтропикалық ауасы кедергісіз, еркін жетеді.
Облыстың климатына құрғақ континенталдық сипат тән. Осыған байланысты күрделі табиғат жағдайлары тұрғындардан қалыпты тіршілік жағдайын қаматамасыз ету үшін үлкен күш - жігерді талап етеді. Көлік жолдарын салып, оларды жақсы жағдайда ұстап тұру үшін, үйлер мен өндіріс ғимараттарын салып, оларды жылыту үшін орасан көп қаржы қажет. Климттың қаталдығына байланысты Ақтөбе облысы экономикасы Қазақстандағы ең энергияны көп жұмсайтын облыстардың қатарына жатады.
Облыстың аумағында ауаның орташа жылдық температурасы солтүстікте (Родников кенті) 2,8 градустан оңтүстікте (Ақтұмсық) 7,8 градусқа дейін құбылады. Жыл ішіндегі aya температурасының барысы қыста тұрақты аязды күндермен көктемгі қысқы күндерден кейін жеделдеп, ыстық жазға жалғасуымен сипатталады. Ақтөбе облысының шаруашылығын дамытуда табиғаттың айтарлықтай қиын жағдайлары болды. Ол ең алдымен қатал климат жағдайларымен байланысты. Температураның амплитудасы 40-50º-қа ауытқуы жиі байқалады, аумақтың көп бөлігіндегі жылдық жауын - шашынның мөлшері 250 мм-ден аспайды. Кең байтақ аудандар тұщы су жетіспеуінен зардап шегеді. Сондықтан Ақтөбе облысы аудандары суырмалы егін шаруашылығы зонасына жатады. Оған жиі қайталанып отыратын құрғақшылық тән болып келеді.
Ақтөбе облысында жылына 300 мм-ден астам жауын-шашын түседі, мұның өзі осында суармалы егіншілікпен айналысуға мүмкіндік береді. Басқа жерлерде түстетің жауын-шашын мөлшері 200 мм-ден аспайды, мусондықтан бұл жерлерде қолдан суармайынша егіншілікті жүргізу мүмкін емес. Оның үстіне қара және қара қоңыр топырақты далалар ауданның қиыр солтүстігінде ғана жіңішке алап болып созылып жатыр, ал оңтүстігінде негізінен ақ жусан, мен сораң шөп өсетін кәдімгі шөл топырағы - қоңыр топырақ пен сұр топырақ тараған. Аудандағы шөл - шөлейттер мал жайлымы ретінде ғана пайдаланады.
Облыс аумағында орташа жылдық ылғал мөлшері 160 мм-ден 360 мм-ге дейін құбылып, ең аз ылғал Үстірт жазығына түседі. Кейбір жылдары жауын-шашын жылдық орташа мөлшерден елеулі түрде ауытқып тұрады. Жыл бойы ылғал тегіс түспейді. Оның негізгі мөлшері жылы мерзімге келіп, салқын кезде жауын шашынның жылдық мөлшерінің шамамен 30 - 40% ғана түседі. Облыста кейбір ауылшаруашылық жерлердің жетіспеуін оларды интенсивті пайдаланып, түсімді арттыру арқылы қалпына келтіруге болады. Ақтөбе облысы үлкен жер ресурсына ие. Онда ауыл шаруашылығы үшін климаттық жағдай мен жер құнарлылығы жақсаруды көздейді. Қара топырақты жерлері облыстың Солтүстік-Батысында жіңішке жолақ бойында орналасқан, бұнда температуралық жағдайлар мен атмосфералық жауын-шашын тұрақты түсім алуға мүмкіндік береді. Батыс аудандарда жиі қайталанатын құрғақ жаздары үшін жер шаруашылығымен айналысуға қауіпті. Облыстың Оңтүстік бөлігі шөл және шөлейт зоналарында орналасқандықтан онда тек суармалы егіншілікпен айналысады.
Облыстың агроклиматтының күрделілігіне қарамастан ауыл шаруашылығының бірнеше салаларын дамыту қолға алынған, жетекші саласы -- мал шаруашылығы. Ауданның солтүстігінде жаздық бидай егіледі және ірі қара өсіріледі. Солтүстігі егіншілік аудандарда етті - сүтті ірі қара шаруашылығы дамыған. Оңтүстік аймақтарында судың жетіспеуінен егіншілікпен айналысу шектеулі түрде ғана, сондықтан да түйе және қой шаруашылығын дамыту тиімді.
Ішкі сулары. Өзендер жүйесі-шаруашылық обьектілерін сумен жабдықтау және энергия алудың көзі, сондай-ақ арзан қатынас жолы. Республиканың жеке бөліктерін сумен қамтамасыз етілуі әркелкі. Осыған сәйкес Ақтөбе облысында өзен торлары өте аз. Өзен торы нашар дамып, ұзындығы жөнінен олар қысқа болып келеді, өзен жайылымдары шабындыққа өте мол болып келеді. Шабындық жердің көлемінен батыс аудан Қазақстанда бірінші орында, республика шабындығының 27 пайызы келеді.
Ақтөбе облысының материк ішіндегі жағдайы және шұғыл континенталды климат жер үсті сулары тапшылығына негіз қалады. Облыстың гидрографиялық жүйесі Каспий және Арал теңіздерінің бассейндеріне және жергілікті ағынсыз аумақтарға жатады. Жайық, Торғай және Өлкейік өзендерін қоспағанда, барлық өзендер облыстың шегінде бастау алады. Сулығы орташа жылдары облыстағы жер үсті суларының ресурстары 3,25 км³, соның ішінде жергілікті ағын - 2,83 км³ және суы аз жылдары - 0,65 км³жыл, соның ішінде жергілікті ағын - 0,41 км3 бағаланады.
Бұл ауданды су мен қамтамасыз ету мәселесінің Орталық Қазақстандағы сияқты үлкен маңызы бар. Мысалы, Ембі мұнайлы алабын су мен қамтамасыз ету үшін Жайық өзенінен жалпы ұзындығы 600 шақырым болатын су құбыры тартылған. Биік таулы аймақтардың болмауына байланысты Ақтөбе облыс ының өзендері арзан электр энергиясын өндіру көзі болып табылмайды.
Соңғы жылдары Ақтөбе облысы аумағында орналасқан металулургиялық, отын-энергетикалық, химия т.б. өнеркәсіп орындары өздерінің пайдаланған сулары, қоқыстары және газдарымен ауа, өзен және көл суларын ластауда.
Флорасы және фаунасы. Облыс табиғаты флора және фауналарға бай. Торғай қорында 29 аң түрлері және 170 құс түрлері есептеседі. Ақтөбе облысының өнімі 1057 өсімдік түрлері өседі: ковыль, ақселеу, аңды көже, жусан, сексеуіл, бидайық және т.б. 61 өсімдік түрлері Қазақстанның қызыл кітабына енгізілген, 22-эндемикалық қалдық түрленріне енгізілді. Солардың арасында: қызғалдақ Шренкасы, гүлтәж, бассүйек дулығы, василек және басқа 50 түр дәрілік өсімдік әшкерленді.
Ақтөбе облысының ресурстық әлеуеті. Ақтөбе облысының жер қойнауында алтын, күміс, кобальт, калий тұздары, асбест, каолин, әйнек және тас түсті шикізат, табиғи әрлеу материалдары, мұнай-битум тектілер және табы басқа пайдалы қазбалардың үлкен қоры бар. Бұның салдарынан өңірде тау-кен өндіру, химия өнеркәсібі, ферроқұймалар өндірісі және т.б. айтарлықтай дамуда. Тау-кен кәсіпорындарының мейлінше үлкен бөлігі Мұғалжар ауданында шоғырланған.
Мұғалжар таулары никель, кобальт, хромит, мыс, қара және сирек металдарға ай. Кемпірсай аумағында Хромтау, Никельтау шахталары ашылды, хромиттік және никель көздері Батамша кентінің жанынан табылды. Мергел әктасы бор кезеңінің соңында пайда болды және ол цемент өндірісінде пайдаланылады. Оңтүстік Мұғалжар құмдарынан әйнек жасалады. Ақтөбе өңірінің орталық бөлігінде және оңтүстігінде мұнай мен газ өндіріп алу дамыған, мысалы, мұнай-газ конденсатының кен орындары Жаңажол, мұнай-газ кенорны Кенқияқ-тұз асты, мұнай кенорны Кенқияқ-тұзүсті, және т.б. табылды. Өңірде хром бірігулерінің, ферроқұймалардың рентген аппаратураларының және машина жасаудың, химия комбинатының және өзге зауыттар қызмет етеді.
Жалпы алғанда Ақтөбе облысының физикалық-географиялық жағдайы өңір экономикасының дамуына өз әсерін тікелей тигізеді. Оның географиялық орны Қазақстанның батыс бөлігіндегі 3 зонаны қамтиды. Шөлейтті зонасы суармалы егін шаруашылығы мен бау бақша кутумен айналысады. Соған байланысты да шаруашылық географиясы дамып отырады. Қазіргі таңда Мұғалжар тауының негізгі қазба байлығы облыстың экономикасының дамуына зор үлес қосып отыр.
Жылдан жылға өндіріс дамыған сайын табиғат пен шаруашылық арасындағы өзара ықпал күшейе түсетін болады. Сондықтан табиғи ортаны қорғау, оның ресурстарын ұтымды пайдалану бағытында адамның жігерлі іс-әрекеті қажет.
Ақтөбе облысының географиялық орны - экономикалық жоғары дамыған аудандарға жақын орналасуы қазіргі халық шаруашылығының кешенді түрде дамуына, өндірісті жоғарғы техникалық денгейде жарақтандыруға және аудан аралық қатынастарды жақсартуға қолайлы жағдай жасайды.
Сонымен, Ақтөбе облысы физикалық-географиялық жағдайы тұрғысынан алғанда халықтың орналасуына қолайлы болып келеді. Әрине облыс халқының таралып орналасуы біркелкі емес. Мысалы, Үстірт беткейі шөлді аймақтарға жатқызылады сондықтан бұл жерлерде су тапшылығына байланысты халық аз қоныстанып суармалы егіншілік пен жер асты минералды суларын шығарумен айналысады. Каспий сырты ойпаты мұнайлы өңір болғандықтан бұндағы шаруашылық негізі - мұнай өнеркәсібі болып табылады. Ал өнеркәсіп өз кезегінде экономикалық тұрғыдан белсенді халықтың жұмысқа тартылу ортасы болып табылады. [1.2.3]
1.2 Ақтөбе облысының демографиялық жағдайына экономикалық-географиялық жағдайының әсері
Демографиялық үдерістердің даму серпіні қоғамдық дамудың бұрыннан қалыптасқан дәстүрлі факторларының да, сонымен бірге қоғам өміріндегі көбейіп келе жатқан әлеуметтік-экономикалық өзгерістер мен қайта құрулардың барысында қалыптасатын жаңа факторлардың барлық жиынтығының өзара қатынасымен анықталады.
Демографиялық процестердің өзара байланыстарын, олардың әлеуметтік-экономикалық құбылыстарға тәуелділігін және халық дамуының әлеуметік-экономикалық салдарын зерттей отырып, демография халық саны мен сапасы өзгерісінің заңдары мен заңдылықтарын анықтайды. Нақтылы қоғамдық ортада өтіп жатқан халық өзгерісін сол қоғам өмірінің әлеуметтік-экономикалық жағдайлары айқындайды.
Демография үшін бастысы - халықтың қоғам дамуымен өзара ықпалдасуы болып табылады.
Демография әлеуметтік-экономикалық процесс заңдылықтарының жалпы халықтың ұдайы өсуіне ықпалын ғана емес, керісінше халық өсімінің қоғам дамуына тигізетін әсерін де зерттейді. Әсіресе, бұл жерде еңбек ресурстарының құрамы мен қозғалысының, сондай-ақ халықтың тұтынушы ретіндегі үлес мөлшерінің терең зерттелуі аса маңызды рөл атқарады. Зерттеулердің бұл саласын кейде экономикалық демография деп атайды.
Демографияның міндеттерінің бірі - халықтың ұдайы өзгерісінің заңдылықтарын зерттеу негізінде мемлекет тарапынан жүргізілетін демографиялық саясат негіздерін тұжырымдау. Демографиялық саясат - бұл халықтың жаңғырту процесін өзгертуге бағытталған әлеуметтік, экономикалық, құқықтық және басқа да шаралардың жиынтығы. Оларға балаларды дүниеге алып келуді көтеру, дүниеге келген балаларға арналған жәрдемақылар сияқты шарала мысал бола алады.
Демографиялық процестер қоғамда қалыптасқан белгілі бір әлеуметтік қарым-қатынастарға негізделеді. Сондықтан халықты зерттеуде демография саясат, экономика, медицина, математика, этнография, т.б. бірқатар ғылымдармен тығыз байланыста болады. Олардың зерттеу әдістері мен тәжірибелерін, материалдарын пайдалана отырып, демография өз тарапынан да өзге ғылымдарға қажетті деректер береді.[4]
Демографиялық процестердің өзіндік ерекшеліктері, көбінесе халықтың табиғи қозғалыстары демографияның өзіндік зерттеу әдістерін қалыптастыруға негіз болды. Олар: әр түрлі буын өкілдері үшін жас айырымы көрсеткіштерін жасау арқылы дәл сол уақыттағы даму-құлдырау заңдылықтарын көрсететін гипотетикалық ұрпақ әдісі; когорт әдісі (адамдардың нақтылы буынының дамуын зерттеу); потенциалды демография әдісі, демографияда ғылымның басқа салаларындағыдай болжамдар жасау, оларды деректер арқылы тексеру және соның негізінде ғылым қорытынды жасау қажет. Көбінесе халықтың санын ұйымдастырылған статистика жолымен есептеу әдісі қолданылады. Сондай-ақ демографиялық коэффициенттерді пайдалану, оларды салыстыру, салғастыру тәсілдері де демографияның өзіндік зерттеу әдістерінің бірінен саналады. Демография ғылымының негізін салушы - ағылшын ғалымы Дж. Граунт. Ол алғаш рет Лондондағы тіркелген адам өлімдерінің бірнеше жылдық жазбалары негізінде халық арасындағы өлудің көрсеткішін жасауға және оның заңдылықтарын анықтауға талпыныс жасаған.[5]
Ақтөбе облысы -- Қазақстан Республикасының солтүстік-батыс бөлігінде орналасқан:
* батысында - Батыс Қазақстан, Атырау және Маңғыстау облыстарымен;
* шығысында - Қостанай, Қарағанды және Қызылорда облыстарымен;
* солтүстігінде - Ресей Федерациясының Орынбор облысымен;
* оңтүстігінде - Өзбекстан Республикасы Қарақалпақ автономиялы облысымен шектеседі.
Ақтөбе облысының жалпы ауданы 300,6 мың км2 құрайды. Осындай үлкен аймақты алып жатқан облыс солтүстіктен оңтүстікке дейін 700 шақырым, шығыстан батысқа дейін 800 шақырым жерге созылған.
Ақтөбе облысы 1932 жылдың 10 наурызы күні құрылған. Ақтөбе жерінде шамамен 50-ден астам ұлт өкілдері тұрады, оның халқы 700 мың адам.
Ақтөбе облысы Қазақстаннның аумақ үлкендігі бойынша екінші облыс болып табылады. Әкімшілік-аумақтық бөлу бойынша өңір 12 ауданға:
1. Алға ауданы
2. Әйтеке би ауданы
3. Байғанин ауданы
4. Қарғалы ауданы
5. Қобда ауданы
6. Мартөк ауданы
7. Мұғалжар ауданы
8. Ойыл ауданы
9. Темір ауданы
10. Хромтау ауданы
11. Шалқар ауданы
12. Ырғыз ауданы
139 ауылдық (селолық) және 2 кенттік әкімшілікке бөлінеді. Облыс аумағында 8 қала бар, оның ішінде: 7 шағын қала Алға, Жем, Қандыағаш, Темір, Хромтау, Шалқар, Ембі) және Ақтөбе қаласы, сондай-ақ 410 ауылдық елді мекен. [2]
Соңғы 15 жылда Ақтөбе облысының демографиялық дамуында өсудің және жойылудың түрлі факторлары атап өтілді. Соның қатарында экономикалық өсімнің демографиялық жағдайға тигізері әсері мол.
Экономикалық өсудің мүмкіндіктері келесі факторлармен анықталады:
* шикізат және көлік қызметі рөлінің әлем нарығындағы экспорттың артуы;
* көлік инфрақұрылымының тез дамуы;
* ішкі энергияны пайдалануды қамтамасыз ету мүмкіндіктері;
* энергия, шикізатты және көлікті салаларымен байланыспайтын өңдеу өндірістерінің технологиялық бәсекелестілігінің артта қалуы;
* адам қорның сапасының жоғарлауының жеткіліксіз динамикасы;
Ақтөбе облысы Қазақстанның индустриалды дамыған өңірі болып табылады. Өңір экономикасының негізгі бағыты - өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы өндірісі.
Ақтөбе облысының 2012 жылы экономикалық дамуының жалпы жағдайы оң өсіммен сипатталды. Ондағы нақты экономикалық өсім 103,2% құрады. Жалпы өңірлік өнімді қалыптастыратын салаларда нақты көлем индексі 2011 жылмен салыстырғанда мынадай көрсеткіштерді құрады:
oo өнеркәсіп - 106,2%
oo ауыл шаруашылығы - 100,4%
oo бөлшек тауар айналымы - 118,3%
oo құрылыс жұмыстары - 108,7%
oo жүк айналымы - 106,0%
Облыстың жалпы өңірлік өнімі 2010 жылы 678,9 млрд. теңге, 2011 ж ЖӨӨ көлемі 871,5 млрд. тенгеге дейін өсті. Алайда, 2012 жылы Ақтөбе облысының ЖӨӨ көлемі 853,6 млрд. теңгені құрады. Ақтөбе облысының ЖӨӨ-нің төмендеуі дүниежүзілік қаржы дағдарысымен негізделеді. Жалпы алғанда 2010-2011 жж өңірдің ЖӨӨ меншікті салмағы орташа есеппен 5,3 және 5,4% құраса, 2012 жылы 5,0% құрады. Аталған төмендеу Республиканың ЖІӨ-де өңір алатын орынға ықпал етті. Ақтөбе облысы Қазақстан өңірлері арасында 9-орын алады.
2012 жылы өнеркәсіп үлесі ЖӨӨ-нің 42,8%-ын құрады, негізінен мұнай және газ саласы есебінен орын алды, жыл сайын өнеркәсіп үлесі арту үдерісіне ие болып отыр. Құрылымға сәйкес жалпы 853 646,0 миллион теңге құрайтын ЖӨӨ 2009 жылы ауыл шаруашылығында 52 276,4 миллион теңге, өнеркәсіпте 366 232,1 миллион теңге, құрылыста 65 222,1 миллион теңге, саудада 68 907,3 миллион теңге, көлік және байланыста 83115,5 миллион теңге болады.
Ақтөбе облысы республикадағы көлемді өнеркәсіп дамыған аймақтардың бірі болып табылады. Облыстың үлкен базасы тауметаллургиялық, химиялық, мұнай өнеркәсібі болып табылады. Өнеркәсіп өнімінде 900 жуық кәсіпорындар жұмыс істейді. Облыс өндірісінде мұнай өндірісі мен металлургия алдыңғы қатарда. Сондай-ақ түрлі түсті металлургияның да алар орны бар. Мұнай химиясын және энергиялық тәуелсіздікке қол жеткізу үшін және ішкі нарықтың жоғары қажеттіліктерін қамтамасыз ету мақсатында электроэнергетиканы дамыту жобалануда.
Ақтөбе облысының экономикасы негізінен өнеркәсіп саласы есебінен дамиды, ол тек Маңғыстау, Атырау, Батыс Қазақстан және Қарағанды облыстарынан кейін бар. Аталған 4 облыстың алдынғы 3 минералды отынның кіші секторын басым иеленумен сипатталады. Өнеркәсптік өндіріске қатысты СК 1,7 болып келетін Ақтөбе облысынан Атырау облысы тұрғындары бойынша СК 6,0 тең және Маңғыстау облысында СК 5,1 көрсеткіштерімен басым келеді. Аталған облыстар өнеркәсіп өндірісінде алдынғы қатарлы болып табылатыны баршаға мәлім.
Ақтөбе облысының өндірісінің негізгін тау-кен өндіру өнеркәсібі құрайды. Тау-кен өндіру өнеркәсібінің меншікті салмағы - 77,9%. Аталған саланың құрамдауыштары: отын-энергетикалық пайдалы қазбалар (66, 7%), тау-кен өндіру өнеркәсібі, отын-энергетикалық пайдалы қазбаларды өндіріп алудан өзге (11,2%), металл рудаларын өндіріп алу (9,8%), тау-кен өнеркәсібінің өзге салалары (1,4%) жатады.
Өңдеу өнеркәсібінің негізін мына кіші салларр құрайды: металлургия өнеркәсібі және дайын металл бұйымдарын өндіру (саладағы меншікті салмағы 7,4%), тамақ азық-түліктерін өндіру, оның ішінде темекі өнімдері (4,2%), химия өнеркәсібі (1,8%), машина жасау (1,4%), өзгеа металл емес минералды өнімдер өндіру (1,2%), резеңке және пластмасса өнімдерін өндіру (1,2%), кокс өндірісі, мұнай өнімі және ядролық материалдар (0,6%), целлюлозалық-қағаз өнеркәсібі және баспа ісі (0,3%), және басқа да өндіріс салалары (0,1%).
Облыстың өнеркәсіп әлеуетінің жалпы көлемінде өңдеу өнеркәсібінің үлесі 17,5% құрайды.
Ақтөбе облысының өңдеу өндiрiсiң дамыту деңгейлерiн анықтайтын жетекші кәсiпорындарға жатады:
Металлургия өнеркәсібінде 2009 жылдың ішінде Қазхром ТҰК ЖШС (377,5 мың тонна) Ақтөбе облысының ферроқұймалар зауытының феррохром өндіру көлемін (377,5 мың тонна) арттырды.
Химия өнеркәсібінде Ақтөбе облысының хром қосындылары зауыты АҚ Қазақстанның жалғыз хром қосындыларын өндеуші болып табылады, және жалпы жобалық қуаттылығы 103,27 мың тонна құрайды.
2009 жылы 71,8 мың тонна хром тұзы өңдірілді.
Шығарылатын өнiм номенклатурасы: техникалық хромның ангидридi, техникалық металлургия хром тотығы, техникалық натрий бихроматы, хром сульфаты (негізгі), техникалық бихромат калийі, Ақтөбе облысында хромит кені негізінде өндiрiлетiн техникалық пигменттiк хромиттi тотық.
Машина жасауда Ақтөбе мұнай жабдықтары зауыты АҚ - мұнай өндіру жабдықтары, Актюбрентген АҚ - медициналық техника, № 406 Азаматтық авиация зауыты АҚ авиациялық техниканы жөндеу қызметтері, Ақтөбе металл құрастырушы зауыты АҚ дайын металл бұйымдарын шығару өндірісімен айналысады.
Жеңіл өндіріспен негізінен саны аз ғана кәсіпорындардан тұрады. Бұл жерде сала кәсіпорындары ескі жабдықпен қамтылған, олардың жұмыс бастылығы 30-40%-дан аспайды.
Перспективада қуаттылығы жылына 3500 тонна Киіз шығара отырып, жүнді, жылу шығаратын плиталардың бастапқы өңдеу өндірісі жобасын іске асыру қарастырылды, 130 жаңа жұмыс орнын құру жоспарланған.
Облыстың агроөнеркәсiптiк кешенiнiң экономикасының қазiргi жағдайы аграрлық-өнеркәсiптiк кешен iрi және облыстың әлеуметтiк - мағыналы экономика секторларының бiрi болып табылады. Оның негiзiн жалпы аймақтық өнiмнiң құрылымындағы еншiсiне 4,0%-шi дәл келетiн ауыл шаруашылығы 3% құрайды. 2009 жылы жалпы өнімнің құны 88, 1 миллиард теңге құрады.
2003 жылмен салыстырғанда қолданылатын шабындықтағы өсуi 35,4% байқалады, тыңайған топырақтардың шамасын қысқарту есебiнен туылған жағдай. Сонымен бiрге, 2009 жылда өнiм өндiрiс үшiн ауыл шаруашылық қолданбаған ауыл шаруашылық жайылымдарының 19670, 4 мың га-ға үлкен әлеуетінің бар болуын атап өту керек. Пайдаланылмайтын ауыл шаруашылық жайылымдарының едәуiр бөлiгі мал жайылымдарында бар - 19371, 6 мың га немесе 98, 5%, қыс ұзақтығы 2-3 айдан аспайтын облыстың оңтүстiк аудандарындағы мал шаруашылығының даму әлеуетін көрсетеді.
2009 ж Ақтөбе облысында 4973 ауылшаруашылық кешендерi, 316 ауылшаруашылық кәсiпорындар, 4657 шаруа фермалар және тұрғынның 87486 шаруашылықтары болды. Облыстың ауылшаруашылық кешендерiн теңестiре отырып, майда шаруашылықтарының iрiлендiруiн саясатына байланысты олардың санының төмендеу трендін байқауға болады, сол ауылшаруашылық өнiмнiң базарғындағы қатты бәсекелестiгiнiң әсерiнен болғаны мәлім.
Табиғи ресурстарға негізделетін өңір экономикасының құрылымында күрделі алға жылжулар соңғы жылдары анықталған жоқ. Жалпы алғанда экономика үшін салалық теңгерімсіздік тән: өндіріс пен инвестиция көлеміндегі өңдеу өнеркәсібі үлесінің өсімі, шағын бизнесті әр тараптандырудың төмен деңгейі. Ақтөбе облысы экспорттайтын негізгі өнім минералды шикізат (67,2%) болып табылады, ал азық-түлік тауарлары 1,3%, химия өнімі және өзгелері 2,4%, металдар мен олардан жасалған бұйымдар - 29,1%.[6]
Бұған қарамастан әлеуметтік-экономикалық жағдай тұрақтандылырған және оң өсім серпініне ие. Жақсару демографиялық салада байқалады, туу өсімі мен қайтыс болу деңгейінің төмендеуі атап өтіледі. Облыс халқының тетіктік қозғалысы айтарлықтай төмендеді. Халықтың өмір сүру деңгейі артуда, орташа айлық жалақы өсуде. Халық кедейлігі индексі 5,6%-ға төмендеді. Ақтөбе облысы аталған көрсеткіш бойынша 9 тармаққа көтеріліп, Қазақстан облыстары арасында 3-орынға шықты.
Аталған оң өзгерістер өңірдегі экономикалық әлеуеттің халықтың демографиялық жағдайына тигізер үлесін көрсетеді. Тәуелсіз Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайының жақсаруына орай, жергілікті тұрғындар арасында табиғи өсімнің артқандығы байқалады. Бұл ең алдымен, әлеуметтік төлемдердің үкімет тарапынан көп балалы аналарға бағытталған қамқорлығынан айқын көрінеді.
ІІ Ақтөбе облысының демографиялық дамуының қазіргі жағдайы
2.1 Облыс халқының табиғи өсімі және көші-қоны мен оның негізгі мәселелері
Ақтөбе облысының демографиялық даму сипаты халықтың табиғи және көшіп-қону қозғалысымен анықталады, олардың ауқымы мен бағыты әлеуметтік-экономикалық қайта құрулардың нәтижесіне:
* облыстың экономикалық әлеуетінің дамуына;
* тұрғын үй нарығының дамуына;
* жұмыспен қамту және еңбекақы деңгейіне;
* мемлекеттік және жергілікті әлеуметтік саясатқа және басқа факторларға байланысты болады.
Ақтөбе облысындағы демографиялық жағдайды соңғы жылдары аймақта елеулі түрде бала туушылықтың жоғарылауы, қаза болу деңгейінің төмендігі және халықтың көші-қон қалпының елеулі баяулауы нәтижесінен жағымды деп бағалауға болады. 2009 халық санағы қорытындылары бойынша Ақтөбе облысындағы халық саны 757,8 мың адамды құрады және соңғы 50 жылда 358,3 мың адамға өсті, ал өткен (1999ж.) санақпен салыстырғанда 75,2 мың адамға немесе 11,0% өсті. Қала халқының саны 461,1 мың адам құрады және 1999 халық санағы салыстырғанда 83,5 мың адамға немесе 22,1% өсті, ауыл халқы - 296,7 мың адам, сонымен бірге ол 8,3 мың адамға немесе 2,7% қысқарды. Қала халқының үлесі 60,8%, ауыл халқы - 39,2% құрады. Қала халқының үлес салмағы өсті, ал ауыл халқы, тиісінше 5,5 пайыздық көрсеткішке азайды.
№1 диаграмма
1999-2011 жылдар аралығындағы Ақтөбе облысының халық саны
жыл басына мың адам
Бұл диаграммадан соңғы жылдары облыста халық санының өсуін байқауға болады. 2010 жылмен салыстырғанда 2011 жылы облыс бойынша халық саны 13,9 мыңға өскен. Сондай-ақ, қала халқы 12,8 мыңға артқан, әрине бұл қаладағы өндірістің дамуымен тығыз байланысты. Ал ауыл халқы өсімінде айтарлықтай серпіліс болмасада соңғы жылы 1,1 мыңға ғана өскен.
№1 кесте Ақтөбе облысының аудандарының алып жатқан аумағы және халықтың тығыздығы
жыл басына
Аумақ
мың км2
Халық тығыздығы 1км2, адам
1999
2009
2011
Ақтөбе облысы
300,6
2,27
2,52
2,59
Ақтөбе қаласы
2,3
122,52
169,98
177,74
Алға
7,5
4,92
5,13
5,20
Әйтеке би
35,9
0,96
0,72
0,71
Байғанин
61,0
0,40
0,36
0,37
Қарғалы
5,0
3,84
3,37
3,34
Қобда
14,0
1,98
1,40
1,38
Мәртөк
6,6
4,71
4,52
4,46
Мұғалжар
27,9
2,29
2,22
2,25
Ойыл
11,5
1,81
1,62
1,61
Темір
12,6
2,85
2,72
2,79
Хромтау
12,9
3,40
3,08
3,11
Шалқар
61,9
0,76
0,71
0,72
Ырғыз
41,5
0,38
0,35
0,36
[10]
* Бұл кестеде облыс аудандарының алып жатқан аумағы мен ондағы халықтың тығыздығы берілген. Байқағанымыздай Ақтөбе қаласының аумағы небәрі 2,3 шаршы шақырымды құраса да халық тығыздығы 1км2 - ға 177,74 адамнан келеді. Бұл әрине қаладағы өнеркәсіп орындарының орналасуына байланысты жұмыс күшінің тартылуымен түсіндіріледі.
* Ал аудандар арасынан Алға, Мәртөк аудандарының жер көлемі шағын болғанымен халықтың орналасу тығыздығы жөнінен біршама ілгері тұр.Сондай-ақ, Байғанин, Шалқар, Ырғыз, Әйтеке би, Мұғалжар аудандарының жер көлемі ауқымды болуына қарамастан халық сирек қоныстанған.
Әлеуметтік-демографиялық құрылым бұл - туу, өлу, некелесу, ажырасу, қала мен ауыл мекендері арасындағы тұрғындардың миграциялық алмасу сияқты құбылыстардың статистикалық параметрлері болып белгіленеді.
Елдің, аймақтың, елді мекеннің халқының саны екі түрлі себептерге байланысты.
Бірінші фактор - туу мен өлудің нәтижесінде ұрпақ ауысуы, немесе халықтың табиғи өсімі, ал екіншісі - адамдардың бір жерден екінші жерге қоныс аударуы (келу мен кету), немесе оны халықтың механикалық қозғалысы (көші-қон) деп атайды. Туу мен көшіп келу тұрғындар санын көбейтсе, ал өлу мен көшіп кету, керісінше азайтады.
Демографиядағы ең басты мәселе - халықтың ұдайы өзгеруін, өсу мөлшерін, дамуын анықтау. Халықтың ұдайы өзгерісі - ұрпақ алмасу, туу мен өлу, яғни табиғи жағдай арқылы жүзеге асады. Белгілі бір аймақтағы халықтың өсу мөлшерінің өзгеруі адамдардың басқа жерлерден көшіп келуі (иммиграция) мен олардың бөтен аймақтарға қоныс аударуына (эмиграция), яғни халықтың көшу-қону қозғалысына да байланысты. Сондай-ақ халық санының өзгеруі адамдардың жасына, отбасы жағдайына, балалар санына немесе білім деңгейіне, мамандығына, әлеуметтік ахуалына орай бір күйден екінші күйге, бір топтан екінші топқа ауысуына тәуелді. Кең мағынасында алғанда, халықтың ұдайы өзгерісі дегеніміз оның санының, құрамы мен орналасуының табиғи жағдайларға және миграцияның ықпалына қарай өзгеріп отыруы. Отбасының құрылуы, оның дамуы мен күйреуі демографияда дербес мәнге ие.
Халықтың табиғи қозғалысын демография зерттейді. Сондықтан оның көрсеткіштерін демографиялық көрсеткіштер деп атайды. Олардың негізгілері - туу, өлу және табиғи өсім (туғандар мен өлгендер санының айырмасы). Демографиялық көрсеткіштерді абсолюттік цифрлармен беруге болады, бірақ көбінесе оларды 1000 тұрғынға шаққандағы есеппен промиль арқылы %. белгісімен көрсетеді. Салыстырмалы көрсеткіштер тұрғындар саны әр түрлі елдің, аймақтың немесе елді мекендердің халық динамикасын салыстыру үшін қолданылады.
Туу көрсеткіші көптеген себептерге байланысты. Оның кедей отбасыларға қарағанда ауқаттыларында, ауылды жерлерге қарағанда қалада төмен екендігі бұрыннан байқалады. Сондықтан халықтың даму деңгейі мен тұрғындардың әл-ауқаты жоғарылаған сайын туу көрсеткіші азая береді. Бұл - экономикасы дамыған мемлекеттер мен қала халқының үлес салмағы жоғары елдерге тән жағдай болып саналады. Туу көрсеткішіне әсіресе, экономикалық тығырық пен соғыс қатты әсерін тигізеді.
Ақтөбе облысында 2005 жылдан бастап туу деңгейі 1995 жылмен теңдес болып қалды, осылайша туу коэфиценті 1000 адамға яғни 19,1 %.-ге жетті. Одан кейінгі жылдары туу коэфицентінің оң тенденциясы қалыптасты. Жаңа туған сәбилер мен 4 жасқа дейінгі балалардың елеулі өсуі облыстағы туу деңгейінің өсуін куәландырады. Жалпы, осы мәселені Ақтөбе облысында қазіргі уақытта бала туу жасындағы халық санының тұрғандығымен негіздеп айтуға болады.
Демографтар тағы да некеге отыру жасы (ол жоғары болған сайын туу деңгейі де төмен болады) мен халықтың әдет-ғұрпы, ең алдымен діндер қолдайтын көп балалық салт-дәстүр сияқты себептерді де бөледі.
Тууға әсерін тигізетін арнаулы демографиялық саясат жүргізіледі. Егер мемлекет халық санының өсуіне мүдделі болса, онда көпбалалы отбасыларға жағдай туғызады, яғни баланы бағып-күтуге берілетін демалыс мерзімін ұзартып, балалар жәрдем ақысын көбейтеді. Халық санының өсуін тоқтату үшін, керісінше әр түрлі шектеу шаралары жүргізіледі.
Тууды төмендету саясатының хрестоматиялық мысалын көршілес ел - Қытайдан көруге болады. Онда баланың дүниеге келуіне жергілікті үкіметтен рұқсат алу керек. Жалғыз баланың отбасы көп уақыт бойы үлгі ретінде саналып келді, ол мемлекеттң бір отбасында - бір бала ұранына сәйкес келеді.
Өлудің жоғарғы көрсеткіштері ең жас және ең кәрі адамдар арасында көп байқалады. Оның шамасы ең алдымен халықтың әл-ауқатына, денсаулық сақтаудың даму деңгейі мен қоршаған ортаның сапасына байланысты. Сонымен қатар халықтың кәсіптік сипаты да әсер етеді. Лас өндірістердегі жұмыс (металлургиялық, химиялық және басқа) кәсіптік аурулардан болатын өлім-жітімді көбейтеді. Ол халықтың ішіндегі қарт адамдардың үлесі көбейген сайын да артып отырады. Өлудің мөлшерінің шұғыл көтерілуі соғыс жылдарына сәйкес келеді.
Халықтың табиғи өсімі дегеніміз әрбір 1000 адамға шаққандағы туылған және өлген адамдардың арақатынасы.
№2 кесте Ақтөбе облысындағы халықтың туу, өлім және табиғи өсімдерінің жалпы коэффициенттері
1000 адамға
Еркектер және әйелдер
Еркектер
Әйелдер
1999
2009
2011
1999
2009
2011
1999
2009
2011
Туғандар
Ақтөбе
облысы
14,48
21,73
22,15
15,35
23,53
23,55
13,66
20,06
20,85
Қала халқы
13,44
22,30
22,36
14,65
24,63
24,34
12,36
20,24
20,61
Ауыл халқы
15,76
20,84
21,81
16,15
21,91
22,36
15,36
19,78
21,26
Өлгендер
Ақтөбе облысы
9,39
7,99
7,76
10,81
9,42
9,12
8,06
6,66
6,49
Қала халқы
10,60
7,91
7,65
12,69
9,61
9,03
8,74
6,40
6,44
Ауыл халқы
7,90
8,12
7,92
8,63
9,15
9,25
7,17
7,09
6,59
Табиғи өсім
Ақтөбе облысы
5,09
13,74
14,39
4,54
14,11
14,43
5,60
13,40
14,36
Қала халқы
2,84
14,39
14,71
1,96
15,02
15,31
3,62
13,84
14,17
Ауыл халқы
7,86
12,72
13,89
7,52
12,76
13,11
8,19
12,69
14,67
№2 диаграмма Ақтөбе облысының 1999-2011 жылдар аралығындағы халықтың табиғи қозғалысы
1000 адамға
[10]
Жоғарыдағы диаграммадан Ақтөбе облысындағы демографиялық жағдайды соңғы жылдары аймақта елеулі түрде бала туушылықтың жоғарылауы, қаза болу деңгейінің төмендігі және халықтың көші-қон қалпының елеулі баяулауы нәтижесінен жағымды деп бағалауға болады.
Қоғам мен экономикада әйелдер ролінің маңыздылығына қарамастан, олардың түпкі мақсаты - ана болу. Соңғы 7 жылда облыста халықтың табиғи өсім бетбұрысы байқалып отыр. Облыс халқының 1000 адамына шаққанда туу коэффициенті 2010 жылғы 19,85-тен 2011 жылы 22,07-ге дейін өсті. 2010 жылы облыста өмірге келген 100 қыз балаға 106 ер баладан келіп тұр. Туу өсімі жоғарылау нәтижесінде соңғы 7 жылда жасы 1 жасқа дейінгі балалар саны бір жарым есеге өсті.
Ақтөбе облысы бойынша 2009 жылы қаңтар - желтоқсанында 13566 нәресте туды (2005ж. қаңтар - желтоқсанында - 13083). Облыс бойынша жалпы 1000 адамға шаққандағы туған тұрғындардың жалпы коэффициенті 19,63 адам құрады (2008ж. - 19,17).
АХАЖ органдарымен тіркелген өлімдердің саны 2009ж. қаңтар - желтоқсанында 6687 адамға қарсы 2008 жылы қаңтар - желтоқсанында 6507 адам құрады. Ал өлімінің жалпы коэффициенті 1000 адамға шаққандағы қайтыс болғандардың саны 9,68 адам құрады (2008ж. - 9,53). Қайтыс болғандар саны өткен жылмен салыстырғанда 98 адамға төмендеді және 5 977 адам құрды. Өлім деңгейі халықтың 1000 адамына шаққанда 8,49 - дан 7,76 промиллеге төмендеді.
Тұрғындар өлімінің басты себептері қан айналымы жүйесінің аурулары болып сақталуда, барлық қайтыс болғандардың санынан 47,7%.
2009 жылы қаңтар - желтоқсанында облыс бойынша 1 жасқа дейін қайтыс болған 197 нәресте тіркелді (2008 жылы қаңтар - желтоқсанында - 197 ). Облыс бойынша нәресте өлуінің коэффициенті 1000 тірілей туылған 1
1 жасқа дейінгі қайтыс болған балалардың өлу себептерінің құрылым ауруларынан 56,3%-ы, перинаталды мерзімдегі дерттер болатын, ал туа біткен ауытқулардан 14,7%-ы жағдайлардың үлесінде.
2010ж. қаңтар-желтоқсанында халықтың табиғи қозғалысы 11 090 адам құрады (2009ж. - 10 444), табиғи өсімнің жалпы коэффициенті 1000 адамға шаққанда 2009 жылғы қаңтар-желтоқсандағы 14,60 промилеге қарсы 14,39 промилле құрады. АХАЖ органдары 17 067 жаңа туған жас нәрестелерді тіркеді немесе облыстың әрбір 1000 тұрғынына шаққанда 22,15 нәресте өмірге келді. (2010ж. - 23,09).
2011 жылғы қаңтар-ақпанда облыста 2636 дүниеге келгендер және 1076 қайтыс болғандар тіркелді. Табиғи өсім көрсеткіші -- 1560 адам.
2010 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда туғандар саны 119 нәрестеге азайды (4,3 пайыз), өлгендер саны 43 адамға өсті (4,2 пайыз).
Облыстың әрбір 1000 тұрғынына шаққанда дүниеге келгендер -- 22,07, өмірден озғандар -- 7,86. (2010 жылғы қаңтар-ақпанда тиісінше -- 22,11 және 7,12 промилле).
Жалпы облыс бойынша туу дәрежесі өлімнен 2,4 есеге жоғары, оның ішінде қалалық жерлерде -- 2,6 есе және ауылдық жерлерде -- 2,3 есе.
Тұрғындардың отбасы құрылымымен неке жағдайы тығыз байланысты. Неке - отбасын құру мақсатын көздеген ер мен әйелдің тең одағы. Некеге отырған ерлі-зайыптылар бір-бірінің алдында белгілі құқықтырға ие болады және міндеттер орындайды. Неке міндетті түрде тіркелуі керек. Тек тіркелген некеде тұрғандардың ғана әрекеттерінің заңды салалары болады. Отбасының түрлі тұптары бар. Олардың ішінде қазіргі замандық қоғамда кең таралғаны кіндік отбасы ата-аналардан және олардың балаларынан тұрады. Кіндік отбасының екі нұсқасы болуы мүмкін: балалы және баласыз, ерлі-зайыптылардан ғана тұратын отбасылар. Кеңейтілген отбасы ерлі-зайыптылармен, олардың балаларымен қоса, өзге туысқандарын да біріктіреді.
2009 жылы қаңтар - желтоқсанында облыс бойынша тіркелген некелердің саны 668 құрады, ал ажырасулар - 1620 (2008ж. осы кезеңінде - тиісінше 5897 некелер және 1466 ажырасулар). 1000 адамға шаққанда некелесудің жалпы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Халықты көптеген ғылымдар, ең алдымен - халықтар географиясы, демография мен этнография зерттейді. Елді, аймақты, елді мекендерді зерттеу үшін, халықтың санын, оның жыл сайынғы өзгерісі мен жынысқа, жасқа байланысты таралуын, қала мен ауылда қанша халық тұратынын, олардың ішінде еңбекке жарамды адамдар санын, олардың шаруашылықтың қай саласы мен айналысатынын, ұлттық құрамын, еңбек ету дағдысын, әдет-ғұрпын білудің маңызы зор.
Статистикалық мәліметтер бойынша демография тұтастай халықты жаңғыртудың жаппай әлеуметтік процестер ретіндегі оның компоненттерін, әлеуметтік - экономикалық процестерге тәуелді олардың халықтың жастық-жыныстық құрылымымен өзара сандық байланыстарын, халық санының өсуі мен қоғамдық дамудың өзара байланыстарын зерттейді.
Демографиялық ахуалға кезінде кері әсерін тигізген әлеуметтік-экономикалық дағдарыс еліміздің негізгі байлығы болып табылатын - адамдар ресурстары жағдайын да көрініс тапты. Егеменді ел болып, іргемізді бүтіндеп отырған кезде ұзақ жылдар бойы отаршылдық тұзағына түскен ұлттық санамыз қайта жанданып, даму үстінде болды. Соның бір жарқын көрінісі ұлттық демографиялық мінез-құлқымызда орын алып отырған келелі өзгерістерден айқын байқалады. Халықтың демографиялық санасы көп қатпарлы, ол ұлттық санамыздың бастау алар мәйегі және оны өсіре алатын басты дәнекері.
Әлеуметтік тұрақтылықтың еліміздің негізгі байлығы - халық санының өсіміне тигізер әсері оң болмақ. Ал, халықтың өсімі - мемлекеттің алдында тұрған үлкен мәселе. Оны шешу - заман талабы. Өйткені, осыншама кең-байтақ жеріміз бола тұрып, халықтың саны өспесе, ұлт болшағына үлкен қатер төнетіндігі сөзсіз. Осы мақсаттарға жетуде халықтың табиғи өсімімен қатар, елдегі этнодемографиялық дамудың қозғаушы күштерінің бірі - көші-қон құбылыстарын реттеу өте маңызды.
Ақтөбе облысындағы демографиялық жағдайды соңғы жылдары аймақта елеулі түрде бала туушылықтың жоғарылауы, қаза болу деңгейінің төмендігі және халықтың көші-қон қалпының елеулі баяулауы нәтижесінен жағымды деп бағалауға болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Ақтөбе облысындағы демографиялық жағдайға әсер етуші факторларды ескере отырып, қазіргі кездегі сандық және сапалық құрылымындағы өзгерістерді талдау, көші-қон процесін, оның түрлері мен барысын, нәтижелерін, оның облыстың әлеуметтік-демографиялық дамуына әсерін анықтап, кешенді түрде зерттеу, облыс халқының тұрмысындағы оң өзгерістері мен негізгі мәселелерін қарастыру.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
* Ақтөбе облысының халқының орналасуына әсер етуші табиғи және экономикалық факторларды анықтау;
* Облыс халқының табиғи өсімі және көші-қоны мен оның негізгі мәселелерін қарастыру;
* Халықтың жастық және жыныстық құрамының бүгінгі ахуалына сипаттама беру;
* Облыс халқының таралып орналасуы.Қала халқы және урбандалу дәрежесін саралау.
Зерттеу жұмысының объектісі: Ақтөбе облысындағы демографиялық жағдайды кешенді зерттеу.
Зерттеу жұмысының теориялық негізі: Халықтың демографиялық жағдайының терең зерттелуіне үлкен үлес қосқан отандық және шетелдік ғалымдардың зерттемелері, ғылыми конференциялардың материалдары және басқа жарияланымдары болып табылды.
Зерттеудің талдамалық базасын Статистика жөніндегі Қазақстан Республикасы агенттігінің ресми статистикалық материалдары, Ақтөбе облысының статистика департаментінің цифрлік мәліметтері, интернет ресурстары құрады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, тарау өз ішінде бөлімдерден, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Зерттеу жұмысының әдісі: Салыстырмалы - аналитикалық, экономикалық-статистикалық, сызбалы талдау, топтастыру, есептік-құрылымдық, және экономикалық-математикалық модельдеу, жүйелеу, картографиялық әдістері қолданылды.
І Ақтөбе облысының халқының орналасуына әсер етуші факторлар
0.1 Облыс халқының орналасуындағы табиғи фактордың алатын орны
Белгілі бір аумақта (елде, аймақта, қалада, ауылда) өмір сүріп жатқан адамдар сол жердің халқын құрайды. Географтар үшін ол табиғат пен шаруашылық сияқты негізгі зерттеу нысандарының бірі болып табылады. Былайша айтқанда, табиғат пен шаруашылық адамдар қандай ортада өмір сүріп, өздерінің тіршілігін қалай қамтамасыз ететіндігін білу үшін зерттеледі.
Табиғат жағдайлары мен қорлары - халықтың орналасуының негізгі факторы болып саналады. Табиғи орта адамның өміріне, шаруашылығына, мәдениетіне әсерін тигізе отырып, өзі де оның іс -әрекетінің нәтижесінде өзгеріске ұшырайды.
Бұл өзара байланыста, ең алдымен, шаруашылықтың дамуына табиғат жағдайларының маңызы зор. Ал шаруашылық өз кезегінде халықтың орналасуына, өмір сүру ұзақтығына, әл-ауқатының деңгейіне тікелей байланысты болады. Сондықтан оларды халықтың орналасуына әсер етуші факторлар ретінде қарастыра аламыз және оларды келесідей түрге жіктеуге болады:
* географиялық орны;
* жер бедері;
* климаты;
* ішкі сулары;
* пайдалы қазбалары өндірудің тау - кен геологиялық жағдайлары;
Табиғат жағдайлары шаруашылықта, яғни өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығында тікелей пайдаланылмайды. Олар ауыл шаруашылығын, пайдалы қазбалар өндіретін өнеркәсіпті, көліктің кей түрлерін орналастыруға әсер етіп, олардың жұмысын қиындата түседі. Сондықтан табиғат жағдайлары шаруашылықтың даму тұрғысында халықтың орналасуына қолайлы және қолайсыз болуы мүмкін.
Ақтөбе облысының халқының орналасу жағдайына жоғарыда атап көрсеткендей келесі табиғи факторлар әсер етеді:
Географиялық орны. Ақтөбе облысының жалпы аумағы 300,6 мың км2 құрайды. Облыстың территориясы 48˚-51˚35` солтүстік ендік және 45˚30`-543˚5` шығыс бойлықтардың аралығын қамтиды. Ақтөбе облысы Орал тауларының салалары - Мұғалжардың кіші таулары болып табылатын Еуропа пен Азия тоғысында орналасқан. Облыс батысында Каспий маңы ойпатымен, оңтүстігінде Үстірт жонымен, оңтүстік-шығысында Тұран ойпатымен және солтүстік орталығынан оңтүстікке қарай Мұғалжармен шекараласатын аумақты алып жатыр.
Жер бедері. Жер бедерінің сипатына қарай облыстың аумағы 5 геоморфологиялық аудандарға бөлінеді:
* Мұғалжар таулары,
* Орал-Жем үстірті,
* Торғай-Арал маңы жазығы,
* Үстірт беткейі
* Каспий сырты ойпаты.
Облыс жер бедерінің басты бөлігі болып табылатын Мұғалжар таулы қыратында экономикаға әсер етуші теңдесі жоқ байлығы хром және никель кендерінің ірі қоры бар, олар Кемпірсай алабында орналасқан. Ал оған көршілес жатқан Орал-Жем үстіртінде вольфрам мен молибденнің т.б. пайдалы қазбалардың ірі қорлары өндірісте пайдаланылады. Сондықтан бұл жерлер шикізат көзіне жақын өндіріс орындарының болуында маңызды рөл атқарады. Торғай-Арал маңы жазық болып келуі өсімдік шаруашылығы, мал шаруашылығы мен байланыс жолдарын жүргізуге қолайлы болып келеді. Жайлымдардың басым бөлігі өсімдігінің құрамы, сумен қамтамасыз етілуі жағынан алғанда негізінен шөп талғамайтын қой мен түйе малдарын жаю үшін жарамды. Облыс экономикасының дамуына ондағы таулар мен жазықтардың орналасу жағдайы маңызды әсер етеді. Ақтөбе облысының - географиялық жағдайына тән нәрсе - оның территориясында Ембі мұнайлы алабы бар. Мұндай геологиялық аймақтардың ұштасуы ауыр өнеркәсіптің жетекші салаларының мамандануына шешуші ықпал етеді.
Физикалық-географиялық жағдайлардан шығатын болсақ, экономикалық әлеует мен халықты қайта көшіру жүйесінің қалыптасуын ескере келе, Ақтөбе облысын қазіргі уақытта минералды жаңартылым мен жандыру-энергетикалық ресурстардың жекелеген түрлерін алып қайта өндіру базасында жекелеген кіші қалалар, орта қалалар және қала типтес поселкелер орналсқан аумаққа жатқызуға болады. Мысалы, Темір, жем, Хромтау және т.б. қалалар жатады.
Климаты. Облыс құрлықтан шалғай, мұхиттар мен биік таулы жүйелерден алыста жатыр. Ауа райы шұғыл континентті: қыс тұрақты ұзақ, орташа температурасы қаңтар айында -15-16 С. Жаз қуаң және ыстық, орташа температурасы шілде айында +22+25 С. Жылдың жауын-шашынның орташа мөлшері 125-350 мм.
Қыста аумақ Сібір антициклонының ықпалында болса, жазда жылы, шөл даланың құрғақ субтропикалық ауасы кедергісіз, еркін жетеді.
Облыстың климатына құрғақ континенталдық сипат тән. Осыған байланысты күрделі табиғат жағдайлары тұрғындардан қалыпты тіршілік жағдайын қаматамасыз ету үшін үлкен күш - жігерді талап етеді. Көлік жолдарын салып, оларды жақсы жағдайда ұстап тұру үшін, үйлер мен өндіріс ғимараттарын салып, оларды жылыту үшін орасан көп қаржы қажет. Климттың қаталдығына байланысты Ақтөбе облысы экономикасы Қазақстандағы ең энергияны көп жұмсайтын облыстардың қатарына жатады.
Облыстың аумағында ауаның орташа жылдық температурасы солтүстікте (Родников кенті) 2,8 градустан оңтүстікте (Ақтұмсық) 7,8 градусқа дейін құбылады. Жыл ішіндегі aya температурасының барысы қыста тұрақты аязды күндермен көктемгі қысқы күндерден кейін жеделдеп, ыстық жазға жалғасуымен сипатталады. Ақтөбе облысының шаруашылығын дамытуда табиғаттың айтарлықтай қиын жағдайлары болды. Ол ең алдымен қатал климат жағдайларымен байланысты. Температураның амплитудасы 40-50º-қа ауытқуы жиі байқалады, аумақтың көп бөлігіндегі жылдық жауын - шашынның мөлшері 250 мм-ден аспайды. Кең байтақ аудандар тұщы су жетіспеуінен зардап шегеді. Сондықтан Ақтөбе облысы аудандары суырмалы егін шаруашылығы зонасына жатады. Оған жиі қайталанып отыратын құрғақшылық тән болып келеді.
Ақтөбе облысында жылына 300 мм-ден астам жауын-шашын түседі, мұның өзі осында суармалы егіншілікпен айналысуға мүмкіндік береді. Басқа жерлерде түстетің жауын-шашын мөлшері 200 мм-ден аспайды, мусондықтан бұл жерлерде қолдан суармайынша егіншілікті жүргізу мүмкін емес. Оның үстіне қара және қара қоңыр топырақты далалар ауданның қиыр солтүстігінде ғана жіңішке алап болып созылып жатыр, ал оңтүстігінде негізінен ақ жусан, мен сораң шөп өсетін кәдімгі шөл топырағы - қоңыр топырақ пен сұр топырақ тараған. Аудандағы шөл - шөлейттер мал жайлымы ретінде ғана пайдаланады.
Облыс аумағында орташа жылдық ылғал мөлшері 160 мм-ден 360 мм-ге дейін құбылып, ең аз ылғал Үстірт жазығына түседі. Кейбір жылдары жауын-шашын жылдық орташа мөлшерден елеулі түрде ауытқып тұрады. Жыл бойы ылғал тегіс түспейді. Оның негізгі мөлшері жылы мерзімге келіп, салқын кезде жауын шашынның жылдық мөлшерінің шамамен 30 - 40% ғана түседі. Облыста кейбір ауылшаруашылық жерлердің жетіспеуін оларды интенсивті пайдаланып, түсімді арттыру арқылы қалпына келтіруге болады. Ақтөбе облысы үлкен жер ресурсына ие. Онда ауыл шаруашылығы үшін климаттық жағдай мен жер құнарлылығы жақсаруды көздейді. Қара топырақты жерлері облыстың Солтүстік-Батысында жіңішке жолақ бойында орналасқан, бұнда температуралық жағдайлар мен атмосфералық жауын-шашын тұрақты түсім алуға мүмкіндік береді. Батыс аудандарда жиі қайталанатын құрғақ жаздары үшін жер шаруашылығымен айналысуға қауіпті. Облыстың Оңтүстік бөлігі шөл және шөлейт зоналарында орналасқандықтан онда тек суармалы егіншілікпен айналысады.
Облыстың агроклиматтының күрделілігіне қарамастан ауыл шаруашылығының бірнеше салаларын дамыту қолға алынған, жетекші саласы -- мал шаруашылығы. Ауданның солтүстігінде жаздық бидай егіледі және ірі қара өсіріледі. Солтүстігі егіншілік аудандарда етті - сүтті ірі қара шаруашылығы дамыған. Оңтүстік аймақтарында судың жетіспеуінен егіншілікпен айналысу шектеулі түрде ғана, сондықтан да түйе және қой шаруашылығын дамыту тиімді.
Ішкі сулары. Өзендер жүйесі-шаруашылық обьектілерін сумен жабдықтау және энергия алудың көзі, сондай-ақ арзан қатынас жолы. Республиканың жеке бөліктерін сумен қамтамасыз етілуі әркелкі. Осыған сәйкес Ақтөбе облысында өзен торлары өте аз. Өзен торы нашар дамып, ұзындығы жөнінен олар қысқа болып келеді, өзен жайылымдары шабындыққа өте мол болып келеді. Шабындық жердің көлемінен батыс аудан Қазақстанда бірінші орында, республика шабындығының 27 пайызы келеді.
Ақтөбе облысының материк ішіндегі жағдайы және шұғыл континенталды климат жер үсті сулары тапшылығына негіз қалады. Облыстың гидрографиялық жүйесі Каспий және Арал теңіздерінің бассейндеріне және жергілікті ағынсыз аумақтарға жатады. Жайық, Торғай және Өлкейік өзендерін қоспағанда, барлық өзендер облыстың шегінде бастау алады. Сулығы орташа жылдары облыстағы жер үсті суларының ресурстары 3,25 км³, соның ішінде жергілікті ағын - 2,83 км³ және суы аз жылдары - 0,65 км³жыл, соның ішінде жергілікті ағын - 0,41 км3 бағаланады.
Бұл ауданды су мен қамтамасыз ету мәселесінің Орталық Қазақстандағы сияқты үлкен маңызы бар. Мысалы, Ембі мұнайлы алабын су мен қамтамасыз ету үшін Жайық өзенінен жалпы ұзындығы 600 шақырым болатын су құбыры тартылған. Биік таулы аймақтардың болмауына байланысты Ақтөбе облыс ының өзендері арзан электр энергиясын өндіру көзі болып табылмайды.
Соңғы жылдары Ақтөбе облысы аумағында орналасқан металулургиялық, отын-энергетикалық, химия т.б. өнеркәсіп орындары өздерінің пайдаланған сулары, қоқыстары және газдарымен ауа, өзен және көл суларын ластауда.
Флорасы және фаунасы. Облыс табиғаты флора және фауналарға бай. Торғай қорында 29 аң түрлері және 170 құс түрлері есептеседі. Ақтөбе облысының өнімі 1057 өсімдік түрлері өседі: ковыль, ақселеу, аңды көже, жусан, сексеуіл, бидайық және т.б. 61 өсімдік түрлері Қазақстанның қызыл кітабына енгізілген, 22-эндемикалық қалдық түрленріне енгізілді. Солардың арасында: қызғалдақ Шренкасы, гүлтәж, бассүйек дулығы, василек және басқа 50 түр дәрілік өсімдік әшкерленді.
Ақтөбе облысының ресурстық әлеуеті. Ақтөбе облысының жер қойнауында алтын, күміс, кобальт, калий тұздары, асбест, каолин, әйнек және тас түсті шикізат, табиғи әрлеу материалдары, мұнай-битум тектілер және табы басқа пайдалы қазбалардың үлкен қоры бар. Бұның салдарынан өңірде тау-кен өндіру, химия өнеркәсібі, ферроқұймалар өндірісі және т.б. айтарлықтай дамуда. Тау-кен кәсіпорындарының мейлінше үлкен бөлігі Мұғалжар ауданында шоғырланған.
Мұғалжар таулары никель, кобальт, хромит, мыс, қара және сирек металдарға ай. Кемпірсай аумағында Хромтау, Никельтау шахталары ашылды, хромиттік және никель көздері Батамша кентінің жанынан табылды. Мергел әктасы бор кезеңінің соңында пайда болды және ол цемент өндірісінде пайдаланылады. Оңтүстік Мұғалжар құмдарынан әйнек жасалады. Ақтөбе өңірінің орталық бөлігінде және оңтүстігінде мұнай мен газ өндіріп алу дамыған, мысалы, мұнай-газ конденсатының кен орындары Жаңажол, мұнай-газ кенорны Кенқияқ-тұз асты, мұнай кенорны Кенқияқ-тұзүсті, және т.б. табылды. Өңірде хром бірігулерінің, ферроқұймалардың рентген аппаратураларының және машина жасаудың, химия комбинатының және өзге зауыттар қызмет етеді.
Жалпы алғанда Ақтөбе облысының физикалық-географиялық жағдайы өңір экономикасының дамуына өз әсерін тікелей тигізеді. Оның географиялық орны Қазақстанның батыс бөлігіндегі 3 зонаны қамтиды. Шөлейтті зонасы суармалы егін шаруашылығы мен бау бақша кутумен айналысады. Соған байланысты да шаруашылық географиясы дамып отырады. Қазіргі таңда Мұғалжар тауының негізгі қазба байлығы облыстың экономикасының дамуына зор үлес қосып отыр.
Жылдан жылға өндіріс дамыған сайын табиғат пен шаруашылық арасындағы өзара ықпал күшейе түсетін болады. Сондықтан табиғи ортаны қорғау, оның ресурстарын ұтымды пайдалану бағытында адамның жігерлі іс-әрекеті қажет.
Ақтөбе облысының географиялық орны - экономикалық жоғары дамыған аудандарға жақын орналасуы қазіргі халық шаруашылығының кешенді түрде дамуына, өндірісті жоғарғы техникалық денгейде жарақтандыруға және аудан аралық қатынастарды жақсартуға қолайлы жағдай жасайды.
Сонымен, Ақтөбе облысы физикалық-географиялық жағдайы тұрғысынан алғанда халықтың орналасуына қолайлы болып келеді. Әрине облыс халқының таралып орналасуы біркелкі емес. Мысалы, Үстірт беткейі шөлді аймақтарға жатқызылады сондықтан бұл жерлерде су тапшылығына байланысты халық аз қоныстанып суармалы егіншілік пен жер асты минералды суларын шығарумен айналысады. Каспий сырты ойпаты мұнайлы өңір болғандықтан бұндағы шаруашылық негізі - мұнай өнеркәсібі болып табылады. Ал өнеркәсіп өз кезегінде экономикалық тұрғыдан белсенді халықтың жұмысқа тартылу ортасы болып табылады. [1.2.3]
1.2 Ақтөбе облысының демографиялық жағдайына экономикалық-географиялық жағдайының әсері
Демографиялық үдерістердің даму серпіні қоғамдық дамудың бұрыннан қалыптасқан дәстүрлі факторларының да, сонымен бірге қоғам өміріндегі көбейіп келе жатқан әлеуметтік-экономикалық өзгерістер мен қайта құрулардың барысында қалыптасатын жаңа факторлардың барлық жиынтығының өзара қатынасымен анықталады.
Демографиялық процестердің өзара байланыстарын, олардың әлеуметтік-экономикалық құбылыстарға тәуелділігін және халық дамуының әлеуметік-экономикалық салдарын зерттей отырып, демография халық саны мен сапасы өзгерісінің заңдары мен заңдылықтарын анықтайды. Нақтылы қоғамдық ортада өтіп жатқан халық өзгерісін сол қоғам өмірінің әлеуметтік-экономикалық жағдайлары айқындайды.
Демография үшін бастысы - халықтың қоғам дамуымен өзара ықпалдасуы болып табылады.
Демография әлеуметтік-экономикалық процесс заңдылықтарының жалпы халықтың ұдайы өсуіне ықпалын ғана емес, керісінше халық өсімінің қоғам дамуына тигізетін әсерін де зерттейді. Әсіресе, бұл жерде еңбек ресурстарының құрамы мен қозғалысының, сондай-ақ халықтың тұтынушы ретіндегі үлес мөлшерінің терең зерттелуі аса маңызды рөл атқарады. Зерттеулердің бұл саласын кейде экономикалық демография деп атайды.
Демографияның міндеттерінің бірі - халықтың ұдайы өзгерісінің заңдылықтарын зерттеу негізінде мемлекет тарапынан жүргізілетін демографиялық саясат негіздерін тұжырымдау. Демографиялық саясат - бұл халықтың жаңғырту процесін өзгертуге бағытталған әлеуметтік, экономикалық, құқықтық және басқа да шаралардың жиынтығы. Оларға балаларды дүниеге алып келуді көтеру, дүниеге келген балаларға арналған жәрдемақылар сияқты шарала мысал бола алады.
Демографиялық процестер қоғамда қалыптасқан белгілі бір әлеуметтік қарым-қатынастарға негізделеді. Сондықтан халықты зерттеуде демография саясат, экономика, медицина, математика, этнография, т.б. бірқатар ғылымдармен тығыз байланыста болады. Олардың зерттеу әдістері мен тәжірибелерін, материалдарын пайдалана отырып, демография өз тарапынан да өзге ғылымдарға қажетті деректер береді.[4]
Демографиялық процестердің өзіндік ерекшеліктері, көбінесе халықтың табиғи қозғалыстары демографияның өзіндік зерттеу әдістерін қалыптастыруға негіз болды. Олар: әр түрлі буын өкілдері үшін жас айырымы көрсеткіштерін жасау арқылы дәл сол уақыттағы даму-құлдырау заңдылықтарын көрсететін гипотетикалық ұрпақ әдісі; когорт әдісі (адамдардың нақтылы буынының дамуын зерттеу); потенциалды демография әдісі, демографияда ғылымның басқа салаларындағыдай болжамдар жасау, оларды деректер арқылы тексеру және соның негізінде ғылым қорытынды жасау қажет. Көбінесе халықтың санын ұйымдастырылған статистика жолымен есептеу әдісі қолданылады. Сондай-ақ демографиялық коэффициенттерді пайдалану, оларды салыстыру, салғастыру тәсілдері де демографияның өзіндік зерттеу әдістерінің бірінен саналады. Демография ғылымының негізін салушы - ағылшын ғалымы Дж. Граунт. Ол алғаш рет Лондондағы тіркелген адам өлімдерінің бірнеше жылдық жазбалары негізінде халық арасындағы өлудің көрсеткішін жасауға және оның заңдылықтарын анықтауға талпыныс жасаған.[5]
Ақтөбе облысы -- Қазақстан Республикасының солтүстік-батыс бөлігінде орналасқан:
* батысында - Батыс Қазақстан, Атырау және Маңғыстау облыстарымен;
* шығысында - Қостанай, Қарағанды және Қызылорда облыстарымен;
* солтүстігінде - Ресей Федерациясының Орынбор облысымен;
* оңтүстігінде - Өзбекстан Республикасы Қарақалпақ автономиялы облысымен шектеседі.
Ақтөбе облысының жалпы ауданы 300,6 мың км2 құрайды. Осындай үлкен аймақты алып жатқан облыс солтүстіктен оңтүстікке дейін 700 шақырым, шығыстан батысқа дейін 800 шақырым жерге созылған.
Ақтөбе облысы 1932 жылдың 10 наурызы күні құрылған. Ақтөбе жерінде шамамен 50-ден астам ұлт өкілдері тұрады, оның халқы 700 мың адам.
Ақтөбе облысы Қазақстаннның аумақ үлкендігі бойынша екінші облыс болып табылады. Әкімшілік-аумақтық бөлу бойынша өңір 12 ауданға:
1. Алға ауданы
2. Әйтеке би ауданы
3. Байғанин ауданы
4. Қарғалы ауданы
5. Қобда ауданы
6. Мартөк ауданы
7. Мұғалжар ауданы
8. Ойыл ауданы
9. Темір ауданы
10. Хромтау ауданы
11. Шалқар ауданы
12. Ырғыз ауданы
139 ауылдық (селолық) және 2 кенттік әкімшілікке бөлінеді. Облыс аумағында 8 қала бар, оның ішінде: 7 шағын қала Алға, Жем, Қандыағаш, Темір, Хромтау, Шалқар, Ембі) және Ақтөбе қаласы, сондай-ақ 410 ауылдық елді мекен. [2]
Соңғы 15 жылда Ақтөбе облысының демографиялық дамуында өсудің және жойылудың түрлі факторлары атап өтілді. Соның қатарында экономикалық өсімнің демографиялық жағдайға тигізері әсері мол.
Экономикалық өсудің мүмкіндіктері келесі факторлармен анықталады:
* шикізат және көлік қызметі рөлінің әлем нарығындағы экспорттың артуы;
* көлік инфрақұрылымының тез дамуы;
* ішкі энергияны пайдалануды қамтамасыз ету мүмкіндіктері;
* энергия, шикізатты және көлікті салаларымен байланыспайтын өңдеу өндірістерінің технологиялық бәсекелестілігінің артта қалуы;
* адам қорның сапасының жоғарлауының жеткіліксіз динамикасы;
Ақтөбе облысы Қазақстанның индустриалды дамыған өңірі болып табылады. Өңір экономикасының негізгі бағыты - өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы өндірісі.
Ақтөбе облысының 2012 жылы экономикалық дамуының жалпы жағдайы оң өсіммен сипатталды. Ондағы нақты экономикалық өсім 103,2% құрады. Жалпы өңірлік өнімді қалыптастыратын салаларда нақты көлем индексі 2011 жылмен салыстырғанда мынадай көрсеткіштерді құрады:
oo өнеркәсіп - 106,2%
oo ауыл шаруашылығы - 100,4%
oo бөлшек тауар айналымы - 118,3%
oo құрылыс жұмыстары - 108,7%
oo жүк айналымы - 106,0%
Облыстың жалпы өңірлік өнімі 2010 жылы 678,9 млрд. теңге, 2011 ж ЖӨӨ көлемі 871,5 млрд. тенгеге дейін өсті. Алайда, 2012 жылы Ақтөбе облысының ЖӨӨ көлемі 853,6 млрд. теңгені құрады. Ақтөбе облысының ЖӨӨ-нің төмендеуі дүниежүзілік қаржы дағдарысымен негізделеді. Жалпы алғанда 2010-2011 жж өңірдің ЖӨӨ меншікті салмағы орташа есеппен 5,3 және 5,4% құраса, 2012 жылы 5,0% құрады. Аталған төмендеу Республиканың ЖІӨ-де өңір алатын орынға ықпал етті. Ақтөбе облысы Қазақстан өңірлері арасында 9-орын алады.
2012 жылы өнеркәсіп үлесі ЖӨӨ-нің 42,8%-ын құрады, негізінен мұнай және газ саласы есебінен орын алды, жыл сайын өнеркәсіп үлесі арту үдерісіне ие болып отыр. Құрылымға сәйкес жалпы 853 646,0 миллион теңге құрайтын ЖӨӨ 2009 жылы ауыл шаруашылығында 52 276,4 миллион теңге, өнеркәсіпте 366 232,1 миллион теңге, құрылыста 65 222,1 миллион теңге, саудада 68 907,3 миллион теңге, көлік және байланыста 83115,5 миллион теңге болады.
Ақтөбе облысы республикадағы көлемді өнеркәсіп дамыған аймақтардың бірі болып табылады. Облыстың үлкен базасы тауметаллургиялық, химиялық, мұнай өнеркәсібі болып табылады. Өнеркәсіп өнімінде 900 жуық кәсіпорындар жұмыс істейді. Облыс өндірісінде мұнай өндірісі мен металлургия алдыңғы қатарда. Сондай-ақ түрлі түсті металлургияның да алар орны бар. Мұнай химиясын және энергиялық тәуелсіздікке қол жеткізу үшін және ішкі нарықтың жоғары қажеттіліктерін қамтамасыз ету мақсатында электроэнергетиканы дамыту жобалануда.
Ақтөбе облысының экономикасы негізінен өнеркәсіп саласы есебінен дамиды, ол тек Маңғыстау, Атырау, Батыс Қазақстан және Қарағанды облыстарынан кейін бар. Аталған 4 облыстың алдынғы 3 минералды отынның кіші секторын басым иеленумен сипатталады. Өнеркәсптік өндіріске қатысты СК 1,7 болып келетін Ақтөбе облысынан Атырау облысы тұрғындары бойынша СК 6,0 тең және Маңғыстау облысында СК 5,1 көрсеткіштерімен басым келеді. Аталған облыстар өнеркәсіп өндірісінде алдынғы қатарлы болып табылатыны баршаға мәлім.
Ақтөбе облысының өндірісінің негізгін тау-кен өндіру өнеркәсібі құрайды. Тау-кен өндіру өнеркәсібінің меншікті салмағы - 77,9%. Аталған саланың құрамдауыштары: отын-энергетикалық пайдалы қазбалар (66, 7%), тау-кен өндіру өнеркәсібі, отын-энергетикалық пайдалы қазбаларды өндіріп алудан өзге (11,2%), металл рудаларын өндіріп алу (9,8%), тау-кен өнеркәсібінің өзге салалары (1,4%) жатады.
Өңдеу өнеркәсібінің негізін мына кіші салларр құрайды: металлургия өнеркәсібі және дайын металл бұйымдарын өндіру (саладағы меншікті салмағы 7,4%), тамақ азық-түліктерін өндіру, оның ішінде темекі өнімдері (4,2%), химия өнеркәсібі (1,8%), машина жасау (1,4%), өзгеа металл емес минералды өнімдер өндіру (1,2%), резеңке және пластмасса өнімдерін өндіру (1,2%), кокс өндірісі, мұнай өнімі және ядролық материалдар (0,6%), целлюлозалық-қағаз өнеркәсібі және баспа ісі (0,3%), және басқа да өндіріс салалары (0,1%).
Облыстың өнеркәсіп әлеуетінің жалпы көлемінде өңдеу өнеркәсібінің үлесі 17,5% құрайды.
Ақтөбе облысының өңдеу өндiрiсiң дамыту деңгейлерiн анықтайтын жетекші кәсiпорындарға жатады:
Металлургия өнеркәсібінде 2009 жылдың ішінде Қазхром ТҰК ЖШС (377,5 мың тонна) Ақтөбе облысының ферроқұймалар зауытының феррохром өндіру көлемін (377,5 мың тонна) арттырды.
Химия өнеркәсібінде Ақтөбе облысының хром қосындылары зауыты АҚ Қазақстанның жалғыз хром қосындыларын өндеуші болып табылады, және жалпы жобалық қуаттылығы 103,27 мың тонна құрайды.
2009 жылы 71,8 мың тонна хром тұзы өңдірілді.
Шығарылатын өнiм номенклатурасы: техникалық хромның ангидридi, техникалық металлургия хром тотығы, техникалық натрий бихроматы, хром сульфаты (негізгі), техникалық бихромат калийі, Ақтөбе облысында хромит кені негізінде өндiрiлетiн техникалық пигменттiк хромиттi тотық.
Машина жасауда Ақтөбе мұнай жабдықтары зауыты АҚ - мұнай өндіру жабдықтары, Актюбрентген АҚ - медициналық техника, № 406 Азаматтық авиация зауыты АҚ авиациялық техниканы жөндеу қызметтері, Ақтөбе металл құрастырушы зауыты АҚ дайын металл бұйымдарын шығару өндірісімен айналысады.
Жеңіл өндіріспен негізінен саны аз ғана кәсіпорындардан тұрады. Бұл жерде сала кәсіпорындары ескі жабдықпен қамтылған, олардың жұмыс бастылығы 30-40%-дан аспайды.
Перспективада қуаттылығы жылына 3500 тонна Киіз шығара отырып, жүнді, жылу шығаратын плиталардың бастапқы өңдеу өндірісі жобасын іске асыру қарастырылды, 130 жаңа жұмыс орнын құру жоспарланған.
Облыстың агроөнеркәсiптiк кешенiнiң экономикасының қазiргi жағдайы аграрлық-өнеркәсiптiк кешен iрi және облыстың әлеуметтiк - мағыналы экономика секторларының бiрi болып табылады. Оның негiзiн жалпы аймақтық өнiмнiң құрылымындағы еншiсiне 4,0%-шi дәл келетiн ауыл шаруашылығы 3% құрайды. 2009 жылы жалпы өнімнің құны 88, 1 миллиард теңге құрады.
2003 жылмен салыстырғанда қолданылатын шабындықтағы өсуi 35,4% байқалады, тыңайған топырақтардың шамасын қысқарту есебiнен туылған жағдай. Сонымен бiрге, 2009 жылда өнiм өндiрiс үшiн ауыл шаруашылық қолданбаған ауыл шаруашылық жайылымдарының 19670, 4 мың га-ға үлкен әлеуетінің бар болуын атап өту керек. Пайдаланылмайтын ауыл шаруашылық жайылымдарының едәуiр бөлiгі мал жайылымдарында бар - 19371, 6 мың га немесе 98, 5%, қыс ұзақтығы 2-3 айдан аспайтын облыстың оңтүстiк аудандарындағы мал шаруашылығының даму әлеуетін көрсетеді.
2009 ж Ақтөбе облысында 4973 ауылшаруашылық кешендерi, 316 ауылшаруашылық кәсiпорындар, 4657 шаруа фермалар және тұрғынның 87486 шаруашылықтары болды. Облыстың ауылшаруашылық кешендерiн теңестiре отырып, майда шаруашылықтарының iрiлендiруiн саясатына байланысты олардың санының төмендеу трендін байқауға болады, сол ауылшаруашылық өнiмнiң базарғындағы қатты бәсекелестiгiнiң әсерiнен болғаны мәлім.
Табиғи ресурстарға негізделетін өңір экономикасының құрылымында күрделі алға жылжулар соңғы жылдары анықталған жоқ. Жалпы алғанда экономика үшін салалық теңгерімсіздік тән: өндіріс пен инвестиция көлеміндегі өңдеу өнеркәсібі үлесінің өсімі, шағын бизнесті әр тараптандырудың төмен деңгейі. Ақтөбе облысы экспорттайтын негізгі өнім минералды шикізат (67,2%) болып табылады, ал азық-түлік тауарлары 1,3%, химия өнімі және өзгелері 2,4%, металдар мен олардан жасалған бұйымдар - 29,1%.[6]
Бұған қарамастан әлеуметтік-экономикалық жағдай тұрақтандылырған және оң өсім серпініне ие. Жақсару демографиялық салада байқалады, туу өсімі мен қайтыс болу деңгейінің төмендеуі атап өтіледі. Облыс халқының тетіктік қозғалысы айтарлықтай төмендеді. Халықтың өмір сүру деңгейі артуда, орташа айлық жалақы өсуде. Халық кедейлігі индексі 5,6%-ға төмендеді. Ақтөбе облысы аталған көрсеткіш бойынша 9 тармаққа көтеріліп, Қазақстан облыстары арасында 3-орынға шықты.
Аталған оң өзгерістер өңірдегі экономикалық әлеуеттің халықтың демографиялық жағдайына тигізер үлесін көрсетеді. Тәуелсіз Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайының жақсаруына орай, жергілікті тұрғындар арасында табиғи өсімнің артқандығы байқалады. Бұл ең алдымен, әлеуметтік төлемдердің үкімет тарапынан көп балалы аналарға бағытталған қамқорлығынан айқын көрінеді.
ІІ Ақтөбе облысының демографиялық дамуының қазіргі жағдайы
2.1 Облыс халқының табиғи өсімі және көші-қоны мен оның негізгі мәселелері
Ақтөбе облысының демографиялық даму сипаты халықтың табиғи және көшіп-қону қозғалысымен анықталады, олардың ауқымы мен бағыты әлеуметтік-экономикалық қайта құрулардың нәтижесіне:
* облыстың экономикалық әлеуетінің дамуына;
* тұрғын үй нарығының дамуына;
* жұмыспен қамту және еңбекақы деңгейіне;
* мемлекеттік және жергілікті әлеуметтік саясатқа және басқа факторларға байланысты болады.
Ақтөбе облысындағы демографиялық жағдайды соңғы жылдары аймақта елеулі түрде бала туушылықтың жоғарылауы, қаза болу деңгейінің төмендігі және халықтың көші-қон қалпының елеулі баяулауы нәтижесінен жағымды деп бағалауға болады. 2009 халық санағы қорытындылары бойынша Ақтөбе облысындағы халық саны 757,8 мың адамды құрады және соңғы 50 жылда 358,3 мың адамға өсті, ал өткен (1999ж.) санақпен салыстырғанда 75,2 мың адамға немесе 11,0% өсті. Қала халқының саны 461,1 мың адам құрады және 1999 халық санағы салыстырғанда 83,5 мың адамға немесе 22,1% өсті, ауыл халқы - 296,7 мың адам, сонымен бірге ол 8,3 мың адамға немесе 2,7% қысқарды. Қала халқының үлесі 60,8%, ауыл халқы - 39,2% құрады. Қала халқының үлес салмағы өсті, ал ауыл халқы, тиісінше 5,5 пайыздық көрсеткішке азайды.
№1 диаграмма
1999-2011 жылдар аралығындағы Ақтөбе облысының халық саны
жыл басына мың адам
Бұл диаграммадан соңғы жылдары облыста халық санының өсуін байқауға болады. 2010 жылмен салыстырғанда 2011 жылы облыс бойынша халық саны 13,9 мыңға өскен. Сондай-ақ, қала халқы 12,8 мыңға артқан, әрине бұл қаладағы өндірістің дамуымен тығыз байланысты. Ал ауыл халқы өсімінде айтарлықтай серпіліс болмасада соңғы жылы 1,1 мыңға ғана өскен.
№1 кесте Ақтөбе облысының аудандарының алып жатқан аумағы және халықтың тығыздығы
жыл басына
Аумақ
мың км2
Халық тығыздығы 1км2, адам
1999
2009
2011
Ақтөбе облысы
300,6
2,27
2,52
2,59
Ақтөбе қаласы
2,3
122,52
169,98
177,74
Алға
7,5
4,92
5,13
5,20
Әйтеке би
35,9
0,96
0,72
0,71
Байғанин
61,0
0,40
0,36
0,37
Қарғалы
5,0
3,84
3,37
3,34
Қобда
14,0
1,98
1,40
1,38
Мәртөк
6,6
4,71
4,52
4,46
Мұғалжар
27,9
2,29
2,22
2,25
Ойыл
11,5
1,81
1,62
1,61
Темір
12,6
2,85
2,72
2,79
Хромтау
12,9
3,40
3,08
3,11
Шалқар
61,9
0,76
0,71
0,72
Ырғыз
41,5
0,38
0,35
0,36
[10]
* Бұл кестеде облыс аудандарының алып жатқан аумағы мен ондағы халықтың тығыздығы берілген. Байқағанымыздай Ақтөбе қаласының аумағы небәрі 2,3 шаршы шақырымды құраса да халық тығыздығы 1км2 - ға 177,74 адамнан келеді. Бұл әрине қаладағы өнеркәсіп орындарының орналасуына байланысты жұмыс күшінің тартылуымен түсіндіріледі.
* Ал аудандар арасынан Алға, Мәртөк аудандарының жер көлемі шағын болғанымен халықтың орналасу тығыздығы жөнінен біршама ілгері тұр.Сондай-ақ, Байғанин, Шалқар, Ырғыз, Әйтеке би, Мұғалжар аудандарының жер көлемі ауқымды болуына қарамастан халық сирек қоныстанған.
Әлеуметтік-демографиялық құрылым бұл - туу, өлу, некелесу, ажырасу, қала мен ауыл мекендері арасындағы тұрғындардың миграциялық алмасу сияқты құбылыстардың статистикалық параметрлері болып белгіленеді.
Елдің, аймақтың, елді мекеннің халқының саны екі түрлі себептерге байланысты.
Бірінші фактор - туу мен өлудің нәтижесінде ұрпақ ауысуы, немесе халықтың табиғи өсімі, ал екіншісі - адамдардың бір жерден екінші жерге қоныс аударуы (келу мен кету), немесе оны халықтың механикалық қозғалысы (көші-қон) деп атайды. Туу мен көшіп келу тұрғындар санын көбейтсе, ал өлу мен көшіп кету, керісінше азайтады.
Демографиядағы ең басты мәселе - халықтың ұдайы өзгеруін, өсу мөлшерін, дамуын анықтау. Халықтың ұдайы өзгерісі - ұрпақ алмасу, туу мен өлу, яғни табиғи жағдай арқылы жүзеге асады. Белгілі бір аймақтағы халықтың өсу мөлшерінің өзгеруі адамдардың басқа жерлерден көшіп келуі (иммиграция) мен олардың бөтен аймақтарға қоныс аударуына (эмиграция), яғни халықтың көшу-қону қозғалысына да байланысты. Сондай-ақ халық санының өзгеруі адамдардың жасына, отбасы жағдайына, балалар санына немесе білім деңгейіне, мамандығына, әлеуметтік ахуалына орай бір күйден екінші күйге, бір топтан екінші топқа ауысуына тәуелді. Кең мағынасында алғанда, халықтың ұдайы өзгерісі дегеніміз оның санының, құрамы мен орналасуының табиғи жағдайларға және миграцияның ықпалына қарай өзгеріп отыруы. Отбасының құрылуы, оның дамуы мен күйреуі демографияда дербес мәнге ие.
Халықтың табиғи қозғалысын демография зерттейді. Сондықтан оның көрсеткіштерін демографиялық көрсеткіштер деп атайды. Олардың негізгілері - туу, өлу және табиғи өсім (туғандар мен өлгендер санының айырмасы). Демографиялық көрсеткіштерді абсолюттік цифрлармен беруге болады, бірақ көбінесе оларды 1000 тұрғынға шаққандағы есеппен промиль арқылы %. белгісімен көрсетеді. Салыстырмалы көрсеткіштер тұрғындар саны әр түрлі елдің, аймақтың немесе елді мекендердің халық динамикасын салыстыру үшін қолданылады.
Туу көрсеткіші көптеген себептерге байланысты. Оның кедей отбасыларға қарағанда ауқаттыларында, ауылды жерлерге қарағанда қалада төмен екендігі бұрыннан байқалады. Сондықтан халықтың даму деңгейі мен тұрғындардың әл-ауқаты жоғарылаған сайын туу көрсеткіші азая береді. Бұл - экономикасы дамыған мемлекеттер мен қала халқының үлес салмағы жоғары елдерге тән жағдай болып саналады. Туу көрсеткішіне әсіресе, экономикалық тығырық пен соғыс қатты әсерін тигізеді.
Ақтөбе облысында 2005 жылдан бастап туу деңгейі 1995 жылмен теңдес болып қалды, осылайша туу коэфиценті 1000 адамға яғни 19,1 %.-ге жетті. Одан кейінгі жылдары туу коэфицентінің оң тенденциясы қалыптасты. Жаңа туған сәбилер мен 4 жасқа дейінгі балалардың елеулі өсуі облыстағы туу деңгейінің өсуін куәландырады. Жалпы, осы мәселені Ақтөбе облысында қазіргі уақытта бала туу жасындағы халық санының тұрғандығымен негіздеп айтуға болады.
Демографтар тағы да некеге отыру жасы (ол жоғары болған сайын туу деңгейі де төмен болады) мен халықтың әдет-ғұрпы, ең алдымен діндер қолдайтын көп балалық салт-дәстүр сияқты себептерді де бөледі.
Тууға әсерін тигізетін арнаулы демографиялық саясат жүргізіледі. Егер мемлекет халық санының өсуіне мүдделі болса, онда көпбалалы отбасыларға жағдай туғызады, яғни баланы бағып-күтуге берілетін демалыс мерзімін ұзартып, балалар жәрдем ақысын көбейтеді. Халық санының өсуін тоқтату үшін, керісінше әр түрлі шектеу шаралары жүргізіледі.
Тууды төмендету саясатының хрестоматиялық мысалын көршілес ел - Қытайдан көруге болады. Онда баланың дүниеге келуіне жергілікті үкіметтен рұқсат алу керек. Жалғыз баланың отбасы көп уақыт бойы үлгі ретінде саналып келді, ол мемлекеттң бір отбасында - бір бала ұранына сәйкес келеді.
Өлудің жоғарғы көрсеткіштері ең жас және ең кәрі адамдар арасында көп байқалады. Оның шамасы ең алдымен халықтың әл-ауқатына, денсаулық сақтаудың даму деңгейі мен қоршаған ортаның сапасына байланысты. Сонымен қатар халықтың кәсіптік сипаты да әсер етеді. Лас өндірістердегі жұмыс (металлургиялық, химиялық және басқа) кәсіптік аурулардан болатын өлім-жітімді көбейтеді. Ол халықтың ішіндегі қарт адамдардың үлесі көбейген сайын да артып отырады. Өлудің мөлшерінің шұғыл көтерілуі соғыс жылдарына сәйкес келеді.
Халықтың табиғи өсімі дегеніміз әрбір 1000 адамға шаққандағы туылған және өлген адамдардың арақатынасы.
№2 кесте Ақтөбе облысындағы халықтың туу, өлім және табиғи өсімдерінің жалпы коэффициенттері
1000 адамға
Еркектер және әйелдер
Еркектер
Әйелдер
1999
2009
2011
1999
2009
2011
1999
2009
2011
Туғандар
Ақтөбе
облысы
14,48
21,73
22,15
15,35
23,53
23,55
13,66
20,06
20,85
Қала халқы
13,44
22,30
22,36
14,65
24,63
24,34
12,36
20,24
20,61
Ауыл халқы
15,76
20,84
21,81
16,15
21,91
22,36
15,36
19,78
21,26
Өлгендер
Ақтөбе облысы
9,39
7,99
7,76
10,81
9,42
9,12
8,06
6,66
6,49
Қала халқы
10,60
7,91
7,65
12,69
9,61
9,03
8,74
6,40
6,44
Ауыл халқы
7,90
8,12
7,92
8,63
9,15
9,25
7,17
7,09
6,59
Табиғи өсім
Ақтөбе облысы
5,09
13,74
14,39
4,54
14,11
14,43
5,60
13,40
14,36
Қала халқы
2,84
14,39
14,71
1,96
15,02
15,31
3,62
13,84
14,17
Ауыл халқы
7,86
12,72
13,89
7,52
12,76
13,11
8,19
12,69
14,67
№2 диаграмма Ақтөбе облысының 1999-2011 жылдар аралығындағы халықтың табиғи қозғалысы
1000 адамға
[10]
Жоғарыдағы диаграммадан Ақтөбе облысындағы демографиялық жағдайды соңғы жылдары аймақта елеулі түрде бала туушылықтың жоғарылауы, қаза болу деңгейінің төмендігі және халықтың көші-қон қалпының елеулі баяулауы нәтижесінен жағымды деп бағалауға болады.
Қоғам мен экономикада әйелдер ролінің маңыздылығына қарамастан, олардың түпкі мақсаты - ана болу. Соңғы 7 жылда облыста халықтың табиғи өсім бетбұрысы байқалып отыр. Облыс халқының 1000 адамына шаққанда туу коэффициенті 2010 жылғы 19,85-тен 2011 жылы 22,07-ге дейін өсті. 2010 жылы облыста өмірге келген 100 қыз балаға 106 ер баладан келіп тұр. Туу өсімі жоғарылау нәтижесінде соңғы 7 жылда жасы 1 жасқа дейінгі балалар саны бір жарым есеге өсті.
Ақтөбе облысы бойынша 2009 жылы қаңтар - желтоқсанында 13566 нәресте туды (2005ж. қаңтар - желтоқсанында - 13083). Облыс бойынша жалпы 1000 адамға шаққандағы туған тұрғындардың жалпы коэффициенті 19,63 адам құрады (2008ж. - 19,17).
АХАЖ органдарымен тіркелген өлімдердің саны 2009ж. қаңтар - желтоқсанында 6687 адамға қарсы 2008 жылы қаңтар - желтоқсанында 6507 адам құрады. Ал өлімінің жалпы коэффициенті 1000 адамға шаққандағы қайтыс болғандардың саны 9,68 адам құрады (2008ж. - 9,53). Қайтыс болғандар саны өткен жылмен салыстырғанда 98 адамға төмендеді және 5 977 адам құрды. Өлім деңгейі халықтың 1000 адамына шаққанда 8,49 - дан 7,76 промиллеге төмендеді.
Тұрғындар өлімінің басты себептері қан айналымы жүйесінің аурулары болып сақталуда, барлық қайтыс болғандардың санынан 47,7%.
2009 жылы қаңтар - желтоқсанында облыс бойынша 1 жасқа дейін қайтыс болған 197 нәресте тіркелді (2008 жылы қаңтар - желтоқсанында - 197 ). Облыс бойынша нәресте өлуінің коэффициенті 1000 тірілей туылған 1
1 жасқа дейінгі қайтыс болған балалардың өлу себептерінің құрылым ауруларынан 56,3%-ы, перинаталды мерзімдегі дерттер болатын, ал туа біткен ауытқулардан 14,7%-ы жағдайлардың үлесінде.
2010ж. қаңтар-желтоқсанында халықтың табиғи қозғалысы 11 090 адам құрады (2009ж. - 10 444), табиғи өсімнің жалпы коэффициенті 1000 адамға шаққанда 2009 жылғы қаңтар-желтоқсандағы 14,60 промилеге қарсы 14,39 промилле құрады. АХАЖ органдары 17 067 жаңа туған жас нәрестелерді тіркеді немесе облыстың әрбір 1000 тұрғынына шаққанда 22,15 нәресте өмірге келді. (2010ж. - 23,09).
2011 жылғы қаңтар-ақпанда облыста 2636 дүниеге келгендер және 1076 қайтыс болғандар тіркелді. Табиғи өсім көрсеткіші -- 1560 адам.
2010 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда туғандар саны 119 нәрестеге азайды (4,3 пайыз), өлгендер саны 43 адамға өсті (4,2 пайыз).
Облыстың әрбір 1000 тұрғынына шаққанда дүниеге келгендер -- 22,07, өмірден озғандар -- 7,86. (2010 жылғы қаңтар-ақпанда тиісінше -- 22,11 және 7,12 промилле).
Жалпы облыс бойынша туу дәрежесі өлімнен 2,4 есеге жоғары, оның ішінде қалалық жерлерде -- 2,6 есе және ауылдық жерлерде -- 2,3 есе.
Тұрғындардың отбасы құрылымымен неке жағдайы тығыз байланысты. Неке - отбасын құру мақсатын көздеген ер мен әйелдің тең одағы. Некеге отырған ерлі-зайыптылар бір-бірінің алдында белгілі құқықтырға ие болады және міндеттер орындайды. Неке міндетті түрде тіркелуі керек. Тек тіркелген некеде тұрғандардың ғана әрекеттерінің заңды салалары болады. Отбасының түрлі тұптары бар. Олардың ішінде қазіргі замандық қоғамда кең таралғаны кіндік отбасы ата-аналардан және олардың балаларынан тұрады. Кіндік отбасының екі нұсқасы болуы мүмкін: балалы және баласыз, ерлі-зайыптылардан ғана тұратын отбасылар. Кеңейтілген отбасы ерлі-зайыптылармен, олардың балаларымен қоса, өзге туысқандарын да біріктіреді.
2009 жылы қаңтар - желтоқсанында облыс бойынша тіркелген некелердің саны 668 құрады, ал ажырасулар - 1620 (2008ж. осы кезеңінде - тиісінше 5897 некелер және 1466 ажырасулар). 1000 адамға шаққанда некелесудің жалпы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz