Қазақстанда балықтарды жерсіндіру
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
I. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Элеотристің систематикалық орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Элеотристің морфологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.3 Элеотристің биологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
II ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН МАТЕРИАЛДАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.1 Морфоанализ көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.2 Балықтардың биологиялық анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15 2.3 Алматы облысындағы тоған шаруашылықтарын зерттеудің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.4 Балықтардың морфоанализ әдістерінің экологиялық негіздері ... ... ... ... .19
III ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
3.1 Қытай элеотрисінің қазіргі таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
3.2 Элеотристің морфобиологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
I. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Элеотристің систематикалық орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Элеотристің морфологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.3 Элеотристің биологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
II ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН МАТЕРИАЛДАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.1 Морфоанализ көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.2 Балықтардың биологиялық анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15 2.3 Алматы облысындағы тоған шаруашылықтарын зерттеудің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.4 Балықтардың морфоанализ әдістерінің экологиялық негіздері ... ... ... ... .19
III ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
3.1 Қытай элеотрисінің қазіргі таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
3.2 Элеотристің морфобиологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
Қазақстанда балықтарды жерсіндіру тарихы бойынша үш кезеңге бөліп қарастырылады.
Республикамыздың суқоймаларына балықтардың алғашқы жерсіндірілуі революциялық кезеңге дейінгі уақытта болған. Ол 1885 – 1890 жылдары Алматы қаласының тоғандарына бірнеше дана сазан балықтарын жіберуден басталған.
Екінші кезең 1848 – 1956 жылдары аралығында әр түрлі суқоймаларға балықтардың 18 түрі, сонымен қатар бірінші кезеңнен екі есе көп отырғызылған. Арал бассейініне балықтардың 13 түрі енгізілген. Осы уақыт аралығында Арал теңізіне шоқыр балықты жерсіндіру жұмыстары оралдың дельта бөлімінен алынды.
Үшінші кезең 1950 жылдардан басталды. Бұл кезеңде ақсаха, көксерке және өсімдікжемді балықтарды жерсіндіру жүзеге асырылды. Осы уақытта қазақстанда әдейі ұйымдастырылған топтың қатысуымен Кәсіптік жерсіндіру станциясына әкеліп отырғызды. Қазақстанның тоған шаруашылықтарына және Орталық Азия суқоймаларына – Қытай елінің суларынан және Амур бассейіндерінен әкеліп ақ амур және ақ дөңмаңдай балықтарын жерсіндіргенде кездейсоқ әкелінген тағы басқа бірнеше түр балықтары болды. Солардың ішінде Қытай элеотрисі балығы кездескен.
Қытай элеотрисінің Micropercops cinctus - тіршілік ету аймағы – қытай мен ТМД - ның, Въетнамның суқоймалары болып табылады. ТМД - ң суқоймаларынан алғашқы рет 1960 жылы Түркменияда табылған. өсімдік жемді балықтарды жерсіндіргенде кездейсоқ әкелінген. Қазіргі уақытта Сырдария, Іле, талас, Шу және Балқаш көлдері, Алматы облысының суларында кең таралған түр осы қытай элеотрисі - Micropercops cinctus.
Өрістеуі – порционды, сәуірдің соңынан қыркүйектің басына дейін. Жылу сүйгіш объект [1].
Өндірістік маңызы жоқ, бірақ алматы облысындағы суқоймаларда таралған жеріндегі басқа жыртқыш балықтардың қоректік тізбегіне қатысады. Қоректік конкуренцияда маңызды роль атқарады.
Мақсаты: Қытай элеотрисін әдебиет көздері бойынша зерттеу тәсілдерін үйрену арқылы терең танысып, меңгеру.
Міндеті: қазақстанның әр түрлі суларында тіршілік ететін қытай элеотрисін экологиялық өзгерістерге байланысты морфологиялық зерттеу.
Республикамыздың суқоймаларына балықтардың алғашқы жерсіндірілуі революциялық кезеңге дейінгі уақытта болған. Ол 1885 – 1890 жылдары Алматы қаласының тоғандарына бірнеше дана сазан балықтарын жіберуден басталған.
Екінші кезең 1848 – 1956 жылдары аралығында әр түрлі суқоймаларға балықтардың 18 түрі, сонымен қатар бірінші кезеңнен екі есе көп отырғызылған. Арал бассейініне балықтардың 13 түрі енгізілген. Осы уақыт аралығында Арал теңізіне шоқыр балықты жерсіндіру жұмыстары оралдың дельта бөлімінен алынды.
Үшінші кезең 1950 жылдардан басталды. Бұл кезеңде ақсаха, көксерке және өсімдікжемді балықтарды жерсіндіру жүзеге асырылды. Осы уақытта қазақстанда әдейі ұйымдастырылған топтың қатысуымен Кәсіптік жерсіндіру станциясына әкеліп отырғызды. Қазақстанның тоған шаруашылықтарына және Орталық Азия суқоймаларына – Қытай елінің суларынан және Амур бассейіндерінен әкеліп ақ амур және ақ дөңмаңдай балықтарын жерсіндіргенде кездейсоқ әкелінген тағы басқа бірнеше түр балықтары болды. Солардың ішінде Қытай элеотрисі балығы кездескен.
Қытай элеотрисінің Micropercops cinctus - тіршілік ету аймағы – қытай мен ТМД - ның, Въетнамның суқоймалары болып табылады. ТМД - ң суқоймаларынан алғашқы рет 1960 жылы Түркменияда табылған. өсімдік жемді балықтарды жерсіндіргенде кездейсоқ әкелінген. Қазіргі уақытта Сырдария, Іле, талас, Шу және Балқаш көлдері, Алматы облысының суларында кең таралған түр осы қытай элеотрисі - Micropercops cinctus.
Өрістеуі – порционды, сәуірдің соңынан қыркүйектің басына дейін. Жылу сүйгіш объект [1].
Өндірістік маңызы жоқ, бірақ алматы облысындағы суқоймаларда таралған жеріндегі басқа жыртқыш балықтардың қоректік тізбегіне қатысады. Қоректік конкуренцияда маңызды роль атқарады.
Мақсаты: Қытай элеотрисін әдебиет көздері бойынша зерттеу тәсілдерін үйрену арқылы терең танысып, меңгеру.
Міндеті: қазақстанның әр түрлі суларында тіршілік ететін қытай элеотрисін экологиялық өзгерістерге байланысты морфологиялық зерттеу.
1. Еловенко В.Н. Систематическое положение и географическое распространение рыб семейства Eleotridae (Gobioidei, Perciformes), нитродукцированных в водоемы Европейской части СССР, Казахстана и Средней Азии. // Зоол. Журнал. 1981. Т. 60. №10. – С. 1517 – 1522
2. Рыбы казахстана. Акклиматизация, промесел // Алма – Ата: Ғылым, 1992. Т. 5. – С. 250 - 269.
3. Бәйімбет Ә.А., Жұмалиев М.Қ. Жануарлар әлемінің биологиялық әртүрлілігі. Алматы. Қазақ университеті. 2005. 1 – Бөлім. – Б. 7.
4. Bleeker P. Esquisse ď un systeme nature des Gobioides //Arch. Neer. Lond. 1874 –V. 9. P. 1 – 43 - Глуховцев И.В. Дукравец Г.М., Карпов В.Е. Семейство Eleotridae – Головешковые, или элеотровые // рыбы Казахстана – Алма – Ата: Ғылым 1992. Т.5. - С.250 – 269. бойынша
5. Jordan D.S., Metz C.W. A. Catalog of the fishes known from the waters of Korea // Mun. Carnegie Mus. 1913. V.6, №1. P.1 – 65 - Глуховцев И.В. Дукравец Г.М., Карпов В.Е. Семейство Eleotridae – Головешковые, или элеотровые // рыбы Казахстана – Алма – Ата: Ғылым 1992. Т.5. - С.250 – 269.бойынша.
6. Воробьева Н.Б. Значение бентоса в питании рыб озера Балхаш // Рыбные ресурсы водоемов Казахстана и их испльзование. Алма – Ата: Қайнар, 1974. Вып. 8. – С. 62 – 67.
7. Глуховцев И.В., Дукравец Г.М. К систематике, морфологии и экологии представителя семейства Eleotridae (Gobioidei, Perciformes), акклимтизированного в Балхаш – Илийком бассейне // Вопросы ихтиологии. 1987. Т. 27. Вып 2. – С. 194 – 202
8. Садуакасова Р.Е. Влияние снижения молоди рыб // Прогноз компл. Их охрана и перспективы природных ресурсов, их охрана и перспективы развития производит. сие бассейна оз. Балхаш в период до 1990 – 2000гг. Алма – Ата: Наука, 1982. И.2. – С. 147-152
9. Алиев.Д.С., Веригина., Световидова.А.А. Видовой состав рыб, завозимых в месте сбелым амуром и толстолобиком из Китая // Мат – лы совещ. По рыбохоз. Освоению растительноедных рыб. Ашхабад, 1963. – С. 178 – 180.
10. Васильева Е.Д., Макеева А.П. Морфологичесуие особенности и таксикология головешковых рыб (Pisсes Eleotridae) фауны СССР // Зоол. Журнал. 1988. Т. 67. №8. – С. 1194 – 11204.
11. The freshwater Fishes of China in cloured illustrations. 1982. Pt 1. 182 p. 65 - Глуховцев И.В. Дукравец Г.М., Карпов В.Е. Семейство Eleotridae – Головешковые, или элеотровые // рыбы Казахстана – Алма – Ата: Ғылым 1992. Т.5. - С.250 – 269.бойынша.
12. Nichols J.T. The fresh - water fishes of china N.Y., 1943. 322 p. - Глуховцев И.В. Дукравец Г.М., Карпов В.Е. Семейство Eleotridae – Головешковые, или элеотровые // рыбы Казахстана – Алма – Ата: Ғылым 1992. Т.5. - С.250 – 269. бойынша.
13. Chu. Y.T. Fishes of the West hake. Hangshow. 1932. -59 p. 65 - Глуховцев И.В. Дукравец Г.М., Карпов В.Е. Семейство Eleotridae – Головешковые, или элеотровые // рыбы Казахстана – Алма – Ата: Ғылым 1992. Т.5. - С.250 – 269.бойынша
14. Fowler H.W., bean B.A. A small collection of fishes from Soochow // Prac/ U.S. Mus. 1920. V. 58. H. 307 – 321 - Глуховцев И.В. Дукравец Г.М., Карпов В.Е. Семейство Eleotridae – Головешковые, или элеотровые // рыбы Казахстана – Алма – Ата: Ғылым 1992. Т.5. - С.250 – 269. бойынша
15. Митрофанов. В.П. Экологические основы морфологического анализа рыб. Учебное пособие для студентов – ихтиологов. Алма – Ата: 1977 – С. 3 – 34.
16. T. Gille. On. The gobioides of the lastern coast of the United states // Prac. Acad. Nat. Sci. Phil. 1853. V.15. 267 – 271 p. - Глуховцев И.В. Дукравец Г.М., Карпов В.Е. Семейство Eleotridae – Головешковые, или элеотровые // рыбы Казахстана – Алма – Ата: Ғылым 1992. Т.5. - С.250 – 269. бойынша
17. Mori. T. the fresh – water fishes of jehol // Rep. 1 – St. sci/ exp. To Manchoukou. 1934. Ject.5, №1. P.1 – 61. 65 - Глуховцев И.В. Дукравец Г.М., Карпов В.Е. Семейство Eleotridae – Головешковые, или элеотровые // рыбы Казахстана – Алма – Ата: Ғылым 1992. Т.5. - С.250 – 269.бойынша.
18. Баекешев А.Ш. Димитриев В.М; Дукравец Г.М. и др. Динамика ската молоди рыб в реке Или //влияние хозейств деятельности на биол. ресурсы водоемов Казахстана. Алма – Ата: Наука. 1988. – С. 118 – 128.
19. Макева А.П. Эмбрионально – личиночное развитие китайского элеотриса Micropercops cinctus (Eleotridae) // Вопр. Ихтиолог. 2002. Т. 42. №2. – С. 651 – 663
20. Anderson J.R., Lake J.S., Mackay N,J. Notes on reproductive behavior and ohtogeny in tvo species of Hypseleotris (Carassiops) (Gobioidei: Telestei) // Aust. Jour. Mar. Freshwat. Res. 1971. V.22. P. 139 – 145. 65 - Глуховцев И.В. Дукравец Г.М., Карпов В.Е. Семейство Eleotridae – Головешковые, или элеотровые // рыбы Казахстана – Алма – Ата: Ғылым 1992. Т.5. - С.250 – 269.бойынша.
21. Берг. Д.С. Рыбы пресных вод СССР и сопредельных строн. Т:З.М. – Л.; АНСССР, 1949. – С. 930 – 1381
22. Атлас пресноводных рыб России: В двух томах 2002 // Под. ред. Ю.С. Решетникова. М.; Наука Т.2. – С. 251.
23. Choi Ri – Chul, Leon – Sang – Rin, Kim IK – Soo, Son Yeong – Mak. Coloured iuustrations of Fresh water Fishes of Korea 1990. P. 277. 65 - Глуховцев И.В. Дукравец Г.М., Карпов В.Е. Семейство Eleotridae – Головешковые, или элеотровые // рыбы Казахстана – Алма – Ата: Ғылым 1992. Т.5. - С.250 – 269.бойынша.
24. Никольский.Г.В. Рыбы бассейна Амура. М.; Изд – во, АНСССР, 1956. - С. 551.
25. Mashiko K. Ecological study on bpeeding of on eleotrid goby odontobutis obscurus (Temminck et Schlegel) under rearing conditions // jap. J.Ecol. 1976. V.26. P. 91 -100 -Глуховцев И.В. Дукравец Г.М., Карпов В.Е. Семейство Eleotridae – Головешковые, или элеотровые // рыбы Казахстана – Алма – Ата: Ғылым 1992. Т.5. - С.250 – 269. бойынша.
26. Дмитриев В.М. и др. Изучить закономерности распределение молоди рыб в осовных районах водохозяйственного строительства и выдать рекомендации по рациональному размещению и режиму работы водозаборов // Отчет о НИР (промежут). № ГР 01860019952. КазНИИРХ. Алма – АВта, 1986. С – 28.
27. Gunther A. Report on a collection of fishes from China. Ann. Mag. Nat. Hist. 1873. V. 12. 239 – 250 p. - Глуховцев И.В. Дукравец Г.М., Карпов В.Е. Семейство Eleotridae – Головешковые, или элеотровые // рыбы Казахстана – Алма – Ата: Ғылым 1992. Т.5. - С.250 – 269. бойынша.
28. Воробьева Н.Б. Значение бентоса в питании рыб озера Балхаш // Рыбные ресурсы водоемов Казахстана и их испльзование. Алма – Ата: Қайнар, 1974. Вып. 8. – С. 62 – 67.
29. Селезнев И.И. молоценные и сорные виды рыб китайского комплекса в Капчагайском водохранилище // Рыбные ресурсы водоемов Казахстана и их использование. Алма – Ата: Қайнар, 1974. Вып.8 – С. 143 – 148.
30. Правдин. И.Ф. Руководство по изучению рыб. Вып.1. М.; 1931 – С. 8 – 23.
2. Рыбы казахстана. Акклиматизация, промесел // Алма – Ата: Ғылым, 1992. Т. 5. – С. 250 - 269.
3. Бәйімбет Ә.А., Жұмалиев М.Қ. Жануарлар әлемінің биологиялық әртүрлілігі. Алматы. Қазақ университеті. 2005. 1 – Бөлім. – Б. 7.
4. Bleeker P. Esquisse ď un systeme nature des Gobioides //Arch. Neer. Lond. 1874 –V. 9. P. 1 – 43 - Глуховцев И.В. Дукравец Г.М., Карпов В.Е. Семейство Eleotridae – Головешковые, или элеотровые // рыбы Казахстана – Алма – Ата: Ғылым 1992. Т.5. - С.250 – 269. бойынша
5. Jordan D.S., Metz C.W. A. Catalog of the fishes known from the waters of Korea // Mun. Carnegie Mus. 1913. V.6, №1. P.1 – 65 - Глуховцев И.В. Дукравец Г.М., Карпов В.Е. Семейство Eleotridae – Головешковые, или элеотровые // рыбы Казахстана – Алма – Ата: Ғылым 1992. Т.5. - С.250 – 269.бойынша.
6. Воробьева Н.Б. Значение бентоса в питании рыб озера Балхаш // Рыбные ресурсы водоемов Казахстана и их испльзование. Алма – Ата: Қайнар, 1974. Вып. 8. – С. 62 – 67.
7. Глуховцев И.В., Дукравец Г.М. К систематике, морфологии и экологии представителя семейства Eleotridae (Gobioidei, Perciformes), акклимтизированного в Балхаш – Илийком бассейне // Вопросы ихтиологии. 1987. Т. 27. Вып 2. – С. 194 – 202
8. Садуакасова Р.Е. Влияние снижения молоди рыб // Прогноз компл. Их охрана и перспективы природных ресурсов, их охрана и перспективы развития производит. сие бассейна оз. Балхаш в период до 1990 – 2000гг. Алма – Ата: Наука, 1982. И.2. – С. 147-152
9. Алиев.Д.С., Веригина., Световидова.А.А. Видовой состав рыб, завозимых в месте сбелым амуром и толстолобиком из Китая // Мат – лы совещ. По рыбохоз. Освоению растительноедных рыб. Ашхабад, 1963. – С. 178 – 180.
10. Васильева Е.Д., Макеева А.П. Морфологичесуие особенности и таксикология головешковых рыб (Pisсes Eleotridae) фауны СССР // Зоол. Журнал. 1988. Т. 67. №8. – С. 1194 – 11204.
11. The freshwater Fishes of China in cloured illustrations. 1982. Pt 1. 182 p. 65 - Глуховцев И.В. Дукравец Г.М., Карпов В.Е. Семейство Eleotridae – Головешковые, или элеотровые // рыбы Казахстана – Алма – Ата: Ғылым 1992. Т.5. - С.250 – 269.бойынша.
12. Nichols J.T. The fresh - water fishes of china N.Y., 1943. 322 p. - Глуховцев И.В. Дукравец Г.М., Карпов В.Е. Семейство Eleotridae – Головешковые, или элеотровые // рыбы Казахстана – Алма – Ата: Ғылым 1992. Т.5. - С.250 – 269. бойынша.
13. Chu. Y.T. Fishes of the West hake. Hangshow. 1932. -59 p. 65 - Глуховцев И.В. Дукравец Г.М., Карпов В.Е. Семейство Eleotridae – Головешковые, или элеотровые // рыбы Казахстана – Алма – Ата: Ғылым 1992. Т.5. - С.250 – 269.бойынша
14. Fowler H.W., bean B.A. A small collection of fishes from Soochow // Prac/ U.S. Mus. 1920. V. 58. H. 307 – 321 - Глуховцев И.В. Дукравец Г.М., Карпов В.Е. Семейство Eleotridae – Головешковые, или элеотровые // рыбы Казахстана – Алма – Ата: Ғылым 1992. Т.5. - С.250 – 269. бойынша
15. Митрофанов. В.П. Экологические основы морфологического анализа рыб. Учебное пособие для студентов – ихтиологов. Алма – Ата: 1977 – С. 3 – 34.
16. T. Gille. On. The gobioides of the lastern coast of the United states // Prac. Acad. Nat. Sci. Phil. 1853. V.15. 267 – 271 p. - Глуховцев И.В. Дукравец Г.М., Карпов В.Е. Семейство Eleotridae – Головешковые, или элеотровые // рыбы Казахстана – Алма – Ата: Ғылым 1992. Т.5. - С.250 – 269. бойынша
17. Mori. T. the fresh – water fishes of jehol // Rep. 1 – St. sci/ exp. To Manchoukou. 1934. Ject.5, №1. P.1 – 61. 65 - Глуховцев И.В. Дукравец Г.М., Карпов В.Е. Семейство Eleotridae – Головешковые, или элеотровые // рыбы Казахстана – Алма – Ата: Ғылым 1992. Т.5. - С.250 – 269.бойынша.
18. Баекешев А.Ш. Димитриев В.М; Дукравец Г.М. и др. Динамика ската молоди рыб в реке Или //влияние хозейств деятельности на биол. ресурсы водоемов Казахстана. Алма – Ата: Наука. 1988. – С. 118 – 128.
19. Макева А.П. Эмбрионально – личиночное развитие китайского элеотриса Micropercops cinctus (Eleotridae) // Вопр. Ихтиолог. 2002. Т. 42. №2. – С. 651 – 663
20. Anderson J.R., Lake J.S., Mackay N,J. Notes on reproductive behavior and ohtogeny in tvo species of Hypseleotris (Carassiops) (Gobioidei: Telestei) // Aust. Jour. Mar. Freshwat. Res. 1971. V.22. P. 139 – 145. 65 - Глуховцев И.В. Дукравец Г.М., Карпов В.Е. Семейство Eleotridae – Головешковые, или элеотровые // рыбы Казахстана – Алма – Ата: Ғылым 1992. Т.5. - С.250 – 269.бойынша.
21. Берг. Д.С. Рыбы пресных вод СССР и сопредельных строн. Т:З.М. – Л.; АНСССР, 1949. – С. 930 – 1381
22. Атлас пресноводных рыб России: В двух томах 2002 // Под. ред. Ю.С. Решетникова. М.; Наука Т.2. – С. 251.
23. Choi Ri – Chul, Leon – Sang – Rin, Kim IK – Soo, Son Yeong – Mak. Coloured iuustrations of Fresh water Fishes of Korea 1990. P. 277. 65 - Глуховцев И.В. Дукравец Г.М., Карпов В.Е. Семейство Eleotridae – Головешковые, или элеотровые // рыбы Казахстана – Алма – Ата: Ғылым 1992. Т.5. - С.250 – 269.бойынша.
24. Никольский.Г.В. Рыбы бассейна Амура. М.; Изд – во, АНСССР, 1956. - С. 551.
25. Mashiko K. Ecological study on bpeeding of on eleotrid goby odontobutis obscurus (Temminck et Schlegel) under rearing conditions // jap. J.Ecol. 1976. V.26. P. 91 -100 -Глуховцев И.В. Дукравец Г.М., Карпов В.Е. Семейство Eleotridae – Головешковые, или элеотровые // рыбы Казахстана – Алма – Ата: Ғылым 1992. Т.5. - С.250 – 269. бойынша.
26. Дмитриев В.М. и др. Изучить закономерности распределение молоди рыб в осовных районах водохозяйственного строительства и выдать рекомендации по рациональному размещению и режиму работы водозаборов // Отчет о НИР (промежут). № ГР 01860019952. КазНИИРХ. Алма – АВта, 1986. С – 28.
27. Gunther A. Report on a collection of fishes from China. Ann. Mag. Nat. Hist. 1873. V. 12. 239 – 250 p. - Глуховцев И.В. Дукравец Г.М., Карпов В.Е. Семейство Eleotridae – Головешковые, или элеотровые // рыбы Казахстана – Алма – Ата: Ғылым 1992. Т.5. - С.250 – 269. бойынша.
28. Воробьева Н.Б. Значение бентоса в питании рыб озера Балхаш // Рыбные ресурсы водоемов Казахстана и их испльзование. Алма – Ата: Қайнар, 1974. Вып. 8. – С. 62 – 67.
29. Селезнев И.И. молоценные и сорные виды рыб китайского комплекса в Капчагайском водохранилище // Рыбные ресурсы водоемов Казахстана и их использование. Алма – Ата: Қайнар, 1974. Вып.8 – С. 143 – 148.
30. Правдин. И.Ф. Руководство по изучению рыб. Вып.1. М.; 1931 – С. 8 – 23.
МАЗМҰНЫ
бет
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
I. Әдебиеттерге шолу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 5
1.1. Элеотристің систематикалық орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Элеотристің морфологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.3 Элеотристің биологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
II зерттеу әдістері мен
материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.1 Морфоанализ
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...14
2.2 Балықтардың биологиялық
анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15 2.3
Алматы облысындағы тоған шаруашылықтарын зерттеудің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 8
2.4 Балықтардың морфоанализ әдістерінің экологиялық
негіздері ... ... ... ... .19
III Зерттеу
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .21
3.1 Қытай элеотрисінің қазіргі
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
3.2 Элеотристің морфобиологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .26
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .27
КІРІСПЕ
Қазақстанда балықтарды жерсіндіру тарихы бойынша үш кезеңге бөліп
қарастырылады.
Республикамыздың суқоймаларына балықтардың алғашқы жерсіндірілуі
революциялық кезеңге дейінгі уақытта болған. Ол 1885 – 1890 жылдары Алматы
қаласының тоғандарына бірнеше дана сазан балықтарын жіберуден басталған.
Екінші кезең 1848 – 1956 жылдары аралығында әр түрлі суқоймаларға
балықтардың 18 түрі, сонымен қатар бірінші кезеңнен екі есе көп
отырғызылған. Арал бассейініне балықтардың 13 түрі енгізілген. Осы уақыт
аралығында Арал теңізіне шоқыр балықты жерсіндіру жұмыстары оралдың
дельта бөлімінен алынды.
Үшінші кезең 1950 жылдардан басталды. Бұл кезеңде ақсаха, көксерке
және өсімдікжемді балықтарды жерсіндіру жүзеге асырылды. Осы уақытта
қазақстанда әдейі ұйымдастырылған топтың қатысуымен Кәсіптік жерсіндіру
станциясына әкеліп отырғызды. Қазақстанның тоған шаруашылықтарына және
Орталық Азия суқоймаларына – Қытай елінің суларынан және Амур
бассейіндерінен әкеліп ақ амур және ақ дөңмаңдай балықтарын жерсіндіргенде
кездейсоқ әкелінген тағы басқа бірнеше түр балықтары болды. Солардың
ішінде Қытай элеотрисі балығы кездескен.
Қытай элеотрисінің Micropercops cinctus - тіршілік ету аймағы –
қытай мен ТМД - ның, Въетнамның суқоймалары болып табылады. ТМД - ң
суқоймаларынан алғашқы рет 1960 жылы Түркменияда табылған. өсімдік жемді
балықтарды жерсіндіргенде кездейсоқ әкелінген. Қазіргі уақытта Сырдария,
Іле, талас, Шу және Балқаш көлдері, Алматы облысының суларында кең таралған
түр осы қытай элеотрисі - Micropercops cinctus.
Өрістеуі – порционды, сәуірдің соңынан қыркүйектің басына дейін. Жылу
сүйгіш объект [1].
Өндірістік маңызы жоқ, бірақ алматы облысындағы суқоймаларда таралған
жеріндегі басқа жыртқыш балықтардың қоректік тізбегіне қатысады. Қоректік
конкуренцияда маңызды роль атқарады.
Мақсаты: Қытай элеотрисін әдебиет көздері бойынша зерттеу тәсілдерін
үйрену арқылы терең танысып, меңгеру.
Міндеті: қазақстанның әр түрлі суларында тіршілік ететін қытай
элеотрисін экологиялық өзгерістерге байланысты морфологиялық зерттеу.
I ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Элеотристің систематикалық орны
Тип: Chordata - Хордалылар
Тип тармағы: Vertebrata - Омыртқалылар
Бөлім: Gnathostomata - Жақтылар
Класс үсті: Pisces - Балықтар
Класс: Osteichthyes – Сүйекті балықтар
Отряд үсті: Percomorpha - Перкоидтар
Отряд: Perciformes – Алабұғатәрізділер
Отряд тармағы: Gobioidei – Бұзаубастәрізділер
Тұқымдас: Eleotridae - Элеотристер
Туыс: Micropercops - Элеотрис
Түр: Micropercops cinctus – Қытай элеотрисі[2,3].
Өсімдікжемді балықтармен бірге элеотрис тұқымдастары Орта Азияға және
Қазақстанға келді. Алғашқы рет 1960 жылы табылып, анықталды. Ол зерттеулер
Д.С. Алиева, 1963 жыл және т.б. ғалымдардың зерттеуі бойынша Hypseleotris
swinhonis түрі болды.
Басқа туыстық өкілдері – ротан Perccottus glenii (Dybowski) алғашқы
кезеңдерде балықтардың арасынан осы аудандарға келгенін зерттеді, содан
келе ихтиофаунаның тізіміне қосылды. Сырдарияның орта ағысында,
Зеравшашылық бөлігінде – гипсо – элеотристармен бірге кездескен [1].
Тұқымдастардың туыстарының систематикасы толық зерттелмеген. СССР
суқоймаларында тек 2 туыс белгілі: Perccottus , Hypseleotris (Gill,1863
Micropercops [4,5].
Балқаш – Іле бассейіндерінде головешка (ротон) ретінде анықталды.
1960 жылдардың ортасында Іле өзенінің, Қаскелең, Талғар, Түргеннен өтетін
ағыстарында зерттеген. Кейінгі кездерде Қапшағай суқоймасында 1970 жылдары
2 дана, ұзындығы – 4 және 6 см, 1975 жылдары 12 дана, ұзындығы – 1,4 – 3,5;
орташа – 2,8 см, масса – 0,2 – 1,1 г; орташа 0,6 г түрлері және олардың
қорегінің түрлері 1969 – 1976 жылдардағы жинақтакрда Балқаш көлінде
анықталды.
Бұл практикалық зерттеулер – ротон – головешка бойынша Орта Азия және
Қазақстанда ғана таралуымен шектеледі. Барлық авторлар бұл түрдің пайда
болуын, ихтиофауна аудандарының құрамында морфологиялық және биологиялық
зерттеулер жүргізбеген.
Соңғы кездегі зерттеген авторлар элеотристің қорегінің Балқаш көлінде
бар екендігі туралы қысқаша сипатамалар берген. Аталығы 2 туыстық өкілдері
де өз уақытында Орта Азияға келген [6].
1960 жылдары Балқаш көлінде ротон, гипсоэлеотрис түрлері кездескен.
Басқа да 1980 жылдардағы мәліметтер бойынша Қазақстанда табылмаған [7].
Соңғы жылдары Оңтүстік қазақстанда және Орта Азияда кең таралған
Элеотристердің түрлерін басқа туыстың өкілі ретінде қабылдаған [8].
Таксономиясы жағынан көптеген қиыншылықтар туындайды. Алғашқы кезде
анықтағанда Hypseleotris swinhonis , содан кейін Perccottus cinctus түрге
жатқызылды[1,9].
Г.М. Дукравец және И.В. Глуховцевтар [ссылка!] толық анализ өткізген
соң, бұл балықтың жұтқыншақ тістерінің болуына қарап өз уақытында
Hypseleotris swinhohis түріне жақын келеді деп зерттеген.
Е.Д. Васильева бұл элеотристі басқа туысқа жатқызады. Оның айтуы
бойынша алғашқы кезде Micropercops cinctus түріне жатқызады [10].
H.W. Fowler, B.A. Bean бұл зерттеген түрді бұл туысқа жатпайды дейді.
негізгі систематикалық белгі ретінде авторлар – қабыршағының желбезек
қақпағында болмауын және қақпақалды ұзындығы 45 мм немесе 47 мм – ге тең
болуымен қарастырады [11].
Осы уақыттарда G.T. Nichols салыстырмалы түрде осы түрдің
белгілерін желбезек қақпағы бар, ерекше қабыршақтармен жабылған және
қабыршақтардың ізі қақпақ алдында орналасқан, сондықтан осы белгісі бойынша
балықтарды сипаттайды. Ұзындығы 40 мм – ге тең болған Micropercops туысында
сақталған (кәрі түрінде), ал кішкентай түрлерінде басында қабыршақтары
болмаған. Типтегі туыстың өкілдеріне құрсақ қанаттарында 14 сәулесі бар
болуымен сипатталады. Сол себепті жемдік ихтиофаунада Micropercops туысына
жататынын анықтайды [22].
Eleotris swinhohis – ті Қытай суларындағы анықтамалар бойынша,
желбезек қақпағында қабыршақтың болмауы және қақпақалды және құрсақ
қанаттарының сәулелерінің саны бойынша батыс көлдерінде 15 сәулесі бар
болумен және қабыршақсыз болуын Eleotris swinhohis түріне жатқызылады
[13,14].
Іле және Сырдария бассейіндеріндегі балықтарды зерттеулер бойынша
қабыршақтары қақпақтарында және құрсақ қанатындағы сәулелер саны – 15 – 7
және 15 – ке сәйкес келеді [13].
Қытай ихтиофаунасын зерттеудегі бойынша ұсақ Қытай элеотрисін
Hypseleotris swinhohis балықтардың сипаттамасын берді және тип
Micropercops dadery балығына (Percottus cinctus) Hypseleotris нақты толық
зерттеді. Бертін келе осы туыстың өкілдерінде көп қатарлы тістерінің
жақтарында бар екенін және төменгі қатарлы біршама қозғалған, тегіс емес
дейді. толықырақ сипаттама берілді. Туыстарда бірінші желбезек доғасында
11 өсінді, 24 – 31 омыртқасы болуымен сипатталады. Денесі ктеноидты
қабыршақтармен қапталған, кеуде қанатынан құйрық қанатына дейін 28 – ден 35
– ке дейін қабыршақтар орналасқан. Қабыршағы көзінің алдына дейін, желбезек
қақпағын және қақпақ алдын жауып тұрады. Көзінің айналасында, қақпақ
алдының әр жақ бөліктерінде ұсақ тесіктері бар [4,14-17].
Сәулелері Д1 = V – VIII, Д2= 10 – 13, A= 10 – 14, V=15. Осы
белгілері бойынша сипатталған материалдар туысқа сипаттама береді. Тек
омыртқаларының саны Орта Азиялық элеотристарда көбірек, бірақ оның қатары
24 – 31 дейін және негіздері бойынша 32 -36 –ға тең келеді[5].
Е.Д. Васильеваның анықтауы бойынша Іле өзенінде тіршілік ететін
балықтардың ашық орналасқан тесіктері бар болуымен Hypseleotris cyprinoids
түріне жатқызылған [10].
Осылайша элеотрис туысының және түрлерінің Орта Азияға және
Қазақстанға жерсіндірілгендері анықталып және болашақта таза басқа
зерттеулерді қажет етеді. Micropercops туысының толық зерттелмеуі
негізінде элеотрис балығына берілген сипаттамалар Hypseleotris туысына
қойылған диогноздар бойынша Орта Азия және Қазақстан туысы бойынша
Hypseleotris түрі деп аталып кетті [12].
Қазақстанда 2 тұқымдас тіршілік етеді, оның ішінде элеотрис тұқымдасы
жерсіндірілген. Қазіргі уақытта 50 – ге жуық туыстар белгілі [10,13].
1.2 Элеотристің морфологиялық сипаттамасы
Элеотристің құрсақ және арқа қанаттары өте жақсы орналасқан. Алдыңғы
арқа қанаты әдетте өте үлкен емес. Бұзаубастәрізділердің тұқымдасынан
ерекшелігі – элеотристің жүзбе қанаттары өзінің негізгі белгілерімен
ажыратылады, бірақ диск тәрізді емес .
Әдетте ірі мөлшерге дейін өсіп жетпейді. Бұл балықтардың ұзындығы 15
– 20 см – ден аспайды. Көбінесе табиғи тіршілік етеді.
Балқаш – Іле бассейініндегі элеотрис балығына зерттеулер жүргізілген
соң, тағы толықтырулар енгізілді. Нәтижесінде белгілердің қатарының кең
көлемде ауытқуы байқалады, соның ішіндегі кейбір белгілер: біріншіден
қабыршағының көлденең орналасуы және желбезек өсінділерінің санының ауытқуы
барысында алдыңғы анализге қарағанда қиындау болды. Осылай бола тұрса да,
ғалымдармен келіспеуге болмайды, қабыршағын санағанда, дұрыс емес
орналасуына байланысты алдыңғы бөлігінен 2 – 3 қабыршағынан оңай шатасасың
- деген [7,10].
Іле өзенінің төменгі бөлігіндегі жаңа жасалған анализдер бойынша:
Д1=(VII) VIII – IX(X), Д2=I – II, 8 – 13, A=I – II 7 – 116 P= I (10) (11)
– 12 – 13 (14), V=I – 5 [7].
Көлденең орналасқан қабыршақтарының саны денесінің бүйір жағында 31 –
36 немесе 33 – 365, омыртқасы 32 – 33 (34), (35); кеудесіндегі омыртқасы 16
– 17; 1 – ші желбезек доғасындағы өсінділері 11 – 13 (14). Денесі – ұршық
тәрізді, 2 бүйірінен қысыңқы, құйрық қалақшасы қысқа. Аузы – төменгі жағы,
төменгі жағы алға қарай, жоғары жағы көзінің алдыңғы жағына дейін созылады.
Тістері жақтарында қалқантәрізді бірнеше қатар орналасқан. Қабыршағы бүйір
жағында және денесіндегі ктеноидты,ал желбезек қақпағындағы циприноидты.
Арқа қанатының арасы біршама бөлінген. Аналь қанаты 2 – ші арқа қанатының
астында орналасқан және мөлшері кішкентай. Құйрық және кеуде қанаты
дөңгеленген, құрсақ қанаты бөлінген және үшкірленген. Қақпақалды қалқаны
жоқ, таңдайында тістері жоқ. гонадасы жұп, торсылдағы бар. Түсі ашық – сұр.
Денесінде 6 – 13 күңгірт көлденең жолақтары бар. Арқасында және бүйірінде
көптеген күңгірт дақтары бар. Көзінің астындағы күңгірт жолақтары астыңғы
жағына дейін созылып жатыр. Көзі – көгілдір, құбылмалы, қабағы бар.
Аталығының құйрық қалақшасының төменгі бөлігі құсақ және басының төменгі
бөлігі сарғыш – қызыл, ал аналықтарында суреттер – кілем түстес.
Денесіндегі жалпы түсі және қанаттары балықтың жағдайына байланысты
өзгереді. Зерттеулер бойынша абсолюттік ұзындығы 48 мм –к балықтың толық
массасы – 1,1 г, ал аквариумда олар ірілеу 68 мм –ге дейін жетеді[18].
Іле өзенінде тіршілік ететін элеотрис балықтардың аталығы мен
аналығының арасындағы айырмашылығы – 8 пластикалық белгілері табылған.
Аталықтың қабағының кең болуы, денесі онша биік емес, басының
биіктігі – екі көзіне дейін, 2 – ші арқа қанатының биіктігі және аналь
қанатының биіктігі - өте биік емес, орташалау. Денесінің биіктігі бойынша
жыныстық өзгерісі жоқ [19].
Бұрынғы зерттеулер бойынша балықтың барлығы ұсақ кезінде аталығы
аналығынан ірілеу, жыныстық деморфизмі тек бірнеше белгі бойынша
ажыратылады: аталықтарда – басы және маңдайы биіктеу болады, аналықтарында
желбезек өсіндісі көп болады. Соңғы кезде өсінділерінің санын анықтау нақты
емес, тек жыныс деморфизмі және пластикалық түрде анықталады. Тіршілік
ететін балықтардың құрамы және өрістеуге қатысатын балықтар бойынша
анықталған. Өрістеу кезінде аталықтарының түсі қатты өзгереді. Аналықтарына
қарағанда олардың түсі – қараяды немесе сұр түсті болады. Денесіндегі және
қанаттарындағы дақтары кетіп қалады. Периодтық кезеңде құйрық қалақшасының
төменгі бөлігінің түсі – ашық – қызғылт – сары, аналь және құрсақ қанатының
түсі де осылай өзгереді. Осындай өзгерістердің болуы австралиялық
аталықтардың түсі Hypseleotris golil – да бақыланған [7,20].
Іле өзенінің төменгі бөлігіндегі 1 популяция ішіндегі элеотрис
балығының жастық – мөлшерінің өзгерістері, жас және жыныстық жетілген
особътардың арас ында 22 белгісінің ішінде 12 пластинкалық белгілері
бойынша анықталмаған.
Жастары бойынша қабағының кеңдігі, арқа қанатының (Д2) биіктігі,
құрсақ, аналь қанаттарының арасы кеңейеді, ал салыстырмалы түрде денесінің
биіктігі, құрсақ қанатының ұзындығы; көзінің диaметрі және антидорсальды
ара қашықтығы кішірейеді. Бұл алынған мәліметтер экологиялық өзгерістерде
және бассейіннің әр түрлі бөліктеріндегі жиналған элеотрис балықтары
бойынша сипатталған [21].
Салыстырмалы түрде экологиялық өзгерістері бойынша бірдей жастағы әр
түрлі бассейіндерде жеткілікті айырмашылықтары – 18 белгісінің ішінде 12
пластикалық белгілері болған.
Негізінен жалпы алсақ, Іле бассейіндеріндегі элеотрис балықтың түрі
Е.Д. Васильева және А.П. Макеева бойынша Сырдария бассейініндегі
сипаттамаға сай келеді. Тек біршама айырмашылықтары – кеуде қанаттарындағы
сәулелер саны Сырдария – 9 – 12; ал Іле өзенінде 11 – 15 –ке тең келеді
[10].
Басқа авторлар түзетулер енгіздік деседе, тек айырмашылық 1 – 2
сәулелерінің сақталуы, ауытқуында әзірше болық қанағаттанарлық мәлімет жоқ.
1.3 Элеотристің биологиялық сипаттамасы
Элеотрис балықтың өкілдері теңізде, тұзды суда және субтропиктік тұщы
суларда кездеседі. Көбею уақытында уылдырықты жыныс органдарының ішкі
жағының жоғары бөлігіне салады.
Hypseleotris туысының өкілдерінде өрістеу ортасы - өсімдіктердің және
ағаштардың бұтақтарына, судың жоғарғы қабатына, тереңдігі 25 см – ден
аспайтын бөліктерді құрайды.
Уылдырығының дамуы Hypseleotris compressus түрінде 10- 14 сағат, ал
Odontobutus abcura түрінде уылдырығының дамуы 10 – 14 күн. Уылдырықтарын
аталықтары қарауылдап жүреді. өрістеуі – порционды. Дернәсілдері –
пелагикалық қабатта өмір сүреді. Қоректену сипаты – эврифагтар.
Тіршілік ету аймағы немесе ареалы Қытай және солтүстік Ветънамның
суқоймалары болып табылады.
СССР – дің суқоймаларында алғаш рет 1960 жылы Түркменияда табылған.
Өсімдікжемді балықтарды әкелгенде кездейсоқ келген. Кейін осындай жолмен
элеотрис – Сырдария, Талас, Шу және Балқаш бассейіндеріне әкелінген [22].
Қазіргі уақытта Сырдария өзенінің және оның Өзбекстан
территориясындағы бөлігінің ағыстарында және Арнасай өзенінде, Шардара
суқоймаларында кең таралған. Осы өзендердің төменгі ағыстарында да тіршілік
етеді.
Іле өзенінде және оның мемлекеттік шекарадан Балқаш көліне дейін,
сонымен қатар Қапшағай су қоймасында және өзендерде тіршілік етеді. Саны
жағынан көп түрлері Қаратал өзенінде және Шу өзенінде кездеседі.
Қазақстан территориясының Талас өзенінен бұрын, Қырғызстандағы Кировский
суқоймасында 1987 жылы осы элеотрис түрінің 1 данасы табылған [23].
Іле және Сырдария бассейінінде элеотристің жыныстық жетілуі 2 – ші
жылы ұзындығы 28 – 41 мм және 24 – 25 мм – ге тең болғанда жетілген.
Осындай балықтардың жақсы жетілген жыныс өнімдері және аталықтарында оның
көрінетін неке сәні болады. Жыныстық қарым -қатынасы Іле бассейінінде 1:1
– ге қатынасына тең [24].
В.Н. Еловенко зерттеуі бойынша элеотристардың популяциясы көбінесе
аталықтан тұрады [10].
Аналықтарында жетілген уылдырық саны шілденің бас ында 122 – ден 280
данаға дейін ауытқиды. Олардың орташа диaметрі 0,6 – 0,85 мм және жыныстық
жетілу индексі 4,17 – ден 12,95 ке тең.
♀ - тың III стадиясында уылдырық саны 1,62 – 350 дана, орташа
диаметрі 0,49 – 0,63 мм, жетілу индексі 1,20 – 3,98 [9].
♂ - да III стадиясында 0,17 – ден 0,67, ал IV – V стадияда 0,79 –
дан 1,67; орташа 1,19 – ға тең. Бір ♀ - тың ұзындығы 33,3 мм болатын, дене
массасы 592 мг – ға жететін гонада массасы 35 мг болатын балықтың жыныстық
жетілу индексі 5,91 – ге тең болады.
Өрістеуі – порционды. Іле бассейінінде сәуір айының соңынан немесе
мамырдың басынан қыркүйек айына дейін өтеді [22].
Іле аймағындағы мемлекеттік шекарадан Қапшағай суқоймасына дейін 1986
және 1988 жылдары элеотрис балығының дернәсілдерінің өрістеу уақыты 90
күнге созылған және қыркүйек айының бірінші жартысына дейін болған [29].
Экспериментальды жағдайда бір аналық – тан 50 күн ішінде 7 порция уылдырық
салынған [25].
Уылдырығын қатты субстратқа салады: тасқа, қос жақтаулы
мoллюскалардың қабыршағы және жоғарғы, төменгі қабатты жерлерге бір қатарлы
орналастырады. Уылдырығы – ұсақ., бір жақ пансерында өсінділері бар
қабықпен қапталған, сол арқылы субстратқа жабысады, бекінеді. Уылдырығын
бір рет салғанда оның құрамында 35 – тен 150 данаға дейін, 0,9 – 1,0 мм
–ге тең болған.
Авторлардың зерттеген мәліметтері бойынша табиғи және
экспериментальды жағдайда өрістеу кезінде бір аналықпен бірге бірнеше
аталық қатысады.
Аквариумдағы бақылаулар бойынша өрістеу бір күнде әр түрлі уақытта
өтеді. Өрістеу алдында аталықтары уылдырық салуға таза орын дайындайды.
Бұл кезде аналықтары да жақын арада жүреді. Уақыт өткен сайын аталықтары
аналықтарын ұяға шақырады. Уылдырығын салған соң аналықтары біраз уақыттан
соң ұяны тастап кетеді. Бірақ аталықтары қарауылдап жүреді және аналықтарын
қайтадан субстратқа қайтарады. Бұл көрініс көп уақытқа созылуы мүмкін.
Сонымен қатар аталықтары субстратты тазалап жүреді [26].
Өрістеу кезінде температура 250 С– қа тең болғанда басталады, бірақ
кейін температура 18 – 200 С– қа тең болғанда да өрістей береді. Өрістеу
уақытында аталықтары аналықтың ізімен жүріп отырып, салынған
уылдырықтарды урықтандырады. Уылдырықтың бір бөлігін салғанда оның саны 20
– 24 дана. Содан кейін аталықтары өсімдіктердің өскіндерінің арасына барып
демалады. Біраз уақыттан кейін өрістеу қайта жалғасады және жалпы толық
өрістеуі 1 сағатқа созылады. Егер тағы бір келесі аналық уылдырығын шашуға
дайын болса, біраз уақыттан кейін осы әрекеттер тағы жалғасын табады.
Аналықты күтіп, қарауылдап жүру аталықтың кеуде қанаты арқылы және
субстратын тазалап жүру арқылы өтеді. Егер ұяға балықтар келсе, аталық
элеотрис қорғаныш үрей көрсетеді: басы және арқа жүзбе қанаттарының түсі
қараяды және денесі жиырылады. Аузын кең ашып, желбезек қақпағы көтеріліп,
бүйірінен қозғалып қарсыласын өз территориясынан қуып жіберуге тырысады.
Ұясын күзету кезінде зерттелген бақылаулар бойынша аталығы сол сәтте
қоректенбейді. Уылдырықтан соңғы дернәсілдер шыққан соң, аталықтары ары
қарай ұрпақтарын қарамайды. Аквариумда уылдырықтың даму уақыты судың
температурасы 17 – 200 С – қа тең болғанда 10 – 14 күнге, ал температура 25
– 28 0С болғанда 4 – 5 күнге созылады. Алғашқы уақыттағы дернәсілдік
кезеңде субстратқа бекінгіш болып келеді. Пелагикалық тіршілік деңгейіне
көшкенде денесінің ұзындығы 2,8 – 3,2 мм- ге жетеді. Бұл уақытта олар су
қабатында, әртүрлі фототаксистері бар кері әсер ететін қасиеттері болады.
Экзогенді қоректенуге 2 – ші күні көшеді. Осы кезде су қабатында тұрақты
тіршілік етеді. Кейбір дернәсілдерінде әлі дамыған жүзу торсылдағы болмайды
және қозғалуы баяу болады. Элеотристің дернәсілдерінің пелагикалық жағдайға
көшуі оның өзендерде кең көлемде тіршілік етуіне жағдай туғызады. Іле
өзенінің төменгі бөлігінде пассивті өрістейтін жас балықтардың өрістеуі
КазГУ – ң жасаған экспедициясы нәтижесінде С1 кезеңіндегі дернәсілдерінің
ұзындығы 4,0 – 5,9 мм –ге тең [127.
Дондық тіршілік етуге элеотрис 30 – 40 күннен кейін өтеді. Бұл
уақытта жас балықтардың денесінің пішіні және түсі ірі балықтардың пішініне
сәйкес келеді.
Жас кезіндегі су шығынына байланысты Іле территориясындағы шабақтар
және ірі балықтар төменгі ағыспен орнын ауыстыруы мүмкін. Элеотристің
максимальды жасы 5 жасқа тән болған [10].
Элеотристі күріш дақылдарымен бірге өсірген кезде, оның құрамында
(1+) 2 жас шамасында, (2+) жас шамасында, толыө 3 жастық түрлері бірқалыпты
кездескен. Ал кейінгі кездерде мүлде кездеспеген [17].
Аквариумдағы эксперименттің нәтижесі бойынша, күзде ауланған биылғы
шабақтар 20 – 250С температурада тез өсуімен және уылдырықтан шыққан соң 30
– 40 күнде жыныстық жетілуімен ерекшеленген; 50 күн өрістеу кезеңінен
кейін, балықтар ары қарай өсуі жалғасқан және оның абсолютті ұзындығы 68 мм
– ге тең болады.
Жаздың ортасында бұл элеотрис түрлері себепсіз жойылған. Олардың
қаңтар айында шыққан ұрпақтары бірқалыпты өсіп, маусым – шілде айында
жыныстық жетілген. Өрістеп болған соң, қараша – желтоқсан айында ұзындығы
55 мм – ге жетті және бір жыл ғана өмір сүрген [28].
Табиғи жағдайда элеотрис өрістеу кезеңінен өткен соң, 2 жасқа
жеткенде өледі. Мысалы, Қытай, Корея және Жапония суқоймаларында тіршілік
ететін басқа тұқымдастың өкілі Odontobutis obscura өрістеген соң өліп
қалған [26].
Жасының біркелкі болмауы және көбею кезеңінің созылуы,
экспериментальды жағдайда балықтардың мөлшерінің ауытқуы – 1 жылдық сақина
қалыптасқан соң, 15,4 – 32,9 мм; орташа – 23,1 мм дейін ауытқиды. Бұл
кезде аналық пен аталық арасында дене мөлшері бойынша айырмашылықтар
бомаған [10-13].
1986 жылы сәуір айының басында элеотристің активті түрде өсуі негізгі
топтардың мөлшері 19 – 23 және 23 – 27 мм –ге тең. Бұлардың қыстан өткен
соң тірі қалатыны белгісіз. Мамыр айының басында осындай мөлшердегі топ
балықтардың саны біршама көбейіп, ал ірі балықтар саны азайған.
1986 жылдың маусым айында 15 – 19 мм –ге жететін балықтардың саны
арқылы толықтырылған. Көбінесе топта аралас мөлшердегі балықтар кездеседі,
олра: кейінгі кезеңнен 1985 жылдан және 1986 жылдардағы мөлшері 19 – дан 23
мм –ге жетеді. Басқа әртүрлі мөлшердегі балықтар шілде айларында аздап
кездеседі. Қыркүйек айында көбеюі аяқталады және популяцияның құрылымының
мөлшері ерте көктемдік топтық балықтардың мөлшері 11 – 15 және 15 – 19
мм[21].
1987 жылы көктемде топтың мөлшері 15 – тен 27 мм – ге дейін ауланған
балықтардың 87,5 % құрайды
Элеотристің қорегі өте аз зерттелген. Тек, Іле – Балқаш
бассейініндегі мәліметтер туралы ғана нұсқаулар кездеседі. Головешки
қорегінің құрамы, ғалымдардың айтуы бойынша элеотристің қорегіне жатады.
Ерте кезде Балқаш көлінде олардың құрамына: бұтақмұртты шаяндар 22,3 %,
ескекаяқты шаяндар – 19,4 %, хирономидтердің дернәсілдері – 31,3 %,
балдырлар 8,7 % құраған. Балықтың уылдырығының ұзындығы – 13 – 15 мм –ге
жеткенде пайда болады. Қоректенуі жоғары – 179 ‰ [8].
Ірі элеотрис Балқаш көлінде әр түрлі аралас қоректенеді, планктонды
шаянтәрізділер, зообентос, балықтың уылдырығы және дернәсілдері [6-8].
Көбінесе торта және сазанның уылдырығы мен дернәілдері кездеседі.
Маусым айында тұқы балықтарының өрістеу кезеңі аяқталғанда, элеотристің
қорегінде тұқының уылдырықтары кездеспейді. Негізгі қорек рационы мамыр
және маусым айында – хирономид дернәсілдері болып табылады. Элеотристің
өнімділігі – жыныстық жетілмеген және жетілген балықтарда аз ажыратылады. ♂
өнімділігі жоғары, ♀ - ры әр түрлі өнімділік береді [29].
Кесте 1
Балқаш көліндегі элеотристің қорегінің құрамы [6]
Компоненттер Мамыр Шілде
1 2 1 2
Шаянтәрізділер 10,0 - 44,0 15,0
Мизидиялар 10,0 6,0 12,5 5,3
Хирономид 70,0 61,0 57,0 45,5
дернәсілдері
Біркүндіктер - - 28,0 10,3
Бентостық қарапайым 30,0 40,0 30,0 9,8
Балықтың уылдырығы 20,0 12,0 3,0 0,9
Балықтың 25,0 20,0 21,0 13,2
дернәсілі
Шаруашылық маңызы жоқ. Ихтиоценозда белгілі бір рольді атқаруы мүмкін
және жыртқыш балықтарға қорек болып табылады [4-7].
Іле өзенінің Дельта ағысындағы бақылау бойынша элеотристің
дернәсілдерінің өрістеу кезеңі – мамырдың ортасында су температурасы 210 С
– қа тең болғанда бірқалыпты айдың соңына дейін жалғасты. Дернәсілердің
тығыздығы 2,8 – 15,3 дана 1100 м3 су. Іле өзенінде элеотристің саны жыл
бойынша ауытқып тұрған. Қапшағай суқоймасындағы құятын бөлігінде 1984 жылы
ауланған балықтардың ішінде элеотрис мүлде кездеспеген, ал 1985 жылы
элеотристің ұсақ және шабақ кезіндегі жалпы саны тек 5% - ті құраған[18].
1986 – 1987 жылдары элеотрис ауланған балықтың ішінде доминантты
түрде саны көп кездескен, ал 1988 жылы салыстырмалы түрде аулау мөлшері
азайған, осыған сәйкес 1989 жылы да аз болған. Осындай диеомика – судың көп
болуымен байланысты деп айтылуы мүмкін [19,20].
II ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН МАТЕРИАЛДАР
2.1 Морфоанализ көрсеткіштері
Балықтарға морфоанализ И.Ф.Правдиннің көрсеткіштері бойынша
жургізілді.Морфологиялық анализ жүргізген уақытта, оның өлшемді
көрсеткіші штангенциркуль арқылы жүзеге асырылады.
L – денесінің толық ұзындығы
l – денесінің құйрық қалақшасыз ұзындығы
aD – антедорсальды арақашықтығы
pD – постдорсальды арақашықтығы
Lca – А қанатының соңынан құйрық қанатының басталған жеріне дейінгі
арақашықтығы
aP – антепектральды арақашықтық
aV – антевентральды арақашықтық
aA – антеанальды арақашықтық
lc - басының ұзындығы
ao – тұмсығының ұзындығы
o – көзінің диаметрі
ap – көзінің артынан желбезек қақпағының соңына дейінгі арақашықтық
lmx - жоғарғы жағының ұзындығы
lmd – төменгі жағының ұзындығы
io - екі көзінің арақашықтығы
hCs – көзінің алдынан басының биіктігі
hZa – көзінің артынан басының биіктігі
H – денесінің ең биік жері
h – денесінің ең аласа жері
ID – арқа қанатының ұзындығы
hD – арқа қанатының биіктігі
lA – аналь қанатының ұзындығы
hA – аналь қанатының биіктігі
IP – кеуде қанатының ұзындығы
lV – құрсақ қанатының ұзындығы
lcs - үстіңгі құйрық қалақшасының ұзындығы
lcm – құйрық қалақшасының ортасы
lci – астыңғы құйрық қалақшасының ұзындығы
ll - бүйір сызығының қабыршақтар саны
над – бүйір сызығының үстіңгі қабыршақтар саны
под - бүйір сызығының астыңғы қабыршақтар саны
llca - құйрық қалақшаларының басталатын жеріндегі қабыршақтар саны
D – арқа қанатының сәулелер саны
A – аналь қанатының сәулелер саны
P – кеуде қанатының сәулелер саны
V – құрсақ қанатының сәулелер саны
Spbr – 1– ші желбезек доғасының өсінділер саны
Vert – омыртқасының саны
Q - денесінің толық салмағы
q – денесінің іш құрылыссыз салмағы
пол – жынысы
стад - стадиясы
тамақ – ішектегі тамақ мөлшері
АИП - абсолютты уылдырығының саны
И.Ф. Правдиннің морфоанализ көрсеткіштерінің жіктелуі. Морфологиялық
белгілері бірнеше топқа бөлініп қарастырылады:
1. Қозғалуына байланысты белгілері
2. Қоректенуіне байланысты белгілері
3. Көбеюіне байланысты белгілері
4. Тыныс алуына байланысты белгілері
1. Қозғалуына байланысты белгілері :L; l; aD; pD; lcd; aP; AV; aA; lc;
Vert; A; P; V; lmx; lmd; ll; llca; H; h; lA; hA; lP; lV; lCs; lCm; lCi.
2. Қоректенуіне байланысты белгілері: Q; q; Sp.br; ao.
3. Көбеюіне байланысты белгілері: пол; стад; АИП.
4. Тыныс алуына байланысты белгілері: lc; hCs; hZa; Sp.br.
5. Қоңдылық коэффициентін анықтау формуласы:
Фультон бойынша:
Кларк бойынша:
2.2 Балықтардың биологиялық анализі
Балықтардың биологиялық анализіне келесідей өлшемдер кіреді:
1. балықтың толық салмағы, г (Q)
2. Балықтың ішкі құрылысынсыз салмағы (q)
3. Балықтың толық ұзындығы (L)
4. Құйрық қанатынсыз ұзындығы ( l )
Кейде балықтардың кеңейтілген биоанализі жүргізіледі, бұл жағдайда
сонымен қатар дененің ең биік жері, дененің ең аласа жері, басының ұзындығы
Биологиялық анализді сонымен қатар систематикалық анализді
жүргізгенде қажетті мезеттердің біріне материалды жасына байланысты анықтау
да болып табылады.
Балықтың жасын анықтау барлық балықтар үшін маңызды. Ол үшін қабыршақ
жамылғысы бар балықтардың қабыршағы қосымша, қабыршағы жоқ балықтардың
желбезек қақпағын және омыртқаларын алады. Балықтың жасын желбезек қақпағы
бойынша, омыртқасы, отолиті, арқа және кеуде қанаттарының қатты бірінші
сәулелері бойынша анықтайды – осының барлығы қабыршақ кітапшасына салынып,
этикеттеледі.
Қабыршақты барлық балық түрлерінің денесінің ортасынан арқа қанатының
алдыңғы бөлігінен алған жөн. Егер арқа қанаты бірнеше болса, онда
қабыршақты біріншісінің астынан, басына жақын жерінен алады. Қабыршақты
бүйір сызығы жоғары, бірақ одан алыс емес жерден алу керек. Егер балықтың
бүйір сызығы жоқ болса, онда қабыршақты бүйірінің ортасынан арқа қанатының
астынан алады.
Гонаданың жыныстық жетілу стадиялары
Балықтың ішін жарғанда гонадаларының жынысын және жетілу сатысын,
асқазанының толуын және майлылығын анықтайды. Соңғысын балмен есептейді: 0
– ішегінде майы жоқ, I – майы өте аз, II – аз, III – орташа мөлшерде, IV –
көп, V – ішегі қалың маға оранған.
Жыныс бездерінің сыртқы түрі жыныс клеткаларының даму процесінде
айтарлықтай өзгереді. Олардың жетілу сатысын жеке анықтау үшін жетілу
шкалалары жасалған, оларды пайдаланып жыныс өнімдерінің жетілу дәрежесін
анықтауға болады.
Аталықтары мен аналықтары үшін жыныс бездерінің алты жетілу дәрежесін
анықтауға болады. Аталықтары мен аналықтары үшін жыныс бездерінің алты
жетілу шкаласын бөледі, олар оогенез бен сперматогенез процестерінің барлық
периодын қамтиды. Аталықтары мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
бет
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
I. Әдебиеттерге шолу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 5
1.1. Элеотристің систематикалық орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Элеотристің морфологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.3 Элеотристің биологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
II зерттеу әдістері мен
материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.1 Морфоанализ
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...14
2.2 Балықтардың биологиялық
анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15 2.3
Алматы облысындағы тоған шаруашылықтарын зерттеудің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 8
2.4 Балықтардың морфоанализ әдістерінің экологиялық
негіздері ... ... ... ... .19
III Зерттеу
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .21
3.1 Қытай элеотрисінің қазіргі
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
3.2 Элеотристің морфобиологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .26
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .27
КІРІСПЕ
Қазақстанда балықтарды жерсіндіру тарихы бойынша үш кезеңге бөліп
қарастырылады.
Республикамыздың суқоймаларына балықтардың алғашқы жерсіндірілуі
революциялық кезеңге дейінгі уақытта болған. Ол 1885 – 1890 жылдары Алматы
қаласының тоғандарына бірнеше дана сазан балықтарын жіберуден басталған.
Екінші кезең 1848 – 1956 жылдары аралығында әр түрлі суқоймаларға
балықтардың 18 түрі, сонымен қатар бірінші кезеңнен екі есе көп
отырғызылған. Арал бассейініне балықтардың 13 түрі енгізілген. Осы уақыт
аралығында Арал теңізіне шоқыр балықты жерсіндіру жұмыстары оралдың
дельта бөлімінен алынды.
Үшінші кезең 1950 жылдардан басталды. Бұл кезеңде ақсаха, көксерке
және өсімдікжемді балықтарды жерсіндіру жүзеге асырылды. Осы уақытта
қазақстанда әдейі ұйымдастырылған топтың қатысуымен Кәсіптік жерсіндіру
станциясына әкеліп отырғызды. Қазақстанның тоған шаруашылықтарына және
Орталық Азия суқоймаларына – Қытай елінің суларынан және Амур
бассейіндерінен әкеліп ақ амур және ақ дөңмаңдай балықтарын жерсіндіргенде
кездейсоқ әкелінген тағы басқа бірнеше түр балықтары болды. Солардың
ішінде Қытай элеотрисі балығы кездескен.
Қытай элеотрисінің Micropercops cinctus - тіршілік ету аймағы –
қытай мен ТМД - ның, Въетнамның суқоймалары болып табылады. ТМД - ң
суқоймаларынан алғашқы рет 1960 жылы Түркменияда табылған. өсімдік жемді
балықтарды жерсіндіргенде кездейсоқ әкелінген. Қазіргі уақытта Сырдария,
Іле, талас, Шу және Балқаш көлдері, Алматы облысының суларында кең таралған
түр осы қытай элеотрисі - Micropercops cinctus.
Өрістеуі – порционды, сәуірдің соңынан қыркүйектің басына дейін. Жылу
сүйгіш объект [1].
Өндірістік маңызы жоқ, бірақ алматы облысындағы суқоймаларда таралған
жеріндегі басқа жыртқыш балықтардың қоректік тізбегіне қатысады. Қоректік
конкуренцияда маңызды роль атқарады.
Мақсаты: Қытай элеотрисін әдебиет көздері бойынша зерттеу тәсілдерін
үйрену арқылы терең танысып, меңгеру.
Міндеті: қазақстанның әр түрлі суларында тіршілік ететін қытай
элеотрисін экологиялық өзгерістерге байланысты морфологиялық зерттеу.
I ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Элеотристің систематикалық орны
Тип: Chordata - Хордалылар
Тип тармағы: Vertebrata - Омыртқалылар
Бөлім: Gnathostomata - Жақтылар
Класс үсті: Pisces - Балықтар
Класс: Osteichthyes – Сүйекті балықтар
Отряд үсті: Percomorpha - Перкоидтар
Отряд: Perciformes – Алабұғатәрізділер
Отряд тармағы: Gobioidei – Бұзаубастәрізділер
Тұқымдас: Eleotridae - Элеотристер
Туыс: Micropercops - Элеотрис
Түр: Micropercops cinctus – Қытай элеотрисі[2,3].
Өсімдікжемді балықтармен бірге элеотрис тұқымдастары Орта Азияға және
Қазақстанға келді. Алғашқы рет 1960 жылы табылып, анықталды. Ол зерттеулер
Д.С. Алиева, 1963 жыл және т.б. ғалымдардың зерттеуі бойынша Hypseleotris
swinhonis түрі болды.
Басқа туыстық өкілдері – ротан Perccottus glenii (Dybowski) алғашқы
кезеңдерде балықтардың арасынан осы аудандарға келгенін зерттеді, содан
келе ихтиофаунаның тізіміне қосылды. Сырдарияның орта ағысында,
Зеравшашылық бөлігінде – гипсо – элеотристармен бірге кездескен [1].
Тұқымдастардың туыстарының систематикасы толық зерттелмеген. СССР
суқоймаларында тек 2 туыс белгілі: Perccottus , Hypseleotris (Gill,1863
Micropercops [4,5].
Балқаш – Іле бассейіндерінде головешка (ротон) ретінде анықталды.
1960 жылдардың ортасында Іле өзенінің, Қаскелең, Талғар, Түргеннен өтетін
ағыстарында зерттеген. Кейінгі кездерде Қапшағай суқоймасында 1970 жылдары
2 дана, ұзындығы – 4 және 6 см, 1975 жылдары 12 дана, ұзындығы – 1,4 – 3,5;
орташа – 2,8 см, масса – 0,2 – 1,1 г; орташа 0,6 г түрлері және олардың
қорегінің түрлері 1969 – 1976 жылдардағы жинақтакрда Балқаш көлінде
анықталды.
Бұл практикалық зерттеулер – ротон – головешка бойынша Орта Азия және
Қазақстанда ғана таралуымен шектеледі. Барлық авторлар бұл түрдің пайда
болуын, ихтиофауна аудандарының құрамында морфологиялық және биологиялық
зерттеулер жүргізбеген.
Соңғы кездегі зерттеген авторлар элеотристің қорегінің Балқаш көлінде
бар екендігі туралы қысқаша сипатамалар берген. Аталығы 2 туыстық өкілдері
де өз уақытында Орта Азияға келген [6].
1960 жылдары Балқаш көлінде ротон, гипсоэлеотрис түрлері кездескен.
Басқа да 1980 жылдардағы мәліметтер бойынша Қазақстанда табылмаған [7].
Соңғы жылдары Оңтүстік қазақстанда және Орта Азияда кең таралған
Элеотристердің түрлерін басқа туыстың өкілі ретінде қабылдаған [8].
Таксономиясы жағынан көптеген қиыншылықтар туындайды. Алғашқы кезде
анықтағанда Hypseleotris swinhonis , содан кейін Perccottus cinctus түрге
жатқызылды[1,9].
Г.М. Дукравец және И.В. Глуховцевтар [ссылка!] толық анализ өткізген
соң, бұл балықтың жұтқыншақ тістерінің болуына қарап өз уақытында
Hypseleotris swinhohis түріне жақын келеді деп зерттеген.
Е.Д. Васильева бұл элеотристі басқа туысқа жатқызады. Оның айтуы
бойынша алғашқы кезде Micropercops cinctus түріне жатқызады [10].
H.W. Fowler, B.A. Bean бұл зерттеген түрді бұл туысқа жатпайды дейді.
негізгі систематикалық белгі ретінде авторлар – қабыршағының желбезек
қақпағында болмауын және қақпақалды ұзындығы 45 мм немесе 47 мм – ге тең
болуымен қарастырады [11].
Осы уақыттарда G.T. Nichols салыстырмалы түрде осы түрдің
белгілерін желбезек қақпағы бар, ерекше қабыршақтармен жабылған және
қабыршақтардың ізі қақпақ алдында орналасқан, сондықтан осы белгісі бойынша
балықтарды сипаттайды. Ұзындығы 40 мм – ге тең болған Micropercops туысында
сақталған (кәрі түрінде), ал кішкентай түрлерінде басында қабыршақтары
болмаған. Типтегі туыстың өкілдеріне құрсақ қанаттарында 14 сәулесі бар
болуымен сипатталады. Сол себепті жемдік ихтиофаунада Micropercops туысына
жататынын анықтайды [22].
Eleotris swinhohis – ті Қытай суларындағы анықтамалар бойынша,
желбезек қақпағында қабыршақтың болмауы және қақпақалды және құрсақ
қанаттарының сәулелерінің саны бойынша батыс көлдерінде 15 сәулесі бар
болумен және қабыршақсыз болуын Eleotris swinhohis түріне жатқызылады
[13,14].
Іле және Сырдария бассейіндеріндегі балықтарды зерттеулер бойынша
қабыршақтары қақпақтарында және құрсақ қанатындағы сәулелер саны – 15 – 7
және 15 – ке сәйкес келеді [13].
Қытай ихтиофаунасын зерттеудегі бойынша ұсақ Қытай элеотрисін
Hypseleotris swinhohis балықтардың сипаттамасын берді және тип
Micropercops dadery балығына (Percottus cinctus) Hypseleotris нақты толық
зерттеді. Бертін келе осы туыстың өкілдерінде көп қатарлы тістерінің
жақтарында бар екенін және төменгі қатарлы біршама қозғалған, тегіс емес
дейді. толықырақ сипаттама берілді. Туыстарда бірінші желбезек доғасында
11 өсінді, 24 – 31 омыртқасы болуымен сипатталады. Денесі ктеноидты
қабыршақтармен қапталған, кеуде қанатынан құйрық қанатына дейін 28 – ден 35
– ке дейін қабыршақтар орналасқан. Қабыршағы көзінің алдына дейін, желбезек
қақпағын және қақпақ алдын жауып тұрады. Көзінің айналасында, қақпақ
алдының әр жақ бөліктерінде ұсақ тесіктері бар [4,14-17].
Сәулелері Д1 = V – VIII, Д2= 10 – 13, A= 10 – 14, V=15. Осы
белгілері бойынша сипатталған материалдар туысқа сипаттама береді. Тек
омыртқаларының саны Орта Азиялық элеотристарда көбірек, бірақ оның қатары
24 – 31 дейін және негіздері бойынша 32 -36 –ға тең келеді[5].
Е.Д. Васильеваның анықтауы бойынша Іле өзенінде тіршілік ететін
балықтардың ашық орналасқан тесіктері бар болуымен Hypseleotris cyprinoids
түріне жатқызылған [10].
Осылайша элеотрис туысының және түрлерінің Орта Азияға және
Қазақстанға жерсіндірілгендері анықталып және болашақта таза басқа
зерттеулерді қажет етеді. Micropercops туысының толық зерттелмеуі
негізінде элеотрис балығына берілген сипаттамалар Hypseleotris туысына
қойылған диогноздар бойынша Орта Азия және Қазақстан туысы бойынша
Hypseleotris түрі деп аталып кетті [12].
Қазақстанда 2 тұқымдас тіршілік етеді, оның ішінде элеотрис тұқымдасы
жерсіндірілген. Қазіргі уақытта 50 – ге жуық туыстар белгілі [10,13].
1.2 Элеотристің морфологиялық сипаттамасы
Элеотристің құрсақ және арқа қанаттары өте жақсы орналасқан. Алдыңғы
арқа қанаты әдетте өте үлкен емес. Бұзаубастәрізділердің тұқымдасынан
ерекшелігі – элеотристің жүзбе қанаттары өзінің негізгі белгілерімен
ажыратылады, бірақ диск тәрізді емес .
Әдетте ірі мөлшерге дейін өсіп жетпейді. Бұл балықтардың ұзындығы 15
– 20 см – ден аспайды. Көбінесе табиғи тіршілік етеді.
Балқаш – Іле бассейініндегі элеотрис балығына зерттеулер жүргізілген
соң, тағы толықтырулар енгізілді. Нәтижесінде белгілердің қатарының кең
көлемде ауытқуы байқалады, соның ішіндегі кейбір белгілер: біріншіден
қабыршағының көлденең орналасуы және желбезек өсінділерінің санының ауытқуы
барысында алдыңғы анализге қарағанда қиындау болды. Осылай бола тұрса да,
ғалымдармен келіспеуге болмайды, қабыршағын санағанда, дұрыс емес
орналасуына байланысты алдыңғы бөлігінен 2 – 3 қабыршағынан оңай шатасасың
- деген [7,10].
Іле өзенінің төменгі бөлігіндегі жаңа жасалған анализдер бойынша:
Д1=(VII) VIII – IX(X), Д2=I – II, 8 – 13, A=I – II 7 – 116 P= I (10) (11)
– 12 – 13 (14), V=I – 5 [7].
Көлденең орналасқан қабыршақтарының саны денесінің бүйір жағында 31 –
36 немесе 33 – 365, омыртқасы 32 – 33 (34), (35); кеудесіндегі омыртқасы 16
– 17; 1 – ші желбезек доғасындағы өсінділері 11 – 13 (14). Денесі – ұршық
тәрізді, 2 бүйірінен қысыңқы, құйрық қалақшасы қысқа. Аузы – төменгі жағы,
төменгі жағы алға қарай, жоғары жағы көзінің алдыңғы жағына дейін созылады.
Тістері жақтарында қалқантәрізді бірнеше қатар орналасқан. Қабыршағы бүйір
жағында және денесіндегі ктеноидты,ал желбезек қақпағындағы циприноидты.
Арқа қанатының арасы біршама бөлінген. Аналь қанаты 2 – ші арқа қанатының
астында орналасқан және мөлшері кішкентай. Құйрық және кеуде қанаты
дөңгеленген, құрсақ қанаты бөлінген және үшкірленген. Қақпақалды қалқаны
жоқ, таңдайында тістері жоқ. гонадасы жұп, торсылдағы бар. Түсі ашық – сұр.
Денесінде 6 – 13 күңгірт көлденең жолақтары бар. Арқасында және бүйірінде
көптеген күңгірт дақтары бар. Көзінің астындағы күңгірт жолақтары астыңғы
жағына дейін созылып жатыр. Көзі – көгілдір, құбылмалы, қабағы бар.
Аталығының құйрық қалақшасының төменгі бөлігі құсақ және басының төменгі
бөлігі сарғыш – қызыл, ал аналықтарында суреттер – кілем түстес.
Денесіндегі жалпы түсі және қанаттары балықтың жағдайына байланысты
өзгереді. Зерттеулер бойынша абсолюттік ұзындығы 48 мм –к балықтың толық
массасы – 1,1 г, ал аквариумда олар ірілеу 68 мм –ге дейін жетеді[18].
Іле өзенінде тіршілік ететін элеотрис балықтардың аталығы мен
аналығының арасындағы айырмашылығы – 8 пластикалық белгілері табылған.
Аталықтың қабағының кең болуы, денесі онша биік емес, басының
биіктігі – екі көзіне дейін, 2 – ші арқа қанатының биіктігі және аналь
қанатының биіктігі - өте биік емес, орташалау. Денесінің биіктігі бойынша
жыныстық өзгерісі жоқ [19].
Бұрынғы зерттеулер бойынша балықтың барлығы ұсақ кезінде аталығы
аналығынан ірілеу, жыныстық деморфизмі тек бірнеше белгі бойынша
ажыратылады: аталықтарда – басы және маңдайы биіктеу болады, аналықтарында
желбезек өсіндісі көп болады. Соңғы кезде өсінділерінің санын анықтау нақты
емес, тек жыныс деморфизмі және пластикалық түрде анықталады. Тіршілік
ететін балықтардың құрамы және өрістеуге қатысатын балықтар бойынша
анықталған. Өрістеу кезінде аталықтарының түсі қатты өзгереді. Аналықтарына
қарағанда олардың түсі – қараяды немесе сұр түсті болады. Денесіндегі және
қанаттарындағы дақтары кетіп қалады. Периодтық кезеңде құйрық қалақшасының
төменгі бөлігінің түсі – ашық – қызғылт – сары, аналь және құрсақ қанатының
түсі де осылай өзгереді. Осындай өзгерістердің болуы австралиялық
аталықтардың түсі Hypseleotris golil – да бақыланған [7,20].
Іле өзенінің төменгі бөлігіндегі 1 популяция ішіндегі элеотрис
балығының жастық – мөлшерінің өзгерістері, жас және жыныстық жетілген
особътардың арас ында 22 белгісінің ішінде 12 пластинкалық белгілері
бойынша анықталмаған.
Жастары бойынша қабағының кеңдігі, арқа қанатының (Д2) биіктігі,
құрсақ, аналь қанаттарының арасы кеңейеді, ал салыстырмалы түрде денесінің
биіктігі, құрсақ қанатының ұзындығы; көзінің диaметрі және антидорсальды
ара қашықтығы кішірейеді. Бұл алынған мәліметтер экологиялық өзгерістерде
және бассейіннің әр түрлі бөліктеріндегі жиналған элеотрис балықтары
бойынша сипатталған [21].
Салыстырмалы түрде экологиялық өзгерістері бойынша бірдей жастағы әр
түрлі бассейіндерде жеткілікті айырмашылықтары – 18 белгісінің ішінде 12
пластикалық белгілері болған.
Негізінен жалпы алсақ, Іле бассейіндеріндегі элеотрис балықтың түрі
Е.Д. Васильева және А.П. Макеева бойынша Сырдария бассейініндегі
сипаттамаға сай келеді. Тек біршама айырмашылықтары – кеуде қанаттарындағы
сәулелер саны Сырдария – 9 – 12; ал Іле өзенінде 11 – 15 –ке тең келеді
[10].
Басқа авторлар түзетулер енгіздік деседе, тек айырмашылық 1 – 2
сәулелерінің сақталуы, ауытқуында әзірше болық қанағаттанарлық мәлімет жоқ.
1.3 Элеотристің биологиялық сипаттамасы
Элеотрис балықтың өкілдері теңізде, тұзды суда және субтропиктік тұщы
суларда кездеседі. Көбею уақытында уылдырықты жыныс органдарының ішкі
жағының жоғары бөлігіне салады.
Hypseleotris туысының өкілдерінде өрістеу ортасы - өсімдіктердің және
ағаштардың бұтақтарына, судың жоғарғы қабатына, тереңдігі 25 см – ден
аспайтын бөліктерді құрайды.
Уылдырығының дамуы Hypseleotris compressus түрінде 10- 14 сағат, ал
Odontobutus abcura түрінде уылдырығының дамуы 10 – 14 күн. Уылдырықтарын
аталықтары қарауылдап жүреді. өрістеуі – порционды. Дернәсілдері –
пелагикалық қабатта өмір сүреді. Қоректену сипаты – эврифагтар.
Тіршілік ету аймағы немесе ареалы Қытай және солтүстік Ветънамның
суқоймалары болып табылады.
СССР – дің суқоймаларында алғаш рет 1960 жылы Түркменияда табылған.
Өсімдікжемді балықтарды әкелгенде кездейсоқ келген. Кейін осындай жолмен
элеотрис – Сырдария, Талас, Шу және Балқаш бассейіндеріне әкелінген [22].
Қазіргі уақытта Сырдария өзенінің және оның Өзбекстан
территориясындағы бөлігінің ағыстарында және Арнасай өзенінде, Шардара
суқоймаларында кең таралған. Осы өзендердің төменгі ағыстарында да тіршілік
етеді.
Іле өзенінде және оның мемлекеттік шекарадан Балқаш көліне дейін,
сонымен қатар Қапшағай су қоймасында және өзендерде тіршілік етеді. Саны
жағынан көп түрлері Қаратал өзенінде және Шу өзенінде кездеседі.
Қазақстан территориясының Талас өзенінен бұрын, Қырғызстандағы Кировский
суқоймасында 1987 жылы осы элеотрис түрінің 1 данасы табылған [23].
Іле және Сырдария бассейінінде элеотристің жыныстық жетілуі 2 – ші
жылы ұзындығы 28 – 41 мм және 24 – 25 мм – ге тең болғанда жетілген.
Осындай балықтардың жақсы жетілген жыныс өнімдері және аталықтарында оның
көрінетін неке сәні болады. Жыныстық қарым -қатынасы Іле бассейінінде 1:1
– ге қатынасына тең [24].
В.Н. Еловенко зерттеуі бойынша элеотристардың популяциясы көбінесе
аталықтан тұрады [10].
Аналықтарында жетілген уылдырық саны шілденің бас ында 122 – ден 280
данаға дейін ауытқиды. Олардың орташа диaметрі 0,6 – 0,85 мм және жыныстық
жетілу индексі 4,17 – ден 12,95 ке тең.
♀ - тың III стадиясында уылдырық саны 1,62 – 350 дана, орташа
диаметрі 0,49 – 0,63 мм, жетілу индексі 1,20 – 3,98 [9].
♂ - да III стадиясында 0,17 – ден 0,67, ал IV – V стадияда 0,79 –
дан 1,67; орташа 1,19 – ға тең. Бір ♀ - тың ұзындығы 33,3 мм болатын, дене
массасы 592 мг – ға жететін гонада массасы 35 мг болатын балықтың жыныстық
жетілу индексі 5,91 – ге тең болады.
Өрістеуі – порционды. Іле бассейінінде сәуір айының соңынан немесе
мамырдың басынан қыркүйек айына дейін өтеді [22].
Іле аймағындағы мемлекеттік шекарадан Қапшағай суқоймасына дейін 1986
және 1988 жылдары элеотрис балығының дернәсілдерінің өрістеу уақыты 90
күнге созылған және қыркүйек айының бірінші жартысына дейін болған [29].
Экспериментальды жағдайда бір аналық – тан 50 күн ішінде 7 порция уылдырық
салынған [25].
Уылдырығын қатты субстратқа салады: тасқа, қос жақтаулы
мoллюскалардың қабыршағы және жоғарғы, төменгі қабатты жерлерге бір қатарлы
орналастырады. Уылдырығы – ұсақ., бір жақ пансерында өсінділері бар
қабықпен қапталған, сол арқылы субстратқа жабысады, бекінеді. Уылдырығын
бір рет салғанда оның құрамында 35 – тен 150 данаға дейін, 0,9 – 1,0 мм
–ге тең болған.
Авторлардың зерттеген мәліметтері бойынша табиғи және
экспериментальды жағдайда өрістеу кезінде бір аналықпен бірге бірнеше
аталық қатысады.
Аквариумдағы бақылаулар бойынша өрістеу бір күнде әр түрлі уақытта
өтеді. Өрістеу алдында аталықтары уылдырық салуға таза орын дайындайды.
Бұл кезде аналықтары да жақын арада жүреді. Уақыт өткен сайын аталықтары
аналықтарын ұяға шақырады. Уылдырығын салған соң аналықтары біраз уақыттан
соң ұяны тастап кетеді. Бірақ аталықтары қарауылдап жүреді және аналықтарын
қайтадан субстратқа қайтарады. Бұл көрініс көп уақытқа созылуы мүмкін.
Сонымен қатар аталықтары субстратты тазалап жүреді [26].
Өрістеу кезінде температура 250 С– қа тең болғанда басталады, бірақ
кейін температура 18 – 200 С– қа тең болғанда да өрістей береді. Өрістеу
уақытында аталықтары аналықтың ізімен жүріп отырып, салынған
уылдырықтарды урықтандырады. Уылдырықтың бір бөлігін салғанда оның саны 20
– 24 дана. Содан кейін аталықтары өсімдіктердің өскіндерінің арасына барып
демалады. Біраз уақыттан кейін өрістеу қайта жалғасады және жалпы толық
өрістеуі 1 сағатқа созылады. Егер тағы бір келесі аналық уылдырығын шашуға
дайын болса, біраз уақыттан кейін осы әрекеттер тағы жалғасын табады.
Аналықты күтіп, қарауылдап жүру аталықтың кеуде қанаты арқылы және
субстратын тазалап жүру арқылы өтеді. Егер ұяға балықтар келсе, аталық
элеотрис қорғаныш үрей көрсетеді: басы және арқа жүзбе қанаттарының түсі
қараяды және денесі жиырылады. Аузын кең ашып, желбезек қақпағы көтеріліп,
бүйірінен қозғалып қарсыласын өз территориясынан қуып жіберуге тырысады.
Ұясын күзету кезінде зерттелген бақылаулар бойынша аталығы сол сәтте
қоректенбейді. Уылдырықтан соңғы дернәсілдер шыққан соң, аталықтары ары
қарай ұрпақтарын қарамайды. Аквариумда уылдырықтың даму уақыты судың
температурасы 17 – 200 С – қа тең болғанда 10 – 14 күнге, ал температура 25
– 28 0С болғанда 4 – 5 күнге созылады. Алғашқы уақыттағы дернәсілдік
кезеңде субстратқа бекінгіш болып келеді. Пелагикалық тіршілік деңгейіне
көшкенде денесінің ұзындығы 2,8 – 3,2 мм- ге жетеді. Бұл уақытта олар су
қабатында, әртүрлі фототаксистері бар кері әсер ететін қасиеттері болады.
Экзогенді қоректенуге 2 – ші күні көшеді. Осы кезде су қабатында тұрақты
тіршілік етеді. Кейбір дернәсілдерінде әлі дамыған жүзу торсылдағы болмайды
және қозғалуы баяу болады. Элеотристің дернәсілдерінің пелагикалық жағдайға
көшуі оның өзендерде кең көлемде тіршілік етуіне жағдай туғызады. Іле
өзенінің төменгі бөлігінде пассивті өрістейтін жас балықтардың өрістеуі
КазГУ – ң жасаған экспедициясы нәтижесінде С1 кезеңіндегі дернәсілдерінің
ұзындығы 4,0 – 5,9 мм –ге тең [127.
Дондық тіршілік етуге элеотрис 30 – 40 күннен кейін өтеді. Бұл
уақытта жас балықтардың денесінің пішіні және түсі ірі балықтардың пішініне
сәйкес келеді.
Жас кезіндегі су шығынына байланысты Іле территориясындағы шабақтар
және ірі балықтар төменгі ағыспен орнын ауыстыруы мүмкін. Элеотристің
максимальды жасы 5 жасқа тән болған [10].
Элеотристі күріш дақылдарымен бірге өсірген кезде, оның құрамында
(1+) 2 жас шамасында, (2+) жас шамасында, толыө 3 жастық түрлері бірқалыпты
кездескен. Ал кейінгі кездерде мүлде кездеспеген [17].
Аквариумдағы эксперименттің нәтижесі бойынша, күзде ауланған биылғы
шабақтар 20 – 250С температурада тез өсуімен және уылдырықтан шыққан соң 30
– 40 күнде жыныстық жетілуімен ерекшеленген; 50 күн өрістеу кезеңінен
кейін, балықтар ары қарай өсуі жалғасқан және оның абсолютті ұзындығы 68 мм
– ге тең болады.
Жаздың ортасында бұл элеотрис түрлері себепсіз жойылған. Олардың
қаңтар айында шыққан ұрпақтары бірқалыпты өсіп, маусым – шілде айында
жыныстық жетілген. Өрістеп болған соң, қараша – желтоқсан айында ұзындығы
55 мм – ге жетті және бір жыл ғана өмір сүрген [28].
Табиғи жағдайда элеотрис өрістеу кезеңінен өткен соң, 2 жасқа
жеткенде өледі. Мысалы, Қытай, Корея және Жапония суқоймаларында тіршілік
ететін басқа тұқымдастың өкілі Odontobutis obscura өрістеген соң өліп
қалған [26].
Жасының біркелкі болмауы және көбею кезеңінің созылуы,
экспериментальды жағдайда балықтардың мөлшерінің ауытқуы – 1 жылдық сақина
қалыптасқан соң, 15,4 – 32,9 мм; орташа – 23,1 мм дейін ауытқиды. Бұл
кезде аналық пен аталық арасында дене мөлшері бойынша айырмашылықтар
бомаған [10-13].
1986 жылы сәуір айының басында элеотристің активті түрде өсуі негізгі
топтардың мөлшері 19 – 23 және 23 – 27 мм –ге тең. Бұлардың қыстан өткен
соң тірі қалатыны белгісіз. Мамыр айының басында осындай мөлшердегі топ
балықтардың саны біршама көбейіп, ал ірі балықтар саны азайған.
1986 жылдың маусым айында 15 – 19 мм –ге жететін балықтардың саны
арқылы толықтырылған. Көбінесе топта аралас мөлшердегі балықтар кездеседі,
олра: кейінгі кезеңнен 1985 жылдан және 1986 жылдардағы мөлшері 19 – дан 23
мм –ге жетеді. Басқа әртүрлі мөлшердегі балықтар шілде айларында аздап
кездеседі. Қыркүйек айында көбеюі аяқталады және популяцияның құрылымының
мөлшері ерте көктемдік топтық балықтардың мөлшері 11 – 15 және 15 – 19
мм[21].
1987 жылы көктемде топтың мөлшері 15 – тен 27 мм – ге дейін ауланған
балықтардың 87,5 % құрайды
Элеотристің қорегі өте аз зерттелген. Тек, Іле – Балқаш
бассейініндегі мәліметтер туралы ғана нұсқаулар кездеседі. Головешки
қорегінің құрамы, ғалымдардың айтуы бойынша элеотристің қорегіне жатады.
Ерте кезде Балқаш көлінде олардың құрамына: бұтақмұртты шаяндар 22,3 %,
ескекаяқты шаяндар – 19,4 %, хирономидтердің дернәсілдері – 31,3 %,
балдырлар 8,7 % құраған. Балықтың уылдырығының ұзындығы – 13 – 15 мм –ге
жеткенде пайда болады. Қоректенуі жоғары – 179 ‰ [8].
Ірі элеотрис Балқаш көлінде әр түрлі аралас қоректенеді, планктонды
шаянтәрізділер, зообентос, балықтың уылдырығы және дернәсілдері [6-8].
Көбінесе торта және сазанның уылдырығы мен дернәілдері кездеседі.
Маусым айында тұқы балықтарының өрістеу кезеңі аяқталғанда, элеотристің
қорегінде тұқының уылдырықтары кездеспейді. Негізгі қорек рационы мамыр
және маусым айында – хирономид дернәсілдері болып табылады. Элеотристің
өнімділігі – жыныстық жетілмеген және жетілген балықтарда аз ажыратылады. ♂
өнімділігі жоғары, ♀ - ры әр түрлі өнімділік береді [29].
Кесте 1
Балқаш көліндегі элеотристің қорегінің құрамы [6]
Компоненттер Мамыр Шілде
1 2 1 2
Шаянтәрізділер 10,0 - 44,0 15,0
Мизидиялар 10,0 6,0 12,5 5,3
Хирономид 70,0 61,0 57,0 45,5
дернәсілдері
Біркүндіктер - - 28,0 10,3
Бентостық қарапайым 30,0 40,0 30,0 9,8
Балықтың уылдырығы 20,0 12,0 3,0 0,9
Балықтың 25,0 20,0 21,0 13,2
дернәсілі
Шаруашылық маңызы жоқ. Ихтиоценозда белгілі бір рольді атқаруы мүмкін
және жыртқыш балықтарға қорек болып табылады [4-7].
Іле өзенінің Дельта ағысындағы бақылау бойынша элеотристің
дернәсілдерінің өрістеу кезеңі – мамырдың ортасында су температурасы 210 С
– қа тең болғанда бірқалыпты айдың соңына дейін жалғасты. Дернәсілердің
тығыздығы 2,8 – 15,3 дана 1100 м3 су. Іле өзенінде элеотристің саны жыл
бойынша ауытқып тұрған. Қапшағай суқоймасындағы құятын бөлігінде 1984 жылы
ауланған балықтардың ішінде элеотрис мүлде кездеспеген, ал 1985 жылы
элеотристің ұсақ және шабақ кезіндегі жалпы саны тек 5% - ті құраған[18].
1986 – 1987 жылдары элеотрис ауланған балықтың ішінде доминантты
түрде саны көп кездескен, ал 1988 жылы салыстырмалы түрде аулау мөлшері
азайған, осыған сәйкес 1989 жылы да аз болған. Осындай диеомика – судың көп
болуымен байланысты деп айтылуы мүмкін [19,20].
II ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН МАТЕРИАЛДАР
2.1 Морфоанализ көрсеткіштері
Балықтарға морфоанализ И.Ф.Правдиннің көрсеткіштері бойынша
жургізілді.Морфологиялық анализ жүргізген уақытта, оның өлшемді
көрсеткіші штангенциркуль арқылы жүзеге асырылады.
L – денесінің толық ұзындығы
l – денесінің құйрық қалақшасыз ұзындығы
aD – антедорсальды арақашықтығы
pD – постдорсальды арақашықтығы
Lca – А қанатының соңынан құйрық қанатының басталған жеріне дейінгі
арақашықтығы
aP – антепектральды арақашықтық
aV – антевентральды арақашықтық
aA – антеанальды арақашықтық
lc - басының ұзындығы
ao – тұмсығының ұзындығы
o – көзінің диаметрі
ap – көзінің артынан желбезек қақпағының соңына дейінгі арақашықтық
lmx - жоғарғы жағының ұзындығы
lmd – төменгі жағының ұзындығы
io - екі көзінің арақашықтығы
hCs – көзінің алдынан басының биіктігі
hZa – көзінің артынан басының биіктігі
H – денесінің ең биік жері
h – денесінің ең аласа жері
ID – арқа қанатының ұзындығы
hD – арқа қанатының биіктігі
lA – аналь қанатының ұзындығы
hA – аналь қанатының биіктігі
IP – кеуде қанатының ұзындығы
lV – құрсақ қанатының ұзындығы
lcs - үстіңгі құйрық қалақшасының ұзындығы
lcm – құйрық қалақшасының ортасы
lci – астыңғы құйрық қалақшасының ұзындығы
ll - бүйір сызығының қабыршақтар саны
над – бүйір сызығының үстіңгі қабыршақтар саны
под - бүйір сызығының астыңғы қабыршақтар саны
llca - құйрық қалақшаларының басталатын жеріндегі қабыршақтар саны
D – арқа қанатының сәулелер саны
A – аналь қанатының сәулелер саны
P – кеуде қанатының сәулелер саны
V – құрсақ қанатының сәулелер саны
Spbr – 1– ші желбезек доғасының өсінділер саны
Vert – омыртқасының саны
Q - денесінің толық салмағы
q – денесінің іш құрылыссыз салмағы
пол – жынысы
стад - стадиясы
тамақ – ішектегі тамақ мөлшері
АИП - абсолютты уылдырығының саны
И.Ф. Правдиннің морфоанализ көрсеткіштерінің жіктелуі. Морфологиялық
белгілері бірнеше топқа бөлініп қарастырылады:
1. Қозғалуына байланысты белгілері
2. Қоректенуіне байланысты белгілері
3. Көбеюіне байланысты белгілері
4. Тыныс алуына байланысты белгілері
1. Қозғалуына байланысты белгілері :L; l; aD; pD; lcd; aP; AV; aA; lc;
Vert; A; P; V; lmx; lmd; ll; llca; H; h; lA; hA; lP; lV; lCs; lCm; lCi.
2. Қоректенуіне байланысты белгілері: Q; q; Sp.br; ao.
3. Көбеюіне байланысты белгілері: пол; стад; АИП.
4. Тыныс алуына байланысты белгілері: lc; hCs; hZa; Sp.br.
5. Қоңдылық коэффициентін анықтау формуласы:
Фультон бойынша:
Кларк бойынша:
2.2 Балықтардың биологиялық анализі
Балықтардың биологиялық анализіне келесідей өлшемдер кіреді:
1. балықтың толық салмағы, г (Q)
2. Балықтың ішкі құрылысынсыз салмағы (q)
3. Балықтың толық ұзындығы (L)
4. Құйрық қанатынсыз ұзындығы ( l )
Кейде балықтардың кеңейтілген биоанализі жүргізіледі, бұл жағдайда
сонымен қатар дененің ең биік жері, дененің ең аласа жері, басының ұзындығы
Биологиялық анализді сонымен қатар систематикалық анализді
жүргізгенде қажетті мезеттердің біріне материалды жасына байланысты анықтау
да болып табылады.
Балықтың жасын анықтау барлық балықтар үшін маңызды. Ол үшін қабыршақ
жамылғысы бар балықтардың қабыршағы қосымша, қабыршағы жоқ балықтардың
желбезек қақпағын және омыртқаларын алады. Балықтың жасын желбезек қақпағы
бойынша, омыртқасы, отолиті, арқа және кеуде қанаттарының қатты бірінші
сәулелері бойынша анықтайды – осының барлығы қабыршақ кітапшасына салынып,
этикеттеледі.
Қабыршақты барлық балық түрлерінің денесінің ортасынан арқа қанатының
алдыңғы бөлігінен алған жөн. Егер арқа қанаты бірнеше болса, онда
қабыршақты біріншісінің астынан, басына жақын жерінен алады. Қабыршақты
бүйір сызығы жоғары, бірақ одан алыс емес жерден алу керек. Егер балықтың
бүйір сызығы жоқ болса, онда қабыршақты бүйірінің ортасынан арқа қанатының
астынан алады.
Гонаданың жыныстық жетілу стадиялары
Балықтың ішін жарғанда гонадаларының жынысын және жетілу сатысын,
асқазанының толуын және майлылығын анықтайды. Соңғысын балмен есептейді: 0
– ішегінде майы жоқ, I – майы өте аз, II – аз, III – орташа мөлшерде, IV –
көп, V – ішегі қалың маға оранған.
Жыныс бездерінің сыртқы түрі жыныс клеткаларының даму процесінде
айтарлықтай өзгереді. Олардың жетілу сатысын жеке анықтау үшін жетілу
шкалалары жасалған, оларды пайдаланып жыныс өнімдерінің жетілу дәрежесін
анықтауға болады.
Аталықтары мен аналықтары үшін жыныс бездерінің алты жетілу дәрежесін
анықтауға болады. Аталықтары мен аналықтары үшін жыныс бездерінің алты
жетілу шкаласын бөледі, олар оогенез бен сперматогенез процестерінің барлық
периодын қамтиды. Аталықтары мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz