Бюджеттік органдардағы негізгі құралдар қозғалысы
КІРІСПЕ
1.БЮДЖЕТТІК ОРГАНДАРДАҒЫ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАР ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Негізгі құралдар туралы түсінік және кәсіпорындағы оның
мәні
1.2 Қаржылық есептіліктің халықаралық стандартына сәйкес бюджеттік мекемедегі негізгі құралдарды мойындау және бағалау
2.БЮДЖЕТТІК МЕКЕМЕНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІ МЕН ЕСЕП САЯСАТЫ
2.1 Негізгі құралдар қозғалысының түсу есебі
2.2 «Ұшқын Искра» спортклубының негізгі экономикалық көрсеткіштері мен есеп саясаты
3 БЮДЖЕТТІК МЕКЕМЕДЕГІ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ АУДИТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Бюджеттік мекемедегі бухгалтерлік есеп пен аудитті жүргізудің заңдылығы
3.2 Бюджеттік мекемедегі негізгі құралдар қозғалысының есебінің ішкі бақылаудың ұйымдастыру
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1.БЮДЖЕТТІК ОРГАНДАРДАҒЫ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАР ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Негізгі құралдар туралы түсінік және кәсіпорындағы оның
мәні
1.2 Қаржылық есептіліктің халықаралық стандартына сәйкес бюджеттік мекемедегі негізгі құралдарды мойындау және бағалау
2.БЮДЖЕТТІК МЕКЕМЕНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІ МЕН ЕСЕП САЯСАТЫ
2.1 Негізгі құралдар қозғалысының түсу есебі
2.2 «Ұшқын Искра» спортклубының негізгі экономикалық көрсеткіштері мен есеп саясаты
3 БЮДЖЕТТІК МЕКЕМЕДЕГІ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ АУДИТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Бюджеттік мекемедегі бухгалтерлік есеп пен аудитті жүргізудің заңдылығы
3.2 Бюджеттік мекемедегі негізгі құралдар қозғалысының есебінің ішкі бақылаудың ұйымдастыру
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Жаңа Қазақстан өзінің дербес даму жолын таңдап, жылдан жылға әлемдік қоғамадастықта барған сайын зор құрмет пен беделге қол жеткізе отырып, алға қарай нық сеніммен ілгерілеп келеді. Мұның өзі Қазақстанның одан әрі дамуын тұрлаулы, осы заманғы және болашағы зор экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік негізге қоюға мүмкіндік береді.
Елбасының 2013 жылғы Жолдауы Қазақстанды жеделдете жан-жақты жаңғырта жаңарту жолы таңдалып алынғандығын көрсетеді. Яғни, жаңа бәсекелестік артықшылықтар қалыптастыру арқылы елімізді жаһандық экономикаға кіріктіруге бағытталған мемлекеттік саясат қабылданды.
Елбасымыз басқа елдердің бәсекелес өндірістері мен салаларына, сондай-ақ нақ сол халықаралық нарықтарға қатысатын трансұлттық корпорацияларға салыстырмалы талдау жүргізіп, біздің келешегі зор өндірістерді, соның ішінде ішкі нарықты дамыту жөнінде жасалаған іс-қимылдың тиімділігіне баға беріп, олардың экспорттық әлеуетін арттыру мүмкіндігін қарастыру қажеттілігін атап көрсетті.
Сонымен қатар, Қазақстанда халықаралық бәсекеге қабілеттілік деңгейіне жете алатын, жоғары технологиялық жаңа өндірістерді дамыту қажетігі мен өнеркәсіптік құрылымды өзгертуге қабілетті, әрі ауқымды зор жобалар әзірлеу қажеттілігіне аса назар аударылды. Бюджет жүйесiн жетiлдiру жөнiндегi жекелеген iс-шаралар барысында шешiмi жүйелiк ұстанымды талап ететiн көптеген мәселелер анықталды. Осыған байланысты қолданыстағы заңдар нормаларын реттеуге және жүйелеуге, олардың неғұрлым икемдi құрылымын қамтамасыз етуге мүмкiндiк беретiн Бюджет кодексi әзiрлендi.
Бюджет кодексiнде бюджет жүйесiнiң орнықтылығы мен тұрақтылығын қамтамасыз ететiн жаңа қағидаттар бар, бұрын қолданылған бюджеттi жоспарлау қағидаттары, барлық бюджет деңгейлерiнiң шығыс және кiрiс бөлiктерiн қалыптастыру жөнiндегi ұстанымдар қайта қаралды.
Қолданыстағы заң кесiмдерiне функционалдық талдау жүргiзу нәтижесiнде және орталық пен өңiрлер арасындағы қатынастардағы жинақталған оң және терiс тәжiрибенi ескере отырып, бюджетаралық қатынастар қағидаттары, ресми трансферттердiң нысандары, республикалық бюджеттiң, облыстық бюджеттiң, республикалық маңызы бар қала, астана, аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджетiнiң кiрiстерi айқындалды. Барлық бюджет деңгейлерiне қаржылық орнықтылық беру мақсатында Бюджет кодексiнде бюджет деңгейлерiнiң шығыстық өкілеттiктерi нақты бөлiндi. Бюджеттердiң дербестен күшейту үшiн, сондай-ақ бюджетаралық қатынастардың тұрақтылығын қамтамасыз ету үшiн бюджеттiк субвенциялар мен алып қоюлардың мөлшерi үш жылға арналып белгіленетiн болады.
Бюджет кодексiнде бюджеттiк бағдарламалардың тиiмділiгiн бағалау туралы бап көзделген, оған сәйкес тиiстi есептердi жүргізу, бюджеттiк бағдарламалардың негiздемесiн, олардың орындалу барысы мен олар көрсететiн елдiң әлеуметтік-экономикалық жағдайына ықпал етуiн талдау және бюджеттiк бағдарламалардың тиiмсiз бағыттарын айқындау болып табылады.
Елбасының 2013 жылғы Жолдауы Қазақстанды жеделдете жан-жақты жаңғырта жаңарту жолы таңдалып алынғандығын көрсетеді. Яғни, жаңа бәсекелестік артықшылықтар қалыптастыру арқылы елімізді жаһандық экономикаға кіріктіруге бағытталған мемлекеттік саясат қабылданды.
Елбасымыз басқа елдердің бәсекелес өндірістері мен салаларына, сондай-ақ нақ сол халықаралық нарықтарға қатысатын трансұлттық корпорацияларға салыстырмалы талдау жүргізіп, біздің келешегі зор өндірістерді, соның ішінде ішкі нарықты дамыту жөнінде жасалаған іс-қимылдың тиімділігіне баға беріп, олардың экспорттық әлеуетін арттыру мүмкіндігін қарастыру қажеттілігін атап көрсетті.
Сонымен қатар, Қазақстанда халықаралық бәсекеге қабілеттілік деңгейіне жете алатын, жоғары технологиялық жаңа өндірістерді дамыту қажетігі мен өнеркәсіптік құрылымды өзгертуге қабілетті, әрі ауқымды зор жобалар әзірлеу қажеттілігіне аса назар аударылды. Бюджет жүйесiн жетiлдiру жөнiндегi жекелеген iс-шаралар барысында шешiмi жүйелiк ұстанымды талап ететiн көптеген мәселелер анықталды. Осыған байланысты қолданыстағы заңдар нормаларын реттеуге және жүйелеуге, олардың неғұрлым икемдi құрылымын қамтамасыз етуге мүмкiндiк беретiн Бюджет кодексi әзiрлендi.
Бюджет кодексiнде бюджет жүйесiнiң орнықтылығы мен тұрақтылығын қамтамасыз ететiн жаңа қағидаттар бар, бұрын қолданылған бюджеттi жоспарлау қағидаттары, барлық бюджет деңгейлерiнiң шығыс және кiрiс бөлiктерiн қалыптастыру жөнiндегi ұстанымдар қайта қаралды.
Қолданыстағы заң кесiмдерiне функционалдық талдау жүргiзу нәтижесiнде және орталық пен өңiрлер арасындағы қатынастардағы жинақталған оң және терiс тәжiрибенi ескере отырып, бюджетаралық қатынастар қағидаттары, ресми трансферттердiң нысандары, республикалық бюджеттiң, облыстық бюджеттiң, республикалық маңызы бар қала, астана, аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджетiнiң кiрiстерi айқындалды. Барлық бюджет деңгейлерiне қаржылық орнықтылық беру мақсатында Бюджет кодексiнде бюджет деңгейлерiнiң шығыстық өкілеттiктерi нақты бөлiндi. Бюджеттердiң дербестен күшейту үшiн, сондай-ақ бюджетаралық қатынастардың тұрақтылығын қамтамасыз ету үшiн бюджеттiк субвенциялар мен алып қоюлардың мөлшерi үш жылға арналып белгіленетiн болады.
Бюджет кодексiнде бюджеттiк бағдарламалардың тиiмділiгiн бағалау туралы бап көзделген, оған сәйкес тиiстi есептердi жүргізу, бюджеттiк бағдарламалардың негiздемесiн, олардың орындалу барысы мен олар көрсететiн елдiң әлеуметтік-экономикалық жағдайына ықпал етуiн талдау және бюджеттiк бағдарламалардың тиiмсiз бағыттарын айқындау болып табылады.
1. “Қазақстан өз дамуындағы серпіліс жасау қарсаңында”
“Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы” ҚР – ның Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халхына жолдауы. // Егемен Қазақстан 2008 жыл, 1 наурыз
2. Қазақстан Республикасының 2005 – 2015 жылдарға арналған индустриалды – инновациялық даму стратегиясы. // Астана, 2005 жыл
3 “Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел даму жолында” Президенттің Қазақстан Халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан 2007 жыл 19 – ақпан
4. Шоқаманов А.Н. “ҚР негізгі құрал – жабдықтар мен материалдық емес активтер” // 1999 – 2006 жыл: Статистикалық жинақ – Алматы, 2006 жыл
5. Абдуллина А.Ш. “Управление эффективном использованием основных фондов в условиях формирования рыночного отношениях” // автореферат – Алматы, 1999
6. Булатова А.С Экономика // Экономист, 2006г.
7. Бергольц С.Б. Экономический анализ хозяйственной деятельноси на современном этапе развития // Финансы и статистика, М: 1994 г.
8.Гиляровский Экономический анализ // М: Проспект, 2006 г.
9. Горфинкель В.Я. Экономика фирмы // Юнити, М: 2006 г.
10. Дәуренбекова Ә.Н. “Қазақстан өнекәсібінің индустриялдық деңгейін көтерудің экономикалық механизмі” // Алматы, Экономика 2007 жыл
11. Дүйсенбаев К.Ш. Анализ хозяйственной деятельности предприятия // Алматы, Экономика 1998 г.
12. Ержанова М.С., Ержанова С.М. Учетная политика на Казахстанском предприятий // Алматы, издательский дом “БИКО” 2006г.
13. Зайцев Н.К. Экономика промышленного предприятия // Проспект, 2006 г.
14. Коволев В.В. Волкова О.Н. Анализ хозяйственной деятельности предприятия // Проспект, М: 2006 г.
15. Мельник М.В. Экономический анализ финансово – хозяйственной деятельности // Юнити, М: 2006г.
16. Макарьева В.И. Анализ финансово – хозяйственной деятельности // М:2006г.
17. Үмбетәлиев А.Д. Керімбек Ғ.Е. Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік // Фолиант баспасы, 2007жыл
18. Мейірбеков А.Қ. Әлімбетова Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы // оқу құралы Алматы экономика 2005 жыл
19. Жолдасбекова Г.Ө. Кәсіпорын экономикасы // Алматы, Экономика 2004 жыл
20. Пельиха А.С. Экономика предприятия и отрасли промышленности // Феникс, М: 2005г.
21. Горфинкель В.Я. Купряков Е.М. Экономика предприятия // М: 1996 г.
22. Голубева М.А. Особенности учета имущества в бюджетных организациях//Главюбухю2000-42б.
23.Радостовец В.К., Даулетбеков А.Д., «Бухгалтерский учет на предприятии»-Алматы, 1994 г.
24. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии: Издание 2-ое дополненное и переработанное –Алматы, Центраудит-Казахстан., 2002 г.
25.Кеулімжаев К.К. «Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері» Оқулық Алматы Экономика 2006
26.Сейдахметова Ф.С. Бухгалтерская отчетность, ее виды и назначение. Изд «LEM» 2001, 46 с.
“Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы” ҚР – ның Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халхына жолдауы. // Егемен Қазақстан 2008 жыл, 1 наурыз
2. Қазақстан Республикасының 2005 – 2015 жылдарға арналған индустриалды – инновациялық даму стратегиясы. // Астана, 2005 жыл
3 “Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел даму жолында” Президенттің Қазақстан Халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан 2007 жыл 19 – ақпан
4. Шоқаманов А.Н. “ҚР негізгі құрал – жабдықтар мен материалдық емес активтер” // 1999 – 2006 жыл: Статистикалық жинақ – Алматы, 2006 жыл
5. Абдуллина А.Ш. “Управление эффективном использованием основных фондов в условиях формирования рыночного отношениях” // автореферат – Алматы, 1999
6. Булатова А.С Экономика // Экономист, 2006г.
7. Бергольц С.Б. Экономический анализ хозяйственной деятельноси на современном этапе развития // Финансы и статистика, М: 1994 г.
8.Гиляровский Экономический анализ // М: Проспект, 2006 г.
9. Горфинкель В.Я. Экономика фирмы // Юнити, М: 2006 г.
10. Дәуренбекова Ә.Н. “Қазақстан өнекәсібінің индустриялдық деңгейін көтерудің экономикалық механизмі” // Алматы, Экономика 2007 жыл
11. Дүйсенбаев К.Ш. Анализ хозяйственной деятельности предприятия // Алматы, Экономика 1998 г.
12. Ержанова М.С., Ержанова С.М. Учетная политика на Казахстанском предприятий // Алматы, издательский дом “БИКО” 2006г.
13. Зайцев Н.К. Экономика промышленного предприятия // Проспект, 2006 г.
14. Коволев В.В. Волкова О.Н. Анализ хозяйственной деятельности предприятия // Проспект, М: 2006 г.
15. Мельник М.В. Экономический анализ финансово – хозяйственной деятельности // Юнити, М: 2006г.
16. Макарьева В.И. Анализ финансово – хозяйственной деятельности // М:2006г.
17. Үмбетәлиев А.Д. Керімбек Ғ.Е. Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік // Фолиант баспасы, 2007жыл
18. Мейірбеков А.Қ. Әлімбетова Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы // оқу құралы Алматы экономика 2005 жыл
19. Жолдасбекова Г.Ө. Кәсіпорын экономикасы // Алматы, Экономика 2004 жыл
20. Пельиха А.С. Экономика предприятия и отрасли промышленности // Феникс, М: 2005г.
21. Горфинкель В.Я. Купряков Е.М. Экономика предприятия // М: 1996 г.
22. Голубева М.А. Особенности учета имущества в бюджетных организациях//Главюбухю2000-42б.
23.Радостовец В.К., Даулетбеков А.Д., «Бухгалтерский учет на предприятии»-Алматы, 1994 г.
24. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии: Издание 2-ое дополненное и переработанное –Алматы, Центраудит-Казахстан., 2002 г.
25.Кеулімжаев К.К. «Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері» Оқулық Алматы Экономика 2006
26.Сейдахметова Ф.С. Бухгалтерская отчетность, ее виды и назначение. Изд «LEM» 2001, 46 с.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1.Бюджеттік органдардағы негізгі құралдар қозғалысының теориялық
аспектілері
1.1 Негізгі құралдар туралы түсінік және кәсіпорындағы оның
мәні
1.2 Қаржылық есептіліктің халықаралық стандартына сәйкес бюджеттік
мекемедегі негізгі құралдарды мойындау және бағалау
2.БЮДЖЕТТІК МЕКЕМЕНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІ МЕН ЕСЕП САЯСАТЫ
2.1 Негізгі құралдар қозғалысының түсу есебі
2.2 Ұшқын Искра спортклубының негізгі экономикалық көрсеткіштері мен есеп
саясаты
3 БЮДЖЕТТІК МЕКЕМЕДЕГІ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ АУДИТІН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ
3.1 Бюджеттік мекемедегі бухгалтерлік есеп пен аудитті жүргізудің заңдылығы
3.2 Бюджеттік мекемедегі негізгі құралдар қозғалысының есебінің ішкі
бақылаудың ұйымдастыру
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Жаңа Қазақстан өзінің дербес даму жолын таңдап, жылдан жылға әлемдік
қоғамадастықта барған сайын зор құрмет пен беделге қол жеткізе отырып, алға
қарай нық сеніммен ілгерілеп келеді. Мұның өзі Қазақстанның одан әрі дамуын
тұрлаулы, осы заманғы және болашағы зор экономикалық, әлеуметтік, саяси
және әкімшілік негізге қоюға мүмкіндік береді.
Елбасының 2013 жылғы Жолдауы Қазақстанды жеделдете жан-жақты жаңғырта
жаңарту жолы таңдалып алынғандығын көрсетеді. Яғни, жаңа бәсекелестік
артықшылықтар қалыптастыру арқылы елімізді жаһандық экономикаға кіріктіруге
бағытталған мемлекеттік саясат қабылданды.
Елбасымыз басқа елдердің бәсекелес өндірістері мен салаларына, сондай-
ақ нақ сол халықаралық нарықтарға қатысатын трансұлттық корпорацияларға
салыстырмалы талдау жүргізіп, біздің келешегі зор өндірістерді, соның
ішінде ішкі нарықты дамыту жөнінде жасалаған іс-қимылдың тиімділігіне баға
беріп, олардың экспорттық әлеуетін арттыру мүмкіндігін қарастыру
қажеттілігін атап көрсетті.
Сонымен қатар, Қазақстанда халықаралық бәсекеге қабілеттілік деңгейіне
жете алатын, жоғары технологиялық жаңа өндірістерді дамыту қажетігі мен
өнеркәсіптік құрылымды өзгертуге қабілетті, әрі ауқымды зор жобалар әзірлеу
қажеттілігіне аса назар аударылды. Бюджет жүйесiн жетiлдiру жөнiндегi
жекелеген iс-шаралар барысында шешiмi жүйелiк ұстанымды талап ететiн
көптеген мәселелер анықталды. Осыған байланысты қолданыстағы заңдар
нормаларын реттеуге және жүйелеуге, олардың неғұрлым икемдi құрылымын
қамтамасыз етуге мүмкiндiк беретiн Бюджет кодексi әзiрлендi.
Бюджет кодексiнде бюджет жүйесiнiң орнықтылығы мен тұрақтылығын
қамтамасыз ететiн жаңа қағидаттар бар, бұрын қолданылған бюджеттi жоспарлау
қағидаттары, барлық бюджет деңгейлерiнiң шығыс және кiрiс бөлiктерiн
қалыптастыру жөнiндегi ұстанымдар қайта қаралды.
Қолданыстағы заң кесiмдерiне функционалдық талдау жүргiзу нәтижесiнде
және орталық пен өңiрлер арасындағы қатынастардағы жинақталған оң және
терiс тәжiрибенi ескере отырып, бюджетаралық қатынастар қағидаттары, ресми
трансферттердiң нысандары, республикалық бюджеттiң, облыстық бюджеттiң,
республикалық маңызы бар қала, астана, аудандар (облыстық маңызы бар
қалалар) бюджетiнiң кiрiстерi айқындалды. Барлық бюджет деңгейлерiне
қаржылық орнықтылық беру мақсатында Бюджет кодексiнде бюджет деңгейлерiнiң
шығыстық өкілеттiктерi нақты бөлiндi. Бюджеттердiң дербестен күшейту үшiн,
сондай-ақ бюджетаралық қатынастардың тұрақтылығын қамтамасыз ету үшiн
бюджеттiк субвенциялар мен алып қоюлардың мөлшерi үш жылға арналып
белгіленетiн болады.
Бюджет кодексiнде бюджеттiк бағдарламалардың тиiмділiгiн бағалау
туралы бап көзделген, оған сәйкес тиiстi есептердi жүргізу, бюджеттiк
бағдарламалардың негiздемесiн, олардың орындалу барысы мен олар көрсететiн
елдiң әлеуметтік-экономикалық жағдайына ықпал етуiн талдау және бюджеттiк
бағдарламалардың тиiмсiз бағыттарын айқындау болып табылады.
Қазақстан республикасының Үкiметi әзiрлеген және бекiткен бюджеттік
бағдарламалардың тиiмділігіне бағалау жүргiзу әдiстемесi бюджетті
жоспарлау, атқару және оның атқарылуын бақылау процесiнде бюджеттiк
бағдарламалардың тиiмділігіне бағалау жүргiзу тәртiбi мен көрсеткiштерiнiң
жүйесiн айқындайды. Бюджеттiк инвестициялар ұғымы кеңейтiлдi,
инвестициялық жобаларды кезең-кезеңмен iрiктеу, сондай-ақ жобалардың
тиiмдiлiгiн бағалау тәртiбi енгiзiлуде.
Жергiлiктi атқарушы органдардың тек жоғары тұрған бюджеттен ғана қарыз
алу құқығы сақталып, сыртқы және iшкi капитал рыноктарынан қарыз алуы
алынып тасталады.
Ұлттық қорға қаражат аударудың жаңа тетігi енгiзiлдi, осыған сәйкес
Ұлттық қорды қалыптастыру көзi болып табылатын барлық ресми трансферттер
тiкелей мемлекеттiк бюджеттен аударылатын болады. Осы іс-шаралар бюджеттен
бөлінген қаражаттың мақсатты жұмсалуын қадағалайтын шарттар жөнінде атап
өтті. Қаражатта мақсатты жұмсалғаннын реттеу көбінесе мемлекеттік
мекемеледің негізгі құралдардың қозғалысының аудитін ің дұрыс және айқын
жүргізілуімен, сонымен қатар нормативтік актілердің шарттарын орындауды
міндеттеді.
Бүгінгі нарықтық экономиканың жағдайында бухгалтерлік есепті жүргізу
басқару жүйесінің ең маңызды және міндетті шарты болып табылады.
Бухгалтерлік есеп ұйымның хал ахуалын, экономикалық жағдайын анықтап
негізгі міндеттерді нақты сипаттайтын бірден-бір жүйе. Бүгінгі күні
бюджеттік мекемелерді алатын болсақ, ең алдыңғы қатардағы мәселелерге,
яғни бюджеттен бөлінген құралдарға зор мән бере отырып , кеткен
шығындардың ауқымын неғұрлым азайтып және мақсатты пайдалануды дұрыс әрі
дәл анықтау міндетті шарт.
Осы мәселеге орай ұйым есептеу жолдарын дұрыс жүйеге келтіре отырып,
көрсетілетін қызметін басқарудың заңдылықтары халық шаруашылығында
өркендеуіне жол береді.
Нарықтық экономиканың нағыз шарықтап келе жатқан шағында күрделі
экономикалық механизмді басқару дәл, әрі нақты жүргізілген есеп арқылы
ғана жүзеге асуы тиіс.
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы – бюджеттік органдардағы негізгі
құралдардың қозғалысының аудитін анықтау.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – бюджеттік органдардағы негізгі
құралдардың қозғалысының аудитін жүргізу жолдарын зерттеу және негізгі
құралдардың қозғалысының аудитін анықтау, аудиттің ұйымға тигізетін әсерін
анықтау және оның аудитін жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.
Нарықтық экономика жағдайында өзіне жүктелген міндеттерге сәйкес
қызметтерді жүзеге асыруды бақылау, осы мәселе өзекті болып тұрғандықтан
дипломдық жұмысымды осы тақырыпқа арнап, оның аудитінің жүргізілуі мен
ұйымдастырылуын және әдістерін терең мән беріп зерттедім.
1.Бюджеттік органдардағы негізгі құралдар қозғалысының теориялық
аспектілері
1.1 Негізгі құралдар туралы түсінік және кәсіпорындағы оның мәні
Негізгі құралдар кәсіпорын мүлкінің және оның айналымнан тыс
активтерінің маңызды бөлігі болып табылады.
Негізгі құралдар – негізгі қорларды сипаттайтын бағалық өлшеуіштер.
Негізгі құралдар - өндіріс процесінде ұзақ уақыт пайдаланылатын,
өзінің заттай – натуралды формасын сақтай отырып, шығарылатын өнім мен
қызметтерге біртіндеп өз құнын аударатын, өндірісте тауарлар мен
қызметтерді жеткізуде үшінші жаққа жалға берілетін құндылықтар.
Оларға кем дегенде бір жыл мерзімінде қолданылатын құралдар жатады.
Өндіріс процесі еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынатын
жартылай фабрикаттар) және еңбек құрал – жабдықтары болып бөлінетін өн-
діріс құрал – жабдықтарының қатысуымен жүзеге асырылады. Еңбек құрал –
жабдықтарының құрамына белгілі бір заттарды жатқызу олардың сыртқы
белгілеріне қарап емес, өндіріс процесінде атқарар рөліне қарап
белгіленеді. Мысалы, заводта дайындалған бу қазаны ол үшін дайын өнім болып
санала-ды, ал орнату үшін субъект сатып алған осы қазан еңбек құралы болып
табы-лады.
Негізгі құралдар функционалдық бағытталуына байланысты келесідей болып
бөлінеді: өндірістік және өндірістік емес.
Өндірістік негізгі құралдарға - өндірістік процеске тікелей қатысатын
(машиналар, құрал – жабдықтар), оның қызмет етуіне жағдай жасайтын
(өндірістік ғимараттар, қондырғылар, электр жүйелері және т.б.) және еңбек
заттарын сақтау мен ауыстыруды қамтамасыз ететін негізгі құралдар жатады.
Негізгі өндірістік құралдардың пайдаланылуын сипаттайтын жинақтаушы
экономикалық көрсеткіш – негізгі құралдардың бір өлшеміне шаққандағы
өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнім болып табылатын қор
қайтарымы.
Өндірістік емес негізгі құрал – жабдықтар – тұтынуға арналған құрал –
жабдықтар. Олар ұжымның мәдени – тұрмыстық қажеттіліктерін ұзақ мезім бойы
өтеуге арналған. Олар өндірістік процеске тікелей қатыспайды, бірақ
кәсіпорын балансында тіркеледі. Оларға: ғимараттар, тұрғын үйлер,
балабақшалар, мектептер, денсаулық сақтау мекемелері жатады.
Негізгі құралдарды иеленушілері бойынша бөлгенде, олардың қай
экономика салаларына және қызмет түрлеріне, осы құралдардың қатысуымен
өндірілген өнімдер немесе жасалған қызметтер экономиканың қай саласына және
қызметтің қай түріне жатса, негізгі құралдар соған жатуы керек деген
ережеге сүйенеді. Мысалы, Өнеркәсіп саласына экономиканың барлық
саласында өнеркәсіп өнімдерін шығару процесімен тікелей байланысты негізгі
құралдар жатады.
Әр субъектіде негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын
қызметтеріне қарай мынандай топтарға бөлінеді:
- жер;
- ғимараттар – негізгі, қосалқы, көмекші цехтар мен әкімшілік
ғимараттар осыған кіреді;
- қондырғылар – бұған мұнай және газ скважиналары, дамбалар,
платиналар, каналдар, темір жолдар жатады;
- тарату жүйелері – бұған газ және мұнай құбырлары, су тарату
жүйелері, электр тарату жүйелері, байланыс жүйелері, жылыту
жүйелері, канализация жүйелері жатады;
- машиналар мен құрал – жабдықтар – оған компрессорлар, домнапештер,
балқыту пештері жатады. Олар күш машиналары болып есептеледі. Ал
жұмыс машиналары мен құрал – жабдықтарға: комбайн, тігін машиналар,
сонымен қатар өлшенетін және қадағалайтын приборлар (вольтметр,
амперметр(, есептеуіш техникалар ( компьютерлер) жатады;
- транспорттық құралдар – бұған барлық қозғалатын құралдар жатады,
яғни темір жолда, суда қозғалатын транспорттар және транспорттар
жатады;
- өндірістік және шаруашылық инвентарь - өндірістікке: механизациялар
мен инструменттер ( қысатын, итеретін) жатады, ал шаруашылық
инвентарьға: жиһаз, палас, кілемдер жатады;
- жұмыс және аналық мал;
- көп жылдық өсімдіктер – гүлдер, ағаштар, алма бақтар және т.б.
Халықаралық қаржы есебінің стандарттарыны сай негізгі құралдардың мынандай
үш белгісі бар:
- материалдық формасының болуы;
- міндетті түрде кәсіпорын қызметінде пайдаланылуы тиіс, яғни
сатылуға бағытталмауы керек ( тауар болмауы тиіс);
- кәсіпорында ұзақ уақыт пайдаланылуы тиіс.
Иелігінде болуына қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған
болып бөлінеді.
Меншікті дегеніміз – субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс
табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа
субъектіден алынған негізгі құралдар – жалға алынған құралдар болып
саналады.
Негізгі құралдар өндірістік процеске қатысуына қарай активті және
пассивті болып бөлінеді.
Активті негізгі құралдарға өндірістік процеске тікелей қатысады.
Мысалы, машиналар, құрал – жабдықтар, көлік құралдары және т.б. Ал қалған
негізгі құралдарды пассивтіге жатқызуға болады. Себебі олар, өндірістік
процеске тікелей қатыспайды, бірақ процестің дұрыс жүруіне қолайлы жағдай
жасайды. Мысалы, ғимараттар, қондырғылар.[2]
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, істемей
тұрған ( тоқтатылып қойған ) және қорда тұрған деп бөлінеді. Жұмыс істеп
тұрғанға пайдаланудағы құрал – жабдықтар жатады. Жұмыс істемей тұрғандар –
бұл тоқтатылып қоюына немесе басқа жағдайларға байланысты уақытша
пайдаланылмайтын негізгі құрал – жабдықтар. Қорда сақтаулы негізгі құрал –
жабдықтарға жұмыс істеп тұрғандарды жоспарлы түрде ауыстыру үшін құрылғын
қордағы объектілер жатады.
Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес
болып бөлінеді. Мүліктікке заттай көрінісі бар, санауға және өлшеуге
болатындар ( үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар ) жатады. Мүліктік
еместерге пайдаланылатын жер, орман, суға ( ғимараттардан басқа) күрделі
қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар ( жер учакелерін, егістік
үшін пайдаланылатын жерді өңдеу, жалға алынған негізгі құралдарға күрделі
қаржы жұмсау, және т.б.) жатады.[3]
Негізгі құралдардың сапалық жағдайын талдау үшін оның құрылымын білу
керек. Негізгі құралдардың келесідей түрлері қарастырылады:
1) өндірістік құрылымы
2) технологиялық құрылымы
3) тұтыну уақытына байланысты құрылымы
Өндірістік құрылым деп - әртүрлі топтағы өндірістік негізгі
құралдардың заттай – натуралды құрылымы бойынша олардың орташа жылдық
құнының қатынасын белгілейді.
Өндірістік негізгі құралдардың өндірістік құрылымның негізгі
көрсеткіштері болып – олардың жалпы құнының активті бөлігінің үлесі
табылады. Бұл кәсіпорынның өнім шығаруының, кәсіпорынның өндірістік
қуаттылығының және басқа экономикалық көрсеткіштерінің жұмысының өндірістік
негізгі құралдардың активті бөлігінің көлеміне тәуелді болғанына
байланысты. Сондықтан оның үлесін тиімді деңгейге дейін көтерілуі -
өндірістік негізгі құрадардың өндірістік құрылымының бсым бағыттарының бірі
болып табылады.
Өндірістік негізгі құралдардың өндірістік құрылымы келесі факторларға
байланысты болып келеді: кәсіпорынның өзіндік ерекшеліктері; ҒТП-ң
жеделдетілуі; шоғырлану деңгейі; мамандандырылуы; өндірісті кооперациялау;
құрамдастыру мен диверсификациялау; географиялық орналасуы және т.б.
Өндірістік негізгі құралдардың технологиялық құрылымы оның
кәсіпорындағы құрылымдық бөлімшелерге бөлінуін олардың жалпы құнындағы
пайыздық үлесінде бейнеленуін сипаттайды.
Тар ауқымда технологиялық құрылым келесідей түрде берілуі мүмкін:
мысалы, станоктар паркінің жалпы көлеміндегі белгілі бір түрлі станоктардың
үлесі ретінде немесе жалпы көлік санындағы автосамосвалдың үлесі ретінде
болуы мүмкін.
Өндірістік негізгі құралдардың мерзімдік құрылымы олардың мерзімдік
топтарына бөлінуін сипаттайды ( 5жылға дейін, 5 жылдан 10 жылға дейін, 10
жылдан 15 жылғы дейін, 15 жылдан 20 жылға дейін, және 20 жылдан жоғары).
Негізгі құралдардың орташа мерзімі орта өсімнің көлемі секілді есептеледі.
Мұндай есеп кәсіпорын бойынша толық түрде, сонымен қатар, машиналар мен
құралдардың жекелеген топтары бойынша да жүргізілуі мүмкін.
Кәсіпорынның негізгі мақсаты болып - өндірістік негізгі құралдардың
шектен тыс ескіруін болдырмау (әсіресе активті бөлігін), себебі, физикалық
және моральды тозу деңгейі осыған байланысты болып келеді, яғни, жалпы
айтқанда кәсіпорынның жұмысының нәтижесі де осыған тәуелді болып келеді.
Негізгі құралдардың есебін дұрыс ұйымдастырудың басты шарты оларды
бағалауда қабалданған біртұтас принципі болып табылады. Негізгі құралдарды
ақшаға шағып бағалау олардың көлемін, құрылымын, тозуын, қайта қалпына
келтіруін және өндіруін жоспарлауға мүмкіндік береді. Негізгі құрал –
жабдықтардың бастапқы құны, ағымды құны, қалдық құны және кейбір
жағдайларда жойылу құны қарастырылады.
Бастапқы құн – негізгі құралдарды сатып алуға, салуға және жасап
шығаруға кеткен нақты шығындардан және сатып алу барысында төленген салық
сомаларынан, сондай – ақ пайдалануға беру, тағы сол сияқты кез келген
негізгі құралдарды жұмыс істеу жағдайына жеткізуге қатысты шығындардан
тұрады.
Нарықтық жағдайда негізгі құралдардың кәсіпорынға келіп түсу
мүмкіндігі арта түседі. Сондықтан, активті негізгі құралдардың кәсіпорынға
келіп түсу тәсіліне байланысты олардың бастапқы құны келесі түрде
анықталады:
- жақтардың келісімімен құрылтайшылардың кәсіпорынның жарғылық
капиталына салған салымдары бойынша;
- кәсіпорынның өзінде дайындалған, сонымен қатар басқа тұлғалар мен
кәсіпорындардан сатып алынған – осы объекттерді орнату
( құрастыру ) немесе сатып алумен байланысты нақты өндірістік
шығындар, жеткізу, түзету және орналастырумен байланысты шығындарды
қоса алғанда;
- басқа кәсіпорындар мен тұлғалардан қайтарымсыз түрде алынған,
сонымен қатар мемлекеттік органдардың субсидиялары ретінде –
сарапшылық жолмен немесе қабалдау – табыстау құжатардың мәліметтері
бойынша;
- жақтардың келісімі бойынша ұзақ мерзімге жалға алынғандар.
Негізгі құралдардың ағымдағы құны – бұл негізгі құралдардың белгілі
бір мерзімдегі нарықтық бағасы бойынша бағаланған құны. Негізгі құралдардың
ағымдағы құнның оның бастапқы құнынан ауытқу көлемі – ҒТП-ң жеделдетілу
деңгейіне, инфляция деңгейіне және т.б. байланысты болады. Негізгі
құралдарды уақытылы, әрі дәйекті қайта бағалануы бірінші кезекте оның жай
және ұлғаймалы өндірісі үшін үлкен маңызға ие.
Инфляция жағдайында негізгі құралдарды қай бағалау кәсіпорынға:
- негізгі құралдардың нақты құнын анықтауға;
- өнімнің өндірісі мен оның өткізілуіне қажетті шығындарды нақты, әрі
дәйекті анықтауға;
- негізгі құралдардың өндірісіне жеткілікті болатын амортизациялық
аударымдардың көлемін нақты, әрі дәл анықтауға;
- өткізілетін негізгі құралдардың сатылу мен жалға беру бағасын
объективті түрде орнатуға мүмкіндік береді.
Негізгі құралдардың қалдық құны – бұл өндірілген өнімге, орындалған
жұмысқа және көрсетілген қызметке әлі аударылмаған құн. Қалдық құнды
анықтау үшін бастапқы құннан негізгі құралдар объектісінің қолданыста болу
уақыты ұлғайған сайын мөлшері өсе түсетін есептелген тозу құнын алып
тастайды.
Негізгі құралдарды олардың қалдық құны бойынша есептеу олардың сапалық
жағдайын анықтау үшін қажет.
Жойылу құны – тиімді қызмет ету мерзімі біткен негізгі құралдарды жою
кезінде пайда болатын қосалқы бөлшектердің, металл сынықтарының болжамды
құны.
Негізгі құралдарды бағалау оларды есепке алу үшін, талдау үшін және
жоспарлау үшін, сонымен қатар салынатын капиталдың көлемі мен құрылымын
анықтау үшін қажет.[2]
Бухгалтерлік есептің 16 Негізгі құралдар деп аталатын халықаралық
стандартына сәйкес негізгі құралдар дегеніміз - кәсіпорында өнім өндіру,
тауарларды тасымалдау немесе қызмет көрсету үшін, басқа кәсіпорынға жалға
беру үшін немесе әкімшілік мақсаттар үшін пайдаланылатын және бір кезеңнен
артық мерзім ішінде пайдаланылады деп болжанатын материалдық активтер.
Негізгі құралдарға: қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеу және реттеу
аспаптары мен қондығылар, есептеу машиналары мен техникалары және олардың
бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік
және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық екпе
ағаштар, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалары жатқызылады.
Негізгі құралдар объектісі төмендегі шарттарға сай келгенде ғана актив
ретінде танылуға тиісті:
а) егер кәсіпорынның активпен байланысты келешек экономикалық пайда
алатындығы аса үлкен ықтималдықпен сендіру мүмкін болса;
ә) егер кәсіпорын үшін активтің өзіндік құнын сенімді түрде бағалау
мүмкін болса.
Негізгі құралдар есебін ойдағыдай жүргізу үшін алдымен оларды жүйелеп
топтастыру қажет. Бұл жүйелеп топтастырудың экономиканық барлық салаларында
бірыңғай болғаны жөн.
Барлық негізгі құралдар өздерінің өндіріске қатысуына қарай өндірістік
және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік негізгі құралдар
-деп өндірісте қызмет ететін,яғни пайдаланылатын негізгі құралдарды
айтады.Оларға: қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен ғимараттар,
өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеу және реттеу аспаптары мен
қондырғылар, есептеу машиналары мен техникалары және олардың бағдарламалық
құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық
құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық екпе ағаштар,
шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалары жатқызылады. Өндірістік емес
Негізгі құралдар қозғалысының қатарына шаруашы-лықтың өндірістен басқа
салаларында пайдаланылатын негізгі құралдар жатқызылады.Оларға тұрмыстық үй-
жай шаруашылығында, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру
және мәдениет салаларында пайдаланылатын негізгі құралдар
жатқызылады.Экономикалық салаларына және істейтін қызметтерінің түрлеріне
қарай барлық негізгі құралдар: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, орман
шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, құрылыс, материалдық-техникалық
жабдықтау және сату-өткізу кәсіпорындары, қоғамдық тамақтандыру, басқару
органдары, әлеуметтік сақтандыру, ғылым және білім беру, ғылыми көмек
көрсету және тағы да басқа салалар бойынша топтастырылады.
Өндірілген өнім және көрсетілген қызмет қай экономика саласына және
қызмет түріне жатса, соған қатысқан негізгі құралдар сол экономика
саласына және қызмет түріне жатады.
1 сурет- Кәсіпорынның негізгі құралдары
Негізгі құралдарды экономикалық салаларына қарай топтастырған кезде
олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса орындалған жұмыстар мен
қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы негізге алынады.
Егер шаруашылық субъектідегі Негізгі құралдар қозғалысының бәрі тек
қана субъектінің негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет көрсететін
болса, онда ол субъектідегі Негізгі құралдар қозғалысының барлығы
түгелімен сол шаруашылық субъектінің атқаратын қызметі саласындағы топқа
жатқызылады.
Мысалы: Өнеркәсіптік өнімдерін өндіру процесіне тікелей байланысты
Негізгі құралдар қозғалысының барлығы өнеркәсіп саласына жатқызылады.
Егер кәсіпорынның балансында оның негізгі қызметінен басқа салаларында
қызмет атқаратын өндірістері мен бөлімшелері болса, онда осы бөлімшелер мен
өндірістің атқаратын қызметтерінің сипатына сәйкес келетін экономика саласы
қызметі түрінде топқа жатқызылады.
Негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын міндеттері
қызметіне қарай мынадай топтарға бөлінеді:
-Жер (кәсіпорында пайдаланылатын барлық жер);
-Өндірістік ғимараттар мен құрылғылар;
-Машиналар мен жабдықтар, өткізгіш тетіктер;
-Көлік құралдары;
-Басқадай негізгі құралдар.
Негізгі құралдар кімнің меншігінде, иелігінде екендігіне қарай
меншікті, яғни кәсіпорынның өзіне тиісті және уақытша жалға алынған болып
екіге бөлінеді. Қазіргі кезде пайдалану барысына қарай негізгі құралдар
жұмыс істейтін, жұмыс істемейтін және сақтауда тұрған - деп үш топқа
бөлінеді.
Жұмыс істейтіндерге өндіріс процесіндегі, яғни қолданыстағы негізгі
құралдар жатады.
Жұмыс істемейтінНегізгі құралдар қозғалысының тоқталып қойылған,
белгілі себептермен басқада жаққа әзірге берілмеген басы артық жабдықтар
жатқызылады.
Сақтауда тұрған Негізгі құралдар қозғалысының қатарына келешекте,
яғни алдағы уақытта тозып немесе басқа да жағдайларға байланысты есептен
шығатын Негізгі құралдар қозғалысының орнына пайдалануға арналған құрал-
жабдықтар жатқызылады.
Бухгалтерлік есептің 16 Негізгі құралдар деп аталатын халықаралық
стандартына сәйкес актив ретінде танылуы мүмкін негізгі құралдар объектісі
ең алғаш өзіндік құны бойынша бағалануы тиіс.
Негізгі құралдар объектісінің өзіндік құнына сатып алу бағасы, оның
ішінде импорттық алым, сатып алуға байланысты орны толтырылмайтын салықтар,
сондай-ақ активті белгілі бір мақсатқа пайдалану үшін оны жұмыс істейтін
жағдайға жеткізуге байланысты тікелей шығындар кіреді; сатып алу бағасын
анықтау кезінде кез келген сауда жеңілдіктері алынып тасталынады.
Тікелей шығындарға төмендегі шығындар жатады:
-алаңды (құрылыс жүргізуге арналған участокты)
дайындау
шығындары;
• тасымалдау және түсірумен байланысты бастапқы шығындар;
• орнатуға байланысты шығындар;
• архитекторлардың және инжинерлердің жұмыстары сияқты кәсіби
қызмет көрсетудің құны.
Кәсіпорынның өзінде шығарылған Негізгі құралдар қозғалысының құны
активтерді сатып алу кезіндегі принциптердің негізінде анықталады. Егер
кәсіпорын тура сондай активтерді өзінің шаруашылық қызметі барысында сатып-
өткізу үшін өндіретін болса, онда активтің құны, әдетте, оның өзіндік
құнына тең болады. Сөйтіп, кез-келген ішкі таза табыс ондай Негізгі
құралдар қозғалысының құнын есептеу кезінде есепке алынбайды.
Кәсіпорын өздерінің негізгі құралдарының есебін 2400-шотының
бөлімшелерінде, яғни мына активті шоттарда жүргізіледі:
2411-шот —жер;
2412-шот - үйлер мен ғимараттар;
2413-шот - машиналар мен жабдықтар;
2414-шот - көліктер құралдары;
2415-шот - компьтерлер, перифирициялық қондырғылар және деректерді
өңдеу жөніндегі жабдық;
2416-шот - кеңсе жиьазы;
2417-шот-өндірістік құрал саймандар мен керек жарақтар.
Бұлар активті болғандықтан дебетінде негізгі құралдарының кірісі, яғни
көбеюі, ал кредитінде Негізгі құралдар қозғалысының азаюы, яғни есептен
шығарылуы көрсетіледі. Негізгі құралдар қозғалысының есебі шаруашылық
субъектісінің орталық бухгалтериясында жүргізіледі. Олардың аналитикалық
есебі әрбір инвентарлық объектісі бойынша бөлек жүргізіледі. Инвентарлық
объект -деп өзінің құрамына кіретін, яғни өзіне тиісті керекті
жабдықтармен, саймандармен сатылып алынған, орнатуды керек етпейтін
жабдықтарды, салынып біткен жеке құрылыстарды, өздерінің
құрылымы бойынша жекеленген немесе бірімен бірі құрылымы бойынша
біріктірілген, яғни қосылған, бір зат болып саналып белгілі бір қызметті
атқаратын бұйымдарды айтады.
Негізгі құралдар қозғалысының есебін дұрыс жүргізу үшін және олардың
тиісті түрде сақталуын қоптпмасыз ету үшін әрбір негізгі құралдарға
инвентарлық номер беріледі. Ол тұрақты түрде белгіленеді.
Негізгі құралдар тозуына, бұзылуына, басқа ұйымдар мен адамдарға
берілуіне, сатылуына, тағы да басқа жағдайларға байланысты есептен
шығарылғанда оның инвентарлық номері шаруашылық субъектінің жаңадан кіріске
алынған негізгі құралдарына берілмейді. Инвентарлық номер негізгі
құралдарға бекітілген житонға немесе құралдардың өзіне бояумен жазылады.
Инвентарлық объектілерді реттік сериялық жүйесі мен номерлеу ұсынылады.
Мүндай жағдайда әрбір жіктеу тобына кіретін негізгі құралдарға бөлек
сетиялық реттік номерлер белгіленеді, ол сериялық реттік номерді Негізгі
құралдар қозғалысының қандай жіктелу тобына жататындығы көрсететіндей етіп
тағайындаған дұрыс. Негізгі құралдарға бастапқыда берілген инвентарлық
номері оның инвентарлық карточкасында және бір жерден екінші жерге орын
ауысуы үшін толтырылатын алғашқы құжаттарда көрсетілуі тиіс.
Кәсіпорында инвентарлық карточкалар және инвентарлық кітапшалармен
қатар ірі машиналар мен механизмдерге, жабдықтар мен көліктерге арнайы
техникалық төлқұжат толтырады. Бұнда олардың техникалық сипаттамасы және
істейтін жұмыстарының түрлері тағы да басқа деректері жазылады.
Негізгі құралдар қозғалысының бухгалтерлік есебінің міндеті:
-Расталған есептік мәліметтердің, техникалық паспорттардың, басқа да
құжаттар мен түгендеу журналдарының негізінде еңбек құралдарының барлық
түрлерінің сақталуына жүйелік бақылауды ұйымдастыру;
-Негізгі құралдар қозғалысының келіп түсуін, шығарылуын, қозалысын
есепте уақытылы және дұрыс көрсетілуін қамтамасыз ету;
Негізгі құралдар қозғалысының тозуының дұрыс есептелуіне және тиімді
пайдалануына бақылауды ұйымдастыру және қор қайтарымдылығын арттыру
жөніндегі шараларды жүзеге асыру;
-Негізгі құралдарға ағымдағы және модернизациялауды жүргізумен
байланысты шығындарды есепте дұрыс және уақытылы көрсетуді жүзеге асыру;
-Моральды және физикалық тұрғыдан ескірген негізгі құралдарды жедел
айқындау;
-Негізгі құралдар бойынша дұрыс есептеме жасау үшін бухгалтерлік
есептің деректері банкін уақытылы және дұрыс қалыптастыру.
Кез келген өндіріс өз қызметіне құрал-жабдықтарын тартса ғана жүреді,
ал ол еңбек заттары және еңбек құралдары болып бөлінеді. Бұл арада еңбек
құралдарының құрамы сыртқы белгісімен емес, олардың өндіріс процесінде
атқаратын роліне қарап анықталады. Негізгі құралдар материалдық өндіріс
саласында да, өндірістік емес салада да ұзақ уақыт бойы қызмет етеді.
1.2 Қаржылық есептіліктің халықаралық стандартына сәйкес бюджеттік
мекемедегі негізгі құралдарды мойындау және бағалау
Әлемдік экономикалық жағдайдағы соңғы он жылдықта болған шапшаң
өзгерістер бюджеттік органдардагі есепға және қаржылық есептілікке арналған
ережелерді жасау кезінде елдердің қолданатын тәсілдерін айтарлықтай
дәрежеде өзгертті. Капитал нарықтары ұлттық шекарадан тыс жерлерде кеңейіп,
ұлттық экономикалардың дамуына байланысты кірігу процесі нығаюда. Капитал
нарықтарының кемелдене дамуы олардың даму үрдісін инвесторлардың жоғары
дәрежеде түсінуін, олардың нығайтылуына, тұрақтылығына және өтімділігіне
сенімділігін талап етеді. Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарының
бірыңғай топтамасын қабылдау кредиттердің құнын және инвесторлар үшін
маңызды емес стандарттар бойынша есептілікті дайындау жөніндегі әкімшілік
шығыстарды қысқарту арқасында ұйымдардың инвестицияларды тарту бойынша
шығыстарын қысқартуға себепші болады.
Капитал рыногының жаһандану бағытына қарай өрістеуіне, сондай-ақ
халықаралық қаржы рыногының дамуына қарай қаржылық есептік бірегейлігі
қамтамасыз етілуі қажет. Мұндай бағыт ұстанған жағдайда еліміздегі
бухгалтерлік есеп жүйесі халықаралық есеп стандарттары талабына сай жаңаша
құруды талап етеді. Егер ұйымдарда жүргізілетін бухгалтерлік есеп жүйесі
халықаралық стандарттар талабына сәйкес болмаса, онда халықаралық капитал
рыногын құру мен тиімді объектілерді инвестициялау, қаржыландыру процестері
өз мәнін таппайды. Сондықтан потенциалды инвесторлар қаржылық ақпараттардың
тұнықтылығын талап етеді.
Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары әлемдегі аса дамыған және
алдыңғы қатарлы бюджеттік органдардагі есеп стандарттары болып табылады деп
есептеледі. Сондықтан да көптеген елдерде, мысалы Австралияда, Германияда,
Ұлыбританияда шетел эмитенттері биржалардағы өздерінің есептілігін осы
елдердің ұлттық стандарттарына емес, халықаралық стандарттарға сәйкес ұсына
алады. Басқа мемлекеттерде, мысалы Канадада, Жапония мен АҚШ-та бұған да
жол беріледі, алайда ХҚЕС бойынша есептілік дайындайтын компаниялар оның
осы елдердің ұлттық стандарттарына сәйкес дайындалатын есептіліктен
айырмашылығының тізімін қосымша ұсынуы тиіс. Кейбір елдерде (мысалы
Чехияда, Балтық елдерінде) есептілікті ХҚЕС бойынша барлық ірі кәсіпорындар
жасауы тиіс. Қазақстанда 2003 жылдан бастап барлық қаржы ұйымдары, 2005
жылдан бастап акционерлік қоғамдар, ал 2006 жылдан бастап өзге де ұйымдар
(мемлекеттік органдардан басқа) есептілікті ХҚЕС бойынша дайындауы тиіс.
Қазіргі кездегі бюджеттік органдардагі есеп ақпараттық базаны
білдіреді, оның негізінде ұйым қаржылық есептілікті дайындайды.
Бухгалтерлік есепте қалыптастырылатын ақпарат басқарушылық, салықтық
статистикалық есептілікті жасау үшін қолданылады, қажет болған кезде осы
ақпараттың негізінде есептіліктің басқа да түрлері жасалады. Бюджеттік
органдардагі есеп жүйесі бір-бірімен өзара байланыста болатын, есепке алу
элементтерінің белгілі бір тұтастығы немесе көптілігі. Мұндай жүйе
логикалық кешенді қамтиды, онда ұйымның, мемлекеттің, сондай-ақ кез келген
басқа да сыртқы, сол сияқты ішкі пайдаланушылардың экономикалық мүдделерін
қамтамасыз ету мақсатында қызметтің түпкі нәтижелерін дұрыс өлшеуге
бағытталған ақпарат қорытылады.
Есептілікті пайдаланушылардың барлығында қаржылық есептілік жөніндегі
ақпарат нені қамтитынына қатысты белгілі бір үміт-армандары бар. Бұл үміт-
армандар уақыт өте келе дамыды және пайдаланушылар бұрын кездестірген
қаржылық есептіліктің үлгісі мен мазмұнынан туындады. Осы үміт-армандарға
бюджеттік органдардагі есеп туралы заңдар, бюджеттік органдардагі есептің
регламенті мен стандарттары әсер етті. Қазақстанда үміт-армандар үлгіге
және кеңес жүйесі кезінде әзірленген қаржылық есептілікке сүйене отырып
дамыды. Шетелдік пайдаланушылардың үміт-армандары Халықаралық қаржылық
есептілік стандарттарының принциптері мен тәжірибесіне сүйене отырып
қалыптасты.
Кез келген әділ (сенімді) пікірден бюджеттік органдардагі есептің
белгілі бір маңызды немесе іргелі принциптеріне немесе тұжырымдамаларына
негізделген пікір орынды тұспалдануы мүмкін. Халықаралық түпмәтінде ең
болмағанда мынадай бес принцип:
- есептеу принципі;
- қызметтің үздіксіздігі;
- ақылға сыйымдылығы;
- дәйектілігі;
- мазмұнның нысаннан басымдығы іргеліге жатқызылуы мүмкін және заңнама
мен бюджеттік органдардагі есеп стандарттарында көрсетілуі мүмкін.
Әдеттегі іс-тәжірибе осы принциптерді кез келген елдің бюджеттік
органдардагі есеп туралы заңнамасында іске асырудан тұрады. Нақты
жағдайларда осы принциптерді қолдану көбінесе бюджеттік органдардагі есеп
стандарттары арқылы жүзеге асырылады.
Қазіргі уақытта халықаралық талаптарға сәйкес жасалған және жұмыс
істейтін жоғары дамыған ақпараттық жүйені білдіретін экономика бірыңғай
есепке алудың жүйесі болып табылады, ол оның әртүрлі аспектілерін
(статистикалық есепке алу, салықтық есепке алу, бюджеттік органдардагі есеп
және т.б.) қамтиды.
Бюджеттік органдардагі есеп қойылған міндеттерге сәйкес кейіннен жинау,
жүйеге келтіру және қорыту үшін деректер көзі ретінде ғаламдық есепке алу
жүйесінің бірлігін және функционалдығын қамтамасыз ететін ең маңызды
факторы болып табылады.
Экономикадағы қаржылық есепке алудың ақпараттық функциясы ұйымдар
қызметінің қаржылық нәтижелеріне сүйенеді, олар ұйымның ішіндегі сол сияқты
одан тысқары жердегі ақпарат пайдаланушылардың мүдделі тобына қажет. Жоғары
сапалы есептілік капитал нарығын дамыту үшін де қажет, өйткені оның
негізінде көбінесе экономиканың ондаған жылдарға дейін дамуын айқындайтын
шектеулі ресурстарды бөлу туралы шешімдер қабылданады.
Елбасы Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына кіру стратегиясы атты өз жолдауында (бұдан әрі – Жолдау) атап
өткендей, Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында, өркенді
де өршіл дамып келе жатқан қоғамның іргетасы тек қана осы заманғы, бәсекеге
қабілетті және ашық нарық экономикасы бола алады. Қазақстанның әлемдегі
бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кірудің бірінші басымдығы
әлемдік экономикаға ойдағыдай кірігуі болып табылады. Осыған байланысты
мемлекетті дамыту процесінде бюджеттік органдардагі есеп мен қаржылық есеп
беру жүйесін бара-бар дамыту ерекше өзектілікке айналады, өйткені бюджеттік
органдардагі есептің, қаржылық есеп берудің және аудиттің мақсаты басқару
шешімдерін қабылдау үшін мүдделі пайдаланушыларды экономикалық ақпаратпен
қамтамасыз ету болып табылады.
Бюджеттік органдардагі есеп және аудит саласын дамыту міндеті Қазақстан
Республикасының экономикасында бюджеттік органдардагі есеп, қаржылық есеп
беру және аудит жүйелерінің өздеріне тән функцияларды одан әрі дәйекті
түрде және ойдағыдай орындау үшін қолайлы жағдайлар мен алғышарттарды
қамтамасыз ету болып табылады деп санаймыз.
Бюджеттік органдардагі есептің өзіне тән міндеттерді тиімді орындауы
үшін қаржылық есепке алу кәсібилік, айқындылық, тәуелсіздік, өзектілік,
сияқты талаптарға жауап беруі, сондай-ақ бюджеттік органдардагі есеп мен
қаржылық есеп беру принциптеріне және негізгі сапалық сипаттамаларға сай
болуы тиіс.
Әлемдік тәжірибе түсініктілік, орындылық, сенімділік және
салыстырмалылық сияқты ақпараттың тиімділігін айқындайтын сапалық
сипаттамалар халықаралық стандарттарды тікелей пайдаланумен немесе оларды
бюджеттік органдардагі есеп мен қаржылық есеп берудің ұлттық жүйесін
құрудың негізі ретінде қолданумен қол жеткізетіндігін көрсетеді. ХҚЕС пен
ХАС-ты қолданудың экономикалық перспективасы капиталды тиімдірек бөлуден,
іске жұмсалатын қаржының әр алуандығынан және оның табыстылығының өсуінен
тұрады, әлемдік нарыққа шығу жеңілдейді, капиталды тартуға жұмсалатын
шығындарды азайту мүмкіндігі туады. Мұның өзі жаңа бизнес құрылымдарды
дамытуға, жаңа жұмыс орындарының пайда болуына, жұмыссыздықтың төмендеуіне,
халықаралық нарықтарда қазақстандық ұйымдардың бәсекеге қабілеттілігін
арттыруға, тұтастай алғанда елдің экономикалық өсуіне әкеп соғады.
Бюджеттік органдардагі есеп саласының өзін-өзі реттейтін элементтерін
ретке келтіру мен жүргізу мақсатында Бюджеттік органдардагі есеп мен
қаржылық есеп беру туралы Қазақстан Республикасының Заң жобасы бюджеттік
органдардагі есеп мен қаржылық есеп беруді реттеудің қолданыстағы жүйесіне
айтарлықтай өзгерістер енгізеді.
Заң жобасын әзірлеудің басты міндеті Қазақстан Республикасының
қолданыстағы заңнамасында пайдаланатын бюджеттік органдардагі есеп мен
қаржылық есеп беру мәселелері бойынша негізгі ұғымдарды Қазақстан
Республикасының бюджеттік органдардагі есеп мен қаржылық есеп беру туралы
заңнамасына сәйкес келтіру болып табылады.
Алайда, Қазақстандағы бюджеттік органдардагі есеп мен қаржылық есеп
беру жүйесін дамытудағы кейбір жетістіктерге қарамастан, мыналардан:
- ХҚЕС-тің кешенділігі мен әдістемелік күрделілігіне байланысты шағын
және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін қолданылмайтындықтан, ХҚЕС-тің осы
санаттарға қолданылу қиындығынан;
- бюджеттік органдардагі есеп мен қаржылық есеп беруді реттеуге, сондай-
ақ бухгалтер мен аудитор мамандықтарын дамытуға кәсіби қоғамдық
бірлестіктер қатысуының жеткіліксіздігінен;
- ХҚЕС-ті қолдану жөніндегі ақпараттық-әдістемелік материалдардың
(оқулықтардың, кітаптардың) жоқтығынан;
- бухгалтерлер мен аудиторлардың біраз бөлігінің кәсіби дайындығы
деңгейінің төмендігінен, сондай-ақ ХҚЕС бойынша дайындалған ақпаратты
пайдаланудағы дағдының жеткіліксіздігінен;
- кадрларды қайта даярлаудың ретке келтірілген жүйесінің жоқтығынан;
- шаруашылық жүргізуші субъектілердің бюджеттік органдардагі есеп мен
қаржылық есеп берудің ХҚЕС белгілеген көптеген принциптеріне және
талаптарына немқұрайды қараудан көрінетін кейбір проблемалар бар.
Сонымен қатар, бюджеттік органдардагі есеп мен қаржылық есеп беруді
жүргізу бөлігінде ақпараттық жүйені автоматтандырудың көкейкестілігін атап
өтпеуге болмайды. Бүгінгі таңда кешендік автоматтандыру жүйесі, яғни ұйым
қызметінің түрлі салалары үшін бірыңғай ақпараттық жүйелері бизнестегі
маңызды аспаптардың біріне айналды. Тәжірибеде көрсеткендей, ақпараттық
жүйелер кең қолданылатын ХҚЕС-қа көшкен ұйымдарда оң өзгерістерге қол
жеткізу әлдеқайта жеңіл. Сондықтан да ХҚЕС-ты ойдағыдай енгізу
бухгалтерлер жұмыстарының жеделдігін арттыруға және уақтылы әрі тиімді
шешімдер қабылдауға мүмкіндік беретін бюджеттік органдардагі есепті жан-
жақты автоматтандырусыз жүзеге асырылмайды.
Бюджеттік органдардагі есеп мен қаржылық есеп беру жүйесін дамыту елдің
экономикалық жағдайындағы өзгерістермен тығыз өзара байланыста және
шаруашылық тетіктің даму сипаты мен деңгейіне жауап беруі тиіс.
Бюджеттік органдардагі есеп мен қаржылық есеп беру жүйесін одан әрі
дамытуды ХҚЕС-ке сәйкес бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікте
қалыптастырылатын ақпараттың сапасын, ашықтығын және салыстырмалы-лығын
арттыру мақсатында мынадай негізгі бағыттар бойынша жүзеге асыру қажет:
- бюджеттік органдардагі есепті, қаржылық есептіліктің аудитін
ұйымдастырумен және жүргізумен айналысатын мамандарды даярлау және қайта
даярлау;
- шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін бюджеттік органдардагі
есеп мен қаржылық есеп беруді жүргізу тәртібін оңайлату;
- халықаралық тәжірибенің негізінде бюджеттік органдардагі есеп мен
қаржылық есеп беруді реттеу жүйесін өзгерту;
- бюджеттік органдардагі есеп мен аудитті дамытудың халықаралық
процесіне қатысу.
Шаруашылық тетіктегі өзгерістермен және нарықтық институттардың нақты
жұмыс істеуімен байланыссыз бюджеттік органдардагі есепдағы өзгерістерді
жеделдету экономикадағы қаржылық ақпараттың сапасын төмендетуге, ХҚЕС-тың
беделін түсіруге, сондай-ақ қаржылық тәртіптің әлсіреуіне әкеп соғуы
мүмкін. Осылайша, қолданыстағы заңнамаға сәйкес ХҚЕС-қа көшу барлық
ұйымдарға қатысты, бірақ бұл ретте неғұрлым сарабдалдық ұстаным қажет.
Кешенділігіне және әдістемелік күрделілігіне байланысты ХҚЕС іс жүзінде
шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін жарамсыз. Бұдан басқа, соңғы
уақытта өзіміз білетін, осы күнге дейін аяқталмаған стандарттардың өздерін
белсенді жетілдіру процесі жүріп жатыр (ХҚЕС-қа тұрақты түрде елеулі
өзгерістер енгізілуде, оған шағын компаниялардың қадағалап отыруына жағдайы
жоқ). Осыған байланысты ХҚЕС-қа сәйкес қаржылық есеп беруді ірі
кәсіпкерлік субъектілері мен көпшілік мүдделі ұйымдар ғана жасағаны орынды.
Қызметі қоғамдық мүддені білдіретін ұйымдар көпшілік мүдделі ұйымдар
болып табылады, оларға мыналар жатады:
- қаржылық ұйымдар;
- акционерлік қоғамдар (коммерциялық еместерді қоспағанда);
- жер қойнауын пайдаланушы ұйымдар (жалпы таралған пайдалы қазбаларды
өндіретін ұйымдардан басқа);
- жарғылық капиталында мемлекеттің қатысуы бар ұйымдар (жедел басқару
құқығына негізделген мемлекеттік кәсіпорындарды қоспағанда).
Мемлекет басы мен ҚР Үкіметі қойған шағын және орта кәсіпкерлікті
қолдау жөніндегі тапсырмаға сәйкес патент немесе біржолғы талон бойынша
жұмыс істейтін жеке кәсіпкерлерді міндетті түрде бюджеттік органдардагі
есепті жүргізудің толығымен босату және қалған кәсіпкерлік субъектілерінің
бюджеттік органдардагі есепті жүргізу мен қаржылық есеп беруді жасаудың
түрлі тәртібін қолдануы мақсатында санаттар бойынша бөлуді белгілеу қажет.
Бюджеттік органдардагі есепті және есептілікті реттеу жүйесін дамыту
барлық мүдделі тараптардың мүддесін ескеретін, шығындардың төмендеуін және
реттеудің тиімділігін арттыруды қамтамасыз ететін модельді құруға
бағытталуы тиіс. Осы модельдің негізі – мемлекеттік билік органдары мен
кәсіби қауымдастықтың (кәсіби қоғамдық бірлестіктер мен басқа да мүдделі
жұртшылық) қызметтерін саналы түрде үйлестіру.
Қазақстанның бюджеттік органдардагі есеп саласының негізгі проблемасы –
білікті кадрлардың жетіспеушілігі, қалыптасқан салт-дәстүрі, мықты кәсіби
қауымдастығы, мамандандырылған білімді жинақтайтын және тарататын
қалыптасқан жүйесі, көпшілік мақұлдаған сертификаттары бар дамыған
бухгалтерия институтының болмауы.
Қазақстанда кәсіби қауымдастық аталған проблемалардың кейбіреуін шешу
бойынша белгілі бір қадамдар жасауда, бірақ кешенділік, жалпы республикалық
ауқым жетіспейді. Бухгалтерлік қауымдастықтың қазіргі селқостығы кезінде
батыстағы ұқсас жүйенің өздігінен тез дами қоятындығы екіталай. Содықтан
бұл мәселені шешу үшін бүкіл жүйенің өзегі болуға және одан әрі қалыптасқан
құрылымы болуға тиіс кәсіби ұйымдардың рөлін күшейтуге назар аудара отырып,
заңнамалық алғышарттар жасау, бұл процесті жылжыту қажет. Қазақстандағы
бюджеттік органдардагі есеп мен қаржылық есеп беруді қайта ұйымдастыру
мынадай бағыттар бойынша жүзеге асырылуы тиіс:
- қолданыстағы бюджеттік органдардагі есеп мен қаржылық есеп беруді
реттеу жүйесіне тұжырымдамалық өзгерістер енгізу;
- бюджеттік органдардагі есеп жүйесін қайта құру шеңберінде мемлекеттік
органдардың іс-қимылын үйлестіру;
- кәсіби қауымдастықтың бюджеттік органдардагі есеп саласындағы рөлін
арттыру;
- бюджеттік органдардагі есеп мен қаржылық есеп беру мәселелері бойынша
уәкілетті органның кәсіби ұйымдарды және бухгалтерлерді кәсіптік
сертификаттау жөніндегі ұйымдарды аккредиттеу жүйесін енгізу.
Кәсіби қауымдастықтың бюджеттік органдардагі есеп мен қаржылық есеп
беру жүйесін реттеудегі рөлін күшейту үшін консультативтік-кеңес органы
нысанында, ереже негізінде әрекет ететін арнайы органды (Консультативтік
органды) құру ұсынылып отыр. Консультативтік органның құрамы мемлекеттік
органдардың, коммерциялық емес ұйымдардың өкілдерін, жеке кәсіпкерліктің,
мемлекеттің қатысуы бар ұйымдардың субъектілерін және ғылым қайраткерлерін
қоса алғанда, кәсіби қауымдастықтың жоғары білікті, бәріне танымал және
беделді өкілдерінен құралуы тиіс.
Компаниялар қызметі жөніндегі және қорытынды есеп жүйесіндегі
ақпараттар тұнық және сенімді, орындалып, мүның барлығы да халықаралық
бухгалтерлік есеп стандарттары талабымен тығыз байланыста болған жағдайда,
қаржы салымшы инвесторлар өздерінің салған капиталының қалай және қандай
тиімділік дәрежесінде жүмсалғандығын біліп, бақылап отырады.
Өз экономикасын нарықтық экономика және базарлы сауда қатынастары
деңгейінде жүргізетін жержүзілік экономикалық қауымдасқа қатысушы барлық
компаниялар мен корпорациялар өздеріне тән бухгалтерлік есебін халықаралық
бухгалтерлік есеп принциптері мен стандарттары талабына сай жүргізіп
келеді.
Бухгалтерлік есеп стандарттары беделі жағынан жоғары деңгейдегі ресми
құжат. Осы құжатты ары қарай жетілдіріп, халықаралық деңгейде қолдану
мәселелеріне бухгалтерлік кәсіп өкілдері, қаржылық қорытынды есеп
жасаушылар мен мұның мәліметтерін пайдаланушы кәсіби мамандар, сондай-ақ
қоғамдық ұйымдар тартылған. Кейінгі жылдары экономикасы дамыған көптеген
елдер назары бухгалтерлік есеп жүйесін халықаралық деңгейде бір ізге салу
мәселелеріне аударылып келеді.
Мұның өзі нарықтық қатынастар өрісіндегі халықаралық экономикалық
одақтардың тұрақты бағытта қызмет атқаруына байланысты қаралған. Алайда әр
елдер өз қалауымен зерделуіне байланысты халықаралық стандарт жүйесін
қабылдаудың жолдарын таңдап алу мүмкіндігі болады. Бухгалтерлік қорытынды
есеп экономикалық ақпараттар қалыптастырудағы бірден-бір сенімді ақпарат
дайындаушы процесс екендігіне байланысты жалпы есеп ережелері мен
әдістерінің қолданылынуы барлық елдерде бірдей мазмұнда қалыптасатындығын
естен шығармау керек.
Әр елдің бухгалтерлік есеп жүргізу ерекшеліктері әр түрлі жағдайда және
әр түрлі мақсатқа сай ұйымдастырылатынына, сонымен қатар есеп ақпараттарын
пайдаланушы топтар мүддесін қанағатттандыруға байланысты ерекшеліктер
болатындығын барлық бухгалтерлер білуі керек. Сондықтан іске асырылатын
мақсаттардың әр түрлі жағдайда орындалуы әр елдерде әр түрлі мазмұнда
қалыптасады. Есеп ақпараттарын пайдаланушылар үшін көптеген белгісіздік
факторлар да болуы мүмкін. Осы айтылғандарға байланысты есеп ақпараттарын
пайдаланушы жақтар сенімді тұрғыда қанағаттануын қамтамасыз етудің жақсы
бағыты үздіксіз зерделеніп отыруы керек. Бұл үшін ресурстардың тиімді
орналасуы, табыс алу мен бұларды жұмсауға байланысты факторлар, қандай
шығындардың бәсекелестік процеспен байланыста болатындығы, бірлескен
ұтымдылықтың қалыптасуы, т.с.с. сұрақтарға байланысты мәселелер толығымен
шешілуі керек. Сондықтан, біздің пайымдауымызша халықаралық стандарттар
жүйесін еліміздің есеп тәжірибесіне қолданудың көптеген мәселелері әлі де
болса өз шешімін таппай отыр. Сондықтан бухгалтерлік есеп стандарттарын
қолдану мен ретке келтіру жақтарындағы көптеген мәселелер қосымша зерттеуді
қажет етеді.
Халықаралық бухгалтерлік есеп принциптерін негізге алып жасаған
ақпараттар жүйесі потенциалды пайдаланушылардың жекелеген сұранысын
қанағаттандыруға және ішкі есеп жасаудың біртұтастығын қамтамасыз етуге
бейімделініп қалыптасуы керек.
Халықаралық қаржылық есеп стандарттары қаржылық есептің негізін құраушы
халықаралық деңгейдегі ресми құжаттар мазмұнында қаралған. Әр түрлі
елдердің есеп жүйесіндегі есеп фактілері мен қаржылық ақпараттары
бірегейлік ұқсастықты қамтамасыз ете отырып, сыртқа (эспорт) немесе сырттан
(импортқа) қалыптасуы мүмкін.
Қазақстанның халықаралық стандарттарға бағдарлануы әлемдік тәжірибені
зерттеуге және оны пайдалануға мәжбүрлейді. Континенттер мен елдердің
географиялық жақындығы, тығыз экономикалық байланыстар, шетел
компанияларының Қазақстанның инвестициялық қызметіне белсенді қатысуы
есепке алу жүйесіне, тұтастай алғанда, жаңадан қарауға мәжбүрлейді. Есепке
алу тәжірибесі түрлі елдерде әралуан, бірақ та оның бастауы ортақ және
философиясы ортақ және бұл Қазақстанның есепке алу практикасына оң тәжірибе
енгізу мақсатында бюджеттік органдардагі есептің және аудиттің маңызды
ерекшеліктері мен жаңа бағыттарын зерттеу қажеттілігін растайды.
Халықаралық зерттеу көзқарасы жағынан ХҚЕС және ХАС қолданудың әлемдік
тәжірибесі бухгалтерлерге, аудиторларға және қызметкерлердің басқа
санаттарына қазіргі заман бизнесінің осы немесе өзге операциясын дұрыс
бағалауға және тиісінше оң және тиімді шешім қабылдауға мүмкіндік береді.
Осылайша, бүгінгі күні қаржы жүйесінде бухгалтерлік есепті реформалау
қаржылық есептілікте жасалған, талданатын ақпараттың шынайылығын,
дұрыстығын және толықтығын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Бұдан басқа,
бухгалтерлік есептегі жаңалық экономиканың айқындығына және ашықтығына
жеткізіп, қазірдің өзінде уақыт талабына айналды. Экономиканың ашықтығы
туралы жалпы ішкі өнімдегі экспорттың үлесі немесе басқа статистикалық
қатынастар бойынша сөз етіп қана қоймайды, сол сияқты осы экономиканың
деректері барлығына қаншалықты қолжетімді, оны кімдердің қажетсінетіндері
және осы деректердің сапасының соншалықты жоғары екендігі бойынша да сөз
етеді.
Мемлекеттік органдардагі қаржылық есеп беруді бақылау ерекшелігіне
келетін болсақ, мемлекеттік органдардагі есеп беруді бақылау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1.Бюджеттік органдардағы негізгі құралдар қозғалысының теориялық
аспектілері
1.1 Негізгі құралдар туралы түсінік және кәсіпорындағы оның
мәні
1.2 Қаржылық есептіліктің халықаралық стандартына сәйкес бюджеттік
мекемедегі негізгі құралдарды мойындау және бағалау
2.БЮДЖЕТТІК МЕКЕМЕНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІ МЕН ЕСЕП САЯСАТЫ
2.1 Негізгі құралдар қозғалысының түсу есебі
2.2 Ұшқын Искра спортклубының негізгі экономикалық көрсеткіштері мен есеп
саясаты
3 БЮДЖЕТТІК МЕКЕМЕДЕГІ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ АУДИТІН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ
3.1 Бюджеттік мекемедегі бухгалтерлік есеп пен аудитті жүргізудің заңдылығы
3.2 Бюджеттік мекемедегі негізгі құралдар қозғалысының есебінің ішкі
бақылаудың ұйымдастыру
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Жаңа Қазақстан өзінің дербес даму жолын таңдап, жылдан жылға әлемдік
қоғамадастықта барған сайын зор құрмет пен беделге қол жеткізе отырып, алға
қарай нық сеніммен ілгерілеп келеді. Мұның өзі Қазақстанның одан әрі дамуын
тұрлаулы, осы заманғы және болашағы зор экономикалық, әлеуметтік, саяси
және әкімшілік негізге қоюға мүмкіндік береді.
Елбасының 2013 жылғы Жолдауы Қазақстанды жеделдете жан-жақты жаңғырта
жаңарту жолы таңдалып алынғандығын көрсетеді. Яғни, жаңа бәсекелестік
артықшылықтар қалыптастыру арқылы елімізді жаһандық экономикаға кіріктіруге
бағытталған мемлекеттік саясат қабылданды.
Елбасымыз басқа елдердің бәсекелес өндірістері мен салаларына, сондай-
ақ нақ сол халықаралық нарықтарға қатысатын трансұлттық корпорацияларға
салыстырмалы талдау жүргізіп, біздің келешегі зор өндірістерді, соның
ішінде ішкі нарықты дамыту жөнінде жасалаған іс-қимылдың тиімділігіне баға
беріп, олардың экспорттық әлеуетін арттыру мүмкіндігін қарастыру
қажеттілігін атап көрсетті.
Сонымен қатар, Қазақстанда халықаралық бәсекеге қабілеттілік деңгейіне
жете алатын, жоғары технологиялық жаңа өндірістерді дамыту қажетігі мен
өнеркәсіптік құрылымды өзгертуге қабілетті, әрі ауқымды зор жобалар әзірлеу
қажеттілігіне аса назар аударылды. Бюджет жүйесiн жетiлдiру жөнiндегi
жекелеген iс-шаралар барысында шешiмi жүйелiк ұстанымды талап ететiн
көптеген мәселелер анықталды. Осыған байланысты қолданыстағы заңдар
нормаларын реттеуге және жүйелеуге, олардың неғұрлым икемдi құрылымын
қамтамасыз етуге мүмкiндiк беретiн Бюджет кодексi әзiрлендi.
Бюджет кодексiнде бюджет жүйесiнiң орнықтылығы мен тұрақтылығын
қамтамасыз ететiн жаңа қағидаттар бар, бұрын қолданылған бюджеттi жоспарлау
қағидаттары, барлық бюджет деңгейлерiнiң шығыс және кiрiс бөлiктерiн
қалыптастыру жөнiндегi ұстанымдар қайта қаралды.
Қолданыстағы заң кесiмдерiне функционалдық талдау жүргiзу нәтижесiнде
және орталық пен өңiрлер арасындағы қатынастардағы жинақталған оң және
терiс тәжiрибенi ескере отырып, бюджетаралық қатынастар қағидаттары, ресми
трансферттердiң нысандары, республикалық бюджеттiң, облыстық бюджеттiң,
республикалық маңызы бар қала, астана, аудандар (облыстық маңызы бар
қалалар) бюджетiнiң кiрiстерi айқындалды. Барлық бюджет деңгейлерiне
қаржылық орнықтылық беру мақсатында Бюджет кодексiнде бюджет деңгейлерiнiң
шығыстық өкілеттiктерi нақты бөлiндi. Бюджеттердiң дербестен күшейту үшiн,
сондай-ақ бюджетаралық қатынастардың тұрақтылығын қамтамасыз ету үшiн
бюджеттiк субвенциялар мен алып қоюлардың мөлшерi үш жылға арналып
белгіленетiн болады.
Бюджет кодексiнде бюджеттiк бағдарламалардың тиiмділiгiн бағалау
туралы бап көзделген, оған сәйкес тиiстi есептердi жүргізу, бюджеттiк
бағдарламалардың негiздемесiн, олардың орындалу барысы мен олар көрсететiн
елдiң әлеуметтік-экономикалық жағдайына ықпал етуiн талдау және бюджеттiк
бағдарламалардың тиiмсiз бағыттарын айқындау болып табылады.
Қазақстан республикасының Үкiметi әзiрлеген және бекiткен бюджеттік
бағдарламалардың тиiмділігіне бағалау жүргiзу әдiстемесi бюджетті
жоспарлау, атқару және оның атқарылуын бақылау процесiнде бюджеттiк
бағдарламалардың тиiмділігіне бағалау жүргiзу тәртiбi мен көрсеткiштерiнiң
жүйесiн айқындайды. Бюджеттiк инвестициялар ұғымы кеңейтiлдi,
инвестициялық жобаларды кезең-кезеңмен iрiктеу, сондай-ақ жобалардың
тиiмдiлiгiн бағалау тәртiбi енгiзiлуде.
Жергiлiктi атқарушы органдардың тек жоғары тұрған бюджеттен ғана қарыз
алу құқығы сақталып, сыртқы және iшкi капитал рыноктарынан қарыз алуы
алынып тасталады.
Ұлттық қорға қаражат аударудың жаңа тетігi енгiзiлдi, осыған сәйкес
Ұлттық қорды қалыптастыру көзi болып табылатын барлық ресми трансферттер
тiкелей мемлекеттiк бюджеттен аударылатын болады. Осы іс-шаралар бюджеттен
бөлінген қаражаттың мақсатты жұмсалуын қадағалайтын шарттар жөнінде атап
өтті. Қаражатта мақсатты жұмсалғаннын реттеу көбінесе мемлекеттік
мекемеледің негізгі құралдардың қозғалысының аудитін ің дұрыс және айқын
жүргізілуімен, сонымен қатар нормативтік актілердің шарттарын орындауды
міндеттеді.
Бүгінгі нарықтық экономиканың жағдайында бухгалтерлік есепті жүргізу
басқару жүйесінің ең маңызды және міндетті шарты болып табылады.
Бухгалтерлік есеп ұйымның хал ахуалын, экономикалық жағдайын анықтап
негізгі міндеттерді нақты сипаттайтын бірден-бір жүйе. Бүгінгі күні
бюджеттік мекемелерді алатын болсақ, ең алдыңғы қатардағы мәселелерге,
яғни бюджеттен бөлінген құралдарға зор мән бере отырып , кеткен
шығындардың ауқымын неғұрлым азайтып және мақсатты пайдалануды дұрыс әрі
дәл анықтау міндетті шарт.
Осы мәселеге орай ұйым есептеу жолдарын дұрыс жүйеге келтіре отырып,
көрсетілетін қызметін басқарудың заңдылықтары халық шаруашылығында
өркендеуіне жол береді.
Нарықтық экономиканың нағыз шарықтап келе жатқан шағында күрделі
экономикалық механизмді басқару дәл, әрі нақты жүргізілген есеп арқылы
ғана жүзеге асуы тиіс.
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы – бюджеттік органдардағы негізгі
құралдардың қозғалысының аудитін анықтау.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – бюджеттік органдардағы негізгі
құралдардың қозғалысының аудитін жүргізу жолдарын зерттеу және негізгі
құралдардың қозғалысының аудитін анықтау, аудиттің ұйымға тигізетін әсерін
анықтау және оның аудитін жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.
Нарықтық экономика жағдайында өзіне жүктелген міндеттерге сәйкес
қызметтерді жүзеге асыруды бақылау, осы мәселе өзекті болып тұрғандықтан
дипломдық жұмысымды осы тақырыпқа арнап, оның аудитінің жүргізілуі мен
ұйымдастырылуын және әдістерін терең мән беріп зерттедім.
1.Бюджеттік органдардағы негізгі құралдар қозғалысының теориялық
аспектілері
1.1 Негізгі құралдар туралы түсінік және кәсіпорындағы оның мәні
Негізгі құралдар кәсіпорын мүлкінің және оның айналымнан тыс
активтерінің маңызды бөлігі болып табылады.
Негізгі құралдар – негізгі қорларды сипаттайтын бағалық өлшеуіштер.
Негізгі құралдар - өндіріс процесінде ұзақ уақыт пайдаланылатын,
өзінің заттай – натуралды формасын сақтай отырып, шығарылатын өнім мен
қызметтерге біртіндеп өз құнын аударатын, өндірісте тауарлар мен
қызметтерді жеткізуде үшінші жаққа жалға берілетін құндылықтар.
Оларға кем дегенде бір жыл мерзімінде қолданылатын құралдар жатады.
Өндіріс процесі еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынатын
жартылай фабрикаттар) және еңбек құрал – жабдықтары болып бөлінетін өн-
діріс құрал – жабдықтарының қатысуымен жүзеге асырылады. Еңбек құрал –
жабдықтарының құрамына белгілі бір заттарды жатқызу олардың сыртқы
белгілеріне қарап емес, өндіріс процесінде атқарар рөліне қарап
белгіленеді. Мысалы, заводта дайындалған бу қазаны ол үшін дайын өнім болып
санала-ды, ал орнату үшін субъект сатып алған осы қазан еңбек құралы болып
табы-лады.
Негізгі құралдар функционалдық бағытталуына байланысты келесідей болып
бөлінеді: өндірістік және өндірістік емес.
Өндірістік негізгі құралдарға - өндірістік процеске тікелей қатысатын
(машиналар, құрал – жабдықтар), оның қызмет етуіне жағдай жасайтын
(өндірістік ғимараттар, қондырғылар, электр жүйелері және т.б.) және еңбек
заттарын сақтау мен ауыстыруды қамтамасыз ететін негізгі құралдар жатады.
Негізгі өндірістік құралдардың пайдаланылуын сипаттайтын жинақтаушы
экономикалық көрсеткіш – негізгі құралдардың бір өлшеміне шаққандағы
өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнім болып табылатын қор
қайтарымы.
Өндірістік емес негізгі құрал – жабдықтар – тұтынуға арналған құрал –
жабдықтар. Олар ұжымның мәдени – тұрмыстық қажеттіліктерін ұзақ мезім бойы
өтеуге арналған. Олар өндірістік процеске тікелей қатыспайды, бірақ
кәсіпорын балансында тіркеледі. Оларға: ғимараттар, тұрғын үйлер,
балабақшалар, мектептер, денсаулық сақтау мекемелері жатады.
Негізгі құралдарды иеленушілері бойынша бөлгенде, олардың қай
экономика салаларына және қызмет түрлеріне, осы құралдардың қатысуымен
өндірілген өнімдер немесе жасалған қызметтер экономиканың қай саласына және
қызметтің қай түріне жатса, негізгі құралдар соған жатуы керек деген
ережеге сүйенеді. Мысалы, Өнеркәсіп саласына экономиканың барлық
саласында өнеркәсіп өнімдерін шығару процесімен тікелей байланысты негізгі
құралдар жатады.
Әр субъектіде негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын
қызметтеріне қарай мынандай топтарға бөлінеді:
- жер;
- ғимараттар – негізгі, қосалқы, көмекші цехтар мен әкімшілік
ғимараттар осыған кіреді;
- қондырғылар – бұған мұнай және газ скважиналары, дамбалар,
платиналар, каналдар, темір жолдар жатады;
- тарату жүйелері – бұған газ және мұнай құбырлары, су тарату
жүйелері, электр тарату жүйелері, байланыс жүйелері, жылыту
жүйелері, канализация жүйелері жатады;
- машиналар мен құрал – жабдықтар – оған компрессорлар, домнапештер,
балқыту пештері жатады. Олар күш машиналары болып есептеледі. Ал
жұмыс машиналары мен құрал – жабдықтарға: комбайн, тігін машиналар,
сонымен қатар өлшенетін және қадағалайтын приборлар (вольтметр,
амперметр(, есептеуіш техникалар ( компьютерлер) жатады;
- транспорттық құралдар – бұған барлық қозғалатын құралдар жатады,
яғни темір жолда, суда қозғалатын транспорттар және транспорттар
жатады;
- өндірістік және шаруашылық инвентарь - өндірістікке: механизациялар
мен инструменттер ( қысатын, итеретін) жатады, ал шаруашылық
инвентарьға: жиһаз, палас, кілемдер жатады;
- жұмыс және аналық мал;
- көп жылдық өсімдіктер – гүлдер, ағаштар, алма бақтар және т.б.
Халықаралық қаржы есебінің стандарттарыны сай негізгі құралдардың мынандай
үш белгісі бар:
- материалдық формасының болуы;
- міндетті түрде кәсіпорын қызметінде пайдаланылуы тиіс, яғни
сатылуға бағытталмауы керек ( тауар болмауы тиіс);
- кәсіпорында ұзақ уақыт пайдаланылуы тиіс.
Иелігінде болуына қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған
болып бөлінеді.
Меншікті дегеніміз – субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс
табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа
субъектіден алынған негізгі құралдар – жалға алынған құралдар болып
саналады.
Негізгі құралдар өндірістік процеске қатысуына қарай активті және
пассивті болып бөлінеді.
Активті негізгі құралдарға өндірістік процеске тікелей қатысады.
Мысалы, машиналар, құрал – жабдықтар, көлік құралдары және т.б. Ал қалған
негізгі құралдарды пассивтіге жатқызуға болады. Себебі олар, өндірістік
процеске тікелей қатыспайды, бірақ процестің дұрыс жүруіне қолайлы жағдай
жасайды. Мысалы, ғимараттар, қондырғылар.[2]
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, істемей
тұрған ( тоқтатылып қойған ) және қорда тұрған деп бөлінеді. Жұмыс істеп
тұрғанға пайдаланудағы құрал – жабдықтар жатады. Жұмыс істемей тұрғандар –
бұл тоқтатылып қоюына немесе басқа жағдайларға байланысты уақытша
пайдаланылмайтын негізгі құрал – жабдықтар. Қорда сақтаулы негізгі құрал –
жабдықтарға жұмыс істеп тұрғандарды жоспарлы түрде ауыстыру үшін құрылғын
қордағы объектілер жатады.
Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес
болып бөлінеді. Мүліктікке заттай көрінісі бар, санауға және өлшеуге
болатындар ( үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар ) жатады. Мүліктік
еместерге пайдаланылатын жер, орман, суға ( ғимараттардан басқа) күрделі
қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар ( жер учакелерін, егістік
үшін пайдаланылатын жерді өңдеу, жалға алынған негізгі құралдарға күрделі
қаржы жұмсау, және т.б.) жатады.[3]
Негізгі құралдардың сапалық жағдайын талдау үшін оның құрылымын білу
керек. Негізгі құралдардың келесідей түрлері қарастырылады:
1) өндірістік құрылымы
2) технологиялық құрылымы
3) тұтыну уақытына байланысты құрылымы
Өндірістік құрылым деп - әртүрлі топтағы өндірістік негізгі
құралдардың заттай – натуралды құрылымы бойынша олардың орташа жылдық
құнының қатынасын белгілейді.
Өндірістік негізгі құралдардың өндірістік құрылымның негізгі
көрсеткіштері болып – олардың жалпы құнының активті бөлігінің үлесі
табылады. Бұл кәсіпорынның өнім шығаруының, кәсіпорынның өндірістік
қуаттылығының және басқа экономикалық көрсеткіштерінің жұмысының өндірістік
негізгі құралдардың активті бөлігінің көлеміне тәуелді болғанына
байланысты. Сондықтан оның үлесін тиімді деңгейге дейін көтерілуі -
өндірістік негізгі құрадардың өндірістік құрылымының бсым бағыттарының бірі
болып табылады.
Өндірістік негізгі құралдардың өндірістік құрылымы келесі факторларға
байланысты болып келеді: кәсіпорынның өзіндік ерекшеліктері; ҒТП-ң
жеделдетілуі; шоғырлану деңгейі; мамандандырылуы; өндірісті кооперациялау;
құрамдастыру мен диверсификациялау; географиялық орналасуы және т.б.
Өндірістік негізгі құралдардың технологиялық құрылымы оның
кәсіпорындағы құрылымдық бөлімшелерге бөлінуін олардың жалпы құнындағы
пайыздық үлесінде бейнеленуін сипаттайды.
Тар ауқымда технологиялық құрылым келесідей түрде берілуі мүмкін:
мысалы, станоктар паркінің жалпы көлеміндегі белгілі бір түрлі станоктардың
үлесі ретінде немесе жалпы көлік санындағы автосамосвалдың үлесі ретінде
болуы мүмкін.
Өндірістік негізгі құралдардың мерзімдік құрылымы олардың мерзімдік
топтарына бөлінуін сипаттайды ( 5жылға дейін, 5 жылдан 10 жылға дейін, 10
жылдан 15 жылғы дейін, 15 жылдан 20 жылға дейін, және 20 жылдан жоғары).
Негізгі құралдардың орташа мерзімі орта өсімнің көлемі секілді есептеледі.
Мұндай есеп кәсіпорын бойынша толық түрде, сонымен қатар, машиналар мен
құралдардың жекелеген топтары бойынша да жүргізілуі мүмкін.
Кәсіпорынның негізгі мақсаты болып - өндірістік негізгі құралдардың
шектен тыс ескіруін болдырмау (әсіресе активті бөлігін), себебі, физикалық
және моральды тозу деңгейі осыған байланысты болып келеді, яғни, жалпы
айтқанда кәсіпорынның жұмысының нәтижесі де осыған тәуелді болып келеді.
Негізгі құралдардың есебін дұрыс ұйымдастырудың басты шарты оларды
бағалауда қабалданған біртұтас принципі болып табылады. Негізгі құралдарды
ақшаға шағып бағалау олардың көлемін, құрылымын, тозуын, қайта қалпына
келтіруін және өндіруін жоспарлауға мүмкіндік береді. Негізгі құрал –
жабдықтардың бастапқы құны, ағымды құны, қалдық құны және кейбір
жағдайларда жойылу құны қарастырылады.
Бастапқы құн – негізгі құралдарды сатып алуға, салуға және жасап
шығаруға кеткен нақты шығындардан және сатып алу барысында төленген салық
сомаларынан, сондай – ақ пайдалануға беру, тағы сол сияқты кез келген
негізгі құралдарды жұмыс істеу жағдайына жеткізуге қатысты шығындардан
тұрады.
Нарықтық жағдайда негізгі құралдардың кәсіпорынға келіп түсу
мүмкіндігі арта түседі. Сондықтан, активті негізгі құралдардың кәсіпорынға
келіп түсу тәсіліне байланысты олардың бастапқы құны келесі түрде
анықталады:
- жақтардың келісімімен құрылтайшылардың кәсіпорынның жарғылық
капиталына салған салымдары бойынша;
- кәсіпорынның өзінде дайындалған, сонымен қатар басқа тұлғалар мен
кәсіпорындардан сатып алынған – осы объекттерді орнату
( құрастыру ) немесе сатып алумен байланысты нақты өндірістік
шығындар, жеткізу, түзету және орналастырумен байланысты шығындарды
қоса алғанда;
- басқа кәсіпорындар мен тұлғалардан қайтарымсыз түрде алынған,
сонымен қатар мемлекеттік органдардың субсидиялары ретінде –
сарапшылық жолмен немесе қабалдау – табыстау құжатардың мәліметтері
бойынша;
- жақтардың келісімі бойынша ұзақ мерзімге жалға алынғандар.
Негізгі құралдардың ағымдағы құны – бұл негізгі құралдардың белгілі
бір мерзімдегі нарықтық бағасы бойынша бағаланған құны. Негізгі құралдардың
ағымдағы құнның оның бастапқы құнынан ауытқу көлемі – ҒТП-ң жеделдетілу
деңгейіне, инфляция деңгейіне және т.б. байланысты болады. Негізгі
құралдарды уақытылы, әрі дәйекті қайта бағалануы бірінші кезекте оның жай
және ұлғаймалы өндірісі үшін үлкен маңызға ие.
Инфляция жағдайында негізгі құралдарды қай бағалау кәсіпорынға:
- негізгі құралдардың нақты құнын анықтауға;
- өнімнің өндірісі мен оның өткізілуіне қажетті шығындарды нақты, әрі
дәйекті анықтауға;
- негізгі құралдардың өндірісіне жеткілікті болатын амортизациялық
аударымдардың көлемін нақты, әрі дәл анықтауға;
- өткізілетін негізгі құралдардың сатылу мен жалға беру бағасын
объективті түрде орнатуға мүмкіндік береді.
Негізгі құралдардың қалдық құны – бұл өндірілген өнімге, орындалған
жұмысқа және көрсетілген қызметке әлі аударылмаған құн. Қалдық құнды
анықтау үшін бастапқы құннан негізгі құралдар объектісінің қолданыста болу
уақыты ұлғайған сайын мөлшері өсе түсетін есептелген тозу құнын алып
тастайды.
Негізгі құралдарды олардың қалдық құны бойынша есептеу олардың сапалық
жағдайын анықтау үшін қажет.
Жойылу құны – тиімді қызмет ету мерзімі біткен негізгі құралдарды жою
кезінде пайда болатын қосалқы бөлшектердің, металл сынықтарының болжамды
құны.
Негізгі құралдарды бағалау оларды есепке алу үшін, талдау үшін және
жоспарлау үшін, сонымен қатар салынатын капиталдың көлемі мен құрылымын
анықтау үшін қажет.[2]
Бухгалтерлік есептің 16 Негізгі құралдар деп аталатын халықаралық
стандартына сәйкес негізгі құралдар дегеніміз - кәсіпорында өнім өндіру,
тауарларды тасымалдау немесе қызмет көрсету үшін, басқа кәсіпорынға жалға
беру үшін немесе әкімшілік мақсаттар үшін пайдаланылатын және бір кезеңнен
артық мерзім ішінде пайдаланылады деп болжанатын материалдық активтер.
Негізгі құралдарға: қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеу және реттеу
аспаптары мен қондығылар, есептеу машиналары мен техникалары және олардың
бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік
және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық екпе
ағаштар, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалары жатқызылады.
Негізгі құралдар объектісі төмендегі шарттарға сай келгенде ғана актив
ретінде танылуға тиісті:
а) егер кәсіпорынның активпен байланысты келешек экономикалық пайда
алатындығы аса үлкен ықтималдықпен сендіру мүмкін болса;
ә) егер кәсіпорын үшін активтің өзіндік құнын сенімді түрде бағалау
мүмкін болса.
Негізгі құралдар есебін ойдағыдай жүргізу үшін алдымен оларды жүйелеп
топтастыру қажет. Бұл жүйелеп топтастырудың экономиканық барлық салаларында
бірыңғай болғаны жөн.
Барлық негізгі құралдар өздерінің өндіріске қатысуына қарай өндірістік
және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік негізгі құралдар
-деп өндірісте қызмет ететін,яғни пайдаланылатын негізгі құралдарды
айтады.Оларға: қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен ғимараттар,
өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеу және реттеу аспаптары мен
қондырғылар, есептеу машиналары мен техникалары және олардың бағдарламалық
құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық
құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық екпе ағаштар,
шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалары жатқызылады. Өндірістік емес
Негізгі құралдар қозғалысының қатарына шаруашы-лықтың өндірістен басқа
салаларында пайдаланылатын негізгі құралдар жатқызылады.Оларға тұрмыстық үй-
жай шаруашылығында, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру
және мәдениет салаларында пайдаланылатын негізгі құралдар
жатқызылады.Экономикалық салаларына және істейтін қызметтерінің түрлеріне
қарай барлық негізгі құралдар: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, орман
шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, құрылыс, материалдық-техникалық
жабдықтау және сату-өткізу кәсіпорындары, қоғамдық тамақтандыру, басқару
органдары, әлеуметтік сақтандыру, ғылым және білім беру, ғылыми көмек
көрсету және тағы да басқа салалар бойынша топтастырылады.
Өндірілген өнім және көрсетілген қызмет қай экономика саласына және
қызмет түріне жатса, соған қатысқан негізгі құралдар сол экономика
саласына және қызмет түріне жатады.
1 сурет- Кәсіпорынның негізгі құралдары
Негізгі құралдарды экономикалық салаларына қарай топтастырған кезде
олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса орындалған жұмыстар мен
қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы негізге алынады.
Егер шаруашылық субъектідегі Негізгі құралдар қозғалысының бәрі тек
қана субъектінің негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет көрсететін
болса, онда ол субъектідегі Негізгі құралдар қозғалысының барлығы
түгелімен сол шаруашылық субъектінің атқаратын қызметі саласындағы топқа
жатқызылады.
Мысалы: Өнеркәсіптік өнімдерін өндіру процесіне тікелей байланысты
Негізгі құралдар қозғалысының барлығы өнеркәсіп саласына жатқызылады.
Егер кәсіпорынның балансында оның негізгі қызметінен басқа салаларында
қызмет атқаратын өндірістері мен бөлімшелері болса, онда осы бөлімшелер мен
өндірістің атқаратын қызметтерінің сипатына сәйкес келетін экономика саласы
қызметі түрінде топқа жатқызылады.
Негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын міндеттері
қызметіне қарай мынадай топтарға бөлінеді:
-Жер (кәсіпорында пайдаланылатын барлық жер);
-Өндірістік ғимараттар мен құрылғылар;
-Машиналар мен жабдықтар, өткізгіш тетіктер;
-Көлік құралдары;
-Басқадай негізгі құралдар.
Негізгі құралдар кімнің меншігінде, иелігінде екендігіне қарай
меншікті, яғни кәсіпорынның өзіне тиісті және уақытша жалға алынған болып
екіге бөлінеді. Қазіргі кезде пайдалану барысына қарай негізгі құралдар
жұмыс істейтін, жұмыс істемейтін және сақтауда тұрған - деп үш топқа
бөлінеді.
Жұмыс істейтіндерге өндіріс процесіндегі, яғни қолданыстағы негізгі
құралдар жатады.
Жұмыс істемейтінНегізгі құралдар қозғалысының тоқталып қойылған,
белгілі себептермен басқада жаққа әзірге берілмеген басы артық жабдықтар
жатқызылады.
Сақтауда тұрған Негізгі құралдар қозғалысының қатарына келешекте,
яғни алдағы уақытта тозып немесе басқа да жағдайларға байланысты есептен
шығатын Негізгі құралдар қозғалысының орнына пайдалануға арналған құрал-
жабдықтар жатқызылады.
Бухгалтерлік есептің 16 Негізгі құралдар деп аталатын халықаралық
стандартына сәйкес актив ретінде танылуы мүмкін негізгі құралдар объектісі
ең алғаш өзіндік құны бойынша бағалануы тиіс.
Негізгі құралдар объектісінің өзіндік құнына сатып алу бағасы, оның
ішінде импорттық алым, сатып алуға байланысты орны толтырылмайтын салықтар,
сондай-ақ активті белгілі бір мақсатқа пайдалану үшін оны жұмыс істейтін
жағдайға жеткізуге байланысты тікелей шығындар кіреді; сатып алу бағасын
анықтау кезінде кез келген сауда жеңілдіктері алынып тасталынады.
Тікелей шығындарға төмендегі шығындар жатады:
-алаңды (құрылыс жүргізуге арналған участокты)
дайындау
шығындары;
• тасымалдау және түсірумен байланысты бастапқы шығындар;
• орнатуға байланысты шығындар;
• архитекторлардың және инжинерлердің жұмыстары сияқты кәсіби
қызмет көрсетудің құны.
Кәсіпорынның өзінде шығарылған Негізгі құралдар қозғалысының құны
активтерді сатып алу кезіндегі принциптердің негізінде анықталады. Егер
кәсіпорын тура сондай активтерді өзінің шаруашылық қызметі барысында сатып-
өткізу үшін өндіретін болса, онда активтің құны, әдетте, оның өзіндік
құнына тең болады. Сөйтіп, кез-келген ішкі таза табыс ондай Негізгі
құралдар қозғалысының құнын есептеу кезінде есепке алынбайды.
Кәсіпорын өздерінің негізгі құралдарының есебін 2400-шотының
бөлімшелерінде, яғни мына активті шоттарда жүргізіледі:
2411-шот —жер;
2412-шот - үйлер мен ғимараттар;
2413-шот - машиналар мен жабдықтар;
2414-шот - көліктер құралдары;
2415-шот - компьтерлер, перифирициялық қондырғылар және деректерді
өңдеу жөніндегі жабдық;
2416-шот - кеңсе жиьазы;
2417-шот-өндірістік құрал саймандар мен керек жарақтар.
Бұлар активті болғандықтан дебетінде негізгі құралдарының кірісі, яғни
көбеюі, ал кредитінде Негізгі құралдар қозғалысының азаюы, яғни есептен
шығарылуы көрсетіледі. Негізгі құралдар қозғалысының есебі шаруашылық
субъектісінің орталық бухгалтериясында жүргізіледі. Олардың аналитикалық
есебі әрбір инвентарлық объектісі бойынша бөлек жүргізіледі. Инвентарлық
объект -деп өзінің құрамына кіретін, яғни өзіне тиісті керекті
жабдықтармен, саймандармен сатылып алынған, орнатуды керек етпейтін
жабдықтарды, салынып біткен жеке құрылыстарды, өздерінің
құрылымы бойынша жекеленген немесе бірімен бірі құрылымы бойынша
біріктірілген, яғни қосылған, бір зат болып саналып белгілі бір қызметті
атқаратын бұйымдарды айтады.
Негізгі құралдар қозғалысының есебін дұрыс жүргізу үшін және олардың
тиісті түрде сақталуын қоптпмасыз ету үшін әрбір негізгі құралдарға
инвентарлық номер беріледі. Ол тұрақты түрде белгіленеді.
Негізгі құралдар тозуына, бұзылуына, басқа ұйымдар мен адамдарға
берілуіне, сатылуына, тағы да басқа жағдайларға байланысты есептен
шығарылғанда оның инвентарлық номері шаруашылық субъектінің жаңадан кіріске
алынған негізгі құралдарына берілмейді. Инвентарлық номер негізгі
құралдарға бекітілген житонға немесе құралдардың өзіне бояумен жазылады.
Инвентарлық объектілерді реттік сериялық жүйесі мен номерлеу ұсынылады.
Мүндай жағдайда әрбір жіктеу тобына кіретін негізгі құралдарға бөлек
сетиялық реттік номерлер белгіленеді, ол сериялық реттік номерді Негізгі
құралдар қозғалысының қандай жіктелу тобына жататындығы көрсететіндей етіп
тағайындаған дұрыс. Негізгі құралдарға бастапқыда берілген инвентарлық
номері оның инвентарлық карточкасында және бір жерден екінші жерге орын
ауысуы үшін толтырылатын алғашқы құжаттарда көрсетілуі тиіс.
Кәсіпорында инвентарлық карточкалар және инвентарлық кітапшалармен
қатар ірі машиналар мен механизмдерге, жабдықтар мен көліктерге арнайы
техникалық төлқұжат толтырады. Бұнда олардың техникалық сипаттамасы және
істейтін жұмыстарының түрлері тағы да басқа деректері жазылады.
Негізгі құралдар қозғалысының бухгалтерлік есебінің міндеті:
-Расталған есептік мәліметтердің, техникалық паспорттардың, басқа да
құжаттар мен түгендеу журналдарының негізінде еңбек құралдарының барлық
түрлерінің сақталуына жүйелік бақылауды ұйымдастыру;
-Негізгі құралдар қозғалысының келіп түсуін, шығарылуын, қозалысын
есепте уақытылы және дұрыс көрсетілуін қамтамасыз ету;
Негізгі құралдар қозғалысының тозуының дұрыс есептелуіне және тиімді
пайдалануына бақылауды ұйымдастыру және қор қайтарымдылығын арттыру
жөніндегі шараларды жүзеге асыру;
-Негізгі құралдарға ағымдағы және модернизациялауды жүргізумен
байланысты шығындарды есепте дұрыс және уақытылы көрсетуді жүзеге асыру;
-Моральды және физикалық тұрғыдан ескірген негізгі құралдарды жедел
айқындау;
-Негізгі құралдар бойынша дұрыс есептеме жасау үшін бухгалтерлік
есептің деректері банкін уақытылы және дұрыс қалыптастыру.
Кез келген өндіріс өз қызметіне құрал-жабдықтарын тартса ғана жүреді,
ал ол еңбек заттары және еңбек құралдары болып бөлінеді. Бұл арада еңбек
құралдарының құрамы сыртқы белгісімен емес, олардың өндіріс процесінде
атқаратын роліне қарап анықталады. Негізгі құралдар материалдық өндіріс
саласында да, өндірістік емес салада да ұзақ уақыт бойы қызмет етеді.
1.2 Қаржылық есептіліктің халықаралық стандартына сәйкес бюджеттік
мекемедегі негізгі құралдарды мойындау және бағалау
Әлемдік экономикалық жағдайдағы соңғы он жылдықта болған шапшаң
өзгерістер бюджеттік органдардагі есепға және қаржылық есептілікке арналған
ережелерді жасау кезінде елдердің қолданатын тәсілдерін айтарлықтай
дәрежеде өзгертті. Капитал нарықтары ұлттық шекарадан тыс жерлерде кеңейіп,
ұлттық экономикалардың дамуына байланысты кірігу процесі нығаюда. Капитал
нарықтарының кемелдене дамуы олардың даму үрдісін инвесторлардың жоғары
дәрежеде түсінуін, олардың нығайтылуына, тұрақтылығына және өтімділігіне
сенімділігін талап етеді. Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарының
бірыңғай топтамасын қабылдау кредиттердің құнын және инвесторлар үшін
маңызды емес стандарттар бойынша есептілікті дайындау жөніндегі әкімшілік
шығыстарды қысқарту арқасында ұйымдардың инвестицияларды тарту бойынша
шығыстарын қысқартуға себепші болады.
Капитал рыногының жаһандану бағытына қарай өрістеуіне, сондай-ақ
халықаралық қаржы рыногының дамуына қарай қаржылық есептік бірегейлігі
қамтамасыз етілуі қажет. Мұндай бағыт ұстанған жағдайда еліміздегі
бухгалтерлік есеп жүйесі халықаралық есеп стандарттары талабына сай жаңаша
құруды талап етеді. Егер ұйымдарда жүргізілетін бухгалтерлік есеп жүйесі
халықаралық стандарттар талабына сәйкес болмаса, онда халықаралық капитал
рыногын құру мен тиімді объектілерді инвестициялау, қаржыландыру процестері
өз мәнін таппайды. Сондықтан потенциалды инвесторлар қаржылық ақпараттардың
тұнықтылығын талап етеді.
Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары әлемдегі аса дамыған және
алдыңғы қатарлы бюджеттік органдардагі есеп стандарттары болып табылады деп
есептеледі. Сондықтан да көптеген елдерде, мысалы Австралияда, Германияда,
Ұлыбританияда шетел эмитенттері биржалардағы өздерінің есептілігін осы
елдердің ұлттық стандарттарына емес, халықаралық стандарттарға сәйкес ұсына
алады. Басқа мемлекеттерде, мысалы Канадада, Жапония мен АҚШ-та бұған да
жол беріледі, алайда ХҚЕС бойынша есептілік дайындайтын компаниялар оның
осы елдердің ұлттық стандарттарына сәйкес дайындалатын есептіліктен
айырмашылығының тізімін қосымша ұсынуы тиіс. Кейбір елдерде (мысалы
Чехияда, Балтық елдерінде) есептілікті ХҚЕС бойынша барлық ірі кәсіпорындар
жасауы тиіс. Қазақстанда 2003 жылдан бастап барлық қаржы ұйымдары, 2005
жылдан бастап акционерлік қоғамдар, ал 2006 жылдан бастап өзге де ұйымдар
(мемлекеттік органдардан басқа) есептілікті ХҚЕС бойынша дайындауы тиіс.
Қазіргі кездегі бюджеттік органдардагі есеп ақпараттық базаны
білдіреді, оның негізінде ұйым қаржылық есептілікті дайындайды.
Бухгалтерлік есепте қалыптастырылатын ақпарат басқарушылық, салықтық
статистикалық есептілікті жасау үшін қолданылады, қажет болған кезде осы
ақпараттың негізінде есептіліктің басқа да түрлері жасалады. Бюджеттік
органдардагі есеп жүйесі бір-бірімен өзара байланыста болатын, есепке алу
элементтерінің белгілі бір тұтастығы немесе көптілігі. Мұндай жүйе
логикалық кешенді қамтиды, онда ұйымның, мемлекеттің, сондай-ақ кез келген
басқа да сыртқы, сол сияқты ішкі пайдаланушылардың экономикалық мүдделерін
қамтамасыз ету мақсатында қызметтің түпкі нәтижелерін дұрыс өлшеуге
бағытталған ақпарат қорытылады.
Есептілікті пайдаланушылардың барлығында қаржылық есептілік жөніндегі
ақпарат нені қамтитынына қатысты белгілі бір үміт-армандары бар. Бұл үміт-
армандар уақыт өте келе дамыды және пайдаланушылар бұрын кездестірген
қаржылық есептіліктің үлгісі мен мазмұнынан туындады. Осы үміт-армандарға
бюджеттік органдардагі есеп туралы заңдар, бюджеттік органдардагі есептің
регламенті мен стандарттары әсер етті. Қазақстанда үміт-армандар үлгіге
және кеңес жүйесі кезінде әзірленген қаржылық есептілікке сүйене отырып
дамыды. Шетелдік пайдаланушылардың үміт-армандары Халықаралық қаржылық
есептілік стандарттарының принциптері мен тәжірибесіне сүйене отырып
қалыптасты.
Кез келген әділ (сенімді) пікірден бюджеттік органдардагі есептің
белгілі бір маңызды немесе іргелі принциптеріне немесе тұжырымдамаларына
негізделген пікір орынды тұспалдануы мүмкін. Халықаралық түпмәтінде ең
болмағанда мынадай бес принцип:
- есептеу принципі;
- қызметтің үздіксіздігі;
- ақылға сыйымдылығы;
- дәйектілігі;
- мазмұнның нысаннан басымдығы іргеліге жатқызылуы мүмкін және заңнама
мен бюджеттік органдардагі есеп стандарттарында көрсетілуі мүмкін.
Әдеттегі іс-тәжірибе осы принциптерді кез келген елдің бюджеттік
органдардагі есеп туралы заңнамасында іске асырудан тұрады. Нақты
жағдайларда осы принциптерді қолдану көбінесе бюджеттік органдардагі есеп
стандарттары арқылы жүзеге асырылады.
Қазіргі уақытта халықаралық талаптарға сәйкес жасалған және жұмыс
істейтін жоғары дамыған ақпараттық жүйені білдіретін экономика бірыңғай
есепке алудың жүйесі болып табылады, ол оның әртүрлі аспектілерін
(статистикалық есепке алу, салықтық есепке алу, бюджеттік органдардагі есеп
және т.б.) қамтиды.
Бюджеттік органдардагі есеп қойылған міндеттерге сәйкес кейіннен жинау,
жүйеге келтіру және қорыту үшін деректер көзі ретінде ғаламдық есепке алу
жүйесінің бірлігін және функционалдығын қамтамасыз ететін ең маңызды
факторы болып табылады.
Экономикадағы қаржылық есепке алудың ақпараттық функциясы ұйымдар
қызметінің қаржылық нәтижелеріне сүйенеді, олар ұйымның ішіндегі сол сияқты
одан тысқары жердегі ақпарат пайдаланушылардың мүдделі тобына қажет. Жоғары
сапалы есептілік капитал нарығын дамыту үшін де қажет, өйткені оның
негізінде көбінесе экономиканың ондаған жылдарға дейін дамуын айқындайтын
шектеулі ресурстарды бөлу туралы шешімдер қабылданады.
Елбасы Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына кіру стратегиясы атты өз жолдауында (бұдан әрі – Жолдау) атап
өткендей, Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында, өркенді
де өршіл дамып келе жатқан қоғамның іргетасы тек қана осы заманғы, бәсекеге
қабілетті және ашық нарық экономикасы бола алады. Қазақстанның әлемдегі
бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кірудің бірінші басымдығы
әлемдік экономикаға ойдағыдай кірігуі болып табылады. Осыған байланысты
мемлекетті дамыту процесінде бюджеттік органдардагі есеп мен қаржылық есеп
беру жүйесін бара-бар дамыту ерекше өзектілікке айналады, өйткені бюджеттік
органдардагі есептің, қаржылық есеп берудің және аудиттің мақсаты басқару
шешімдерін қабылдау үшін мүдделі пайдаланушыларды экономикалық ақпаратпен
қамтамасыз ету болып табылады.
Бюджеттік органдардагі есеп және аудит саласын дамыту міндеті Қазақстан
Республикасының экономикасында бюджеттік органдардагі есеп, қаржылық есеп
беру және аудит жүйелерінің өздеріне тән функцияларды одан әрі дәйекті
түрде және ойдағыдай орындау үшін қолайлы жағдайлар мен алғышарттарды
қамтамасыз ету болып табылады деп санаймыз.
Бюджеттік органдардагі есептің өзіне тән міндеттерді тиімді орындауы
үшін қаржылық есепке алу кәсібилік, айқындылық, тәуелсіздік, өзектілік,
сияқты талаптарға жауап беруі, сондай-ақ бюджеттік органдардагі есеп мен
қаржылық есеп беру принциптеріне және негізгі сапалық сипаттамаларға сай
болуы тиіс.
Әлемдік тәжірибе түсініктілік, орындылық, сенімділік және
салыстырмалылық сияқты ақпараттың тиімділігін айқындайтын сапалық
сипаттамалар халықаралық стандарттарды тікелей пайдаланумен немесе оларды
бюджеттік органдардагі есеп мен қаржылық есеп берудің ұлттық жүйесін
құрудың негізі ретінде қолданумен қол жеткізетіндігін көрсетеді. ХҚЕС пен
ХАС-ты қолданудың экономикалық перспективасы капиталды тиімдірек бөлуден,
іске жұмсалатын қаржының әр алуандығынан және оның табыстылығының өсуінен
тұрады, әлемдік нарыққа шығу жеңілдейді, капиталды тартуға жұмсалатын
шығындарды азайту мүмкіндігі туады. Мұның өзі жаңа бизнес құрылымдарды
дамытуға, жаңа жұмыс орындарының пайда болуына, жұмыссыздықтың төмендеуіне,
халықаралық нарықтарда қазақстандық ұйымдардың бәсекеге қабілеттілігін
арттыруға, тұтастай алғанда елдің экономикалық өсуіне әкеп соғады.
Бюджеттік органдардагі есеп саласының өзін-өзі реттейтін элементтерін
ретке келтіру мен жүргізу мақсатында Бюджеттік органдардагі есеп мен
қаржылық есеп беру туралы Қазақстан Республикасының Заң жобасы бюджеттік
органдардагі есеп мен қаржылық есеп беруді реттеудің қолданыстағы жүйесіне
айтарлықтай өзгерістер енгізеді.
Заң жобасын әзірлеудің басты міндеті Қазақстан Республикасының
қолданыстағы заңнамасында пайдаланатын бюджеттік органдардагі есеп мен
қаржылық есеп беру мәселелері бойынша негізгі ұғымдарды Қазақстан
Республикасының бюджеттік органдардагі есеп мен қаржылық есеп беру туралы
заңнамасына сәйкес келтіру болып табылады.
Алайда, Қазақстандағы бюджеттік органдардагі есеп мен қаржылық есеп
беру жүйесін дамытудағы кейбір жетістіктерге қарамастан, мыналардан:
- ХҚЕС-тің кешенділігі мен әдістемелік күрделілігіне байланысты шағын
және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін қолданылмайтындықтан, ХҚЕС-тің осы
санаттарға қолданылу қиындығынан;
- бюджеттік органдардагі есеп мен қаржылық есеп беруді реттеуге, сондай-
ақ бухгалтер мен аудитор мамандықтарын дамытуға кәсіби қоғамдық
бірлестіктер қатысуының жеткіліксіздігінен;
- ХҚЕС-ті қолдану жөніндегі ақпараттық-әдістемелік материалдардың
(оқулықтардың, кітаптардың) жоқтығынан;
- бухгалтерлер мен аудиторлардың біраз бөлігінің кәсіби дайындығы
деңгейінің төмендігінен, сондай-ақ ХҚЕС бойынша дайындалған ақпаратты
пайдаланудағы дағдының жеткіліксіздігінен;
- кадрларды қайта даярлаудың ретке келтірілген жүйесінің жоқтығынан;
- шаруашылық жүргізуші субъектілердің бюджеттік органдардагі есеп мен
қаржылық есеп берудің ХҚЕС белгілеген көптеген принциптеріне және
талаптарына немқұрайды қараудан көрінетін кейбір проблемалар бар.
Сонымен қатар, бюджеттік органдардагі есеп мен қаржылық есеп беруді
жүргізу бөлігінде ақпараттық жүйені автоматтандырудың көкейкестілігін атап
өтпеуге болмайды. Бүгінгі таңда кешендік автоматтандыру жүйесі, яғни ұйым
қызметінің түрлі салалары үшін бірыңғай ақпараттық жүйелері бизнестегі
маңызды аспаптардың біріне айналды. Тәжірибеде көрсеткендей, ақпараттық
жүйелер кең қолданылатын ХҚЕС-қа көшкен ұйымдарда оң өзгерістерге қол
жеткізу әлдеқайта жеңіл. Сондықтан да ХҚЕС-ты ойдағыдай енгізу
бухгалтерлер жұмыстарының жеделдігін арттыруға және уақтылы әрі тиімді
шешімдер қабылдауға мүмкіндік беретін бюджеттік органдардагі есепті жан-
жақты автоматтандырусыз жүзеге асырылмайды.
Бюджеттік органдардагі есеп мен қаржылық есеп беру жүйесін дамыту елдің
экономикалық жағдайындағы өзгерістермен тығыз өзара байланыста және
шаруашылық тетіктің даму сипаты мен деңгейіне жауап беруі тиіс.
Бюджеттік органдардагі есеп мен қаржылық есеп беру жүйесін одан әрі
дамытуды ХҚЕС-ке сәйкес бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікте
қалыптастырылатын ақпараттың сапасын, ашықтығын және салыстырмалы-лығын
арттыру мақсатында мынадай негізгі бағыттар бойынша жүзеге асыру қажет:
- бюджеттік органдардагі есепті, қаржылық есептіліктің аудитін
ұйымдастырумен және жүргізумен айналысатын мамандарды даярлау және қайта
даярлау;
- шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін бюджеттік органдардагі
есеп мен қаржылық есеп беруді жүргізу тәртібін оңайлату;
- халықаралық тәжірибенің негізінде бюджеттік органдардагі есеп мен
қаржылық есеп беруді реттеу жүйесін өзгерту;
- бюджеттік органдардагі есеп мен аудитті дамытудың халықаралық
процесіне қатысу.
Шаруашылық тетіктегі өзгерістермен және нарықтық институттардың нақты
жұмыс істеуімен байланыссыз бюджеттік органдардагі есепдағы өзгерістерді
жеделдету экономикадағы қаржылық ақпараттың сапасын төмендетуге, ХҚЕС-тың
беделін түсіруге, сондай-ақ қаржылық тәртіптің әлсіреуіне әкеп соғуы
мүмкін. Осылайша, қолданыстағы заңнамаға сәйкес ХҚЕС-қа көшу барлық
ұйымдарға қатысты, бірақ бұл ретте неғұрлым сарабдалдық ұстаным қажет.
Кешенділігіне және әдістемелік күрделілігіне байланысты ХҚЕС іс жүзінде
шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін жарамсыз. Бұдан басқа, соңғы
уақытта өзіміз білетін, осы күнге дейін аяқталмаған стандарттардың өздерін
белсенді жетілдіру процесі жүріп жатыр (ХҚЕС-қа тұрақты түрде елеулі
өзгерістер енгізілуде, оған шағын компаниялардың қадағалап отыруына жағдайы
жоқ). Осыған байланысты ХҚЕС-қа сәйкес қаржылық есеп беруді ірі
кәсіпкерлік субъектілері мен көпшілік мүдделі ұйымдар ғана жасағаны орынды.
Қызметі қоғамдық мүддені білдіретін ұйымдар көпшілік мүдделі ұйымдар
болып табылады, оларға мыналар жатады:
- қаржылық ұйымдар;
- акционерлік қоғамдар (коммерциялық еместерді қоспағанда);
- жер қойнауын пайдаланушы ұйымдар (жалпы таралған пайдалы қазбаларды
өндіретін ұйымдардан басқа);
- жарғылық капиталында мемлекеттің қатысуы бар ұйымдар (жедел басқару
құқығына негізделген мемлекеттік кәсіпорындарды қоспағанда).
Мемлекет басы мен ҚР Үкіметі қойған шағын және орта кәсіпкерлікті
қолдау жөніндегі тапсырмаға сәйкес патент немесе біржолғы талон бойынша
жұмыс істейтін жеке кәсіпкерлерді міндетті түрде бюджеттік органдардагі
есепті жүргізудің толығымен босату және қалған кәсіпкерлік субъектілерінің
бюджеттік органдардагі есепті жүргізу мен қаржылық есеп беруді жасаудың
түрлі тәртібін қолдануы мақсатында санаттар бойынша бөлуді белгілеу қажет.
Бюджеттік органдардагі есепті және есептілікті реттеу жүйесін дамыту
барлық мүдделі тараптардың мүддесін ескеретін, шығындардың төмендеуін және
реттеудің тиімділігін арттыруды қамтамасыз ететін модельді құруға
бағытталуы тиіс. Осы модельдің негізі – мемлекеттік билік органдары мен
кәсіби қауымдастықтың (кәсіби қоғамдық бірлестіктер мен басқа да мүдделі
жұртшылық) қызметтерін саналы түрде үйлестіру.
Қазақстанның бюджеттік органдардагі есеп саласының негізгі проблемасы –
білікті кадрлардың жетіспеушілігі, қалыптасқан салт-дәстүрі, мықты кәсіби
қауымдастығы, мамандандырылған білімді жинақтайтын және тарататын
қалыптасқан жүйесі, көпшілік мақұлдаған сертификаттары бар дамыған
бухгалтерия институтының болмауы.
Қазақстанда кәсіби қауымдастық аталған проблемалардың кейбіреуін шешу
бойынша белгілі бір қадамдар жасауда, бірақ кешенділік, жалпы республикалық
ауқым жетіспейді. Бухгалтерлік қауымдастықтың қазіргі селқостығы кезінде
батыстағы ұқсас жүйенің өздігінен тез дами қоятындығы екіталай. Содықтан
бұл мәселені шешу үшін бүкіл жүйенің өзегі болуға және одан әрі қалыптасқан
құрылымы болуға тиіс кәсіби ұйымдардың рөлін күшейтуге назар аудара отырып,
заңнамалық алғышарттар жасау, бұл процесті жылжыту қажет. Қазақстандағы
бюджеттік органдардагі есеп мен қаржылық есеп беруді қайта ұйымдастыру
мынадай бағыттар бойынша жүзеге асырылуы тиіс:
- қолданыстағы бюджеттік органдардагі есеп мен қаржылық есеп беруді
реттеу жүйесіне тұжырымдамалық өзгерістер енгізу;
- бюджеттік органдардагі есеп жүйесін қайта құру шеңберінде мемлекеттік
органдардың іс-қимылын үйлестіру;
- кәсіби қауымдастықтың бюджеттік органдардагі есеп саласындағы рөлін
арттыру;
- бюджеттік органдардагі есеп мен қаржылық есеп беру мәселелері бойынша
уәкілетті органның кәсіби ұйымдарды және бухгалтерлерді кәсіптік
сертификаттау жөніндегі ұйымдарды аккредиттеу жүйесін енгізу.
Кәсіби қауымдастықтың бюджеттік органдардагі есеп мен қаржылық есеп
беру жүйесін реттеудегі рөлін күшейту үшін консультативтік-кеңес органы
нысанында, ереже негізінде әрекет ететін арнайы органды (Консультативтік
органды) құру ұсынылып отыр. Консультативтік органның құрамы мемлекеттік
органдардың, коммерциялық емес ұйымдардың өкілдерін, жеке кәсіпкерліктің,
мемлекеттің қатысуы бар ұйымдардың субъектілерін және ғылым қайраткерлерін
қоса алғанда, кәсіби қауымдастықтың жоғары білікті, бәріне танымал және
беделді өкілдерінен құралуы тиіс.
Компаниялар қызметі жөніндегі және қорытынды есеп жүйесіндегі
ақпараттар тұнық және сенімді, орындалып, мүның барлығы да халықаралық
бухгалтерлік есеп стандарттары талабымен тығыз байланыста болған жағдайда,
қаржы салымшы инвесторлар өздерінің салған капиталының қалай және қандай
тиімділік дәрежесінде жүмсалғандығын біліп, бақылап отырады.
Өз экономикасын нарықтық экономика және базарлы сауда қатынастары
деңгейінде жүргізетін жержүзілік экономикалық қауымдасқа қатысушы барлық
компаниялар мен корпорациялар өздеріне тән бухгалтерлік есебін халықаралық
бухгалтерлік есеп принциптері мен стандарттары талабына сай жүргізіп
келеді.
Бухгалтерлік есеп стандарттары беделі жағынан жоғары деңгейдегі ресми
құжат. Осы құжатты ары қарай жетілдіріп, халықаралық деңгейде қолдану
мәселелеріне бухгалтерлік кәсіп өкілдері, қаржылық қорытынды есеп
жасаушылар мен мұның мәліметтерін пайдаланушы кәсіби мамандар, сондай-ақ
қоғамдық ұйымдар тартылған. Кейінгі жылдары экономикасы дамыған көптеген
елдер назары бухгалтерлік есеп жүйесін халықаралық деңгейде бір ізге салу
мәселелеріне аударылып келеді.
Мұның өзі нарықтық қатынастар өрісіндегі халықаралық экономикалық
одақтардың тұрақты бағытта қызмет атқаруына байланысты қаралған. Алайда әр
елдер өз қалауымен зерделуіне байланысты халықаралық стандарт жүйесін
қабылдаудың жолдарын таңдап алу мүмкіндігі болады. Бухгалтерлік қорытынды
есеп экономикалық ақпараттар қалыптастырудағы бірден-бір сенімді ақпарат
дайындаушы процесс екендігіне байланысты жалпы есеп ережелері мен
әдістерінің қолданылынуы барлық елдерде бірдей мазмұнда қалыптасатындығын
естен шығармау керек.
Әр елдің бухгалтерлік есеп жүргізу ерекшеліктері әр түрлі жағдайда және
әр түрлі мақсатқа сай ұйымдастырылатынына, сонымен қатар есеп ақпараттарын
пайдаланушы топтар мүддесін қанағатттандыруға байланысты ерекшеліктер
болатындығын барлық бухгалтерлер білуі керек. Сондықтан іске асырылатын
мақсаттардың әр түрлі жағдайда орындалуы әр елдерде әр түрлі мазмұнда
қалыптасады. Есеп ақпараттарын пайдаланушылар үшін көптеген белгісіздік
факторлар да болуы мүмкін. Осы айтылғандарға байланысты есеп ақпараттарын
пайдаланушы жақтар сенімді тұрғыда қанағаттануын қамтамасыз етудің жақсы
бағыты үздіксіз зерделеніп отыруы керек. Бұл үшін ресурстардың тиімді
орналасуы, табыс алу мен бұларды жұмсауға байланысты факторлар, қандай
шығындардың бәсекелестік процеспен байланыста болатындығы, бірлескен
ұтымдылықтың қалыптасуы, т.с.с. сұрақтарға байланысты мәселелер толығымен
шешілуі керек. Сондықтан, біздің пайымдауымызша халықаралық стандарттар
жүйесін еліміздің есеп тәжірибесіне қолданудың көптеген мәселелері әлі де
болса өз шешімін таппай отыр. Сондықтан бухгалтерлік есеп стандарттарын
қолдану мен ретке келтіру жақтарындағы көптеген мәселелер қосымша зерттеуді
қажет етеді.
Халықаралық бухгалтерлік есеп принциптерін негізге алып жасаған
ақпараттар жүйесі потенциалды пайдаланушылардың жекелеген сұранысын
қанағаттандыруға және ішкі есеп жасаудың біртұтастығын қамтамасыз етуге
бейімделініп қалыптасуы керек.
Халықаралық қаржылық есеп стандарттары қаржылық есептің негізін құраушы
халықаралық деңгейдегі ресми құжаттар мазмұнында қаралған. Әр түрлі
елдердің есеп жүйесіндегі есеп фактілері мен қаржылық ақпараттары
бірегейлік ұқсастықты қамтамасыз ете отырып, сыртқа (эспорт) немесе сырттан
(импортқа) қалыптасуы мүмкін.
Қазақстанның халықаралық стандарттарға бағдарлануы әлемдік тәжірибені
зерттеуге және оны пайдалануға мәжбүрлейді. Континенттер мен елдердің
географиялық жақындығы, тығыз экономикалық байланыстар, шетел
компанияларының Қазақстанның инвестициялық қызметіне белсенді қатысуы
есепке алу жүйесіне, тұтастай алғанда, жаңадан қарауға мәжбүрлейді. Есепке
алу тәжірибесі түрлі елдерде әралуан, бірақ та оның бастауы ортақ және
философиясы ортақ және бұл Қазақстанның есепке алу практикасына оң тәжірибе
енгізу мақсатында бюджеттік органдардагі есептің және аудиттің маңызды
ерекшеліктері мен жаңа бағыттарын зерттеу қажеттілігін растайды.
Халықаралық зерттеу көзқарасы жағынан ХҚЕС және ХАС қолданудың әлемдік
тәжірибесі бухгалтерлерге, аудиторларға және қызметкерлердің басқа
санаттарына қазіргі заман бизнесінің осы немесе өзге операциясын дұрыс
бағалауға және тиісінше оң және тиімді шешім қабылдауға мүмкіндік береді.
Осылайша, бүгінгі күні қаржы жүйесінде бухгалтерлік есепті реформалау
қаржылық есептілікте жасалған, талданатын ақпараттың шынайылығын,
дұрыстығын және толықтығын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Бұдан басқа,
бухгалтерлік есептегі жаңалық экономиканың айқындығына және ашықтығына
жеткізіп, қазірдің өзінде уақыт талабына айналды. Экономиканың ашықтығы
туралы жалпы ішкі өнімдегі экспорттың үлесі немесе басқа статистикалық
қатынастар бойынша сөз етіп қана қоймайды, сол сияқты осы экономиканың
деректері барлығына қаншалықты қолжетімді, оны кімдердің қажетсінетіндері
және осы деректердің сапасының соншалықты жоғары екендігі бойынша да сөз
етеді.
Мемлекеттік органдардагі қаржылық есеп беруді бақылау ерекшелігіне
келетін болсақ, мемлекеттік органдардагі есеп беруді бақылау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz